Dyddiadur y Gofod Dwfn: Llyfr Adnoddau i Athrawon by Curved House Kids

SCIENCE

TECHNOLOGY

ENGINEERING

ARTS

MATHS

KIRSTY WILLIAMS, GWEINIDOG ADDYSG CYMRU Ydych chi’n barod i deithio i’r gofod gyda’r Gofodwr ESA Tim Peake? Mae Dyddiadur Gofod Principia, sy’n berffaith ar gyfer CA1 uwch/CA2 is (neu lefel gyfatebol), yn mynd â’r disgyblion ar daith i’r Orsaf Ofod Ryngwladol. O hyfforddi i fod yn ofodwyr i gynnal arbrofion ac arsylwi’r Ddaear o’r tu hwnt i’n hatmosffer, bydd y disgyblion yn cwblhau dros 60 awr o weithgareddau llythrennedd-STEM wrth iddynt ddarllen, ysgrifennu, dylunio, tynnu lluniau, arbrofi, codio a dadgodio. Mae ei ddull amlfoddol, ymarferol a phersonol yn meithrin hyder y dysgwyr ac yn ennyn eu diddordeb, tra byddant yn dysgu am bynciau STEM. • Am ddim i ysgolion Cymru • 150+ awr o wersi • Trawsgwricwlaidd • I ysbrydoli’r genhedlaeth nesaf o arbenigwyr STEM!

discoverydiaries.org/cymraeg

Argraffwyd yn y DU ar Bapur wedi’i Ardystio gan FSC

curvedhousekids.com

Gwyddoniaeth Gynradd: Llyfr Adnoddau i Athrawon Dyddiadur y Gofod DWFN Deep Space Diary Primary Science Teacher Resource Book

"Dysgu am y gofod yw un o brofiadau cyntaf plentyn o wyddoniaeth a thechnoleg, ac mae’n aml yn gam bach cyntaf tuag at frwdfrydedd gydol oes am bynciau STEM."

gop Teles

r u d a i d FN d Webb s e m d Ja

Gofo

Dy ofod DW yG

GWYDDONIAETH Gynradd Llyfr Adnoddau i Athrawon

Cyfnod Allweddol 2

r u d ddia FN

op G

g Teles

ebb es W

Jam ofod

Dy ofod DW yG

GWYDDONIAETH Gynradd Llyfr Adnoddau iÂ Athrawon

Mae Dyddiadur y Gofod Dwfn yn rhaglen ddysgu STEM seiliedig ar gelf ar gyfer ysgolion cynradd. Mae wedi’i chyhoeddi gan Curved House Kids mewn partneriaeth â’r Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg. Mae wedi’i dylunio i helpu athrawon i ddarparu gwersi diddorol mewn cysylltiad â’r wyddoniaeth a’r beirianneg sy’n sail i Delesgop Gofod James Webb. Diolch i Lywodraeth Cymru a'r Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg – ni fyddai Dyddiadur Dyfnder y Gofod yn bosibl hebddynt, ac i’r holl arbenigwyr STEM sydd wedi cyfrannu at y rhaglen hon. Diolch arbennig i'r tîm gwych o athrawon sydd wedi cyfrannu at adnoddau addysgu’r rhaglen ac i'r Athro Peter McOwan ym Mhrifysgol Queen Mary, Llundain, sydd wedi darparu mewnbwn academaidd ar gyfer cyfres gyfan y Discovery Diaries. Hawlfraint 2020 © Curved House Kids Ltd Cyhoeddwyd gyntaf 2019. Cyhoeddwyd yr argraffiad hwn yn 2020 gan Curved House Kids Ltd 60 Farringdon Road London EC1R 3GA www.curvedhousekids.com info@curvedhousekids.com Ysgrifennwyd gan Olivia Johnson gyda Kristen Harrison a Lucie Stevens Darluniau gan Hannah Coulson Dyluniwyd gan Alice Connew a Kristen Harrison Cyfieithwyd gan Cymen Mae hawliau Curved House Kids Ltd i gael ei adnabod fel awdur y gwaith hwn wedi eu harddel yn unol ag Adran 77 o Ddeddf Hawlfraint, Dyluniadau a Phatentau 1988. Mae cofnod CIP o’r llyfr hwn ar gael o’r Llyfrgell Brydeinig. ISBN 978-1-913269-24-1

discoverydiaries.org/cymraeg

Cynnwys Cyflwyniad �� 4

Pennod Tri: Dylunio i Ddarganfod......65 3.1 Glasbrint i’r Gofod............................66

Pecyn Cymorth i Athrawon �� 7

3.2 Adeiladu Drych Enfawr.....................71

Trosolwg O'r Gweithgareddau �� 8

3.3 Cadw’n Cŵl......................................75

Amserlenni Addysgu................................9

3.4 Pacio’r Prif Lwyth..............................79

Sut i Ddefnyddio Codau Zap..................12

3.5 Chwilair.............................................84

Cynllun Gwers........................................13 Taflenni Myfyrio’r Disgyblion..................14 Templed Chwilair....................................18 Cynlluniwr Erthyglau Disgyblion.............19 Cwrdd â’r Arbenigwyr............................21 Pennod Un: Bwtcamp i Seryddwyr!.... 23 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt........................24 1.2 Awyr y Nos.......................................28 1.3 Seryddiaeth Hynafol.........................32 1.4 Negeswyr y Sêr.................................36 1.5 Cwis y Gofod Dwfn...........................40 Pennod Dau: Hyfforddiant Telesgop ��45 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod.................................................46 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun.................................................50 2.3 Chwilio am Enfys..............................53 2.4 Hun-lun Isgoch!................................57

Pennod Pedwar: Taith i’r Gofod Dwfn...................................................89

Mae’r penodau’n defnyddio codau lliw er hwylustod Pennod Un: Bwtcamp i Seryddwyr!

Pennod Dau: Hyfforddiant Telesgop

4.1 Sgiliau Parcio....................................90 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn................95 4.3 Graddnodi i Ddarganfod..................99 4.4 Chwilair...........................................103

Pennod Tri: Dylunio i Ddarganfod

Pennod Pump: Darganfyddiadau Arloesol............................................107 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf................108 5.2 Ditectif Data...................................112 5.3 Delweddu’r Bydysawd....................116

Pennod Pedwar: Taith i’r Gofod Dwfn

5.4 Chwilair...........................................120 Pennod Chwech: Newyddion am y Gofod.......................................125 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn.........126

Pennod Pump: Darganfyddiadau Arloesol

6.2 Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn.....................................................132

2.5 Chwilair.............................................61

Ewch i www.discoverydiaries.org i lawrlwytho rhagor o gynnwys i’w ddefnyddio yn y dosbarth

Pennod Chwech: Newyddion am y Gofod

Cyflwyniad Gair am y rhaglen Mae Dyddiadur y Gofod Dwfn yn rhaglen STEM am ddim i ysgolion cynradd sy’n cyfuno dysgu am bynciau STEM ag amrywiaeth o bynciau eraill. Drwy ddefnyddio dysgu gweledol, creadigrwydd a phersonoleiddio, mae’n grymuso athrawon anarbenigol a’r holl ddisgyblion, waeth beth fo’u diddordebau a’u gallu. Hwn yw’r trydydd llyfr yn y gyfres Discovery Diaries. Mae’n cynnwys 25 o weithgareddau ar thema Telesgop Gofod James Webb. Caiff y rhaglen ei chefnogi’n llwyr gan nodiadau i athrawon, cynlluniau gwersi, awgrymiadau ar gyfer amserlenni addysgu, canllawiau penodol i’r cwricwlwm, syniadau ar gyfer gwahaniaethu yn ogystal ag adnoddau digidol ac adnoddau ar y we, er mwyn gallu addysgu mewn modd hyblyg, sy’n effeithiol o ran amser.

60+ awr o weithgareddau STEAM, wedi’u cefnogi’n llwyr gan nodiadau i athrawon Wedi’i ddylunio ar gyfer Cyfnod Allweddol 2/P5-7/Bl 4-6, mae Dyddiadur y Gofod

Elfennau o wahaniaethu er mwyn cefnogi a herio disgyblion

Gweithgareddau ymestyn ym mhob set o nodiadau addysgu

Dwfn wedi cael ei greu gan ystod eang o arbenigwyr STEM go iawn, gan gynnwys Dr Olivia Johnson, y prif awdur, gyda chymorth y Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg a Tim Peake, gofodwr Asiantaeth Ofod Ewrop. Gan ddefnyddio’r cysyniad o adeiladu telesgop mwyaf pwerus y byd ac arsylwi ar ein Bydysawd, mae pob un o weithgareddau’r dyddiadur yn cyfuno pwnc STEM â phwnc arall fel Cymraeg, Celf/Dylunio, Hanes, ar yr un pryd â chynyddu Cyfalaf Gwyddoniaeth. Mae’r dull trawsgwricwlaidd hwn o weithio yn golygu bod STEM yn cael ei gyflwyno’n ddealladwy i ddisgyblion nad ydynt yn hyderus yn y maes hwn. Mae hefyd yn rhoi’r hyblygrwydd i athrawon ymgorffori deunyddiau i’w gweithgareddau.

Sut i ddefnyddio’r llyfr hwn Mae’r llyfr hwn yn cynnwys popeth sydd ei angen arnoch i ddatgelu cyfrinachau’r Bydysawd. Wedi’i rhannu’n chwe phennod, bydd rhaglen Dyddiadur y Gofod Dwfn yn mynd â’ch disgyblion ar daith drwy’r gofod gyda Thelesgop Gofod James Webb. Bydd disgyblion yn astudio hanes seryddiaeth, yn archwilio Cysawd yr Haul, yn dysgu am oleuadau, lliw ac isgoch, a hyd yn oed yn adeiladu eu telesgop eu hunain. Mae’r gweithgareddau wedi’u dylunio i fod yn hyblyg ac yn hunangynhwysol, felly gallwch naill ai eu gwneud yn eu trefn neu ddewis a dethol pa weithgareddau sy’n addas i’ch cynllun dysgu presennol. Mae gweithgareddau Dyddiadur y Gofod Dwfn ar gael ym mhob pennod o’r llyfr hwn - yn barod i’w llungopïo - ynghyd â nodiadau i athrawon sy’n rhoi gwybodaeth gefndir, syniadau am sut i gynnal y wers, cwestiynau ar gyfer y dosbarth, gweithgareddau ymestyn ac awgrymiadau ar gyfer athrawon. Bydd rhestr o’r adnoddau gofynnol yn sicrhau bod gennych chi bopeth sydd ei angen arnoch chi, a bydd y dolenni defnyddiol yn eich arwain at ddeunyddiau cymorth eraill. Rydyn ni’n gwybod pa mor brysur yw addysgwyr, felly rydyn ni wedi datblygu nifer o adnoddau i leihau eich amser paratoi. Yn ein Pecyn Cymorth i Athrawon ar dudalen 7, ceir amserlenni awgrymedig ar gyfer defnyddio'r rhaglen dros gyfnod o wythnos,

“Roedd y disgyblion wrth eu bodd. Fe wnaeth yr elfen ryngweithiol ennyn eu sylw o’r cychwyn cyntaf! Effeithiol o ran amser, gwahaniaethu gwych ar gyfer gallu is a digon hyblyg i blant weithio ar eu cyflymder eu hunain.” Amy Broadman, Athrawes Gynradd 4

hanner tymor neu dymor llawn. Mae templed gwag ar gyfer cynllunio gwersi ar gael hefyd, yn ogystal â thempledi myfyrio er mwyn i’r disgyblion atgyfnerthu’r dysgu.

Cymell ac Ysgogi Disgyblion Mae Dyddiaduron y Gofod Dwfn yn llyfrau gwaith y gellir eu personoli. Maen nhw’n boblogaidd iawn ymhlith disgyblion gan eu bod yn annog perchenogaeth, yn hyrwyddo ymgysylltiad cyson ac yn rhoi cofnod i ddisgyblion (ac athrawon) o’u gwaith. Mae Bathodynnau'r Daith ar gael fel rhan o raglen Dyddiadur y Gofod Dwfn ar gyfer gwobrwyo’r disgyblion pan fyddant yn cwblhau pob pennod. Mae modd llwytho’r rhain i lawr o’r porthol gwe (gweler isod). O ran copïau papur o Ddyddiadur y Gofod Dwfn, mae Bathodynnau’r Daith wedi’u cynnwys yn y llyfr fel sticeri. Gallwch lwytho Tystysgrifau Cwblhau i lawr hefyd er mwyn eu rhoi i’ch disgyblion ar ôl iddynt gwblhau eu dyddiaduron.

Canllawiau Penodol i’r Cwricwlwm

Fideos gwreiddiol – un yn cynnwys Tim Peake

Ar gyfer ein haddysgwyr yn y DU, rydyn ni wedi paratoi canllawiau wedi’u teilwra ar gyfer Cymru, Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, gan gysylltu pob gweithgaredd â chwricwlwm eich rhanbarth. Mae’r canllawiau’n cynnwys syniadau ar gyfer gwahaniaethu hefyd, er mwyn cefnogi a herio pob dysgwr. Gallwch lwytho’r canllawiau i lawr o discoverydiaries.org, lle mae cyfoeth o adnoddau cymorth eraill ar gael hefyd.

Porthol Discovery Diaries Mae popeth sydd ei angen arnoch chi i gyflawni eich rhaglen Dyddiadur y Gofod Dwfn ar gael ar ein gwefan: discoverydiaries.org. Ewch i’r safle, crëwch eich cyfrif am ddim a mewngofnodi i gael gafael ar ganllawiau i'r cwricwlwm, sleidiau PowerPoint, bwndeli o luniau, fideos a dolenni defnyddiol. Fe ddewch o hyd i holl adnoddau’r rhaglen drwy glicio ar ‘Adnoddau’ yn y bar offer a dewis Dyddiadur y Gofod Dwfn. Gallwch weithio drwy’r rhaglen fesul pennod, neu ddefnyddio’r hidlydd ‘Dewis a Dethol’ i chwilio yn ôl rhaglen, maes pwnc, methodoleg dysgu neu gyfnod allweddol. Os oes gan weithgaredd gynnwys digidol ychwanegol drwy ‘god Zap’ ar ffurf mellten, gallwch gael gafael ar y cynnwys hwn ar y porthol gwe drwy fynd i dudalen y gweithgaredd hwnnw. I gael rhagor o wybodaeth am godau Zap, cymerwch gip ar dudalen 12. Mae’r porthol gwe yn cynnwys oriel ‘Cwrdd â’r Arbenigwyr’ sy’n nodi gwahanol weithwyr STEM proffesiynol i ysbrydoli dysgwyr ifanc. Mae yno hefyd erthyglau sy’n rhannu gwybodaeth a syniadau addysgu am y gofod ar ein tudalen Cymuned. Mae’r holl adnoddau ar ein gwefan am ddim i chi eu lawrlwytho a’u rhannu. Mewngofnodwch i ddechrau eich taith!

Mae ein rhaglenni wir yn gweithio Mae model Discovery Diary yn cyfuno methodolegau dysgu gweledol, amlfoddol a thrawsgwricwlaidd i sicrhau bod pob disgybl yn cael ‘mynediad’ at bynciau STEM cymhleth. Caiff y disgyblion eu hannog i ddychmygu, cwestiynu, ymchwilio, delweddu, dadansoddi, datrys problemau a ‘meddwl fel gwyddonydd’. Mae’r dull holistig, unigryw hwn yn galluogi pob plentyn i gysylltu a chyfranogi’n llwyr. Mae’r ffaith bod y dyddiaduron yn cael eu personoli, ynghyd â Bathodynnau’r Daith, yn gwobrwyo gwaith caled i annog y disgyblion i ymgysylltu â STEM mewn modd trylwyr ac estynedig.

Cynnwys digidol i ehangu’r dysgu

Cylchlythyrau rheolaidd ar gyfer cymorth parhaus

Cafodd model Discovery Diary ei ddatblygu gyda chymorth Asiantaeth Ofod y DU, drwy greu Dyddiadur Gofod Principia sy’n canolbwyntio ar Tim Peake, gofodwr Asiantaeth Ofod Ewrop. Wrth werthuso gwaith addysgol ar gyfer taith Tim Peake, cyfeiriodd yr Asiantaeth hon at y Dyddiadur Gofod fel un o’r tair rhaglen addysg sy’n sefyll allan fwyaf.

Pecyn Cymorth i Athrawon Mae ein Pecyn Cymorth i Athrawon yn cynnwys cyfres o adnoddau i’ch helpu i gynllunio, cyflawni a gwerthuso eich rhaglen Dyddiadur y Gofod Dwfn. Defnyddiwch y pecyn fel canllaw cynllunio a dilynwch ein hamserlenni awgrymedig - gallwch ddewis cyflawni’r rhaglen dros gyfnod o wythnos, hanner tymor neu dymor cyfan - cyfeiriwch at ein Canllawiau i’r Cwricwlwm i ddysgu sut mae pob gweithgaredd yn cyfateb i’r cwricwlwm yn eich rhanbarth chi, defnyddiwch ein templed gwag i gynllunio gwersi ar gyfer pob dosbarth, a gwerthuswch ddealltwriaeth eich disgyblion gyda’n templedi myfyrio gwahanol. Mae amserlenni awgrymedig a thempledi gwag yn y llyfr hwn. Mewngofnodwch i discoverydiaries.org i gael gafael ar adnoddau eraill ein Pecyn Cymorth, gan gynnwys Bathodynnau’r Daith a thystysgrifau cwblhau i gydnabod cynnydd y disgyblion drwy gydol y rhaglen.

Beth sydd yn yr adran hon? Trosolwg o’r Cwricwlwm Cynlluniau Amserlennu Cyfarwyddiadau Ap Zappar Templed Cynllun Gwers Taflenni Myfyrio’r Disgyblion Templed Chwilair Cynlluniwr Erthyglau Disgyblion Cwrdd â’r Arbenigwyr

60 mun

15 mun

60 mun

45 mun

30-60 mun

60-90 mun

60 mun

30-60 mun

60-120 mun

30 mun

30-45 mun

45 mun

30-60 mun

45 mun

30-60 mun

120-180 mun

Parhaus

15 mun

Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol

Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr

Gweithgaredd 1.5 Cwis y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod...

Gweithgaredd 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun

Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys

Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch

Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod

Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr

Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl

Gweithgaredd 3.4 Pacio’r Prif Lwyth

Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio

Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 4.3 Graddnodi i Ddarganfod

Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf

Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data

Gweithgaredd 5.3 Delweddu’r Bydysawd

Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 6.2 Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn

Drwyddi Draw

Chwileiriau

60 mun

Gweithgaredd 1.2 Awyr y Nos

Hyd

45 mun

Teitl y gweithgaredd

Gweithgaredd 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt

Gwers rhif

Dyddiadur y Gofod Dwfn ar gyfer Cyfnod Allweddol 2

✔

Gwyddoniaeth Gynradd/ Mathemateg/ Cymraeg/ Gweithio’n Rhifedd Llythrennedd Wyddonol

Trosolwg O'r Gweithgareddau

✔

Cyfrifiadura

✔

Dylunio a Thechnoleg

✔

Daearyddiaeth

ebb mes W

✔

Hanes

✔

Celf a Dylunio

✔

Ysbrydol, Moesol, Cymdeithasol a Diwylliannol

o overydiaries.org f o G y disc

a fod J

ur d a i d Dyd d DWFN

o gop G Teles

Dysgu Gartref (Dewisol)

Prynhawn

Cinio

Canol Bore

Egwyl

Bore

Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr (30-60 mun)

Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr (60 mun)

Celf wedi’i ysbrydoli gan y gofod

Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data (45 munud)

Gweithgaredd 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun (45 mun)

Chwilair Pennod 4

Ysgrifennu creadigol wedi’i ysbrydoli gan y gofod

Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn – Rhan 1 a Rhan 2 (90 mun)

Gweithgaredd 4.3 Graddnodi Gweithgaredd 6.2 Geiriadur i Ddarganfod (45 mun) Gweledol y Gofod Dwfn

Gwasanaeth rhannu, gwahoddiad i rieni. Disgyblion yn cyflwyno eu gwaith a’u canfyddiadau.

Trafodaeth ar ôl y Daith Rhannu adborth, holi ac ateb. Gallai’r disgyblion ddefnyddio’r amser hwn i wneud cyflwyniad ar eu hwythnos a’i gyflwyno i rieni yn y prynhawn.

Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn – Rhan 2 a Rhan 3 (90 mun)

DYDD GWENER Gohebydd y Gofod Dwfn

o verydiaries.org f o G y disco

bb s We Jame

r u d a i Dydd d DWFN

Adolygu’r Gofod Dwfn Caniatáu i ddisgyblion gasglu/ ehangu ymchwil ar draws yr Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr wythnos, a darparu mynediad i y Gofod Dwfn (30-45 mun) lyfrau/y rhyngrwyd.

Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio (30 mun)

Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf (3060 mun)

Syllu ar y Sêr/Lleuad: Gwneud Eich Telesgop Eich Mynd allan i weld y sêr. Allwch chi Hun weld unrhyw gytserau, lloerennau, neu’r Orsaf Ofod Ryngwladol?

DYDD IAU Darganfyddiadau Arloesol

Gweithgaredd 3.4 Pacio’r Prif Gweithgaredd 5.3 Lwyth (60-120 mun) Delweddu’r Bydysawd (60 mun) Chwilair Pennod 3 Chwilair Pennod 5

DYDD MERCHER Taith i’r Gofod Dwfn

Gweithgaredd 1.5 Cwis y Gofod Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl Dwfn (15 mun) (60-120 mun) Gweithgaredd 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod... (60 mun)

Myfyrio - Holi ac Ateb

Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod (60 mun)

Chwilair Pennod 2

Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch (60-90 mun)

Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys (30-60 mun)

DYDD MAWRTH Darganfod y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol (60 mun)

Gweithgaredd 1.2 Awyr y Nos (60 mun)

Gweithgaredd 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt (45 mun)

Cyflwyniad (15 mun)

DYDD LLUN Bwtcamp i Seryddwyr

Cynnal wythnos drochi, drawsgwricwlaidd ar thema’r gofod

Llinell Amser Athrawon: Wythnos ar Thema’r Gofod ofod gop G Teles

Cysylltiadau â'r Cwricwlwm Cymraeg; Mathemateg; Gweithio’n Wyddonol

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Dylunio a Thechnoleg; SMSC/TSPC

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Celf; SMSC/TSPC

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; SMSC/TSPC

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Daearyddiaeth; Cyfrifiadura; Hanes

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Celf; Cyfrifiadura; Hanes

Cymraeg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Cyfrifiadura

Gweithgaredd a Awgrymir

Cyflwyno Dyddiadur y Gofod Dwfn (15 mun) Gweithgaredd 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt (45 mun) Gweithgaredd 1.2 Awyr y Nos (60 mun)

Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol (60 mun) Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr (60 mun) Gweithgaredd 1.5 Cwis y Gofod Dwfn (15 mun)

Gweithgaredd 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod... (60 mun) Gweithgaredd 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun (45 mun)

Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys (30-60 mun) Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch (60-90 mun) Chwilair Pennod 2

Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod (60 mun) Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr (30-60 mun)

Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl (60-120 mun) Chwilair Pennod 3

Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio (30 mun) Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn (30-45 mun) Gweithgaredd 4.3 Graddnodi i Ddarganfod (45 mun) Chwilair Pennod 4

Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf (30-60 mun) Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data (45 munud) Gweithgaredd 5.3 Delweddu’r Bydysawd (60 mun)

Chwilair Pennod 5 Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn (90-120 mun) Trafodaeth ar ôl y Daith

Wythnos 1

Wythnos 2

Wythnos 3

Wythnos 4

Wythnos 5

Wythnos 6

Wythnos 7

Wythnos 8

Wythnos 9

Gwersi gwyddoniaeth 90-120 munud o hyd bob wythnos am dymor cyfan

Amserlenni i Athrawon: Un Hanner Tymor

ebb mes W

Gwneud model a gwaith ymchwil yn annibynnol

Llinell amser telesgopau

Creu eich cod y gofod eich hun

Cerddi’r gofod

Creu darn o waith ysgrifenedig yn dangos ymchwil ar Delesgop Gofod James Webb

Ymchwilio i ddelweddu isgoch a’i ddefnyddiau

Gwneud eich telesgop eich hun Triciau hud gyda goleuadau

Gwneud eich model eich hun o Gysawd yr Haul

Celf wedi’i ysbrydoli gan y gofod

Dysgu Gartref Dewisol

o overydiaries.org f o G y disc

a fod J

ur d a i d Dyd d DWFN

o gop G Teles

Gwneud model a gwaith ymchwil yn annibynnol Ymchwilio i ddelweddu isgoch a’i ddefnyddiau

Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Celf; SMSC/TSPC Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Celf; SMSC/TSPC Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Celf; SMSC/TSPC Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Daearyddiaeth; Cyfrifiadura; Hanes Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Daearyddiaeth Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Daearyddiaeth; Cyfrifiadura; Hanes Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Celf; Cyfrifiadura; Hanes Cymraeg; Mathemateg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Cyfrifiadura; Hanes Cymraeg; Gweithio’n Wyddonol; Cyfrifiadura; Hanes Cymraeg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Cyfrifiadura Cymraeg; Gwyddoniaeth; Gweithio’n Wyddonol; Cyfrifiadura

Gweithgaredd 1.2 Awyr y Nos (60 mun) Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol (60 mun)

Gorffen Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr (60 mun)

Gweithgaredd 1.5 Cwis y Gofod Dwfn (15 mun) Gweithgaredd 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod... (60 mun)

Gweithgaredd 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun (45 mun) Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys (30-60 mun)

Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch (60-90 mins) Chwilair Pennod 2

Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod (60 mun) Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr (30-60 mun)

Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl (60-120 mun)

Chwilair Pennod 3 Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio (30 mun)

Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn (30-45 mun) Gweithgaredd 4.3 Graddnodi i Ddarganfod (45 mun) Chwilair Pennod 4

Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf (30-60 mun) Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data (45 munud)

Gweithgaredd 5.3 Delweddu’r Bydysawd (60 mun)

Chwilair Pennod 5 Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn: Ymchwilio ac Ysgrifennu (90-120 mun)

Gweithgaredd 6.1: Papur Dyddiol y Gofod Dwfn: Golygu a Chyhoeddi (90-120 mun) Trafodaeth ar ôl y Daith

Wythnos 2

Wythnos 3

Wythnos 4

Wythnos 5

Wythnos 6

Wythnos 7

Wythnos 8

Wythnos 9

Wythnos 10

Wythnos 11

Wythnos 12

Wythnos 13

Wythnos 14

Cyflwyniadau wedi’u hysbrydoli gan Ddyddiadur y Gofod Dwfn: gallai hyn gynnwys cofnodion dyddiadur, llythyrau at ofodwyr, ysgrifennu creadigol, modelau, cwisiau, neu ymchwil i bynciau sy’n dod i’r wyneb drwy’r rhaglen. Cyflwyno’r wythnos ganlynol, fel rhan o wasanaeth i rieni efallai.

Gwneud model a gwaith ymchwil yn annibynnol

Creu eich cod y gofod eich hun

Cerddi’r gofod

Llinell amser telesgopau

Celf wedi’i ysbrydoli gan y gofod

Creu darn o waith ysgrifenedig yn dangos ymchwil ar Delesgop Gofod James Webb

Gwneud eich telesgop eich hun Triciau hud gyda goleuadau

Syllu ar y sêr: Mynd allan ac arsylwi ar y lleuad/awyr y nos

Gwneud eich model eich hun o Gysawd yr Haul

Cymraeg; Mathemateg; Gweithio’n Wyddonol

Cyflwyno Dyddiadur y Gofod Dwfn (15 mun) Gweithgaredd 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt (45 mun)

Wythnos 1

Dysgu Gartref Dewisol

Cysylltiadau â'r Cwricwlwm

o overydiaries.org f o G y disc

r u d a i Dydd d DWFN bb s We Jame

Gweithgaredd a Awgrymir

Gwersi gwyddoniaeth 60-90 munud o hyd bob wythnos am dymor cyfan

Amserlenni i Athrawon: Tymor Llawn ofod gop G Teles

Sut i

o i d d y n f e d d codau Zap

Mae rhai o’n gweithgareddau’n cynnwys cod Zap sy’n galluogi eich disgyblion i gael gafael ar gynnwys ychwanegol drwy ffôn clyfar, tabled neu ddyfais arall. Y cyfan mae’n rhaid i chi ei wneud yw lawrlwytho Ap Zappar. Rhowch gynnig arni gyda’r Zap difyr hwn o lun Tim Peake. Os nad oes gennych chi ddyfeisiau neu dabledi yn yr ystafell ddosbarth, bydd yr holl gynnwys sydd â chodau zap ar gael i’w lawrlwytho o’n gwefan. Ewch i dudalen y gweithgaredd i ddod o hyd i Fwndeli o Ddelweddau, sleidiau PowerPoint a mwy.

1. Barod amdani

Lawrlwythwch Ap Zappar i’ch ffôn symudol neu’ch tabled

2. Anelwch

Agorwch Zappar a daliwch eich dyfais o flaen y cod zap unigryw yma

4. Rhannwch eich lluniau gyda Tim! Postiwch eich llun ar Twitter neu Instagram a’i rannu gyda Tim drwy ddefnyddio @astro_timpeake. Cofiwch ddefnyddio #discoverydiaries er mwyn i ni allu rhannu eich lluniau!

discoverydiaries.org

3. Zapiwch!

Bydd cynnwys sy’n gysylltiedig â’r gweithgaredd yn ymddangos ar eich ffôn (neu yn yr achos hwn, bydd Tim yn ymddangos!)

Cynllun Gwers

Dyddiad:

Amcan Dysgu: Cysylltiadau â'r Cwricwlwm Yn absennol: Bachyn / Man Cychwyn:

Prif Weithgareddau:

Myfyrio:

Gwahaniaethu:

Gwaith Dilynol sy’n ofynnol:

Y camau nesaf:

ur d a i d DWFNrg Dyd

Teles

ebb es W

d Jam

ofo gop G

odverydiaries.o f o G y disco

o i r y f y M

i wedi’i h c h c y d ry l o’r hyn h rydych t w e d b d e w y m h p li r greu ma cynrychio u ll a g Beth am n i’ ? Ydych ch l llun neu gartŵn ddysgu. fe i ddysgu i’ d e w i h c

ur d a i d DWFNg Dyd

Teles

ebb es W

d Jam

ofo gop G

oderydiaries.or f o G y discov

Crynhoi! Ysgrifennwch am yr hyn rydych chi wediâ&#x20AC;&#x2122;i ddysgu:

ur d a i d DWFNrg Dyd

Teles

ebb es W

d Jam

ofo gop G

odverydiaries.o f o G y disco

Crynhoi! Lluniwch restr i grynhoi’r hyn rydych chi wedi’i ddysgu:

10.

ur d a i d DWFNg Dyd

Teles

ebb es W

d Jam

ofo gop G

oderydiaries.or f o G y discov

Crynhoi! Beth am greu cwis ar gyfer eich ffrindiau gan ddefnyddio'r ffeithiau rydych chi wediâ&#x20AC;&#x2122;u dysgu! Cywir

ur d a i d DWFNrg Dyd

Teles

ebb es W

d Jam

ofo gop G

odverydiaries.o f o G y disco

Anghywir

Ysgrifennwch eich geiriau yma!

Dewiswch wyth gair ar thema’r GOFOD a’u hysgrifennu am i fyny, i lawr, ymlaen, yn ôl neu’n groeslinol yn y chwilair hwn. Llenwch y sgwariau gwag â llythrennau ar hap a heriwch eich ffrindiau!

CHWILAIR

discoverydiaries.org

Ysgrifennwch eich geiriau yma!

Dewiswch wyth gair ar thema’r GOFOD a’u hysgrifennu am i fyny, i lawr, ymlaen, yn ôl neu’n groeslinol yn y chwilair hwn. Llenwch y sgwariau gwag â llythrennau ar hap a heriwch eich ffrindiau!

CHWILAIR

discoverydiaries.org

Pam?

Ble?

Pryd?

Beth?

Pwy?

Datganiad Agoriadol

Pennawd:

Cynlluniwr Erthyglau

Paragraff 3:

Paragraff 1:

Datganiad i Gloi:

Paragraff 2:

discoverydiaries.org

CELF/ LLYTHRENNEDD GWELEDOL

STEM

LLYTHRENNEDD

Cwrdd â’r Arbenigwyr Mae Dyddiadur y Gofod Dwfn yn proffilio arbenigwyr STEM go iawn sydd â gyrfaoedd a chefndiroedd amrywiol, i ddangos yr ystod o lwybrau gyrfa sydd ar gael yn y sector gofod. Bydd ein cyfweliadau â dynion a menywod fel ei gilydd – sy’n gweithio mewn swyddi ar draws y gwyddorau a pheirianneg – yn ysbrydoli eich disgyblion. Yn arbennig, maen nhw’n ffordd wych o rymuso merched a disgyblion sydd â chynrychiolaeth annigonol yn y sector. Olivia Johnson – Seryddwr (t22) Fel Rheolwr Ymgysylltu â’r Cyhoedd yn Arsyllfa Frenhinol Caeredin, mae Olivia’n rhannu ei brwdfrydedd dros seryddiaeth â phlant ac oedolion, er mwyn iddynt allu dysgu am ein Bydysawd rhyfeddol. Tim Peake – Gofodwr Asiantaeth Ofod Ewrop (t24) Gofodwr o Brydain yw Tim. Treuliodd chwe mis ar yr Orsaf Ofod Ryngwladol yn 2015-16. Yn ystod ei gyfnod yn y gofod, fe wnaeth Tim dros 250 o arbrofion gwyddonol. Gillian Wright – Cyfarwyddwr Canolfan Technoleg Seryddiaeth y DU (t36) Gillian oedd yn arwain y tîm mawr o wyddonwyr ar draws y DU ac Ewrop sydd wedi dylunio, adeiladu a gosod Offeryn Lled-isgoch Webb. Martyn Wells – Peiriannydd Optig (t57) Gan ddefnyddio ei wybodaeth am sut mae golau’n symud ac yn plygu, roedd Martyn yn rhan o’r gwaith o ddylunio lensys a drychau Webb. Piyal Samara-Ratna – Peiriannydd Mecanyddol (t71) Roedd Piyal yn aelod o’r tîm peirianyddol ar gyfer Offeryn Lledisgoch Webb – ‘llygad’ y telesgop sy’n dal golau nad oes modd i bobl ei weld.

Vincent Geers – Peiriannydd Meddalwedd (t95) Yn ogystal â bod yn beiriannydd meddalwedd, mae Vincent yn seryddwr. Roedd e wedi gweithio ar Offeryn Lled-isgoch Webb hefyd. Pamela Klaassen – Gwyddonydd Offerynnau (t99) Mae Pamela wedi gweithio ar offerynnau arbenigol Webb, sy’n mesur ac yn dadansoddi’r sbectrwm er mwyn i ni allu astudio’r Bydysawd. Alastair Bruce – Seryddwr (t108) Mae Alastair yn rhannu ei fywyd gwaith rhwng astudio galaethau pell a helpu pobl i ddysgu mwy am Webb, gan rannu newyddion cyffrous am ddarganfyddiadau o lygad y ffynnon. Beth Biller – Darllenydd (t112) Mae Beth yn gweithio yn Sefydliad Seryddiaeth Prifysgol Caeredin, gan dynnu lluniau o blanedau mewn cysodau heulol eraill. Naomi Rowe-Gurney – Myfyriwr PhD (t116) Gan ddefnyddio data sy’n cael eu casglu gan delesgopau, mae Naomi’n astudio cynnwys atmosfferau’r cewri rhew Neifion ac Wranws, a sut maen nhw wedi newid dros amser.

i yn

hau o bet h t a f Pa neud allai w gofod i’r taith odd? yn an

rth

Cwest

y f er y d os

rg a au

Dechreuwch archwilio’r gofod dwfn drwy ddarllen a thrafod y cyflwyniad gan Olivia Johnson...

Croeso,

Archwilwyr y Gofod!

Croeso i Dîm Webb! Rydych chi ar fin dechrau ar un o’r teithiau mwyaf heriol i’r gofod erioed. Chi fydd yn a goruchwylio’r gwaith o ddylunio, dyfeisio, adeiladu li lansio’r telesgop gofod mwyaf pwerus sydd wedi bodo chi... wch erioed. A dim ond megis dechrau fydd Bydd eich telesgop arloesol yn gallu canfod y galaethau cyntaf erioed i gael eu ffurfio, craffu y tu mewn i gocynau llychlyd lle caiff sêr newydd eu geni a hyd yn oed astudio’r aer o amgylch planedau estron. Unwaith y byddwch chi wedi ei lansio’n ddiogel, byddwch yn defnyddio eich telesgop i gasglu data ac adrodd yn ôl ar yr hyn rydych chi wedi’i ddarganfod. Ewch amdani, archwilwyr dewr. Rydyn ni’n aros i weld y Bydysawd drwy eich llygaid chi!

POB LWC! Olivia Johnson a Chriw’r Gofod

gopau Pa deles allwch ill ra5 gofod e nynt wl amda chi fedd ych chi’n d a beth y mdanynt a d o ei wyb ? a b yn rod

Pa sgilia chi eu c u allwch ynn heriol i’ ig i daith rg beth ho ofod a ffec ei ddys h chi gu?

Pennod 1: bwtcamp i seryddwyr! Ers canrifoedd, mae pobl wedi bod yn defnyddio awyr y nos i ddweud y ffordd ac i fesur amser. Gwnewch yn siŵr bod eich disgyblion yn barod am daith lwyddiannus i’r gofod dwfn drwy archwilio sut rydyn ni wedi arsylwi ar yr e ma sut Tybed awyr yn y gorffennol, beth rydyn ni wedi’i “cocŵn llychlyd” ddarganfod, a beth nad ydyn yn edrych – ni wedi’i ddysgu eto. allwch chi dynnu ei lun?

Beth sydd yn y bennod hon?

1.1 – I’r Gofod a Thu Hwnt Gwyliwch neges fideo arbennig gan Tim Peake, gofodwr Asiantaeth Ofod Ewrop, cyn dychmygu darganfyddiad yn y gofod dwfn. > Gwyddoniaeth a Chelf 1.2 – Awyr y Nos Plotiwch y cyfesurynnau i nodi ffurfiant sêr mae modd ei weld gyda’r llygad noeth. > Gwyddoniaeth a Mathemateg 1.3 – Seryddiaeth Hynafol Dadansoddwch ddiagram hynafol o Gysawd yr Haul i nodi beth mae pobl wedi’i ddysgu dros amser. > Gwyddoniaeth a Hanes 1.4 – Negeswyr y Sêr Dysgwch am hanes seryddiaeth a datblygiad y telesgop. > Gwyddoniaeth a Hanes 1.5 – Cwis y Gofod Dwfn Lluniwch gwis ‘cywir neu anghywir’ am hanes arsylwi ar y gofod. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

d ar yr Orsaf Ofo Pan oeddwn i ch ry eddwn i’n ed Ryngwladol, ro u ac yn dychmyg drwy’r ffenest d ’n ei ddarganfo beth bydden ni i ni deithio i’r petai hi’n bosib chi’r e bai gennych P . fn w d d fo o g d wy o’r Bydysaw pŵer i weld m arall erioed, nag unrhyw un i’n gobeithio beth fyddech ch ? ei ddarganfod

wyr y gofod! il w h rc a lo e H w i, gofodwr Tim Peake yd ! Ofod Ewrop yn Asiantaeth

d eddwl tybe m i d e w d e rio d? Ydych chi e n y Bydysaw y li o d o b ’n beth sy

. . . t n w h a thu

i’r gofod

yn n u wch neu d Ysgrifenn chi h rydych llun o bet darganfod eisiau ei d

Zapiwch i wylio neges fideo gan Tim Peake

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 1.1: I’r Gofod a Thu Hwnt .. a thu hwnt.

Zapiwch i wylio neges fideo gan Tim Peake

dwl tybed ed wedi med Ydych chi erio yn y Bydysawd? oli beth sy’n bod

yr y gofod! Helo archwilw i, gofodwr Tim Peake ydw Ofod Ewrop! yn Asiantaeth

ar yr Orsaf Ofod Pan oeddwn i wn i’n edrych Ryngwladol, roedd ac yn dychmygu drwy’r ffenest ei ddarganfod beth bydden ni’n i ni deithio i’r petai hi’n bosib bai gennych chi’r gofod dwfn. Pe o’r Bydysawd pŵer i weld mwy arall erioed, nag unrhyw un chi’n gobeithio ch fydde beth ? ei ddarganfod

nu h neu dyn Ysgrifennwc rydych chi llun o beth rganfod eisiau ei dda

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae datblygiad technoleg wedi ein galluogi i ddysgu mwy am Gysawd yr Haul ac i archwilio ein Bydysawd. Er enghraifft, yn 2005, fe wnaeth Telesgop Gofod Hubble ddarganfod dwy leuad newydd yng Nghysawd yr Haul, rhai sy’n cylchdroi o amgylch Plwton. Mae Hubble wedi helpu gwyddonwyr i astudio’r gofod ers 1990. Ar ôl y tro diwethaf i ofodwyr ei drin yn 2015, penderfynodd NASA na fyddai’n cael ei drwsio eto. Nawr mae oes newydd o archwilio’r gofod wedi dechrau. Mae’n cael ei harwain gan y telesgop mwyaf sydd wedi cael ei adeiladu hyd yma – Telesgop Gofod James Webb. Caiff ei alw’n ’Webb’ weithiau ac mae ganddo’r potensial i gynyddu ein dealltwriaeth o’r Bydysawd yn sylweddol. Mae prif ddrych enfawr Webb fwy na dwywaith maint Hubble,

gan ganiatáu iddo gasglu llawer iawn o oleuni a chanfod goleuni o wrthrychau mwy gwelw yn y gofod. Mae hyn, ynghyd â’i offerynnau arbenigol sydd wedi’u dylunio i ganfod tonfeddi isgoch, yn caniatáu iddo arsylwi ar sêr a phlanedau’n ffurfio, a gweld y goleuni a ddaw o alaethau yn y Bydysawd cynnar. Mae pedwar prif nod astudio i Webb: • Goleuni Cyntaf: Pa bryd dechreuodd

y sêr cyntaf ddisgleirio?

• Adeiladu Galaethau: Sut mae

galaethau, fel y Llwybr Llaethog, yn ffurfio?

• Geni Sêr a Phlanedau: Beth sy’n

digwydd yn y cymylau o nwy a llwch sy’n ffurfio sêr, a sut mae ’gweddillion’ y broses hon yn esblygu i ddod yn blanedau?

• Planedau Allheulol a Dechreuad

Bywyd: Mae gwyddonwyr yn credu bod galaethau’n llawn planedau. Maen nhw’n dymuno gwybod a yw unrhyw o’r planedau hynny’n debyg i’r Ddaear.

Cynnal y Gweithgaredd Mae’r gweithgaredd hwn wedi’i ddylunio i hyrwyddo defnyddio dychymyg a meddwl y tu allan i’r bocs.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/to-space-and-beyond i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Deunyddiau celf

discoverydiaries.org

i’r gofod

Pennod Un Gweithgaredd 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt

Dechreuwch drwy ddefnyddio gwybodaeth y disgyblion i greu map meddwl o’r hyn maen nhw’n ei wybod yn barod am y Ddaear a’r gofod. Gall hyn ddigwydd fel dosbarth neu mewn grwpiau bach. Cyn dechrau’r prif weithgaredd, gwyliwch fideo Tim Peake gan ddefnyddio ffôn clyfar, dyfais neu drwy’r porthol gwe – gweler Dolenni Defnyddiol. Gan ddefnyddio’r cysyniad o’r gofod fel ffin ddiddiwedd, gofynnwch i’r disgyblion feddwl am syniadau a chwestiynau am beth gallai pobl ei ddarganfod pe bai ganddynt y pŵer i weld mwy o’r Bydysawd nag erioed o’r blaen. Nodwch y rhain ar fwrdd gwyn neu bapur bwrdd gwyn. Os ydych chi’n gwneud hyn mewn grwpiau bach, gall disgyblion gymryd eu tro yn gofyn i’w gilydd beth fyddai’r peth gorau i’w ddarganfod yn y Bydysawd. Ar ôl eu trafodaeth, dylai’r disgyblion fod â syniad am gwestiwn neu gysyniad byddent yn hoffi ei archwilio fwyaf. Gallant gyfleu hyn drwy gelf, llunio diagramau, ysgrifennu neu dynnu lluniau ar eu taflen weithgaredd – hwn fydd nod eu taith.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw safle’r Ddaear yng

Nghysawd yr Haul?

• Pa gyrff wybrennol eraill sydd yng

Nghysawd yr Haul?

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

• Ydych chi’n gwybod am unrhyw gyrff

wybrennol eraill? Beth ydyn nhw?

• Beth yw seren? • Oes modd i sêr gael planedau o’u

cwmpas?

• Beth arall allai fodoli yn y gofod nad

ydyn ni’n gwybod amdanynt eto?

• Beth allai ein rhwystro rhag gweld yn

bellach i’r gofod?

• Ar wahân i blanedau a sêr, beth arall

sydd yn y gofod?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Archwiliwch ein Galaeth – y Llwybr Llaethog – a nodi safle Cysawd yr Haul ynddi. Ar wahân i Gysawd yr Haul, beth arall gallen ni ei ddarganfod yn y Llwybr Llaethog? Cynllunio ymchwiliad: Nawr fod gan y disgyblion nod eu taith, oes modd iddynt ddisgrifio’r camau, neu esbonio sut byddent yn mynd ati i gael ateb i’w cwestiwn? Holwch nhw am y dystiolaeth y bydd angen iddynt ei chasglu o bosib er mwyn cefnogi eu syniad neu eu hateb posib. Adroddiad Anghronolegol/Eglurhad ysgrifenedig: Gan ddefnyddio eu hymchwil i’n Galaeth, oes modd i’r disgyblion gyfathrebu eu canfyddiadau’n wyddonol?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

Pennod Un Gweithgaredd 1.1 I’r Gofod a Thu Hwnt

Cymorth: • Rhowch gymorth i’r disgyblion

Her: • Yn gysylltiedig â’r gwaith o gynllunio

estyniad i ymchwiliad, gofynnwch i’r disgyblion ysgrifennu llythyr Cais Taith at Tim Peake yn esbonio beth maen nhw eisiau ei ddarganfod, pam maen nhw eisiau ei ddarganfod, a beth fydd ei angen arnynt i gyflawni eu taith.

grym i’r At Aw hr o!

Os n chi fyn ad oes gen ny e yn eic diad i’r rhy ch ngrwy h ysta fell dd d llwyth osbar wch n t h , e ge Tim P eake i s fideo discov lawr o ymlae erydiaries. org n lla ar gae w. Mae’r fid l ar eo gweit dudalen y hgare dd.

discoverydiaries.org

drwy weithio mewn grwpiau bach. Rhowch eirfa a rhestr termau addas i’r disgyblion ar gyfer cyrff wybrennol, fel planed, haul, lleuad, seren, planed allheulol, asteroid, comed, atmosffer, twll du, galaeth, mater tywyll. Gellir ategu’r ddealltwriaeth o’r termau hyn ymhellach drwy ddarparu diffiniadau a lluniau ar gyfer pob gair. Mae telerau a diffiniadau yng Ngeirfa’r Gofod Dwfn – gweler Dolenni Defnyddiol.

discoverydiaries.org

x 4,

x 1, x 3,

x -3, x -1,

x -3, x -5,

-2

-1

0 1

-2

-1

Zapiwch am yr ateb

Ydych chi’n adnabod y patrwm hwn o sêr?

-5

-4

-3

-4

-3

-5

y -3 y -1

Defnyddiwch y symbolau hyn i farcio pob seren ar y grid

Alkaid

Mizar

Alioth

Phecda Megrez

Dubhe Merak

ren Enw’r Se

nnau Cyfesury

l yn arsylwi b o p d d e ro , doli eth gallwch delesgopau fo B i . n th y c e o ll n e h d a m g Y ’r lly ? lanedau gyda p ’r a r ê ar awyr y nos s h y c r ry a d e n y h rfiant o sêr an fyddwc u p ff ld lu e e w i tg e a i d h d c od i fesurynnau is y c y h c w ! ti lo P abod o bosib n d a i e n i’ h c fyddwch

s o n Y R AWY

Gweithgaredd 1.2: Awyr y Nos -5

-4

-3

-2

-1

yn arsylwi li, roedd pobl delesgopau fodo Beth gallwch Ymhell cyn i llygad noeth. edau gyda’r ar awyr y nos? ar y sêr a’r plan wch yn edrych fydd ant o sêr pan ffurfi chi ei weld i ddatgelu urynnau isod Plotiwch y cyfes bosib! ei adnabod o fyddwch chi’n

en Enw’r Ser

Dubhe Merak

nau Cyfesuryn

x -3, x -5,

Phecda Megrez Alioth Mizar Alkaid

x -3, x -1, x 1, x 3, x 4,

5 4 3 2 1

y -3

-1

y -1 y1

-2

-3

-4

-5

Ydych chi’n adnabod y patrwm hwn o sêr?

Defnyddiwch y symbolau hyn i farcio pob seren ar y grid

Zapiwch am yr ateb

Cefndir y Gweithgaredd hwn Ers dechrau hanes mae pobl wedi defnyddio’r cyrff wybrennol (sêr a phlanedau) i fonitro amser, i ddweud y ffordd ac ar gyfer seremonïau diwylliannol a chrefyddol. Mae pobl wedi bod yn cofnodi symudiad planedau ers canol yr ail ganrif ar bymtheg CC. Mae hyn yn golygu eu bod yn adnabod y gwahaniaeth rhwng sêr, sy’n cadw eu cyfluniad yn yr awyr dros amser, a’r planedau, sy’n newid safle mewn perthynas â’r sêr hyn. Mae’r ’Aradr’ yn glwstwr sêr (patrwm bach o sêr) sydd i’w weld o hyd yn Hemisffer y Gogledd, dim ots pa dymor yw hi. Mae’n cynnwys saith seren ddisglair. Mae pedair o’r rhain yn ffurfio ’corff’ neu ystellen bridd yr aradr, a thair sy’n ffurfio’r ’corn’. Pan fyddwn yn edrych ar yr Aradr o’r Ddaear, mae ei safle mewn perthynas â ble rydyn ni’n edrych arno yn newid

yn ôl y tymor a pha adeg o’r nos yw hi. Gan fod y Ddaear yn troelli ar echelin, mae’r Aradr yn cylchdroi o amgylch Seren y Gogledd bob 24 awr.

Cynnal y Gweithgaredd Cyflwynwch y cysyniad bod pobl wedi defnyddio’r sêr i ddweud y ffordd ac i fonitro amser ers canrifoedd a chanrifoedd. DS: Os nad yw’r disgyblion yn gwybod yr eirfa, fel cyrff wybrennol a chytserau, ewch drwyddynt gyda’r dosbarth ar ddechrau’r gweithgaredd a chyfeirio at y rhestr termau – gweler Dolenni Defnyddiol. Gofynnwch i’r disgyblion pam mae pobl wedi gwneud hyn. Gan ddefnyddio glôb, dangoswch sut mae’r Ddaear yn troelli ar echelin, gan greu dydd a nos. Gall ongl echelin y Ddaear hefyd helpu’r disgyblion i ddeall pam ein bod yn gweld gwahanol sêr mewn gwahanol hemisfferau. I esbonio pam mae’n edrych fel bod cytserau (grwpiau o sêr sy’n ffurfio patrymau adnabyddadwy) yn cylchdroi yn ystod y nos, gofynnwch i’r disgyblion sefyll o dan rywbeth sydd wedi’i lynu i’r to, fel golau fflworoleuol hirsgwar. Dywedwch wrth y disgyblion am edrych i fyny a throi yn eu hunfan yn araf. Wrth iddynt symud, bydd gogwydd y golau’n newid o safbwynt y plentyn. Mae’r gweithgaredd yn gweithio’n well byth os oes modd i’r

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/the-sky-at-night i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Glôb geiriau (dewisol)

discoverydiaries.org

AWYR Y nos

Pennod Un Gweithgaredd 1.2 Awyr y Nos

disgyblion sefyll o dan lun sydd wedi’i lynu i’r to, a fydd yn ymddangos ben i waered i bob disgybl wrth iddynt droelli. Fel grŵp, trafodwch pam byddai symudiad cytserau, sy’n cael ei greu gan gylchdro’r Ddaear, wedi bod yn ddefnyddiol i bobl cyn i ni gael technoleg i fesur amser ac i wybod ble ydyn ni ar y Ddaear. Esboniwch i’r dosbarth y byddant yn plotio clwstwr sêr yn cynnwys saith seren ar yr echelin, a bod gan bob seren enw. Dylai’r disgyblion weithio drwy’r cyfesurynnau, gan blotio pob seren gan ddefnyddio ei symbol. Wedyn gall y disgyblion dynnu llinell o seren i seren i ddatgelu siâp yr Aradr. Gan ddefnyddio’r cod Zap, gallant wedyn nodi enw’r clwstwr sêr a chadarnhau eu bod wedi plotio’n gywir.

Atebion i’r Gweithgaredd

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw rhai o’r gwahaniaethau

rhwng sêr a phlanedau?

• Pam mae pobl mewn gwahanol

hemisfferau (hanner y Ddaear – cofiwch fod hemi yn golygu hanner, ac mai siâp yw sffêr. Mae dau hemisffer yn gwneud sffêr – siâp y Ddaear) yn gweld gwahanol gytserau?

• Pam mae’n edrych fel bod

cytserau’n symud yn ystod y nos?

• Ar wahân i symudiad cytserau, pa

ffyrdd eraill sydd gennym o fonitro pa adeg o’r diwrnod, y mis neu’r flwyddyn yw hi, heb ddefnyddio technoleg fodern?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Yr Aradr yw enw’r clwstwr sêr hwn yn y DU, ond mae gan ddiwylliannau eraill eu henw eu hunain ar ei gyfer. Gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio i enwau amrywiol yr Aradr – mewn diwylliannau cyfoes a diwylliannau’r gorffennol – gan nodi ble mae pob enw’n cael ei ddefnyddio, yn ddaearyddol ac yn hanesyddol. Clwstwr sêr yw’r Aradr – casgliad bach o sêr sy’n rhan o gytser. Gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio i ba gytser mae’r Aradr yn rhan ohono (yr Arth Fawr), a gofyn iddynt ddysgu am ei enw a’r fytholeg/stori sy’n sail iddo.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Nodwch y cytserau eraill sy’n ymddangos yn Hemisffer y Gogledd, a’u plotio ar gardfwrdd du gan ddefnyddio sticeri sêr er mwyn creu oriel cytserau yn yr ystafell ddosbarth.

Pennod Un Gweithgaredd 1.2 Awyr y Nos

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Rhowch gymorth i ddisgyblion iau

Her: • Ewch ati i ail-greu’r graff ar bapur

A3, gan ymestyn y ddwy echelin bum gwaith yn fwy, i 25. Gofynnwch i’r disgyblion blotio’r Aradr, gan labelu pob seren â’i henw. Wedyn, gofynnwch i’r disgyblion ddod o hyd i safle Polaris – Seren y Gogledd – y gellir ei lleoli drwy dynnu llinell ddychmygol o Merak i Dubhe, a’i hymestyn bum gwaith yn fwy na’r pellter rhwng y ddwy seren hyn. Wedyn gall y disgyblion nodi cyfesurynnau Polaris.

grym i’r At Aw hr o!

Gan d d gwnew efnyddio s ial c y mae h grid enfa c, wr ar s rôl ‘se chwarae a rhoi’r ren’ i saith d Gall g wedd isg i l l y disg ybl. fod yn ybl ‘seryd dwyr’ ion cyfeir ,y io’r sê r i’w l n le.

discoverydiaries.org

drwy weithio drwy’r cyfesurynnau fel grŵp. Os oes gennych faes chwarae awyr agored ar gael, defnyddiwch sialc i dynnu llun o’r graff a chyfarwyddo’r disgyblion i blotio’r cyfesurynnau’n gorfforol drwy roi’r rôl ’seren’ i saith disgybl, a gwneud gweddill y dosbarth yn ’seryddwyr’. Gall y disgyblion wedyn weithio gyda’i gilydd i blotio’r clwstwr sêr ar eu taflenni gwaith.

Zapiwch i archwilio Cysawd yr Haul

Diagram Hynafol o Gysawd yr Haul

nos yddio awyr y fn e d i d e w l b eu anes mae po sgopau gael le e d i n y Drwy gydol h c d n a chalendr. O deall Cysawd n y r e s m a fel map, cloc b bo ru dden ni ddim ar o’i chymha e a d D y d a li dyfeisio, doe lleo y nwedig o ran y Ddaear yn ld e yr Haul, yn e w i h c h c eraill. Allw â phlanedau ? diagram isod

H T E A I D D Y SER HYNAFOL

discoverydiaries.org

Diagram Modern o Gysawd yr Haul

Darluniwch eich diagram eich hun o Gysawd yr Haul ar sail ein gwybodaeth amdano heddiw. Sut mae’n cymharu â’r diagram hynafol ar y chwith? Beth ydyn ni wedi’i ddysgu?

Gweithgaredd 1.3: Seryddiaeth Hynafol Zapiwch i archwilio Cysawd yr Haul

Darluniwch eich diagram eich hun o Gysawd yr Haul ar sail ein gwybodaeth amdano heddiw. Sut mae’n cymharu â’r diagram hynafol ar y chwith? Beth ydyn ni wedi’i ddysgu?

y nos i defnyddio awyr s mae pobl wed delesgopau gael eu Drwy gydol hane cyn i a chalendr. Ond amser yn deall Cysawd fel map, cloc bob den ni ddim o’i chymharu iad y Ddaear dyfeisio, doed lleol ran o edig ar yn y yr Haul, yn enw chi weld y Ddae eraill. Allwch â phlanedau diagram isod?

Diagram Hynafol o Gysawd yr Haul

Diagram Modern o Gysawd yr Haul

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae wyth planed yng Nghysawd yr Haul, dwy gorblaned (Ceres a Plwton), o leiaf 187 lleuad a miliynau o gomedau, asteroidau a meteorau. Er bod y seryddwyr cyntaf – fel Aristarchus o Samos a oedd yn byw yng Ngroeg yn y drydedd ganrif CC – wedi damcaniaethu bod y planedau’n cylchdroi o amgylch yr Haul, roedd llawer o bobl yn credu mai’r Ddaear oedd canolbwynt Cysawd yr Haul nes y 1500au. Cafodd y ddamcaniaeth hon ei hyrwyddo gan waith Aristotle, On the Heavens, a gafodd ei ysgrifennu yn 350 CC. Mae’r braslun yn y gweithgaredd hwn yn seiliedig ar gosmoleg Aristotelaidd. Yn 1543, cyhoeddwyd llyfr Copernicus, On the Revolutions of the Heavenly Bodies. Roedd yn cynnig model heliosentrig o Gysawd yr Haul, a oedd yn wahanol

i’r model geosentrig a gafodd ei gynnig gan Ptolemy yn yr ail ganrif OC, lle roedd pob corff wybrennol yn cylchdroi o amgylch y Ddaear. Yn 1609, dyfeisiodd Galileo sbienddrych neu delesgop a oedd yn caniatáu iddo arsylwi ar fynyddoedd y Lleuad, gweddau Gwener, cylchau Sadwrn, a phedair lleuad fwyaf disglair Iau. Roedd arsylwadau gwyddonol Galileo yn cefnogi’r ddamcaniaeth o Gysawd yr Haul heliosentrig. Geirfa allweddol Helio – yr Haul Geo – y Ddaear Sentrig – yn y canol Model – cynrychioliad tri dimensiwn o strwythur arfaethedig, ar raddfa lai yn aml

Cynnal y Gweithgaredd Mae’r gweithgaredd hwn yn cefnogi datblygiad dadansoddi gweledol – sgìl bwysig i wyddonwyr. Dechreuwch drwy ofyn i’r disgyblion archwilio’r diagram Aristotelaidd o Gysawd yr Haul ar ochr chwith y daflen waith. Gofynnwch iddynt gynnig sylwadau am y diagram. Ydyn nhw’n sylwi ar bethau sy’n wahanol i’w gwybodaeth bresennol am Gysawd yr Haul? Beth sydd ar goll? Beth sydd yn y safle anghywir?

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/ancient-astronomy i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Prennau Mesur • Cwmpawdau

discoverydiaries.org

SERYDDIAETH HYNAFOL

Pennod Un Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol

Beth maen nhw’n meddwl yw ystyr y geiriau? Gofynnwch i’r disgyblion pa bryd maen nhw’n meddwl cafodd y diagram hwn ei lunio. Gofynnwch iddynt drafod sut mae ein dealltwriaeth o Gysawd yr Haul wedi datblygu dros amser. Edrychwch eto ar strwythur Cysawd yr Haul a gofyn i’r disgyblion dynnu llun ohono ar y daflen waith, gan annog gwahanol lefelau o gywirdeb o ran siâp llwybrau cylchdroadol a phellter y planedau o’r Haul ar sail gallu’r disgyblion. Gallwch gyflwyno disgyblion mwy galluog i Unedau Astronomegol, sydd wedi’u cynnwys yng Ngweithgaredd 2.1 Dyddiadur Planed Mawrth: Taith Hirfaith.

Atebion i’r Gweithgaredd Gweler y Dolenni Defnyddiol.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam nad oedd y seryddwyr cyntaf

yn gallu gweld yr holl blanedau yng Nghysawd yr Haul?

• A yw planedau’n cylchdroi o

amgylch yr Haul ar yr un cyflymder? Oes modd i ni wybod pa mor gyflym maen nhw’n cylchdroi?

• Beth sy’n achosi’r dydd a’r nos? • Beth sy’n achosi i hyd y dyddiau

newid yn ystod y flwyddyn?

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Mae cofeiriau’n ffordd wych o helpu disgyblion i gofio trefn y planedau, e.e. Mam Gwen Ddysgodd Mari I Snorclio Wrth Nofio. Gofynnwch i’r disgyblion ysgrifennu eu cofair eu hunain i’w helpu i gofio. Ewch ati fel dosbarth i greu diagram o Gysawd yr Haul ar raddfa fawr, gan gynnwys gwrthrychau eraill sydd yn y gofod fel gwregysau asteroidau, yr Orsaf Ofod Ryngwladol, lleuadau, lloerennau wedi’u gwneud gan bobl, comedau ac ati. Edrychwch ar y geiriau ar y diagram hynafol ar y daflen waith a gofyn i’r disgyblion ymchwilio i ystyr y gwahanol eiriau. Roedd darganfyddiadau seryddol pwysig yn cael eu gwneud ym mhob rhan o’r byd yn y gorffennol pell. Fe wnaeth seryddwyr Islamaidd fel Al-Battani, al-Sufi, al-Biruni, ac Ibn Yunus gofnodi safle’r Haul, y Lleuad a sêr; fe wnaeth Maiaid yr henfyd adeiladu strwythurau fel grisiau a ffynhonnau i gyd-fynd â digwyddiadau seryddol, a chofnodi nifer o symudiadau wybrennol yn fanwl; yn ystod Brenhinllin Shang, fe wnaeth seryddwyr Tsieineaidd gynhyrchu calendr o gylch y Lleuad; yn Hemisffer y De, roedd yr Awstraliaid brodorol wedi datblygu methodolegau seryddol dros 65,000 o flynyddoedd yn ôl. Gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio i hen seryddwr neu ddiwylliant o’u dewis.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

Pennod Un Gweithgaredd 1.3 Seryddiaeth Hynafol

Cymorth: • Rhowch gymorth i’r disgyblion iau

drwy ddefnyddio gweithgaredd paratoi fel Gweithgaredd 3.4 yn Nyddiadur y Gofod Dwfn: Cysawd yr Haul, er mwyn adolygu planedau Cysawd yr Haul. Gweithiwch mewn grwpiau bach neu barau i nodi trefn y planedau. Rhowch gylchau cardfwrdd o amrywiol feintiau i’r disgyblion eu trasio er mwyn rhoi’r planedau yn eu safleoedd cywir o amgylch yr Haul.

Her: • Cyflwynwch Unedau Astronomegol

i’r disgyblion mwy galluog – yr uned mesur sy’n cael ei defnyddio i fesur pellter planedau o’r Haul. Mae 1 Uned Astronomegol yn cyfateb i’r pellter rhwng yr Haul a’r Ddaear. Gallwch wneud hyn gyda gweithgaredd paratoi, fel Gweithgaredd 2.1 Dyddiadur Planed Mawrth: Taith Hirfaith.

grym i’r At Aw hr o! De Weith fnyddiwch ga Hirfait redd 2.1: T a Planed h o Ddyddi ith adur Mawr th i strwy thur C adolygu y yr Hau sawd l.

• Heriwch y disgyblion i gynrychioli

discoverydiaries.org

pellter pob planed o’r Haul yn gywir, gan ddefnyddio cwmpawd i lunio pob llwybr cylchdroadol.

oG lile

alilei

e el

Ho op g s

oker

technoleg b o p e a m , th e anes seryddia mwy a mwy d fo n a rg a Drwy gydol h d d ii er a i ein galluog ôl mewn ams n newydd wed y h c iw i. h it e awd. T i ddangos i n i’ d e w p o am ein Bydys g s mae pob tele darlunio beth

r y w s e g e n y sêr

d Hu o f o

bble

Telesgo

p G of o

Webb s me Ja

i’n Helo archwilwyr y gofod, Gillian Wright ydw i ac rydw Webb. Mae arwain tîm sy’n gweithio ar Delesgop Gofod James Bydysawd. gan Webb y potensial i weld y galaethau pellaf yn y , neu y Allwch chi ddychmygu beth mae seryddwyr wedi’i weld hyn? gallent ei weld, drwy bob un o’r telesgopau arloesol

Tel es

Zapiwch i ddysgu mwy am y telesgopau anhygoel hyn

discoverydiaries.org

e bb sW me Ja

Telesgop

Go fo

Zapiwch i ddysgu mwy am y telesgopau anhygoel hyn

noleg mae pob tech s seryddiaeth, a mwy Drwy gydol hane galluogi i ddarganfod mwy r a i ein ôl mewn amse newydd wed . Teithiwch yn gos i ni. am ein Bydysawd pob telesgop wedi’i ddan mae darlunio beth

Hu fod

bble

Tel e

es el

oker

p Ho go

G leo a li

alilei

i’n Helo archwilwyr y gofod, Gillian Wright ydw i ac rydw Webb. Mae arwain tîm sy’n gweithio ar Delesgop Gofod James Bydysawd. gan Webb y potensial i weld y galaethau pellaf yn y weld, neu y Allwch chi ddychmygu beth mae seryddwyr wedi’i hyn? gallent ei weld, drwy bob un o’r telesgopau arloesol 9

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae pobl wedi bod yn datblygu technoleg i’w helpu i astudio’r awyr ers canrifoedd. Yn y gorffennol pell, cafodd strwythurau fel obelisgau’r Aifft a themlau Maiaidd eu hadeiladu i gyd-fynd â ffenomena seryddol sy’n ailadrodd, gan ddangos diddordeb brwd mewn digwyddiadau wybrennol, a gwybodaeth amdanynt. Roedd astrolabau’n cael eu defnyddio i gymryd mesuriadau cywir iawn o safle sêr a phlanedau mor gynnar â 220-150 CC. Ond gymerodd hi tan ddiwedd y 1500au i dechnoleg gwaith gwydr a llyfnu lensys ddatblygu’n ddigonol i arwain at ddyfeisio’r telesgop. Er nad Galileo Galilei ddyfeisiodd y telesgop, ef sy’n cael y clod am fod y person cyntaf i ddefnyddio un i arsylwi ar awyr y nos. Ar ôl clywed sôn am y ’gwydr persbectif Iseldiraidd’, a gafodd ei ddyfeisio gan Hans Lippershey yn 1608, aeth Galileo ati i wneud ei un ei hun, gyda rhai gwelliannau, a oedd yn

caniatáu iddo chwyddo gwrthrychau 20 gwaith eu maint. Roedd telesgop Galileo yn ei alluogi i arsylwi ar fanylion yr awyr nad oeddent wedi cael eu gweld o’r blaen, gan gynnwys cylchau Sadwrn, pedair lleuad fwyaf Iau, a Gwener a’i gweddau tebyg i’r Lleuad. Fe wnaeth yr hyn a welodd achosi iddo ddod i’r casgliad mai’r Haul yw canolbwynt Cysawd yr Haul, fel yr oedd Copernicus wedi’i ddamcaniaethu, yn hytrach na’r Ddaear. Fe wnaeth astudio cysgodion sy’n cael eu taflu gan fynyddoedd ar y Lleuad a, gan ddefnyddio mathemateg syml, profodd eu bod yn debyg i’r mynyddoedd ar y Ddaear. Dros amser, cafodd telesgopau mwy o faint eu hadeiladu. Roedd y rhain yn gallu casglu a ffocysu mwy o oleuni, ac felly’n darparu golygfeydd manylach o’r awyr a’i gwneud hi’n bosib gweld gwrthrychau mwy gwelw. Cafodd Telesgop Hooker yn Arsyllfa Mount Wilson yng Nghaliffornia, UDA, ei adeiladu yn 1917 ac roedd ei brif ddrych 2.5 metr yn golygu mai hwn oedd telesgop mwyaf y byd tan 1949. Fe wnaeth arsylwadau Edwin Hubble gyda’r telesgop hwn yn yr 1920au arwain at ddau ddarganfyddiad dwfn a wnaeth drawsnewid ein dealltwriaeth o’r Bydysawd. Yn 1923, fe wnaeth ei arsylwadau manwl o Alaeth Andromeda brofi ei bod y tu allan i’n Llwybr Llaethog ni – pellter aruthrol o 2.5 miliwn blwyddyn oleuni. Yn 1929, drwy gyfuno’r

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/the-starry-messengers i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Byrddau gwyn (bach), papur sgrap, papur â llinellau - ar gyfer drafftio llythyr

Pennod Un Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr

discoverydiaries.org

negeswyr y sêr

Gweithgaredd 1.4: Negeswyr y Sêr

Pennod Un Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr

wybodaeth a gafwyd drwy arsylwi ar nifer o alaethau pell, roedd Hubble yn gallu dangos bod y Bydysawd yn ymledu fel y rhagfynegir gan Ddamcaniaeth y Glec Fawr. Roedd y ddau ddarganfyddiad hyn yn dibynnu ar fanylrwydd ac eglurdeb Telesgop Hooker. Gyda threigl yr ugeinfed ganrif, sylweddolodd pobl bod terfyn i’w gallu i gael golygfeydd cliriach o’r awyr drwy wneud telesgopau mwy, sef yr aneglurdeb a achoswyd gan atmosffer y Ddaear. Fel golygfa desog ar draws maes parcio poeth ar ddiwrnod o haf, mae golygfeydd o’r gofod drwy atmosffer y Ddaear yn aneglur, gan fod aer tyrfol yn plygu goleuni mewn gwahanol ffyrdd. Ar ôl lansio Telesgop Gofod Hubble – wedi’i enwi ar ôl Edwin Hubble – yn 1990, roedd modd i ni arsylwi ar y gofod o uwchben yr atmosffer, gan roi delweddau hyfryd i ni a oedd yn fwy eglur a manwl nag erioed o’r blaen. Mae Telesgop Gofod Hubble yn gyfrifol am nifer enfawr o ddelweddau poblogaidd o’r gofod; i’r cenedlaethau sy’n fyw heddiw, mae’r dechnoleg hon wedi dylanwadu’n sylweddol ar ein syniad o ’sut mae’r gofod yn edrych’. Mae galluoedd y telesgop wedi cael eu diweddaru drwy bum taith cynnal a chadw gan ofodwyr, ac mae wedi cynhyrchu darganfyddiadau arloesol am blanedau, sêr, galaethau a’r Bydysawd.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Mae Telesgop Gofod James Webb – neu Webb – yn delesgop i’r genhedlaeth nesaf. Bydd yn dylanwadu ar ein dealltwriaeth o’r gofod fel y mae Telesgop Gofod Hubble wedi. Bydd yn arsylwi ar oleuni isgoch o’r gofod ac yn gweld pethau nad oes modd i Hubble eu gweld. Er enghraifft, bydd yn gweld

drwy nifylau llychlyd (cymylau enfawr o nwy a llwch) i gipio lluniau manwl o blanedau a sêr sy’n ffurfio. Bydd yn canfod y sêr a’r galaethau cyntaf erioed yn y Bydysawd dros bellter o 13.4 biliwn blwyddyn oleuni. Bydd yn astudio cyfansoddion cemegol atmosfferau planedau allheulol – planedau sy’n cylchdroi o amgylch sêr ar wahân i’r Haul – ac yn edrych am unrhyw arwyddion bod modd byw ar y planedau hyn. Er ei fod wedi’i ddylunio’n benodol i wneud y pethau anhygoel hyn, bydd yn cael ei ddefnyddio i astudio gwrthrychau ym mhob rhan o’r awyr. Yr hyn sydd fwyaf cyffrous am Webb, o bosib, yw ei botensial i ddangos i ni bethau nad ydyn ni’n gallu eu dychmygu ar hyn o bryd, fel y gwnaeth telesgop Galileo dros 400 mlynedd yn ôl.

Cynnal y Gweithgaredd Dechreuwch drwy ofyn i’r disgyblion ystyried sut rydyn ni’n edrych ar bethau sy’n bell i ffwrdd ar y Ddaear. Pa offer ydyn ni’n eu defnyddio i weld mewn gwahanol ffyrdd? Gwnewch i’r disgyblion feddwl am sbienddrych maen nhw wedi’i ddefnyddio o bosib i edrych ar olygfeydd, neu ar gyfer gweithgareddau hamdden fel gwylio adar. Pa wahanol bethau gallwch chi eu dysgu drwy weld pethau’n fwy clir, neu drwy ganfod pethau sy’n bellach i ffwrdd? Gofynnwch i’r disgyblion restru’r holl bethau maen nhw’n gwybod eu bod yn bodoli yn y gofod; gallech chi ddefnyddio lluniau o’r Haul, y Lleuad, planedau, lleuadau eraill, comedau, nifylau a/neu alaethau i ddechrau trafodaeth, neu gallech chi ofyn i’r disgyblion ddod o hyd i’r lluniau hyn neu eu gwneud eu hunain. Faint o’r

gwrthrychau hyn mae’r disgyblion yn gallu/wedi eu gweld â’u llygaid eu hunain? Sut ydyn ni’n gwybod eu bod yn bodoli, a sut maen nhw’n edrych? A yw unrhyw rai o’r disgyblion wedi defnyddio telesgop o’r blaen? Beth maen nhw wedi’i weld drwyddynt? Beth maen nhw’n meddwl y gallent ei weld pe bai ganddynt fynediad i delesgop pwerus mewn arsyllfa? Beth am arsyllfa yn y gofod?

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

I helpu’r disgyblion i ddeall pam gallai telesgop yn y gofod roi golygfeydd mwy clir i bobl, fel Telesgop Gofod Hubble, gofynnwch iddynt feddwl am edrych ar draws maes parcio poeth, a sut mae tonnau’n ymddangos yn yr olygfa. Gallech ddefnyddio enghraifft syml o blygiant – fel edrych ar bensil drwy wydr sy’n hanner llawn dŵr – i’w helpu i ddeall bod golau’n plygu wrth iddo symud drwy wahanol ddeunyddiau.

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn

Ar ôl i’r disgyblion ystyried, fel grŵp, sut mae gwahanol delesgopau’n caniatáu i ni ddysgu mwy am y gofod, cyflwynwch y pedwar telesgop ar y daflen waith. Gan ddefnyddio’r sleidiau PowerPoint, y deunyddiau cod Zap sydd wedi’u darparu, neu drwy ymchwil annibynnol, gofynnwch iddynt wneud llun neu greu collage yn cynrychioli beth gallent ei weld gan ddefnyddio pob telesgop.

y gofod?

• Beth yw rhai o’r darganfyddiadau pwysig

Pennod Un Gweithgaredd 1.4 Negeswyr y Sêr

mae telesgopau wedi’u gwneud?

• Beth ydych chi’n meddwl bydd Webb

yn darganfod am y Bydysawd o bosib?

• Beth yw’r gwahaniaeth rhwng

telesgop, chwiliedydd gofod a lloeren?

Ewch ati i greu amserlen fanwl am hanes y telesgop gan ddefnyddio ein cyfeiriadau dethol o’r deunydd dysgu STEM – gweler y Dolenni Defnyddiol. Gweithgaredd crefft hwyl sy’n gallu helpu’r disgyblion iau i ddeall prif gydrannau telesgop, a sut mae telesgopau sylfaenol yn cael eu defnyddio.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau bach, gan ddefnyddio’r sbardunau gweledol sydd wedi’u darparu yn y sleidiau PowerPoint. Defnyddiwch lein ddillad i begio newidiadau a dyddiadau allweddol o ran darganfyddiadau telesgopau i roi cymorth gweledol i’r disgyblion.

Her: • Gofynnwch i’r disgyblion mwy

galluog ymchwilio i alluoedd pob telesgop yn annibynnol.

grym i’r At Aw hr o!

Ewch a amser ti i greu lli ne ‘pegia u dilla ll yr yst afe d’ ychwa ll ddosbart yn h ac negu dyddi arwyd a d au docao ymwn l sy’n eud â dat telesg blygiad y op.

discoverydiaries.org

I ddeall pam gallai telesgop yn y gofod weld mathau o olau sy’n cael eu hatal gan yr atmosffer, gofynnwch i’r disgyblion ystyried deunyddiau sy’n afloyw/tryloyw i olau optig a gofyn a ydynt yn afloyw/tryloyw i fathau eraill o olau hefyd, fel golau uwchfioled neu donnau radio. Mae eli haul yn enghraifft dda – gallwn ni weld drwyddo, ond mae’n atal uwchfioled niweidiol.

• Pam ei bod hi mor bwysig dysgu am

Y S I CW

D O F O G

! N F W D

Beth ydych chi wedi’i ddysgu am hanes arsylwi ar y gofod? Ewch ati i greu eich cwis cywir neu anghywir eich hun, a rhoi prawf i’ch ffrindiau!

Cywir NEU ir? anghyw

10discoverydiaries.org

Dyma eich tro chi i serennu! Cyn dylunio telesgop, mae angen i chi wybod yn gyntaf beth yw’r wyddoniaeth y tu ôl i olau - y math y gallwn ei weld ac, yn arbennig, y math na allwn ei weld. Mae mwy i olau na’r hyn gallwn ei weld ar yr olwg gyntaf...

Pennod Dau: hyfforddiant telesgop

Pennod Un Gweithgaredd 1.5 Cwis y Gofod Dwfn

Cywir NEU ir? anghyw

enghreifftiau isod, er mwyn gwneud yn siŵr bod y disgyblion yn deall y fformat mae’n rhaid i’w cwestiynau ei ddilyn. Tynnwch sylw at y ffaith mai’r cwestiynau ’Anghywir’ yw’r rhai sydd ddim yn cynrychioli ffeithiau’n gywir. Efallai y bydd angen amser ar y disgyblion i ymchwilio i atebion er mwyn gallu gofyn eu cwestiynau mewn ffordd well. 10

OD Y G OF CWIS

! DWFN

Beth ydych chi wedi’i ddysgu am hanes arsylwi ar y gofod? Ewch ati i greu eich cwis cywir neu anghywir eich hun, a rhoi prawf i’ch ffrindiau!

Gweithgaredd 1.5: Cwis y Gofod Dwfn

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae Cwis y Gofod Dwfn yn ffordd ddifyr i’r disgyblion gadarnhau’r hyn maen nhw wedi’i ddysgu yn y bennod hon. Gall y disgyblion greu cwis Cywir/ Anghywir a’i ddefnyddio i roi prawf i’w cyd-ddisgyblion.

Ar ôl i’r disgyblion baratoi eu cwestiynau, gofynnwch iddynt roi prawf i’w gilydd mewn parau, mewn grwpiau bach neu fel dosbarth.

Cwestiynau Cywir/ Anghywir Enghreifftiol • Mae nifylau, tyllau du, lleuadau a

Pennod Dau: hyfforddiant telesgop

Gallwch gadarnhau’r dysgu drwy ofyn i’r disgyblion gyfrannu’r hyn maen nhw wedi’i ddysgu. Nodwch hyn ar fwrdd gwyn er mwyn i’r holl ddisgyblion allu gweld y wybodaeth. Adolygwch unrhyw dermau gwyddonol mae’r disgyblion wedi’u dysgu, yn ogystal â’u diffiniadau.

Mewn grwpiau neu’n unigol, gofynnwch i’r disgyblion baratoi pum cwestiwn, gan eu hatgoffa o’r fformat ’Cywir/ Anghywir’. Efallai y byddwch yn dymuno darparu rhai enghreifftiau o gwestiynau Cywir/Anghywir drwy ddefnyddio’r

• Mae Cysawd yr Haul mewn galaeth

o’r enw y Llwybr Llithrig. / A

• Ystyr cytser yw grŵp o blanedau yn

yr awyr. / A

• Mae’n edrych fel bod cytserau’n

symud yn yr awyr oherwydd bod y Ddaear yn cylchdroi ar echelin. / C

• Mawrth yw’r blaned agosaf i’r Haul.

• Galileo oedd y seryddwr cyntaf i

ddamcaniaethu bod y Ddaear yng Dyma eich tro chi i serennu! nghanol Cysawd yr Haul. / A Cyn dylunio telesgop, mae angen i chi wybod yn gyntaf beth yw’r wyddoniaeth y tu ôl i olau - y math y gallwn ei weld ac, yn arbennig, Yr Adnoddau sydd eu Hangen Dolenni Defnyddiol y math naddyfais allwn Mae mwy i olau na’r • Dyfais tabled neu i gael ei weld. Ewch i discoverydiaries.org/ cod Zap (dewisol - gweler y activities/the-deep-space-quiz gallwn ei weld ar yr olwg gyntaf... Dolenni hyn Defnyddiol) i lawrlwytho cynnwys ap Zappar • Taflenni ffeithiau/papur bwrdd gwyn o weithgareddau blaenorol

i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

discoverydiaries.org

Cynnal y Gweithgaredd

gwyntoedd solar i gyd yn bodoli yn y gofod dwfn. / C

• Fe wnaeth Edwin Hubble Pennod Un Gweithgaredd 1.5 Cwis y Gofod Dwfn

ddefnyddio Telesgop Hooker i astudio’r Bydysawd. / C

• Fe wnaeth Telesgop Gofod Hubble

ddarganfod lleuadau newydd yn cylchdroi o amgylch Plwton. / C

• Mae Telesgop Gofod James Webb

(Webb) yn gallu gweld drwy lwch y gofod oherwydd bod ganddo olwg pelydr-x. / A

• Mae Telesgop James Webb 1.5 miliwn

cilometr i ffwrdd o’r Ddaear. / C

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam ei bod hi’n bwysig i wyddonwyr

ofyn cwestiynau?

• Oes gennych chi gwestiwn am

y gofod na chafodd ei ateb ym Mhennod 1?

• Oes unrhyw eiriau ym Mhennod 1

dydych chi ddim yn eu deall? Pa ffyrdd gwahanol sydd o ddod o hyd i’w hystyr?

• Wnaethoch chi ddysgu rhywbeth ym

Mhennod 1 wnaeth eich rhyfeddu?

• Beth yw rhai o’r ffyrdd o ddysgu mwy

am y Bydysawd heb fod yn ofodwyr?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Cynhaliwch sioe gwis, gan ddefnyddio’r cwestiynau mae’r disgyblion wedi’u hysgrifennu. I gynnwys y dosbarth cyfan, defnyddiwch fyrddau gwyn bach gyda C ar un ochr ac A ar yr ochr arall. Neu, defnyddiwch weithred gorfforol yn lle’r byrddau gwyn, fel rhoi dwylo ar eu pen ar gyfer cywir, a dwylo y tu ôl i’w cefn ar

gyfer anghywir. Bydd y dull hwn yn rhoi adborth i addysgwyr yn y fan a’r lle. Gofynnwch i’r disgyblion ailysgrifennu eu cwestiynau fel cwestiynau llawn, yn hytrach na’r fformat Cywir/Anghywir, e.e. ’Enwch bedwar peth sy’n bodoli yn y gofod’ neu ’Beth yw enw’r alaeth y mae Cysawd yr Haul ynddi?’

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Disgyblion i greu cardiau Holi ac

Ateb mewn fformat ’top trumps’, i’w helpu i gofio’r dysgu.

Her: • Gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio

i un cwestiwn o’u dewis. Heriwch nhw i brofi pam ei fod yn gywir neu’n anghywir, ac i gyflwyno eu canfyddiadau i’r dosbarth.

• Rhowch gwota ar gyfer y cwestiynau

Cywir/Anghywir i’r disgyblion, fel tri chwestiwn Anghywir, i wneud yn siŵr eu bod yn meddwl yn greadigol am y cwestiynau maen nhw’n eu llunio.

grym i’r At Aw hr o!

Cynha l dosba iwch sioe g wis i’r rth cy fan i bob disgyb drwy ofyn un o’u l gyfra c nnu anghy westiynau cywir/ wir, w edy arwyd dion ‘ n darparu C gyfer cael a ’ ac ‘A’ ar dbort h yn y fan a’r lle.

h c w i f o C ion eich l l e h m y g

! h t r a dosb SERYDDWR Y DYFODOL

pennod

Rhowch FATHODY NN i wobrwyo AU eich disgyblion pan fydda nt yn gorffen pob penn od

SERYDDWR

pennod

wedi cwblhau co

v e ry di a

FFISEGYDD pennod

wedi cwblhau

CODIWR pennod

wedi cwblhau

PEIRIANNYDD pennod

wedi cwblhau

GWYDDONYDD wedi cwblhau

pennod

CYFATHREBWR

Lawrlwythwch yr holl adnoddau hyn neu prynwch nhw yn:

discoverydiaries.org/shop

wedi cwblhau

Pennod 2: hyfforddiant telesgop Y cam cyntaf tuag at ddeall sut mae telesgop yn gweithio yw dysgu am sut mae golau’n ymddwyn. Dylai’r disgyblion arbrofi â sut mae golau’n gallu cael ei amsugno, ei adlewyrchu a’i hollti i’r sbectrwm, cyn cael eu cyflwyno i olau nad oes modd i’n llygaid ni ei weld.

Beth sydd yn y bennod hon? 2.1 – Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod... Dyluniwch arddangosiad sy’n dangos bod golau’n teithio mewn llinellau syth, yn adlewyrchu oddi ar bethau ac yn gallu cael ei amsugno. > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg 2.2 – Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun Dilynwch y cyfarwyddiadau i wneud olwyn liwiau sy’n troi’r sbectrwm yn wyn. > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg 2.3 – Chwilio am Enfys Gan ddefnyddio prism a ffynhonnell olau, ewch ati i greu canllaw cam-wrth-gam ar sut mae gwneud enfys. > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg 2.4 – Hun-lun Isgoch Ewch ati i greu graddfa liwiau sy’n cynrychioli oer i boeth, a’i defnyddio i ddarlunio hunanbortread. > Gwyddoniaeth a Chelf 2.5 – Chwilair Pennod Dau Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Dau. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

ychwanegwch eich gweithred

diau’n Bod rhai deunyd al golau amsugno neu’n at

Bod golau’n gallu ar bethau adlewyrchu oddi

io Bod golau’n teith mewn llinell syth

Rydw i am ddangos...

Cynlluniwch a dylunio eich yma arddangosiad

efyd yn gallu h e a M . th sy llinell n. Allwch chi teithio mewn io d ’n o u la sg o y c g u e a re M a ch l? ddi ar bethau au golau i bob o d o u d h d rc y fe y w rh le s d a ango angosiad i dd d rd a io n lu y d d

, h c y r d , u a d a u e l o g . . . D O R A B PAWB YN

discoverydiaries.org

Zapiwch i weld sut mae Webb yn defnyddio golau

Gweithgaredd 2.1: Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod... 6.5 metr – mwy na dwbl maint prif ddrych Hubble.

hefyd yn gallu llinell syth. Mae ch chi teithio mewn cysgodion. Allw bobl? Mae golau’n ar bethau a chreu au golau i adlewyrchu oddi siad i ddangos rhyfeddod ango ddylunio ardd Cynlluniwch a dylunio eich yma arddangosiad

Rydw i am ddangos... Bod golau’n teithio mewn llinell syth Bod golau’n gallu ar bethau adlewyrchu oddi diau’n Bod rhai deunyd golau amsugno neu’n atal

Zapiwch i weld sut mae Webb yn defnyddio golau

Asesu Risg Gofynnwch i’r disgyblion ystyried peryglon edrych yn uniongyrchol ar ffynonellau goleuni (yr Haul yn bennaf) a sut mae modd iddynt warchod eu llygaid.

Cefndir y Gweithgaredd hwn Un o brif nodau Webb yw arsylwi ar alaethau sydd biliynau o flynyddoedd goleuni i ffwrdd, er mwyn i ni allu astudio sut mae galaethau’n ffurfio. Mae’n gwneud hyn drwy gasglu goleuni sy’n pelydru o’r sêr yn y galaethau hynny. Gan fod y goleuni o’r galaethau pell hyn yn welw iawn, mae angen i Webb gasglu gymaint o oleuni â phosib – po fwyaf o oleuni mae’n ei gasglu, y mwyaf gallwn ei weld. Dyna pam mai ei brif ddrych yw’r un mwyaf i gael ei anfon i’r gofod erioed. Mae ganddo ddiamedr o

Drych ceugrwm yw prif ddrych Webb. Pan fydd y golau o’r gofod yn taro’r prif ddrych, mae’n cael ei adlewyrchu o wyneb aur y drych i belydryn mwy crynodedig. Mae’r pelydryn hwn wedyn yn taro’r drych amgrwm eilaidd llai o faint, sy’n adlewyrchu’r golau i bedwar offeryn arbenigol Webb. Mae’r offerynnau hyn yn tynnu lluniau ac yn lledaenu’r golau i sbectrwm. Mae’r wybodaeth o’r offerynnau wedyn yn cael ei digideiddio a’i hanfon yn ôl i’r Ddaear drwy ddolen radio er mwyn i wyddonwyr astudio’r arsylwadau.

Cynnal y Gweithgaredd Mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i’r disgyblion gynllunio, dylunio ac adrodd ar arddangosiad sy’n dangos sut mae golau’n ymddwyn. Rhannwch y dosbarth yn grwpiau bach o allu cymysg. Rhowch ddetholiad o wahanol eitemau i bob grŵp, e.e. prennau mesur clir/llyfrau/deunyddiau/ cardiau ac ati, a thortsh. Rhowch amser i’r grwpiau drafod sut gallant ddefnyddio’r adnoddau hyn i gynllunio arddangosiad o sut mae golau’n gallu adlewyrchu oddi ar bethau/ amsugno neu atal golau/teithio mewn llinellau syth.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/lights-mirror-action i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Deunyddiau tynnu llun • Tortsh (dewisol)

discoverydiaries.org

drych, goleuadau, ROD... PAWB YN BA

ychwanegwch eich gweithred

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod...

Mae pob grŵp wedyn yn bwydo eu syniadau yn ôl i’r dosbarth. Bydd hyn yn rhoi cyfle i’r holl ddisgyblion newid neu wella eu harddangosiad. Gwnewch yn siŵr bod y disgyblion yn deall holl bwrpas y dasg. Ar y pwynt hwn, efallai y byddai’n syniad rhoi rhagor o wybodaeth i’r disgyblion o ran enghreifftiau o ffyrdd o gyflawni’r dasg. Dylai’r disgyblion wneud nodiadau ar y daflen waith ynghylch sut byddant yn cyflawni eu tasg. Rhowch rai enghreifftiau os yw’r disgyblion yn cael trafferth meddwl am ffyrdd o ymchwilio, e.e. gosodwch dri darn o gerdyn gyda thyllau ynddynt yn yr un lle mewn llinell anwastad. Cyfeiriwch olau’r tortsh at y cardiau; bydd y golau’n stopio ac ni fydd yn gallu teithio drwy’r tri cherdyn os nad ydynt mewn llinell syth. Wedyn, gosodwch y cardiau mewn llinell syth; bydd y golau’n gallu teithio drwyddynt. Gan ystyried amrywiaeth eitemau’r disgyblion, gofynnwch iddynt ddosbarthu’r eitemau o ran pa mor dda maen nhw’n caniatáu i olau basio drwyddynt/yn amsugno neu’n atal golau. Gall y disgyblion ddefnyddio ffoil glân i weld beth sy’n digwydd pan fydd tortsh yn cael ei ddisgleirio arno. Crychwch y ffoil; disgleiriwch y tortsh arno. Beth sy’n digwydd nawr?

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Gadewch i’r disgyblion arbrofi gyda drychau. Beth sy’n digwydd os ydych chi’n rhoi un drych o flaen drych arall? Gofynnwch i’r disgyblion ysgrifennu gair ar ddarn o bapur a’i ddal o flaen y drych. Beth sy’n digwydd?

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw golau? • O ble mae golau’n dod? • Beth yw adlewyrchiad? • Sut mae cysgodion yn cael eu creu?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gallai’r disgyblion gofnodi a thrafod eu harddangosiad ar iPad/dyfais. Gall y disgyblion wneud eu perisgop eu hunain – gweler y Dolenni Defnyddiol. Gwnewch bypedau cysgod a gofyn i’r disgyblion arbrofi o ran sut mae gwneud y cysgodion yn fwy ac yn llai. Cofnodwch y canlyniadau mewn tabl. Beth yw’r pellter gorau ar gyfer cysgod mawr a chlir? Gofynnwch i’r disgyblion wneud arsylwadau wrth ddefnyddio arwynebau adlewyrchol ceugrwm ac amgrwm, fel y rheini ar lwy. Beth sy’n digwydd i adlewyrchiad os nad yw drych yn fflat?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.1 Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod...

Cymorth: • Er cymorth, gallai’r disgyblion

weithio mewn grŵp gydag arweiniad a chael gweithgareddau a awgrymir i’w defnyddio ar gyfer eu harddangosiad. Gallant wedyn weithio’n annibynnol i greu ac ysgrifennu eu cynllun, a chyflawni eu harddangosiad. Fel sialens fwy, gallai’r disgyblion gynnwys gwybodaeth ychwanegol yn eu cynllun a defnyddio termau gwyddonol.

Her: • Rhannu’r disgyblion yn grwpiau

gallu cymysg.

• Rhoi cardiau sbarduno syniadau i’r

disgyblion i gefnogi eu dysgu os oes angen.

• Disgyblion i gynnwys cynllun manwl

gan ddefnyddio termau gwyddonol.

grym i’r At Aw hr o! Gwn

discoverydiaries.org

ew gweit hgare ch y dd hw awyr n yn y agore r d ar d braf! d iwrno Gan d d de goleu ni’r ha fnyddio ul, gal disgy l deuny blion arbro y fi â ddiau fel dry a chau, dlewyrchol a d sy’n a msugn eunyddiau o go yn tafl u cysg lau ac odion .

Glud

Pensiliau lliw

Llinyn

Papur gwyn

Cwmpawd

Onglydd

onglydd i rannu’r cylch yn 7 adran o’r un faint. Pa hafaliad ydych chi am ei ddefnyddio i ganfod maint yr adrannau?

Cam Dau: Defnyddiwch eich

gwmpawd i ddarlunio cylch â diamedr o 100mm ar y papur.

igo ind

porffor

Troellwch a thalu sylw! Ar beth wnaethoch chi sylwi? Disgrifiwch eich arsylwadau yma.

Cam Saith:

cylchoedd papur a cherdyn gyda’i gilydd a defnyddio eich cwmpawd i wneud dau dwll yn y canol.

Darluniwch gylch 100mm ar y cardfwrdd a’i dorri allan.

Cam Pedwar:

Cam Pump: Gludwch y

melyn

gw yr dd

Cam Chwech: Bwydwch y llinyn drwy’r tyllau fel y dangosir, neu ddyfeisio eich mecanwaith troelli eich hun!

Lliwiwch bob adran fel y dangosir, wedyn torri’r cylch allan. ore n

glas

Cam Un: Defnyddiwch

Siswrn

Cardfwrdd

Beth fydd ei angen arnoch:

a mathemateg u ia il g s h ic e rhoi sut Mae’n amser chi ddangos h c w ll A f. w ar bra pheirianneg oi i wyn? mae lliw yn tr

h h c i e u liwia

n y w l o h c i gwneud e un Cam Tri: h coc

discoverydiaries.org

igo ind

melyn

Cam Pedwar:

Darluniwch gylch 100mm ar y cardfwrdd a’i dorri allan.

Beth fydd ei angen arnoch: Cardfwrdd

Siswrn

Papur gwyn

Glud

Cwmpawd

Pensiliau lliw

Onglydd

Llinyn

Cam Pump: Gludwch y

cylchoedd papur a cherdyn gyda’i gilydd a defnyddio eich cwmpawd i wneud dau dwll yn y canol.

Cam Un: Defnyddiwch

gwmpawd i ddarlunio cylch â diamedr o 100mm ar y papur.

Cam Chwech: Bwydwch y llinyn drwy’r tyllau fel y dangosir, neu ddyfeisio eich mecanwaith troelli eich hun! Cam Saith:

Cam Dau: Defnyddiwch eich

onglydd i rannu’r cylch yn 7 adran o’r un faint. Pa hafaliad ydych chi am ei ddefnyddio i ganfod maint yr adrannau?

Troellwch a thalu sylw! Ar beth wnaethoch chi sylwi? Disgrifiwch eich arsylwadau yma.

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn caniatáu i fyfyrwyr archwilio sut mae golau gwyn wedi’i wneud o liwiau, ac felly sut mae modd ei rannu’n sbectrwm. Bydd yn paratoi’r disgyblion ar gyfer y gweithgareddau ym Mhennod 5, sy’n cyflwyno’r cysyniad o sbectrosgopeg a sut gellir defnyddio’r wyddoniaeth hon i’n helpu i ddysgu am y Bydysawd gyda chymorth telesgopau fel Webb.

Cynnal y Gweithgaredd Dechreuwch drwy ofyn beth mae’r disgyblion yn ei wybod am y sbectrwm lliwiau. Gofynnwch gwestiynau am liwiau i’r disgyblion: pa wahanol liwiau sydd i gael? Allwch chi gyfuno lliwiau? A beth sy’n digwydd os ydych chi’n eu cyfuno? Os oes rhai ar gael, defnyddiwch hidlyddion i ddangos sut mae cyfuno gwahanol liwiau’n arwain at wahanol ganlyniadau. Nesaf, gofynnwch i’r disgyblion: pa liw yw golau? Trafodwch – gellir gwneud

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun

hyn yn broses fwy rhyngweithiol drwy osod darnau o bapur o amgylch yr ystafell (saith lliw’r Enfys, a gwyn), a gofyn i’r disgyblion symud i’r man ger y lliw maen nhw’n meddwl yw golau. Does dim angen i chi roi’r ateb i’r disgyblion ar hyn o bryd, ond gallwch ddweud wrthynt y byddwch yn dychwelyd i’r cwestiwn hwn ar ddiwedd y wers. Gofynnwch iddynt: sawl lliw sydd mewn enfys? Gwnewch gysylltiadau â’r enfys a gofyn am awgrymiadau o ran sut gellir cofio lliwiau’r sbectrwm, e.e. cofair fel Cofia, Os Mêts, Gwahodd Gwion I’r Parti. Esboniwch mai tasg y wers yw gweud olwyn liwiau i archwilio beth sy’n digwydd pan fydd lliwiau’r sbectrwm yn cymysgu. Casglwch adnoddau a dilyn y cyfarwyddiadau ar y daflen waith. Ar ddiwedd y sesiwn, gofynnwch: Pa liwiau sy’n gwneud golau gwyn? Drwy gydol y drafodaeth, arweiniwch y disgyblion at y casgliad fod golau gwyn wedi’i wneud o liwiau’r sbectrwm.

Ateb i’r Gweithgaredd Dyma’r hafaliad i’w ddefnyddio yng Ngham Dau: 360 ÷ 7 = 51 (wedi’i dalgrynnu i’r rhif cyfan agosaf)

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

• Cwmpawd ac onglydd

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

• Siswrn

• Cardfwrdd

• Pensiliau lliw neu baent

• Papur gwyn

• Llinyn

• Glud

discoverydiaries.org

porffor

glas

a u mathemateg rhoi eich sgilia sut Mae’n amser ch chi ddangos ar brawf. Allw pheirianneg i wyn? mae lliw yn troi

Cam Tri:

Lliwiwch bob adran fel y dangosir, wedyn torri’r cylch allan.

dd yr gw

hu liwiau eich

coch

olwyn gwneud eich n

oren

Gweithgaredd 2.2: Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.2 Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw lliwiau’r sbectrwm? • Sut gallwn ni eu cofio? • Pa liwiau sy’n gwneud golau gwyn? • Pryd ydyn ni’n gweld gwahanol

liwiau golau mewn natur?

• HER: Ai dyma unig liwiau’r

sbectrwm? Pam ydych chi’n meddwl hynny?

• HER: Pam ydyn ni’n gweld lliwiau’r

sbectrwm mewn enfys?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gwnewch eich sbectromedr eich hun – gweler y Dolenni Defnyddiol. Archwiliwch pam mae’r awyr yn las. Dilynwch y cyfarwyddiadau a’r arddangosiad yma – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gallech ddarparu’r cylchau yn lle

gofyn i’r disgyblion wneud a thorri eu cylchau eu hunain.

• Gallech farcio’r llinellau ar y

cylchau ymlaen llaw os nad oes gan y disgyblion brofiad o ddefnyddio onglydd.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Her: • Gallech roi templed i’r disgyblion

wneud cylch o’i gwmpas, yn hytrach na defnyddio pâr o onglyddion.

• Os yw disgyblion yn cael trafferth

defnyddio onglydd yn gywir, efallai byddent yn gallu cael yr ongl mae angen iddynt ei defnyddio.

grym i’r At Aw hr o!

Gall y defny disgyblion s dd y’ o Ddy io copïau p n apur ddiad ur y Dwfn ddefn Gofod yddio olwyn ’r wedi’i liwiau sydd chynn wy daflen sticeri s ar y g batho dynna yda’u u taith .

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries.org/ activities/make-your-owncolour-wheel i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

sut gallwn ni d n o , n y w n y wiau’n troi lliw ill, sut mae ra e u ia ir e g Mae olwyn li n ew u yn yn lliw? M yn syml – gola n io droi golau gw s y w h n y c enfys s? Mae’r ni’n gwneud n y gwneud enfy d y n io n u a d sut yn cam-wrth-gam w a ll a phrism. On n a c u re g wch ati i ar! gyda nhw? E diagram lliwg s y w n n y g h c chofiw

m a o i l i chw enfys

discoverydiaries.org

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys

Gweithgaredd 2.3: Chwilio am Enfys chwilio am enfys

gallwn ni wyn, ond sut u’n troi lliw yn l, sut mae Mae olwyn liwia n geiriau erail yn lliw? Mew – golau droi golau gwyn wysion yn syml enfys s? Mae’r cynh ni’n gwneud gwneud enfy ydyn n unio sut yn -gam a aw cam-wrth a phrism. Ond ati i greu canll gyda nhw? Ewch diagram lliwgar! wys chofiwch gynn

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae Telesgop Gofod James Webb yn defnyddio’r golau sy’n cael ei gasglu gan ei brif ddrych enfawr i’n helpu i ddysgu am sêr pell. Mae rhai o’i offerynnau arbenigol yn hollti’r golau i sbectrwm, ac mae seryddwyr yn defnyddio hwn i ddarganfod mwy am wrthrychau yn y gofod, fel beth sydd wedi’u ffurfio. Yn benodol, mae Webb yn gweld golau yn rhanbarth isgoch y sbectrwm. Dydy ein llygaid ni ddim yn gallu canfod y tonfeddi hyn (er enghraifft, dydyn ni ddim yn gallu gweld y golau a ddaw o declyn rheoli pan fyddwn yn newid y sianel ar deledu), felly rydyn ni angen offerynnau arbenigol fel y rhai ar Webb i ganfod ac astudio pethau a fyddai’n anweladwy fel arall. Cafodd isgoch ei ddarganfod gan Frederick William Herschel yn 1738,

discoverydiaries.org

Yn dilyn Gweithgaredd 2.1: Goleuadau, Drych, Pawb yn Barod... a Gweithgaredd 2.2: Gwneud Eich Olwyn Liwiau Eich Hun, mae’r gweithgaredd hwn yn rhoi cyfle i’r disgyblion ddysgu – neu i atgoffa eu hunain – sut mae prismau a gwrthrychau eraill yn gallu cael eu defnyddio i hollti golau gwyn i’r lliwiau hyn. Mae wedi’i ddylunio i fod mor agored â phosib, felly gall addysgwyr ei addasu yn ôl yr adnoddau sydd ar gael iddynt a gwybodaeth bresennol eu disgyblion.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Arwynebau neu bapur gwyn

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/recipe-for-a-rainbow i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Tortshis a ffynonellau golau eraill

wrth iddo hollti golau drwy brism i ffurfio sbectrwm, a mesur tymheredd pob lliw. Wedyn, mesurodd y tymheredd wrth ymyl y golau coch – lle roedd hi’n ymddangos nad oedd lliw – a chanfod ei fod yn boethach byth nag unrhyw un o liwiau’r sbectrwm. Ar ôl y darganfyddiad hwn, aeth Herschel ymlaen i brofi bod y golau anweladwy hwn – a gafodd yr enw isgoch – yn plygu ac yn adlewyrchu yn yr un modd â goleuni’r haul. Mae golau isgoch yn cael ei archwilio yng Ngweithgaredd 2.4: Hun-lun Isgoch. Sbectrosgopeg yw enw’r dechneg wyddonol o hollti golau i’r sbectrwm. Mae seryddwyr yn defnyddio sbectrosgopeg i ddysgu am briodweddau sêr.

• Amrywiaeth o brismau

Dylech gael amcan o lefel y ddealltwriaeth yn y dosbarth. Dylai’r disgyblion wybod bod golau’n teithio mewn llinellau syth ac, ar ôl archwilio olwynion lliwiau, dylent wybod i ryw raddau bod golau gwyn yn cynnwys sbectrwm o liwiau. Rhowch amrywiaeth o adnoddau i’r disgyblion a rhoi amser iddynt drafod (mewn parau a grwpiau bach cyn trafod fel dosbarth cyfan) sut gallant archwilio’r syniad o ddangos y lliwiau yn y sbectrwm golau. Yn ddelfrydol, dylai’r adnoddau gynnwys: • arwynebau neu bapur gwyn • tortshis a ffynonellau golau eraill • amrywiaeth o brismau.

Os nad ydych chi’n gallu cael gafael ar brismau, mae modd gwneud yr arbrawf gan ddefnyddio crisialau a goleuni disglair yr haul, a fydd yn dangos y lliwiau ar arwyneb gwelw. Gallech gael lluniau o’r enfys, olew wedi gollwng ar ffyrdd gwlyb, a swigod yn dangos lliwiau’r sbectrwm hefyd. Dylid annog y disgyblion i ystyried eu hunain sut gallant fynd ati i hollti golau gwyn o dortsh (neu o ffynonellau golau eraill). Gall y disgyblion gofnodi mewn gwahanol ffyrdd yr hyn maen nhw’n bwriadu ei wneud a beth maen nhw’n meddwl fydd yn digwydd. Dylid eu hannog i weithio’n wyddonol, gan ddewis yr offer a chofnodi’r broses

gan ddefnyddio diagramau a labeli, yn ogystal â rhestrau wedi’u rhifo a/neu restrau pwyntiau bwled.

Ateb i’r Gweithgaredd

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys

Mae’r clip byr iawn hwn yn esbonio sut mae’r prism yn achosi i’r golau blygu (yn hytrach nag adlewyrchu) – gweler y Dolenni Defnyddiol. Mae hefyd yn cynnwys arddangosiad syml o sut gallai’r disgyblion osod eu hoffer eu hunain er mwyn hollti golau gwyn i’r sbectrwm a dangos lliwiau’r enfys.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Ydych chi wedi dangos y gwahanol

liwiau sydd mewn golau gwyn?

• I sawl lliw ydych chi wedi llwyddo i

hollti’r golau gwyn?

• Allwch chi ddisgrifio beth sydd wedi

digwydd i’r golau wrth iddo deithio drwy’r prism?

• Ble ydyn ni’n gweld y lliwiau hyn

gyda’i gilydd ym myd natur?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Archwiliwch y syniad o adlewyrchu. Ymchwiliwch i fandiau tonfeddi’r sbectrwm a’u cynrychioli ar graff neu’n weledol. Archwiliwch olau anweladwy drwy ymchwilio i uwchfioled. Gwnewch arbrawf gyda gleiniau uwchfioled, neu cysylltwch â’ch llysgennad STEM lleol

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

discoverydiaries.org

Cynnal y Gweithgaredd

am fwy o syniadau. Gweler y Dolenni Defnyddiol. Pennod Dau: Gweithgaredd 2.3 Chwilio am Enfys

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Darparwch ddim ond un math o

ffynhonnell olau ac un math o brism i arwain y disgyblion wrth iddynt greu eu harbrofion eu hunain.

Her: • Darparwch amrywiaeth o adnoddau,

gyda rhai ohonynt yn eithaf amherthnasol, i alluogi’r disgyblion i ddatblygu’r sgiliau i nodi beth sy’n ddefnyddiol a beth sy’n annefnyddiol.

• Gofynnwch i’r disgyblion archwilio’r

syniad y gallai fod mwy na saith lliw yn y sbectrwm goleuni.

grym i’r At Aw hr o!

discoverydiaries.org

Os na d brism oes gennyc a h dosba u ar gael y ny rth, de fn eitem au era yddiwch i ll i hol sbectr lti wm, f el gwy ’r neu b ren m esur p dr tryloy lasti w hyd yn oed g .

gofod!

Zapiwch i weld lluniau isgoch wedyn darlunio un eich hun!

sy’n i, peiriannydd optig Martyn Wells ydw dych ry t Dewch i ni weld su gweithio ar Webb. ati golau isgoch. Ewch n ew m ch ry ed i’n ch oer i iau sy’n cynrychioli i greu graddfa lliw nwch yn unrhyw liwiau m boeth. Defnyddiwch gan wch eich portread ni rlu da , yn ed W i. ch u hyn i ddangos y ddefnyddio’r lliwia sy’n boethach rhannau o’ch wyneb ac yn oerach.

Helo archwilwyr y

wy. sy’n anwelad u a th e p ld e am am allu gw thau newydd e p lu Meddyliwch e tg a d n p Webb yn och. Mae hw g is u Bydd telesgo la o g d l rwy ganfo aid ei weld, fe g y ll n y Bydysawd d i’ d d o cyrff nad oes m aul. Mae ein h g s o yn fath o olau ll i s o h c oled sy’n a s. Darluniwch re w g l golau uwchfi fe h c o beth mae’n lo golau isg ld im e w te g u a ll a h g c o n y u isg d mewn gola a re rt o b n a n u h mdanoch chi! a lu e tg a d d i e

n u l n u h isgoch!

oer

Graddfa Lliwiau poeth

discoverydiaries.org

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch!

Gweithgaredd 2.4: Hun-lun Isgoch! hun-lun ! isgoch

ladwy. pethau sy’n anwe dd am am allu gweld Meddyliwch elu pethau newy Webb yn datg hwn isgoch. Mae Bydd telesgop ganfod golau , fel y Bydysawd drwy oes modd i’n llygaid ei weld cyrff ein nad Mae olau o yn fath llosg haul. d sy’n achosi niwch fiole Darlu s. uwch u gwre gola h fel lo golau isgoc ld beth mae’n gwe a h yn gallu teim isgoc mewn golau hunanbortread anoch chi! ei ddatgelu amd

Helo archwilwyr y

gofod!

sy’n i, peiriannydd optig Martyn Wells ydw rydych Dewch i ni weld sut gweithio ar Webb. ati golau isgoch. Ewch chi’n edrych mewn i sy’n cynrychioli oer i greu graddfa lliwiau h unrhyw liwiau mynnwc boeth. Defnyddiwch gan d portrea ch eich chi. Wedyn, darluniw sy ddango i hyn lliwiau ddefnyddio’r sy’n boethach rhannau o’ch wyneb ac yn oerach.

Graddfa Lliwiau Zapiwch i weld lluniau isgoch wedyn darlunio un eich hun!

oer

poeth

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae Telesgop Gofod James Webb yn canfod golau isgoch, sy’n gallu treiddio drwy gymylau trwchus o lwch y gofod. Mae hyn yn golygu bod Webb yn ei gwneud hi’n bosib i ni weld pethau sydd wedi’u cuddio fel arall, fel cynser.

discoverydiaries.org

Mae isgoch yn fath o olau nad oes modd i’n llygaid ni ei weld, ond y gallwn ei deimlo fel gwres. Mae popeth cynnes yn y Bydysawd – o sêr a phlanedau i anifeiliaid, microbau a hyd yn oed pethau nad ydynt yn fyw fel lwmp o lo – yn rhyddhau golau/pelydriad thermol. Mae faint o belydriad thermol maen nhw’n eu rhyddhau yn dibynnu ar pa mor boeth ydyn nhw. Mae’r rhan fwyaf o belydriadau thermol ar gyfer pethau â thymheredd ’normal’ yn perthyn i’r sbectrwm isgoch, sy’n golygu y bydd camerâu isgoch, fel y rheini ar Webb, yn gallu eu canfod.

Gall technoleg isgoch roi gwybodaeth i ni am dymheredd gwrthrych hefyd. Yn gyffredinol, bydd y gosodiadau ar gamerâu isgoch yn darlunio gwrthrychau (neu ranbarthau/ ardaloedd/rhannau) poeth yn ddisglair, a gwrthrychau (neu ranbarthau/ ardaloedd/rhannau) oer yn dywyll. Mae camerâu delweddu thermol, fel camerâu gweld yn y nos, yn defnyddio technoleg isgoch. Cyn cynnal y gweithgaredd, gofynnwch i dîm gweinyddol eich ysgol a oes ganddynt gamera isgoch ar gyfer profi thermol. I gael mwy o wybodaeth am y cynllun hwn, cysylltwch â SSERC – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Cynnal y Gweithgaredd Dylai’r disgyblion feddu ar wybodaeth flaenorol o bortreadu, a bod yn gyfarwydd â thechnegau cymysgu gan ddefnyddio pensiliau lliw. Bydd angen detholiad o bensiliau lliw ar y disgyblion ar gyfer y dasg hon. Gall y disgyblion seilio eu graddfa lliwiau ar raddfa oer i boeth/glas i goch draddodiadol, neu ddyfeisio eu graddfa eu hunain. Dechreuwch drwy ofyn i’r disgyblion a oes unrhyw un yn gwybod beth yw ’golau isgoch’. Gofynnwch iddynt a ydynt yn gwybod am unrhyw fathau

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/infrared-selfie i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Pensiliau lliw

Edrychwch ar yr enghraifft gan iTunes yn yr adran Dolenni Defnyddiol isod a thrafod sut mae isgoch wedi cael ei ddefnyddio mewn gwaith ymchwil gofodol. Tarwch Pause ar y fideo ar 2:45 munud i drafod yr amryw o nodweddion ar wyneb y cyflwynydd. Fel dosbarth, trafodwch yr amrediad lliwiau yn y camera isgoch (o ddu i wyn llachar, gan symud drwy sbectrwm o las, porffor, coch, oren a melyn wrth i’r tymheredd godi). Gofynnwch i’r disgyblion liwio’r bar graddfa lliwiau i gynrychioli hyn, neu ofyn iddynt greu eu graddfa eu hunain o oer i boeth. Pan fydd pawb wedi creu eu graddfa, bydd hi’n amser cyflwyno’r disgyblion i ddelweddau isgoch. Dechreuwch drwy ddangos lluniau o anifeiliaid

iddynt, wedi’u tynnu â chamera isgoch (gweler y Dolenni Defnyddiol). Sylwch pa anifeiliaid sydd â ffwr, a pha rai sydd heb. Sut mae’r lluniau hyn yn cymharu? Ar ba wahaniaethau mae’r disgyblion yn sylwi rhwng anifeiliaid gwaed cynnes ac anifeiliaid gwaed oer? A beth sy’n digwydd pan fydd person yn gwisgo sbectol, sy’n atal golau isgoch?

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch!

Gall y disgyblion ddechrau darlunio eu hunluniau nawr. Sefydlwch pa rannau o’u hwyneb sy’n gymharol gynnes ac oer. Gofynnwch i’r disgyblion feddwl am ba rannau o’u hwyneb sy’n gynhesach na rhannau eraill. Fel rheol, bydd y clustiau a’r trwyn yn oerach a’r amrannau, y geg a’r gwefusau’n gynhesach. Gan ddefnyddio blaen eu bysedd, oes modd i’r disgyblion ganfod pa rannau o’u hwyneb sy’n gynhesach ac yn oerach? Ar ôl i’r disgyblion dreulio rhywfaint o amser yn archwilio, gallant ddefnyddio’r wybodaeth hon i fraslunio eu hwyneb a dechrau ei dywyllu gyda’u pensiliau lliw, gan gymysgu o oer i boeth yn ofalus drwy’r sbectrwm lliwiau yn eu graddfa. Gall y disgyblion sy’n gwisgo sbectol ddewis sut maen nhw’n cynrychioli eu hunain. Efallai y bydd disgyblion eraill yn hoffi tynnu llun o’u hunain yn gwisgo sbectol haul. Ar ddiwedd y wers, gofynnwch i’r disgyblion beth maen nhw wedi’i ddysgu am olau isgoch.

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

eraill o olau (golau gweladwy, golau uwchfioled (UV) ac ati). Dywedwch wrthynt bod rhai anifeiliaid yn gallu gweld gwahanol donfeddi golau nad ydyn ni’n gallu eu gweld (mae gwenyn yn gallu gweld golau uwchfioled, ac mae nadroedd yn gallu gweld golau isgoch). Mae teclynnau rheoli teledu’n defnyddio golau isgoch nad ydyn ni’n gallu ei weld, ond mae rhai camerâu ffôn yn gallu ei ganfod. (Os byddwch yn pwyntio’r teclyn rheoli ar y camera ac yn bwyso botwm, efallai y byddwch yn gweld y pelydr isgoch disglair drwy sgrin y ffôn ond nid gyda’ch llygaid eich hun).

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.4 Hun-lun Isgoch!

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pa fath o olau mae pobl yn gallu

ei weld?

• Pa fathau eraill o olau sy’n bodoli? • Sut gall golau isgoch ein helpu i

astudio’r gofod?

• Ar sail y raddfa lliwiau mae disgybl

wedi’i dewis, pa liw fyddai rhywbeth oer yn ymddangos ar gamera isgoch? Beth am rywbeth cynnes?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Archwilio golau isgoch drwy’r arbrawf hwn – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Ewch ati i greu’r raddfa lliwiau

gyda’ch gilydd a modelu’r dasg ar y bwrdd.

• Dangoswch dechnegau cymysgu a

chaniatáu i’r disgyblion roi cynnig ar gymysgu lliwiau cyn iddynt ddechrau arni.

Her: • Y disgyblion i greu’r raddfa lliwiau’n

fwy annibynnol, gyda llai o gyfraniad gan yr athro.

• Gallai’r disgyblion ddefnyddio

discoverydiaries.org

pensiliau dyfrlliw.

grym i’r At Aw hr o!

Mae g o gallu b lau isgoch y o anodd d yn gysyn n iad id ei dde dysgwyr if anc all, fel ly dyle ei gym ch uwchfi haru â gola u o modd led. Does d i ni we im chwai ld hwn th, ac n w mae llosg h ’n achosi aul.

Chwilair pennod dau

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

B F R D A S E G D P H E L A B

M P P A E

C S L G J E D P A

P F G A E C S L G B N L P G W

C N E O T E J G F E E E M D E P E R R O I H B O W L U D F T

L N R R S D N F Y C W A S O N

H T R E B P P R R

I H H G D A

H A L S B E C T R W M T B U E N O S

I H I

Y B D H T B D D

B O N G U S M A C U A L O G D R

P P R N S T C S T B P D A

F N F T R M L M R W R N R A R

G W P D I

P B C O G E R T G

N F P L J G S H E A R F T Y Y I

P B H C R U M E W O A

Targed = 8 gair yn dechrau gyda A A G G I O P S

discoverydiaries.org

Amdani i adeiladu! Mae eich telesgop yr un maint â chwrt tennis. Mae hynny’n FAWR. Bydd angen i chi feddwl yn ofalus am sut mae ei adeiladu er mwyn iddo agor allan yn ddiogel a gwneud ei waith yn dda.

Pennod Tri: dylunio i ddarganfod

Pennod Dau: Chwilair I P

A A G G I O P S

I I

P B H C R U M E W O A

Targed = 8 gair yn dechrau gyda

P B C O G E R T G I

F N F T R M L M R W R N R A R

G W P D I

Y B D H T B D D I H I

N F P L J G S H E A R F T Y Y

I R

E N O S

P P R N S T C S T B P D A

B O N G U S M A C U A L O G D

I H H G D A

L N R R S D N F Y C W A S O N

H A L S B E C T R W M T B U

P E R R O I H B O W L U D F T

H T R E B P P R R

C S L G J E D P A I

B F R D A S E G D P H E L A B

M P P A E

C N E O T E J G F E E E M D E

P F G A E C S L G B N L P G W

Atebion i’r Gweithgaredd hwn Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Chwilair pennod dau

Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.5 Chwilair

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae chwileiriau’n ffordd ddifyr o ddatblygu geirfa eich disgyblion. Gallwch ymestyn y gweithgareddau hyn gyda Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler isod).

Cynnal y Gweithgaredd Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod cynnwys pob pennod. Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu mewn parau, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r disgyblion a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny. Wrth i’r disgyblion gwblhau’r chwileiriau, atgoffwch nhw i ysgrifennu geiriau newydd yng Ngeiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler Gweithgaredd 6.2).

discoverydiaries.org

Diffiniadau: Adlewyrchu: adlamu golau heb ei amsugno Amsugno: sugno i mewn drwy broses gemegol neu ffisegol

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Prennau Mesur

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/chapter-two-word-search i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

Chwilair Pennod Dau: Adlewyrchu, Amsugno, Golau, Graddiant, Isgoch, Optig, Prism, Sbectrwm

• Beiros/Pensiliau • Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn • Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Golau: yr hyn sy’n ysgogi golwg ac yn gwneud pethau’n weladwy Graddiant: gogwydd; y graddau y mae rhywbeth (e.e. llinell neu arwyneb) yn gogwyddo uwchben neu o dan blân llorweddol; cynnydd neu leihad ym maint rhywbeth (tymheredd, disgleirdeb) Isgoch: golau y tu hwnt i ben coch y sbectrwm gweladwy – does dim modd ei weld ond mae modd ei deimlo fel gwres

Her: • Ar ôl i’r disgyblion gwblhau’r

chwileiriau, gofynnwch iddynt lunio eu chwilair eu hunain. Llwythwch ein templed chwilair gwag i lawr a’i argraffu er mwyn ei ddefnyddio gyda’ch dosbarth (gweler y Dolenni Defnyddiol). Gallant wedyn ofyn i gyd-ddisgybl gwblhau eu chwilair. Gallwch wahaniaethu drwy roi cliwiau fel y gair cyfan, y llythyren gyntaf neu ddiffiniad gair.

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.5 Chwilair

Optig: yn gysylltiedig â golwg, yn enwedig o ran gweithrediad golau; yn disgyn yn y rhan o’r sbectrwm y mae ein llygaid yn gallu ei gweld Prism: gwydr neu wrthrych tryloyw arall ar ffurf prism Spectrwm: gwahanu golau yn ôl y donfedd – mae ein llygaid yn gallu gweld rhan ohoni fel band o liwiau

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.

grym i’r At Aw hr o! Fel he gofyn r ychwaneg nw ol roi’r a ch i’r disgy , blion tebion yn nhr yr wy ddor. efn

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân, gan ddefnyddio geirfa o’r bennod.

• Rhowch eiriau cudd i’r disgyblion.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Pennod 3: dylunio i ddarganfod Mae Telesgop Gofod James Webb yn gamp wyddonol a pheirianyddol gymhleth. Gan ddefnyddio ei ddyluniad unigryw fel sail, bydd y disgyblion yn datblygu eu sgiliau mathemateg, gwyddoniaeth a dylunio a thechnoleg i greu eu telesgop gofod eu hunain, a’i baratoi ar gyfer gweithredu.

Beth sydd yn y bennod hon? 3.1 – Glasbrint i’r Gofod Ewch ati i gwblhau’r gweithgaredd uno’r dotiau drwy ddatrys yr hafaliadau mathemateg, wedyn defnyddio’r allwedd i ddatgelu strwythur Webb. > Gwyddoniaeth a Mathemateg 3.2 – Adeiladu Drych Enfawr Dewch o hyd i’r llinellau cymesuredd yn y siapiau sydd wedi’u darparu, wedyn dylunio drych sy’n cyfateb i’r brîff peirianyddol. > Gwyddoniaeth a Mathemateg 3.3 – Cadw’n Cŵl Dyluniwch arbrawf i brofi pa mor effeithiol mae gwahanol ddeunyddiau’n gweithredu fel dargludyddion ac ynyswyr. > Gwyddoniaeth a Mathemateg 3.4 – Pacio’r Prif Lwyth Gan ddefnyddio’r mecanweithiau gweithredu sydd wedi’u darparu’n unig, dyluniwch fodel o Webb sy’n plygu i mewn i’w roced. > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg 3.5 – Chwilair Pennod Tri Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Tri. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

Odrifau

Eilrifau

Mae allwedd ar goll ar gyfer rhai o’r cydrannau. Allwch chi eu lliwio ar y diagram ac ychwanegu’r lliw at yr allwedd?

System Reoli

Strwythur Cefnogi’r Drych

Prif ddrych

Gorchudd haul

Antena

ALLWEDD

50-4

100÷10=

7+5=

42-28=

glasbrint eich telesgop Mae’n amser datgelu s hwn. h ymyl pob dot yn y po gofod. Mae swm wrt iau ac uno’r dotiau m sy y ud ne w y w dr Dechreuwch yn ôl yr allwedd isod.

I’R GOFOD

GLASBRINT

21÷3=

4x4=

21-19=

1x1=

discoverydiaries.org

18÷3=

12-8

25÷5=

1 2 ÷4=

Zapiwch i ddatgelu glasbrint Webb

Gweithgaredd 3.1: Glasbrint i’r Gofod Zapiwch i ddatgelu glasbrint Webb

I’R GOFOD

p glasbrint eich telesgo Mae’n amser datgelu hwn. ymyl pob dot yn y pos gofod. Mae swm wrth y symiau ac uno’r dotiau Dechreuwch drwy wneud yn ôl yr allwedd isod. 7+5=

1x1=

42-28= 1 2 ÷4=

100÷10= 4x4= 25÷5= ALLWEDD Antena Gorchudd haul

Eilrifau

21÷3= 50 -4

21-19=

Prif ddrych Strwythur Cefnogi’r Drych

12 -8

Odrifau

System Reoli

Mae allwedd ar goll ar gyfer rhai o’r cydrannau. Allwch chi eu lliwio ar y diagram ac ychwanegu’r lliw at yr allwedd?

golau sy’n cael ei gasglu i offerynnau gwyddonol Webb. Offerynnau gwyddonol (ddim wedi’u dangos ar y daflen waith): Mae pedwar offeryn Webb – sy’n cynnwys camerâu a sbectograffau – wedi’u lleoli yn y Modiwl Offerynnau Gwyddonol, sydd y tu ôl i’r prif ddrych.

18÷3=

Cefndir y Gweithgaredd hwn Bydd y gweithgaredd hwn yn helpu’r disgyblion i ddeall strwythur Telesgop Gofod James Webb, ac mae’n esbonio ei ochrau ’poeth ac oer’. Mae gan Webb strwythur unigryw, yn enwedig o’i gymharu â thelesgopau gofod eraill, sy’n aml yn silindrig gyda phaneli solar hir. Mae prif ddrych chweochrog aur Webb, sydd yng nghanol ei orchudd haul arian, yn gwneud iddo edrych yn drawiadol. Dyma brif nodweddion Webb: Prif ddrych: y drych aur trawiadol, wedi’i wneud o 18 segment chweochrog. Mae’r prif ddrych yn casglu golau isgoch o wrthrychau yn y gofod. Drych eilaidd: mae’r drych hwn, sy’n llai o faint, wedi’i leoli i wynebu’r prif ddrych ac mae’n adlewyrchu’r

Gorchudd haul: mae’r gorchudd haul siâp barcud tua’r un maint â chwrt tennis, ac mae’n chwarae rhan hollbwysig yn y telesgop. Mae’n gorchuddio drychau ac offerynnau gwyddonol Webb rhag gwres a goleuni’r Haul, y Ddaear a’r Lleuad, sy’n cadw’r telesgop yn oer iawn. Er mwyn canfod y golau isgoch gwelw a ddaw o wrthrychau yn y gofod pell, rhaid i optigau ac offerynnau Webb gael eu gwarchod rhag unrhyw ffynonellau gwres eraill – gan gynnwys y telesgop ei hun. Mae’r gorchudd haul yn cynnwys pum haen o ddeunydd arian llachar gyda bylchau rhyngddynt er mwyn adlewyrchu a gwasgaru gwres. Drwy oeri goddefol, mae’r gorchudd haul yn gwneud yn siŵr bod ochr oer Webb yn aros ar dymheredd llai na –200 gradd Celsius. Paneli solar (ddim wedi’u dangos ar y daflen waith): Mae paneli solar Webb yn cyflenwi’r telesgop â phŵer drwy drawsnewid goleuni’r haul yn drydan.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/blueprint-for-space i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Prennau Mesur

discoverydiaries.org

GLASBRINT

Pennod Tri Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod

Maen nhw wedi’u lleoli i wynebu’r Haul bob amser. System reoli’r llong ofod: mae’r gydran hon yn cynnwys peirianwaith llywio a rheoli Webb, gan gynnwys ei gyfrifiadur. Antena: yr antena, sy’n pwyntio tuag at y Ddaear, yw cyswllt Webb â’r Ddaear. Mae’n anfon data gwyddonol i’r Ddaear ac yn cael gorchmynion gan y Ganolfan Reoli. Mae gan Webb ’ochr boeth’ ac ’ochr oer’. Gellir cymharu ei orchudd haul ag ymbarél haul neu barasol, yn gwahanu’r ddwy ochr. Mae ochr boeth Webb yn wynebu’r haul ac yn cynnwys popeth sydd o flaen y gorchudd haul: y paneli solar, y system reoli a’r antena. Mae’r ochr oer yn cynnwys popeth sydd y tu ôl i’r ochr oer: y prif ddrych a’r drych eilaidd, a’r Modiwl Offerynnau Gwyddonol. Er mwyn arsylwi ar y gofod, rhaid cadw offerynnau arbenigol Webb ar dymheredd oer iawn. Mae’r gorchudd haul yn cadw ochr oer Webb ar dymheredd o -234 gradd Celsius – digon oer i wneud yn siŵr na fydd yn pelydru golau isgoch. Mae tri o bedwar offeryn Webb yn gallu canfod golau o wrthrychau yn y gofod ar y tymheredd hwn. Rhaid cadw’r pedwerydd offeryn – yr Offeryn Lledisgoch (MIRI) – ar dymheredd oerach byth er mwyn iddo weithio’n iawn. I sicrhau hyn, mae peirianwyr wedi creu cryo-oerydd arbennig – oergell i’r gofod yn y bôn! – i MIRI, sy’n ei

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

gadw ar dymheredd o -266 gradd Celsius. Mae MIRI yn sownd i’r Modiwl Offerynnau Gwyddonol gydag ategion carbon arbennig sy’n inswleiddio, wedi’u dylunio i osgoi trosglwyddo gwres. Mae Gweithgaredd 3.3: Labordy’r Gofod (gweler y Dolenni Defnyddiol) yn archwilio oeri ac inswleiddio ymhellach.

Cynnal y Gweithgaredd Dechreuwch drwy ofyn i’r dosbarth am enghreifftiau o sut rydyn ni’n gwarchod ein hunain rhag yr Haul (e.e. eli haul, sbectol haul, hetiau, mynd i’r cysgod neu aros dan do yn ystod y rhannau poethaf o’r diwrnod, defnyddio ymbarél ar lan y môr). Esboniwch i’r disgyblion bod y gweithgaredd hwn yn ymwneud â strwythur Webb, a sut mae ei ddyluniad yn ei warchod rhag yr Haul. Gan ddefnyddio’r wybodaeth gefndir uchod, trafodwch strwythur Webb gyda’r disgyblion. Fel dosbarth (neu gan bigo unigolion), darllenwch wybodaeth am brif nodweddion Webb a gofyn i’r disgyblion a ydyn nhw’n gallu nodi’r gwahanol gydrannau. Defnyddiwch y llun ’Strwythur Sylfaenol 1’ i’w sbarduno – gweler y Dolenni Defnyddiol. Ar ôl i’r disgyblion ddyfalu pa gydran yw pa un, gallant wirio eu hymatebion yn erbyn y llun ’Strwythur Sylfaenol 2’ – gweler y Dolenni Defnyddiol. Esboniwch i’r disgyblion bod gan Webb ochrau poeth ac oer ar y naill

Gofynnwch i’r disgyblion astudio’r telesgop a thrafod â phartner (neu fel dosbarth) ar beth maen nhw’n sylwi. Ar gyfer pob un o gydrannau Webb, ydyn nhw’n gallu dyfalu ai ar yr ochr boeth neu’r ochr oer y mae’r gydran yn eistedd? Gofynnwch y cwestiynau isod. Gofynnwch i’r disgyblion drafod â phartner a rhoi adborth i’r dosbarth. Esboniwch i’r disgyblion eu bod yn mynd i ddatgelu’r glasbrint ar gyfer y telesgop. Trafodwch y term ’allwedd’ a chaniatáu i’r disgyblion archwilio gwahanol gydrannau Webb sydd wedi’u rhestru ar yr allwedd, a’u cyfateb i’r glasbrint. I wirio dealltwriaeth y disgyblion o’r allwedd, gofynnwch iddynt ddod o hyd i’r system reoli, yr antena a’r prif ddrych a dilyn eu siâp â’u bys. Ar ôl iddynt ymgyfarwyddo â’r cydrannau, gallant greu eu hallwedd. Esboniwch y byddant yn datrys dwy set o rifau – odrifau ac eilrifau – atgoffwch nhw o’r gwahaniaeth ac am ba fathau o rifau maen nhw’n edrych. Gwnewch yn siŵr bod y disgyblion yn deall mai pwrpas y dasg yw datrys y symiau, cofnodi’r atebion a chysylltu’r dotiau yn ôl yr allwedd (odrifau ac eilrifau).

Gweler y Dolenni Defnyddiol isod am luniau o Webb sy’n dangos ei ochrau poeth ac oer.

Atebion i’r Gweithgaredd

Pennod Tri Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod

Mae’r symiau ar gyfer y gorchudd haul/ eilrifau yn hafal i: 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14 ac 16 Mae’r symiau ar gyfer y drych eilaidd a’r strwythur cefnogi’n hafal i: 1, 3, 5 a 7

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth sy’n sefyll allan i chi am

y telesgop?

• Pam ydych chi’n meddwl bod ochr

boeth y telesgop wedi cael yr enw hwn?

• Ar beth ydych chi’n sylwi o ran

safle’r drychau ar y telesgop? (Ceisiwch arwain y plant at y ffaith fod y gorchudd haul yn helpu i atal gwres yr Haul.)

• Beth yw paneli solar? Beth mae

paneli solar yn ei wneud? Ydych chi’n meddwl bod y paneli solar ar ochr boeth neu ochr oer Webb? Pam?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Ymchwiliwch i ba ochrau o Webb sy’n boeth ac yn oer, a dod o hyd i’r amrediad tymheredd maen nhw’n gallu ei oddef.

discoverydiaries.org

ochr i’w orchudd haul, fel sydd gan ymbarél haul. Dangoswch lun o gwrt tennis i’r dosbarth er mwyn esbonio mai dyma yw maint y gorchudd haul – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.1 Glasbrint i’r Gofod

Dyluniwch Webb ar gyfrifiadur a’i labelu. Ffilmiwch adroddiad newyddion un munud o hyd yn trafod Webb ac yn ateb cwestiynau amdano. Ewch ati i greu ffeil ffeithiau yn cynnwys unrhyw ffeithiau diddorol am Webb.

– Gan ddefnyddio saethau,

dangoswch gyfeiriad goleuni’r Haul

• A yw’r disgyblion yn gallu meddwl

am eu symiau eu hunain ar gyfer yr atebion dot-i-ddot?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gallai’r disgyblion weithio gyda

phartner neu mewn grwpiau bach i ateb y cwestiynau mathemategol

• Y disgyblion i gofnodi pob rhif ar

y llinell

• Gallwch wahaniaethu drwy ddarparu

atebion; y disgyblion i gysylltu’r dotiau (odrifau neu eilrifau) o’r lleiaf i’r mwyaf

Her: • Gallai’r disgyblion weithio’n

annibynnol/gyda phartner i ateb y cwestiynau mathemategol

• A yw’r disgyblion yn gallu

ychwanegu unrhyw fanylion eraill at y glasbrint? – Labelwch ochr boeth ac ochr

oer Webb

– Labelwch amrediad tymheredd y

discoverydiaries.org

ddwy ochr

grym i’r At Aw hr o!

Gadew ch i’r d isg ddew i s eu lliw yblion hunain iau e i’ yr allw w defnydd u io e ychwa dd. Mae hy yn ny ne at y g gu elfen un n igol weith ga yn cef nogi d redd ac isgyb lliwdd all hef lion yd.

discoverydiaries.org

Cymharwch eich dyluniad â phrif ddrych Webb!

Ratna amara- ac S l a iy dol od, P r y gof ydd mecanyd ch chi y w l i w nn llw rch Helo a ydw i’n beiria yddol i chi. A eud o n R wn ia ydw i. wedi’i ns beir , ng r le u ia s s e i n ym hau rhw c l y f b mae ge drych sy’n g e nad sydd h io yn siŵr d ddylun o 19 siâp ac u e n gw wr? wm r mwyn lau gwerthfa e gyfans u a t n o e y segm n colli unrhyw m ydy y

f fod, sef y pri o g p o g s le e d rych mawr ar adlewyrchu ’i a u la o o r Mae angen d e w ud ny i gasglu lla d orau o wne rd o ff Y l. ddrych, a hyn o ig n erynnau arbe Allwch chi r. u s e m y c tuag at ei off h c ry ddefnyddio d yddol isod? n ia ir e p ff hyn yw drwy rî b r y’n cyfateb i’ ddylunio un s

r w a f n e drych

adeiladu

Llinell Gymesuredd

Nawr, brasluniwch rywfaint o batrymau cymesur isod gyda’r gwahanol siapiau. Allwch chi greu rhywbeth sy’n bodloni meini prawf Piyal?

Dechreuwch drwy dynnu llinellau cymesuredd drwy’r siapiau hyn:

Pennod Tri Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr

Gweithgaredd 3.2: Adeiladu Drych Enfawr adeiladu

r drych enfaw

sef y prif sgop gofod, h mawr ar dele wyrchu Mae angen dryc gasglu llawer o olau a’i adle wneud o yi l. Y ffordd orau chi ddrych, a hynn ch ynnau arbenigo Allw offer ei sur. at cyme tuag h ddefnyddio dryc peirianyddol isod? hyn yw drwy brîff cyfateb i’r ddylunio un sy’n

Dechreuwch drwy dynnu llinellau cymesuredd drwy’r siapiau hyn:

Nawr, brasluniwch rywfaint o batrymau cymesur isod gyda’r gwahanol siapiau. Allwch chi greu rhywbeth sy’n bodloni meini prawf Piyal?

-Ratna Samara ac , Piyal ol y gofod canydd hwilwyr iriannydd me . Allwch chi be Helo arc l i chi o Rydw i’n beirianyddo wneud ydw i. s wedi’i mesur, fylchau rhwng n i sialen mae ge drych sy’n gy sydd heb yn siŵr nad d ddylunio o 19 siâp ac neu gw wm mwyn erthfawr? gyfans ntau er olau gw me hyw seg y colli unr ydym yn

Cymharwch eich dyluniad â phrif ddrych Webb!

Llinell Gymesuredd

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae prif ddrych trawiadol Telesgop Gofod James Webb yn golygu bod modd ei adnabod ar unwaith. Hecsagon yw ei siâp. Mae’n mesur 6.5 metr ar ei bwynt lletaf, sy’n fwy na dwywaith maint prif ddrych Hubble (2.4 metr yw diamedr drych crwn Hubble). Po fwyaf yw drych telesgop, y mwyaf o olau mae’n gallu ei gasglu. Po fwyaf o olau sy’n cael ei gasglu, y mwyaf gallwn ni ei weld.

discoverydiaries.org

Mae drych Webb wedi’i wneud o 19 hecsagon llai, i gyd yr un maint. Mae 18 o’r rhain yn ddrychau, sy’n cael eu galw’n segmentau. Mae’r segmentau wedi’u gosod o amgylch y system optig yng nghanol y drych, sef yr 19eg hecsagon. Mae defnyddio hecsagonau’n golygu nad oes bylchau rhwng y segmentau, felly nid oes dim o’r golau sy’n taro’r drych yn cael ei golli. Mae modd addasu pob segment

o’r prif ddrych er mwyn ffocysu’r golau sy’n ei daro i’r drych eilaidd llai o faint. Mae’r drych eilaidd wedyn yn cyfeirio’r golau at offerynnau gwyddonol Webb. Mae prif ddrych Webb wedi’i orchuddio â haen denau iawn o aur, sy’n rhoi ei liw trawiadol iddo. Mae’r gorchudd aur yn gwella gallu’r drych i adlewyrchu golau isgoch.

Cynnal y Gweithgaredd Dechreuwch y wers drwy ofyn y cwestiynau canlynol i’r disgyblion: beth mae drychau’n ei wneud (adlewyrchu golau)? Pam ydyn ni’n eu defnyddio ar delesgopau (i gasglu mwy o olau nag y gallwn ei weld gyda’n llygaid)? Fel dosbarth, trafodwch y gwahanol fathau o ddrychau a beth sy’n digwydd i’n hadlewyrchiad os ydyn ni’n edrych i mewn i ddrychau anwastad, e.e. llwy. Gofynnwch i’r disgyblion feddwl am siâp gwahanol ddrychau ar delesgopau. Ydyn nhw’n gyfarwydd ag unrhyw ddrychau telesgop? Oes ganddynt unrhyw syniadau am pam mae’r drychau wedi’u siapio fel y maen nhw? Esboniwch fod y wers hon yn ymwneud â prif ddrych Webb. Wrth ddylunio’r drych, roedd yn rhaid i’r peirianwyr wneud yn siŵr ei fod yn ysgafn, yn gryf, a bod modd ei blygu

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/mega-mirror-engineer i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Prennau Mesur

Esboniwch i’r disgyblion fod angen i’r drych byddant yn ei ddylunio fod yn gymesur. Gofynnwch i’r disgyblion esbonio beth mae hynny’n ei olygu. Edrychwch ar y siapiau 2-D ar y daflen waith a gofyn i’r disgyblion dynnu llinellau cymesuredd pob un. Gofynnwch iddynt ymchwilio i ba siapiau sydd â’r nifer fwyaf o linellau cymesuredd. Atgoffwch y disgyblion mai eu tasg yw dylunio drych, gan wneud yn siŵr ei fod yn gymesur. Nid pwrpas y dasg yw dylunio drych sydd yr un fath ag un Webb. Yn hytrach, dylid canolbwyntio ar ddefnyddio’r maen prawf o fod yn gymesur er mwyn cynhyrchu posibiliadau ac atebion. Gall y disgyblion ddefnyddio’r lle gwag ar y dudalen i roi cynnig ar wahanol batrymau cymesur gyda rhai o’r siapiau neu bob un. Defnyddiwch y templedi siapiau sydd wedi’u darparu gyda’r gweithgaredd hwn (gweler y Dolenni Defnyddiol) i ganiatáu i’r disgyblion roi cynnig ar rywfaint o wahanol ddyluniadau cyn meddwl am y dyluniad terfynol maen nhw am ei ddewis. Mae modd llwytho’r siapiau i lawr o’r wefan a’u llungopïo. Ar ddiwedd y gweithgaredd, edrychwch ar y dyluniad y dewisodd

peirianwyr Webb, a gofyn i’r disgyblion ei gymharu â’u dyluniadau nhw (gweler y Dolenni Defnyddiol ar gyfer y diagramau). Ewch i dudalen we’r gweithgaredd i wylio clip a fydd yn helpu’r disgyblion i ddeall y broses o adeiladu’r drych. Os ydych am roi mwy o gymorth iddynt, dangoswch y clip i’r dosbarth cyn iddynt ddechrau dylunio. Neu dangoswch y clip i’r dosbarth ar ôl iddynt orffen dylunio er mwyn iddynt gymharu eu dyluniadau nhw â dyluniad drych Webb.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw pwrpas y prif ddrych? • Pam mae hi’n bwysig bod y

telesgop yn casglu cymaint o olau â phosib?

• Pa siâp yw prif ddrych Webb? • Beth oedd rhai o resymau’r

peirianwyr dros ddewis y siâp hwn?

• Pam mae’r drych wedi’i wneud o

segmentau llai?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Darluniwch ragor o ’ddyluniadau drych’ gyda llinell cymesuredd i gydddisgybl ei gwblhau. Ymchwiliwch i brif ddrychau eraill sy’n cael eu defnyddio ar delesgopau, fel y Telesgop Mawr Iawn (ELT) neu Delesgop Gofod Hubble.

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

i gyfluniad cryno ar gyfer y lansiad. Roeddent hefyd am ei wneud yn eithaf crwn ac yn gymesur, er mwyn iddo allu cynhyrchu delweddau heb afluniadau cymhleth.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.2 Adeiladu Drych Enfawr

Darluniwch batrymau gyda rhagor o siapiau (e.e. octagonau) i weld a ydynt yn gallu creu dyluniadau drych gwahanol.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Rhowch ddyluniad i’r disgyblion

fyfyrio arno.

Her: • Esboniwch i’r disgyblion fod mwy

o linellau cymesuredd yn arwain at delesgop o ansawdd uwch. Gofynnwch i’r disgyblion edrych am fwy nag un llinell cymesuredd mewn gwahanol ddyluniadau drych y tu hwnt i’r llinell fertigol a roddir, gan gynnwys llinellau llorweddol a chroeslinol.

• Defnyddiwch fwy o feini prawf ar

discoverydiaries.org

gyfer dylunio’r dyluniad (e.e. dim onglau sgwâr).

grym i’r At Aw hr o! Rhow

disgyb ch gymorth lio i’r templ n drwy lwy e tho’r o disc di siapiau i overy lawr dia chania táu id ries.org a d â gwa ynt ar ha br dyluni nol ddewis ofi iadau o. Ma e’r t ar gae l o da empledi n ‘Ext ar dud ras’ gweit alen y hgare dd.

Rydw i’n rhagweld...

Dyma fy null i:

Bydd angen y deunyddiau canlynol arna i:

Rydw i eisiau darganfod...

op. ” eich telesg d a g y ll “ w y h oc Y camera isg r iawn iawn i e o n y d fo o idd â gwahanol fi ro Mae’n rhaid rb a i h c ir. Allwch ithio weithio’n gyw ulliau allai we d d a P r? e o w’n ffyrdd o’i gad yn y gofod?

L Ŵ C N ’ CADW Tynnwch ddiagram o’ch arbrawf a’i labelu.

discoverydiaries.org

Pennod Tri Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl

Gweithgaredd 3.3: Cadw’n Cŵl CADW’N CŴL

eich telesgop. h yw “llygad” Y camera isgoc fod yn oer iawn iawn i iddo hanol Mae’n rhaid arbrofi â gwa ir. Allwch chi hio liau allai weit weithio’n gyw ’n oer? Pa ddul ffyrdd o’i gadw

Tynnwch ddiagram o’ch arbrawf a’i labelu.

yn y gofod?

Rydw i eisiau darganfod...

Bydd angen y deunyddiau canlynol arna i:

Dyma fy null i:

Rydw i’n rhagweld...

Asesu Risg Os ydych chi’n defnyddio dŵr oer a/ neu gynnes yn y gweithgaredd hwn, cofiwch wneud asesiad risg cyn y gweithgaredd yn unol â chanllawiau a gweithdrefnau eich ysgol neu sefydliad.

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn edrych ar y gwahanol ffyrdd o gadw gwrthrychau’n oer. Mae’r syniad fod y gofod yn gyson oer iawn yn gamdybiaeth gyffredin. Er bod rhai rhannau o’r gofod yn oer iawn – fel Neifion, sydd â thymheredd cyfartalog o -214 gradd Celsius – mae rhannau eraill o’r gofod yn boeth iawn. Er enghraifft, pe baem yn mesur y tymheredd y tu allan i’r Orsaf Ofod Ryngwladol, sy’n cylchdroi o amgylch

Yr Adnoddau sydd eu Hangen • Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) • Ciwbiau rhew discoverydiaries.org

• Thermomedrau

• Clociau/dyfeisiau amseru • Amrywiaeth o ddeunyddiau gan gynnwys ffoil tun/rhywbeth adlewyrchol, deunyddiau ynysol fel gwlân cotwm/ffabrig/ cardfwrdd, ac ati

y Ddaear y tu hwnt i’n hatmosffer gwarchodol, byddai hi’n tua 150 gradd Celsius ar yr ochr sy’n wynebu’r Haul. Mae nifer o ffactorau’n dylanwadu ar dymheredd gwrthrychau yn y gofod, gan gynnwys a ydynt yn creu eu gwres a’u golau eu hunain, eu pellter oddi wrth ffynonellau eraill o wres a golau, pa mor adlewyrchol ydynt, a phresenoldeb a nodweddion atmosffer. Er enghraifft, er ei bod yn bellach o’r Haul na Mercher, mae Gwener yn blaned boethach oherwydd ei hatmosffer trwchus. Mae gan Delesgop Gofod James Webb ochr ’boeth’ ac ochr ’oer’, fel sy’n cael ei drafod yng Ngweithgaredd 3.1: Glasbrint i’r Gofod. Mae’r ochr boeth, sy’n wynebu’r Haul, yn cyrraedd tymheredd o 80 gradd Celsius. Mae’r ochr oer yn cael ei chadw ar dymheredd o -233 gradd Celsius gan orchudd haul Webb, sy’n adlewyrchu ac yn gwasgaru gwres. Un o offerynnau arbenigol Webb yw’r Offeryn Lled-isgoch, neu MIRI. Mae’n canfod golau isgoch a ddaw o wrthrychau yn y gofod, ac yn creu delweddau a sbectrwm o’r gwrthrychau hynny er mwyn i wyddonwyr allu eu hastudio. Er mwyn i MIRI ddal golau isgoch, rhaid ei gadw ar -266 gradd Celsius – 30 gradd yn oerach na’r offerynnau

• Deunyddiau adeiladu/dylunio a thechnoleg eraill • Cwpanau plastig/cynhwyswyr/ biceri clir • Cardfwrdd – i wneud caeadau (sy’n gallu cael eu hynysu hefyd) os ydych chi’n dymuno • Dŵr cynnes – dewis gwahanol posib er mwyn mesur pa mor sydyn mae’n oeri os nad ydych chi’n gallu cael gafael ar rew yn hawdd (dewisol)

eraill. Oherwydd hyn, mae peirianwyr wedi datblygu system oeri cryogenig yn benodol ar gyfer MIRI.

• Gorchuddiwch bob cwpan â

Mae’r ymchwiliad hwn yn caniatáu i’r disgyblion edrych ar sut mae deunyddiau’n gallu gweithredu fel ynyswyr a dargludyddion. Gall y disgyblion roi cynnig ar amrywiaeth o ddeunyddiau a’u defnyddio i ynysu ciwb rhew, gan fesur y gwres sy’n cael ei golli. Bydd hyn yn eu galluogi i ddod i gasgliad am yr ynysydd mwyaf effeithiol. Mae’r gweithgaredd hwn wedi’i ddylunio i ganolbwyntio ar yr elfen ymchwiliad gwyddonol, ac mae’n addas i bob grŵp oedran.

• Rhowch y cwpanau mewn safle lle

Trafodwch pam ei bod hi’n boeth ac yn oer mewn gwahanol rannau o’r gofod, a pham ei bod hi’n bwysig gwarchod offerynnau gwyddonol Webb rhag gwres yr Haul. Ar ôl y drafodaeth hon, gofynnwch i’r disgyblion gynnal arbrawf i ateb y cwestiwn: pa ddeunyddiau sy’n gwarchod gwres orau? Dylai’r disgyblion ddylunio eu dull eu hunain ar gyfer cynnal yr arbrawf. Dyma ddull syml i’w ddilyn os oes angen cymorth arnynt: • Dewiswch dri deunydd gwahanol

sy’n ynysu.

• Rhowch giwbiau rhew mewn tri

chwpan/cynhwysydd/bicer gwydr neu blastig. Caiff y disgyblion benderfynu ar nifer y ciwbiau rhew neu fás y ciwbiau. Os ydych chi’n gweithio gyda disgyblion hŷn, gallech gael trafodaeth ar y pwynt hwn am bwysigrwydd newidynnau rheolydd.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl

maen nhw o dan ffynhonnell wres, e.e. yr Haul, silff ffenest, lamp.

• Bob hyn a hyn (y disgyblion i

benderfynu ar ysbaid amser addas – er cymorth, gallai’r athro awgrymu 15 eiliad, 30 eiliad, 60 eiliad – disgyblion i ddewis), cofnodwch y tymheredd ar wyneb y deunyddiau sy’n wynebu’r ffynhonnell wres, ac ar waelod bob cwpan.

• Cofnodwch y canlyniadau yn y tabl

sydd wedi’i ddarparu.

• Gall y disgyblion ddarlunio hyn

fel graff.

Atebion i’r Gweithgaredd Dylai’r disgyblion ddod i’w casgliadau eu hunain. Dyma awgrymiadau o ran deunyddiau sydd ar gael yn rhwydd: Gwlân cotwm, cardfwrdd, papur swigod, cadach, papur, plastig, ffoil tun, rwber, sbwng. 60 eiliad yw’r ysbaid amser sy’n gweithio orau fel arfer. Wrth ddod i gasgliad, po arafaf y mae’r ciwb rhew yn toddi (yn cynhesu), y gorau yw’r ynysydd. Model o gasgliad gwyddonol: Ein hynysydd gorau oedd (enw’r deunydd) gan fod tymheredd y rhew wedi cynyddu arafaf. Mae hyn yn dangos bod y deunydd ynysu wedi achosi i’r gwres gael ei golli’n fwyaf araf, neu wedi lleihau hynny fwyaf.

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

Cynnal y Gweithgaredd

deunydd gwahanol – fel caead, o amgylch y cynhwysydd, neu’r ddau.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.3 Cadw’n Cŵl

Ar ddechrau pob arbrawf, (rhowch y tymheredd) oedd tymheredd y rhew a dros (rhowch yr ysbaid amser – 5 munud) roedd wedi cynyddu (rhowch y cynnydd yn y tymheredd) i (rhowch y darlleniad tymheredd terfynol).

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw dargludyddion? • Beth yw ynyswyr? • Pam ei bod hi’n bwysig deall

gwahanol briodweddau deunyddiau?

• Sut gallwn ni ddefnyddio’r

wybodaeth hon am ynyswyr i’n helpu ni mewn bywyd bob dydd?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gallai’r disgyblion archwilio’r cwestiynau canlynol i feddwl yn fwy gwyddonol: • Oes modd i’r disgyblion blotio graff

i ddangos eu canlyniadau?

• Oes modd i’r disgyblion gynllunio

camau nesaf eu hymchwiliad?

• Pa gwestiynau sydd wedi codi o

ganlyniad i’r arbrawf hwn?

discoverydiaries.org

Os oes un ar gael, defnyddiwch gamera isgoch i arsylwi ar sut mae gwres yn cael ei golli yn ystod yr arbrawf, gan gymharu’r gwahanol fathau o ynyswyr mae’r disgyblion wedi’u defnyddio. Gofynnwch i dîm gweinyddol eich ysgol a oes ganddynt gamera isgoch ar gyfer profi thermol. I gael mwy o wybodaeth am y cynllun hwn, cysylltwch â SSERC (www.sserc.org.uk).

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Defnyddiwch y fframiau cymorth ar

gyfer y casgliadau/tabl canlyniadau.

• Sut gallwn ni ddefnyddio’r

wybodaeth hon i wneud gwisg ofod i gadw gofodwr yn gynnes?

Her: • Defnyddiwch y cwestiynau ymestyn i

herio’r hyn maen nhw’n ei feddwl.

• Ydyn nhw’n gallu profi

dargludyddion? Pa rai sy’n cynyddu’r gyfradd colli gwres?

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries. org/activities/keep-it-cool i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

grym i’r At Aw hr o! Os yd

y cynna ch chi’n gal lu l arbro fi dosba rth, m on yn y a Athra won D e Pecyn i yddiad Gofod ur y templ Dwfn yn cy nnwys ed Tab l Canly lle gal nia l y d isgybl dau gofno ion di tymhe eu mesuria redd d d ros am au ser.

Prif ddrych 6.5 metr

Neidio

Plygu

Rholio

Gwthio/Tynnu

Colfachu

Dim ond y pum mecanwaith gweithredu canlynol mae eich model yn cael eu defnyddio:

Gorchudd haul tua 22 metr

Cilfach Prif Lwyth y Roced 4.6 metr

o i ffordd o ffiti d y h o d o d byd yr yn ceisio fnyddio dim e d d n Mae peirianw a G . 5 sgop ced Ariane fodel o’r tele h c iw n Webb yn y ro lu y d , yn y roced. lud a siswrn g th r, y u lw p a f p ri p d n y o fach tio yng nghil ffi i u g ly p ’n sy

h t y w l f i pr

PACIO’R

CILFACH Y PRIF LWYTH Ewch ati i greu model o Webb sy’n plygu i ffitio yn yr ardal ddotiog hon

Zapiwch am ysbrydoliaeth!

discoverydiaries.org

Pennod Tri Gweithgaredd 3.4 Pacio’r Prif Lwyth

Gweithgaredd 3.4: Pacio’r Prif Lwyth PACIO’R

prif lwyth

Zapiwch am ysbrydoliaeth!

o ffitio o hyd i ffordd r yn ceisio dod dim byd Mae peirianwy Ariane 5. Gan ddefnyddio telesgop d Webb yn y roce siswrn, dyluniwch fodel o’r roced. a y y prif lwyth yn ond papur, glud yng nghilfach ffitio i u sy’n plyg Cilfach Prif Lwyth y Roced 4.6 metr

CILFACH Y PRIF LWYTH Ewch ati i greu model o Webb sy’n plygu i ffitio yn yr ardal ddotiog hon

Gorchudd haul tua 22 metr Prif ddrych 6.5 metr

Dim ond y pum mecanwaith gweithredu canlynol mae eich model yn cael eu defnyddio:

Neidio

Plygu

Rholio

Gwthio/Tynnu

Colfachu

Cefndir y Gweithgaredd hwn Telesgop Gofod James Webb yw’r telesgop gofod mwyaf uchelgeisiol mae pobl wedi’i adeiladu hyd yma. Mae gan ei brif ddrych ddiamedr o 6.5 metr, ac mae ei orchudd haul siâp barcud tua 22 metr wrth 10 metr pan fydd yn cael ei ddefnyddio (tua’r un maint â chwrt tennis). Pe baem yn ceisio anfon telesgop mor fawr â hyn i’r gofod heb ei blygu i’w wneud yn llai, byddai’n rhaid i ni adeiladu roced llawer mwy nag unrhyw un sy’n bodoli’n barod.

discoverydiaries.org

I ffitio Webb yn y roced Ariane 5 – cerbyd Webb i’r gofod – fe wnaeth y peirianwyr ei ddylunio i allu plygu. Ond nid ffitio Webb yn y roced oedd yr unig her. Roedd rhaid i’r peirianwyr wneud yn siŵr bod modd i’r telesgop agor yn gywir yn y gofod.

I weld lluniau o sut cafodd Webb ei ddylunio i ffitio yng nghilfach y prif lwyth ar y roced Ariane 5 (h.y. y rhan o’r roced sy’n cynnwys y prif lwyth – yr eitem(au) sy’n cael ei hanfon i’r gofod), gweler y lluniau ar dudalen we’r gweithgaredd. Yn fwyaf nodedig, fe welwch fod prif ddrych Webb wedi’i ddylunio fel bod y rhesi o ddrychau chweochrog ar bob ochr yn plygu’n ôl ar ongl 90 gradd, er mwyn i’r drych ffitio yn y roced. Mae pilen gorchudd yr haul yn rholio i fyny ac mae ei ffrâm yn plygu ar ddwy ochr y prif ddrych ar gyfer y lansiad. Mae’r drych eilaidd yn cael ei ddal yn ei le gan strwythur cefnogi wedi’i wneud o dair ’braich’. Mae un o’r breichiau hyn yn colfachu’r prif ddrych pan fydd Webb y tu mewn i’r roced. Bydd araeau paneli solar Webb yn colfachu am allan yn ystod y camau gweithredu cyntaf, er mwyn cyflenwi’r telesgop â phŵer. Os ewch chi i dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol), gallwch weld clip ardderchog sy’n cynnwys trosolwg o brif gydrannau Webb, yn ogystal â sut maen nhw’n plygu ar gyfer y lansiad. Mae’r clip hwn yn dangos y telesgop yn cael ei adeiladu hefyd, sy’n rhoi syniad o’i faint. SYLWER: Mae’r clip yn dangos dyddiad lansio yn 2018 – mae hwn yn anghywir.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/pack-your-payload i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Papur crefft a deunyddiau dylunio a thechnoleg eraill • Glud • Siswrn

Ar dudalen we’r gweithgaredd, fe welwch glip yn dangos sut bydd Webb yn agor yn y gofod. Dangoswch y clip hwn i’r disgyblion a gofyn iddynt a ydynt yn sylwi ar rywbeth am y dyddiad yn y clip. A yw’r disgyblion wedi gweld y lansiad ar y newyddion? (Esboniwch fod y dyddiad wedi cael ei wthio’n ôl). Gofynnwch y cwestiynau isod am y clip i’r disgyblion. Bydd hyn yn helpu i annog dealltwriaeth o’r telesgop a’i fecanwaith. Esboniwch i’r disgyblion fod y gweithgaredd hwn yn gofyn iddynt gynllunio (drwy drafod ac arbrofi) a dylunio model o’r telesgop a fydd yn plygu ac yn ffitio yng nghilfach y prif lwyth. Gellir addasu nifer y cydrannau mae angen i’r disgyblion eu cynnwys yn ôl gallu. Ond dylai’r modelau gynnwys y canlynol o leiaf: • Paneli solar • Gorchudd haul • Prif ddrych

Gellir annog y disgyblion mwy galluog i gynnwys: • yr antena (sy’n cael ei alw’n

’communication dishes’ yn y clip)

• Drych eilaidd

Esboniwch i’r disgyblion y bydd angen iddynt ddefnyddio’r gwahanol ddulliau sydd wedi’u rhestru ar y daflen waith i wneud y model hwn er mwyn iddo fod yn weithredol. Rhowch amser i’r disgyblion arbrofi â’r gwahanol

ddulliau hyn er mwyn iddynt gael dealltwriaeth o sut bydd plygu, rholio a thrin papur mewn gwahanol ffyrdd yn eu helpu i greu model sy’n gallu ’gweithredu’. Defnyddiwch lyfrau lluniau naid i ddangos enghreifftiau o’r dulliau hyn yn cael eu defnyddio, rhai y bydd y disgyblion yn gyfarwydd â nhw’n barod o bosib.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.4 Pacio’r Prif Lwyth

Holi ac Ateb: Trafodwch mewn grwpiau bach/fesul bwrdd: • Beth yw’r ffyrdd o wneud i

bapur symud?

• Sut gallwn ni wneud i bapur

fownsio/neidio?

• Sut gallwch chi leihau maint

y papur?

Trafodwch atebion y disgyblion a’u rhannu â gweddill y dosbarth. Gwnewch yn siŵr bod y pum mecanwaith gwahanol wedi’u cofnodi ar fwrdd gwyn y dosbarth er mwyn i’r disgyblion allu cyfeirio atynt wrth gynllunio/adeiladu. Rhannwch y dosbarth yn grwpiau bach o allu cymysg. Rhowch yr adnoddau angenrheidiol i bob grŵp – papur, glud, siswrn ac ati. Esboniwch i’r disgyblion y byddant yn cael amser i feddwl ac i drafod eu syniadau. Rhowch amser i’r disgyblion drafod eu syniadau â’r person wrth eu hymyl. Bydd angen i’r disgyblion feddwl am sut maen nhw’n mynd i greu’r telesgop a pha fecanwaith byddant yn defnyddio, a ble.

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

Cynnal y Gweithgaredd

Pennod Tri Gweithgaredd 3.4 Pacio’r Prif Lwyth

Rhowch amser i’r disgyblion rannu eu syniadau â’u cyd-ddisgyblion – bydd hyn yn helpu i gynorthwyo eraill a chaniatáu iddynt ’ddwyn syniadau’. Bydd hyn hefyd yn rhoi cyfle i’r disgyblion newid neu wella eu syniadau. Gwnewch yn siŵr bod yr holl ddisgyblion yn deall holl bwrpas y dasg. Ar y pwynt hwn, efallai y byddai’n syniad rhoi rhagor o wybodaeth i’r disgyblion o ran enghreifftiau o ffyrdd o gyflawni’r dasg. Tynnwch sylw’r disgyblion at y ffaith eu bod yn gallu defnyddio mwy nag un o’r mecanweithiau gweithredu i wneud pob un o gydrannau Webb yn weithredol (e.e. rholio a cholfachu neu blygu’r gorchudd haul).

Atebion i’r Gweithgaredd Er mwyn i’w telesgop weithio’n gywir, dylai’r disgyblion greu model sy’n agor yn y drefn hon (dulliau sy’n cael eu hawgrymu ar gyfer pob mecanwaith mewn cromfachau): • Aráe paneli solar (plygu a cholfachu) • Antena (colfachu) • Gorchudd haul (rholio a cholfachu) • Drych eilaidd (colfachu) • Prif ddrych (plygu)

discoverydiaries.org

Mae hyn yn golygu y bydd yn rhaid iddynt ei blygu yn groes i’r drefn hon.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pwy adeiladodd Webb? • Pam ei bod hi’n bwysig bod Webb

yn gallu plygu?

• Sut roedden nhw’n cyfeirio at faint y

gorchudd haul sy’n ynysu gwres?

• Pa mor hir fydd y daith yn ei gymryd

a pha mor bell fydd y daith?

• Beth wnaethoch chi sylwi am y

ffordd mae Webb yn agor?

• Pa fecanweithiau welsoch chi yn

y clip?

• Pam mae’n rhaid i wyddonwyr

aros am gymaint o amser cyn gallu defnyddio’r telesgop?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gan ymgymryd â rôl Peiriannydd Telesgop, gallai’r disgyblion esbonio’r gwahanol fecanweithiau maen nhw wedi’u defnyddio yn eu model, gan ddangos eu hateb dylunio naill ai’n bersonol neu drwy recordio cyflwyniad. Gallech annog y disgyblion i ymchwilio i delesgopau eraill a chreu model. Gallai’r disgyblion ysgrifennu cofnod dyddiadur o safbwynt person sy’n gweithio i NASA, gan sôn am y cyfnod cyn y lansiad/y gwaith o adeiladu’r telesgop.

Ewch ati i recordio cyfweliad: sesiwn holi ac ateb gyda gweithiwr NASA a’r tîm newyddion.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.4 Pacio’r Prif Lwyth

Heriwch y disgyblion i feddwl am ffyrdd eraill o wneud strwythur sy’n gallu rhoi ei hun ar waith.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Er cymorth, gallai’r disgyblion

weithio gyda phartner/mewn grŵp gydag arweiniad.

• Gallwch roi cardiau sbarduno

syniadau i’r disgyblion i gefnogi eu dysgu os oes angen. Gallai’r rhain gynnwys y gwahanol fecanweithiau.

• Y disgyblion i greu darluniad gyda’r

mecanweithiau wedi’u labelu ar y cynllun. Bydd hyn yn helpu i strwythuro’r dysgwyr a chaniatáu iddynt ddilyn y cynllun.

Her: • Rhannu’r disgyblion yn grwpiau

gallu cymysg.

• Gofyn i’r disgyblion weithio’n

annibynnol.

• Rhoi cardiau sbarduno syniadau i’r

grym i’r At Aw hr o! Rho

wch disgyb gyfle i’r anime lion wylio’ r iddiad o weith redu ( ’r drefn gw Dolen ni ar d eler y udalen gwei gwait thgaredd) s y h er m a wyn e wl i ddea u help ll gamau yr amrywio u l sy’n rh brose an o’r s.

disgyblion i gefnogi eu dysgu os oes angen.

• Gellir rhoi’r cyfle i’r disgyblion

discoverydiaries.org

ddarlunio cynllun cyflym i’w ddilyn ar fwrdd gwyn os oes angen.

Chwilair pennod TRI

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

E L J B O B O E F T N D M

S T P

A Y L O P W P G A G U

R P L P D D N L A L E P R R

G L T W E P E R U M I D S Y P T L B C

I H B G M D R F T E H

A H P O L R M D G I

I G R D C

H P E D A D U P N F A C W A N

M U O J D R Y C H L N U Y R J

W H D F U E P G O T N D T G N J N E O T

P Y R W Y M H A O

I O C F M U Y P N H D L U N B

J H T Y W L F

R P D G R F W

H U T N P F C S D L C D S O S A G B B C R A B D A

I O S M J O P D D W

I O F E

U U T L D

Targed = 8 gair yn dechrau gyda A A D D D P P S

discoverydiaries.org

I ffwrdd â ni! Bydd eich telesgop yn lansio mewn roced ac yna’n agor yn y gofod, gan gylchdroi yn y pen draw i’w safle parcio terfynol. Bydd angen i chi gynllunio’r broses hon yn ofalus drwy fod yn fanwl-gywir.

A A D D D P P S

U U T L D I I O F E

Targed = 8 gair yn dechrau gyda

R A B D A

R P D G R F W

I O S M J O P D D W A G B B C

H U T N P F C S D L C D S O S

P Y R W Y M H A O I

I O C F M U Y P N H D L U N B

J N E O T

J H T Y W L F

1. ADEILADU 2. ARBRAWF 3. DARGANFOD 4. DRYCH 5. DULL 6. PEIRIANNYDD 7. PRIF LWYTH 8. STRWYTHUR

E L J B O B O E F T N D M

S T P

Mae chwileiriau’n ffordd ddifyr o ddatblygu geirfa eich disgyblion. Gallwch ymestyn y gweithgareddau hyn gyda Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler isod).

A Y L O P W P G A G U

R P L P D D N L A L E P R R

I H B G M D R F T E H

A H P O L R M D G I

I G R D C

H P E D A D U P N F A C W A N

M U O J D R Y C H L N U Y R J

W H D F U E P G O T N D T G N J N E O T

P Y R W Y M H A O

I O C F M U Y P N H D L U N B

J H T Y W L F

R P D G R F W

H U T N P F C S D L C D S O S A G B B C R A B D A

I O S M J O P D D W

I O F E

U U T L D

A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

Chwilair Pennod Tri: Adeiladu, Arbrawf, Darganfod, Drych, Dull, Peiriannydd, Prif lwyth, Strwythur Diffiniadau: Adeiladu: gwneud rhywbeth Arbrawf: gweithdrefn wyddonol sy’n cael ei defnyddio i wneud darganfyddiad, i brofi damcaniaeth neu i ddangos ffaith hysbys

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Prennau Mesur

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/chapter-three-wordsearch i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil • Beiros/Pensiliau • Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn • Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

G L T W E P E R U M I D S Y P T L B C

Cefndir y Gweithgaredd hwn

Pennod Tri Gweithgaredd 3.5 Chwilair

discoverydiaries.org

Pennod Pedwar: taith i’r gofod dwfn W H D F U E P G O T N D T G N

A H P O L R M D G I

I G R D C

H P E D A D U P N F A C W A N

M U O J D R Y C H L N U Y R J

I H B G M D R F T E H T L B C

A Y L O P W P G A G U

S T P

R P L P D D N L A L E P R R

G L T W E P E R U M I D S Y P

E L J B O B O E F T N D M

Atebion Chwilair nnod 3i’r Gweithgaredd hwn PeAtebion

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Chwilair pennod TRI

Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Tri: Chwilair

Pennod Tri Gweithgaredd 3.5 Chwilair

Darganfod: y weithred neu’r broses o ddarganfod; y broses o ddod o hyd i wybodaeth, yn enwedig am y tro cyntaf Drych: arwyneb wedi’i orchuddio â gwydr ac sydd ag amalgam metel fel arfer, sy’n adlewyrchu delwedd Dull: gweithdrefn ar gyfer cyflawni rhywbeth Peiriannydd: person sy’n dylunio, yn adeiladu, yn cynnal a chadw neu’n rheoli pethau (e.e. strwythurau, peiriannau) a/neu systemau (e.e. meddalwedd, offer trydanol) Prif lwyth: yr eitemau i’w cludo mewn cerbyd, gan gynnwys rocedi sy’n cael eu hanfon i’r gofod Strwythur: adeilad neu wrthrych wedi’i wneud o fwy nag un rhan; trefniant gwahanol rannau neu elfennau o rywbeth cymhleth

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân, gan ddefnyddio geirfa o’r bennod.

• Rhowch eiriau cudd i’r disgyblion.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

Her: • Ar ôl i’r disgyblion gwblhau’r

grym i’r At Aw hr o! Gallw wers h ch ymestyn y o disgyb n drwy ofy n i’r lion ro i po mewn brawd b gair deg.

LAWRLWYTHWCH EIN CANLLAW AM DDIM AR ENNYN DIDDORDEB MERCHED MEWN PYNCIAU STEM

Cafodd y canllaw ei ysgrifennu gan yr athrawes gynradd Claire Loizos, ac mae’n cynnig syniadau creadigol ac adnoddau ymarferol ar gyfer ennyn diddordeb merched mewn pynciau STEM a bydd yn rhoi llawer o ysbrydoliaeth i wneud gwyddoniaeth yn hwyl ac yn werth chweil i’ch disgyblion i gyd, waeth beth fo’u rhyw.

www.discoverydiaries.org /engaging-girls-in-stem

“Mae’r holl syniadau hyn yn seiliedig ar brofiadau ymarferol, arsylwi yn yr ystafell ddosbarth ac ymchwil ac mae’r cyfan wedi cael ei werthuso a’i addasu ar sail llais y disgybl yn benodol ar gyfer y llyfryn hwn”. – Claire Loizos, Athrawes Gynradd

Pennod 4: taith i’r gofod dwfn Nawr bod y disgyblion wedi pacio eu telesgop yn eu rocedi, mae’n amser lansio! Wrth ddysgu am daith Webb i’r gofod ac am ei drefn weithredu gymhleth, bydd y disgyblion yn ymarfer eu sgiliau codio a dadgodio cyn archwilio pellafoedd y gofod.

Beth sydd yn y bennod hon? 4.1 – Sgiliau Parcio Ewch ati i greu set fanwl o orchmynion i lywio Webb i’w safle cylchdroadol yn y gofod dwfn. > Gwyddoniaeth a Chodio 4.2 – Dadgodiwr y Gofod Dwfn Dadgodiwch drefn weithredu Webb, sydd wedi’i hamgryptio, cyn rhoi’r camau yn y drefn gywir. > Gwyddoniaeth a Chodio 4.3 – Graddnodi i Ddarganfod I raddnodi Webb, mesurwch yr onglau i wahanol bwyntiau o ddiddordeb yn y gofod. > Gwyddoniaeth a Mathemateg 4.4 – Chwilair Pennod Pedwar Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Pedwar. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

Zapiwch am yr atebion

Pellter (cm) 1

Cyfeiriad

Symud

nsio! yn barod i la p o g s le te h war dau! Mae eic harwch y ped m y C ? Llongyfarchia io rc a b ch chi am ei dod o hyd i’r d i fa s Ond ble ydy ry d d ch y nol, a dilyn y r, rhaglennw b y w ll y dewis gwaha d fo nd! r ôl i chi gan ybod ble i fy w b b e man gorau. A W i n isod er mwy gorchmynion

parcio!

sgiliau

discoverydiaries.org

Rhywle oer a thywyll yn y gofod, bedair gwaith yn bellach i ffwrdd na’r Lleuad

Canol dinas Caerdydd

Ychydig uwchben atmosffer y Ddaear

Copa mynydd yn yr anialwch

Gweithgaredd 4.1: Sgiliau Parcio parcio!

Zapiwch am yr atebion

barod i lansio! telesgop yn dau! Mae eich ch y pedwar Llongyfarchia io? Cymharw h chi am ei barc sfa i ddod o hyd i’r Ond ble ydyc l, a dilyn y ddry lennwch y hano rhag r, gwa is llwyb y dew ôl i chi ganfod d ble i fynd! wybo b man gorau. Ar Web i isod er mwyn gorchmynion

Canol dinas Caerdydd 2

Copa mynydd yn yr anialwch

Symud

Cyfeiriad

Pellter (cm)

3 4 5

6 7 8 9 10

Rhywle oer a thywyll yn y gofod, bedair gwaith yn bellach i ffwrdd na’r Lleuad

Ychydig uwchben atmosffer y Ddaear

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae Telesgop Gofod James Webb yn astudio ein Bydysawd o safle yn y gofod o’r enw L2 (neu ail bwynt Lagrange), sydd bron i bedair gwaith yn bellach o’r Ddaear na’r Lleuad, neu 1.5 miliwn cilometr o’r Ddaear. O gymharu, mae Telesgop Gofod Hubble yn cylchdroi o amgylch y Ddaear ar bellter o 568 cilometr. Mae’r gweithgaredd hwn yn rhoi cyfle i’r disgyblion ystyried pam ein bod yn mynd i’r fath ymdrech a chost o anfon telesgopau i’r gofod, yn hytrach nag astudio’r Bydysawd o’r Ddaear. Pe baem yn ceisio astudio’r Bydysawd o ardal boblog – fel canol dinas Caerdydd – byddai goleuadau’r ddinas a’r tywydd yn creu llygredd golau, gan leihau’r gwelededd hyd yn oed drwy delesgop pwerus. Byddai’n anoddach byth astudio’r gofod o ganol dinas â lefelau uchel o lygredd aer a mwrllwch (smog).

Byddai’r arsylwadau’n gwella o gopa mynydd yn yr anialwch. Mae siawns is o law a chymylau, a byddai ein telesgop uwchben mwy o’r atmosffer. I ddeall y manteision o fod fyny’n uchel, meddyliwch am edrych ar draws faes parcio ar ddiwrnod poeth. Mae gwrthrychau’n ymddangos yn desog ac yn niwlog oherwydd bod golau’n bownsio ac yn plygu wrth iddo deithio drwy aer poeth tyrfol. Mae’r un peth yn digwydd pan fyddwn yn edrych ar wrthrychau yn y gofod drwy atmosffer y Ddaear. Dyna pam mae sêr yn pefrio! Mae arsylwi o safle uchel yn golygu ein bod yn edrych drwy lai o atmosffer, ac felly’n gallu cael golygfeydd mwy clir a sefydlog. Er bod nifer o delesgopau mawr a phwerus ar y Ddaear, does dim modd iddynt arsylwi ar yr holl fathau gwahanol o olau a ddaw o bethau yn y gofod. Mae ein hatmosffer yn dryloyw i’r golau optig mae ein llygaid yn gallu ei weld, ac i rai tonnau radio, ond (diolch byth!) mae’n afloyw i fathau eraill o olau fel uwchfioled, pelydrau X a phelydrau gama. Mae’r atmosffer hefyd yn atal y golau isgoch mae Webb wedi’i ddylunio i’w ganfod ac sy’n angenrheidiol er mwyn astudio pethau pell pell yn y gofod, a phethau mewn amgylcheddau llychlyd iawn fel planedau a sêr sydd newydd ffurfio. Rhaid i delesgopau isgoch fel Webb – yn ogystal â’r rheini sy’n astudio mathau eraill o olau y mae’r atmosffer

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/parking-skills i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

discoverydiaries.org

sgiliau

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio

yn eu hatal – fod yn y gofod er mwyn iddynt weithio. Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio

Pam nad oes modd i Webb fod yn agosach i’r Ddaear, fel Telesgop Gofod Hubble? Er mwyn astudio golau isgoch o bethau yn y Bydysawd, rhaid i Webb fod mewn lle oer a sefydlog ble mae’n gallu gweld yr awyr gyfan dros amser. Ar ben hynny, rhaid i orchudd haul Webb allu gwarchod ei ddrychau a’i offerynnau rhag gwres yr Haul, y Ddaear a’r Lleuad er mwyn cadw’r tymheredd oer angenrheidiol ar yr ’ochr oer’ (gweler Gweithgaredd 3.1: Glasbrint i’r Gofod i gael gwybodaeth am ochrau poeth ac oer Webb). Mae safle cylchdroadol o’r enw “L2” – sydd ar ochr arall y Ddaear o’r Haul a bron i bedair gwaith yn bellach o’r Ddaear na’n Lleuad – yn bodloni’r ddau ofyniad hyn. Mae L2 tua 1.5 miliwn cilometr o’r Ddaear. Ond mae rhai anfanteision i anfon telesgop mor bell i’r gofod. Petai Webb yn torri neu’n cael ei ddifrodi, mae’n rhy bell o’r Ddaear i wneud gwaith cynnal a chadw arno, neu ei drwsio. Cafodd Hubble ei drin gan ofodwyr bum gwaith. Yn ystod y gwaith trin hwn cafodd offerynnau eu newid o ganlyniad i fethiant neu draul, ac ychwanegwyd offerynnau eraill pan ddaeth technoleg fwy diweddar ar gael. Roedd y teithiau trwsio hyn yn bosib oherwydd bod Hubble yn ddigon agos i’r Ddaear.

Cynnal y Gweithgaredd Esboniwch i’r disgyblion y bydd y gweithgaredd hwn yn cynnwys meddwl

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

am safle’r telesgop. Dangoswch iddynt ble mae L2 gan ddefnyddio llun o safle cylchdroadol Webb, sydd ar gael ar dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol). Trafodwch fanteision ac anfanteision y safleoedd sy’n cael eu hawgrymu gan ddefnyddio’r wybodaeth gefndir uchod. Gofynnwch i’r disgyblion wneud eu rhestrau eu hunain, neu gyfrannu at restr y dosbarth cyfan, e.e: Canol Dinas Caerdydd Manteision: • Gallu trwsio unrhyw broblemau yn

y safle

• Gwybodaeth ar gael yn rhwydd

Anfanteision: • Byddai golau a llygredd yn lleihau

effeithiolrwydd y telesgop

• Canol y ddinas yn orlawn a does dim

llawer o le i delesgop

Rhywle oer a thywyll yn y gofod, 4x yn bellach i ffwrdd na’r Lleuad Manteision: • Golau isgoch o seren bell nad yw

atmosffer y Ddaear wedi’i amsugno

• Gallu gweld yr awyr gyfan dros

amser o L2

Anfanteision: • Lansio telesgop i’r gofod yn ddrud

ac anodd yn dechnegol

• Rhy bell i ffwrdd i'w drwsio

Zapiwch am

parcio!

Canol dinas Caerdydd 2

Copa mynydd yn yr anialwch

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio

ol, a lennw y llwybr, rhag dewis gwahan i fynd! ôl i chi ganfod b wybod ble eb man gorau. Ar W i yn isod er mw gorchmynion

Gofynnwch i’r disgyblion ddechrau drwy lenwi’r ddrysfa ar y daflen waith. <Gorchmynion Cudd> Wedyn, dangoswch i’r disgyblion sut mae nodi aSymud chofnodi’r ar Zapiwch Cyfeiriad gorchmynion Pellter am (cm) atebion y grid i lywio’r telesgop i’wyr gyrchfan.

sgiliau

parcio! 1

(Yn dibynnu2 ar oedran a gallu’r1 d i lansio! 3 ba ynblith 1 ro y lesgop o dosbarth, nodwch y tegorau ch ei ar ae M ! harw1 ch y pedw farchiadau 4 Llongy ei barcio? Cym pedwar lleoliad.) am i’r i d ch hy h o yc e yd ddod 5 4 Ond bl rysfa i ol, a dilyn y dd llwybr, rhaglennwch y y dewis gwahan 6 od 3 nf ga ble i fynd! r ôl i chi b wybod man gorau. A 7er mwyn i Web 1 isod gorchmynion

Canol dinas Caerdydd 2 1

Atebion i’r Gweithgaredd 8

Symud

Cyfeiriad

Pellter (cm)

Copa mynydd yn yr anialwch

Rhywle oer a thywyll yn y gofod, bedair gwaith yn bellach i ffwrdd na’r Lleuad

Ychydig uwchben atmosffer y Ddaear

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam ein bod ni’n anfon telesgopau

i’r gofod?

• Pam mae safle Webb mor bwysig? • Beth yw’r anawsterau o gael

telesgop sydd mor bell i ffwrdd?

• Sut gall y telesgop gyfathrebu Rhywle oer a thywyll â’r Ddaear? yn y gofod, bedair gwaith yn bellach i ffwrdd na’r Lleuad

• Pam ydyn ni’n defnyddio

Ychydig uwchben atmosffer y Ddaear

gorchmynion gosod i raglennu peiriannau?

discoverydiaries.org

sgiliau

yr atebion Gofynnwch i’r disgyblion awgrymu pam, yn seiliedig ar eu rhestrau, ein ! rod i lan p yn ba bod yn mynd i’r ymdrech gost osio telesgoa’r au! Mae eich h y pedwar iad wc ar rch mh yfa Cy ng Llo ei barcio? d i’r anfon y ble telesgop ydych chi ami’r gofod. fa i ddod o hy Ond ch y dilyn y ddrys

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.1 Sgiliau Parcio

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion ddefnyddio papur sgwariau i ddylunio eu map/ drysfa eu hunain, gyda chyfeiriadau ar goll. Ymchwiliwch i leoliadau gwahanol delesgopau ar y Ddaear ac yn y gofod, a meddyliwch am yr hyn sy’n debyg ac yn wahanol rhyngddynt.

Her: • Gadewch i’r disgyblion benderfynu i

ba leoliad mae angen iddynt deithio (1, 2, 3 neu 4) cyn llenwi’r ddrysfa

• Gallwch greu cyfres groes o

gyfarwyddiadau i ddisgrifio taith ddychwelyd ddychmygol

Os oes modd, trefnwch ymweliad â thelesgop/arsyllfa (gweler y Dolenni Defnyddiol am leoliadau). Meddyliwch am pam cafodd y safle hwnnw ei ddewis.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Rhowch gardiau manteision ac

anfanteision i’r disgyblion eu cyfateb i safle penodol

• Fel dosbarth, trafodwch pa un

fyddai’r gorau

• Gofynnwch i’r disgyblion weithio

gyda phartner i ysgrifennu’r gyfres o orchmynion

• Gallech ddarparu rhywfaint

discoverydiaries.org

o orchmynion cychwynnol i’r disgyblion eu dilyn

grym i’r At Aw hr o! Yn yst od

dosba TGCh, rt g o f ynnwc h disgyb h i’r lion g reu eu eu hun medd ain gan dde drysfa alw fn ddim. edd creu d yddio r G eu cyd allant wed ysfa am yn her -ddisg io yblio y ddry sfa a d n i ddatrys gorch e mynio fnyddio’r n i rag le eu tel esgop nnu .

D Dd

y gofod, Helo archwilwyr d yng nydd meddalwed an iri pe i, w yd rs Vincent Gee DU. Mae’n leg Seryddiaeth y no ch Te n fa ol an i anfon Ngh waith. Rydw i wed ar op sg le te ch ei efn amser rhoi ae’n cynnwys y dr M h. oc at tio yp gr lesgop yn neges wedi’i ham wysig bod eich te llb ho ’n ae M . du weithre wch y yn union. Dadgodi dilyn y drefn hon nistrio’r y drefn gywir a di yn oi rh eu , au m ca neges gudd hon!

n f w d d o gof

y R W I D O DADG

Zapiwch i wylio’r fideo gweithredu a dewiswch y drefn gywir

discoverydiaries.org

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 4.2: Dadgodiwr y Gofod Dwfn DADGODIWR

gofod dwfn y gofod, Helo archwilwyr lwedd yng i, peiriannydd medda Mae’n Vincent Geers ydw DU. leg Seryddiaeth y Nghanolfan Techno i wedi anfon p ar waith. Rydw amser rhoi eich telesgo atoch. Mae’n cynnwys y drefn ptio hamgry neges wedi’i telesgop yn hollbwysig bod eich y weithredu. Mae’n diwch yn union. Dadgo dilyn y drefn hon ’r y drefn gywir a dinistrio camau, eu rhoi yn neges gudd hon!

D Dd

Zapiwch i wylio’r fideo gweithredu a dewiswch y drefn gywir

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn defnyddio trefn weithredu Telesgop Gofod James Webb fel y sail ar gyfer datblygu llythrennedd gweledol a sgiliau codio. Dylech baratoi’r disgyblion drwy gwblhau Gweithgaredd 3.1 yn gyntaf: Glasbrint i’r Gofod – er mwyn iddynt fod yn gyfarwydd â gwahanol gydrannau Webb – a gweithgaredd 3.4: Pacio’r Prif Lwyth, er mwyn iddynt ddeall y bydd Webb wedi’i blygu pan fydd yn cael ei lansio i’r gofod.

discoverydiaries.org

Mae’r daith o’r Ddaear i L2 – lleoliad Webb er mwyn astudio ein Bydysawd – yn cymryd 30 diwrnod. Yn ystod y daith hon, mae cydrannau Webb yn rhoi eu hunain ar waith mewn trefn gymhleth. At ddibenion y gweithgaredd hwn mae’r broses hon wedi cael ei symleiddio, gan ganolbwyntio ar rai o brif gydrannau Webb. Bydd hyn yn helpu’r disgyblion

i ddeall bod y ffordd mae Webb yn plygu i ffitio i mewn i’w roced yn gysylltiedig nid yn unig â sut mae’n rhoi ei hun ar waith, ond hefyd â swyddogaethau ei amrywiol rannau. Mae animeiddiad 12 munud o hyd sy’n dangos lansiad Webb, ei drefn weithredu a’i safle cylchdroadol ar gael ar dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol). Mae’n eithaf manwl ac yn cynnwys termau gwyddonol cymhleth. Mae fersiwn fyrrach (5 munud) o’r animeiddiad, sy’n dangos y drefn weithredu, hefyd ar gael ar dudalen we’r gweithgaredd. Mae’r animeiddiadau hyn yn dangos pa mor gymhleth yw’r broses o weithredu telesgop yn y gofod. Rhaid cynllunio a chyfrifo pob cam o’r broses yn ofalus cyn y lansiad, a rhaglennu’r drefn weithredu ymlaen llaw. Rhaid i’r codio fod yn rhydd o wallau ac wedi’i fynegi’n glir, neu fel arall ni fydd y telesgop yn gweithredu’n gywir, a fyddai’n arwain at ddifrod posibl neu at fethiant y daith.

Cynnal y Gweithgaredd Yn y gweithgaredd hwn, bydd y disgyblion yn datrys neges wedi’i chodio i roi Webb ar waith. Dechreuwch drwy drafod pwrpas

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/deep-space-decoder i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Esboniwch i’r disgyblion y bydd Webb yn cael ei becynnu’n ofalus cyn ei lansio i’r gofod. Gofynnwch i’r disgyblion a ydynt yn gallu meddwl am unrhyw resymau pam mae angen gwneud hyn. Sefydlwch mai maint enfawr Webb yw’r rheswm, a hefyd i’w warchod a’i wneud yn llai tebygol o gael ei ddifrodi wrth iddo deithio drwy’r gofod. Gwyliwch animeiddiad yn dangos y drefn weithredu drwy fynd i dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol). Trafodwch y drefn cam wrth gam. Gofynnwch i’r disgyblion pam mae’r rhannau’n dod yn weithredol mewn trefn benodol. Er enghraifft, oes modd i’r disgyblion esbonio pam mae’r gorchudd haul a’r paneli solar yn dod yn weithredol yn gynnar yn y broses? Defnyddiwch eiriaduron i wirio ystyr geiriau.

ar y trydydd diwrnod ar ôl lansio. Yn gyntaf, mae’r paled ar y naill ochr i Webb yn cael ei ryddhau, wedyn mae’r gorchudd haul – wedi’i wneud o bum haen o Kapton, deunydd adlewyrchol sy’n gallu gwrthsefyll gwres – yn cael ei ryddhau. Mae’r gorchudd haul wedyn yn cael ei ymestyn a’i densiynu er mwyn creu bylchau rhwng ei haenau i allwyro gwres i ffwrdd o offerynnau Webb. 1: Paneli Solar — Hanner awr ar ôl lansio, mae paneli solar Webb yn cael eu rhoi ar waith er mwyn ei gyflenwi â phŵer. Dim ond batri bach sydd gan Webb, felly mae’n dibynnu ar ei baneli solar am bŵer. 4: Drych Eilaidd — Ar ddiwrnod 11 o daith Webb i L2, mae ei ddrych eilaidd yn dod oddi ar ei golfachau i eistedd o flaen y prif ddrych. Mae’r drych eilaidd yn ffocysu’r golau sy’n cael ei gasglu gan y prif ddrych a’i gyfeirio at offerynnau Webb.

Atebion i’r Gweithgaredd

5: Prif Ddrych — Cam gweithredu olaf Webb yw’r prif ddrych. Er mwyn i’r prif ddrych enfawr ffitio yng nghilfach y prif lwyth, mae ei baneli allanol yn cael eu plygu’n ôl ar onglau 90 gradd. O Ddiwrnod 12-14 ar ôl lansio, mae’r ’adenydd’ hyn yn dod yn weithredol yn eu tro.

3: Gorchudd haul — Mae gorchudd haul Webb yn gwarchod ei offerynnau rhag gwres a goleuni’r Haul, y Ddaear a’r Lleuad. Mae ei ddyluniad cymhleth yn golygu ei fod yn cymryd tri diwrnod i weithredu’n llawn, gan ddechrau

2: Antena — Dwy awr ar ôl lansio, mae antena Webb yn cael ei ryddhau ond nid yw’n dod yn weithredol tan y diwrnod ar ôl lansio. Mae’r antena’n galluogi cyfathrebu dwyffordd rhwng Webb a’r Ddaear.

Cyflwynwch y gweithgaredd a dangos sut mae datrys yr elfennau wedi’u codio. Ar ôl i’r disgyblion ddadgodio pob cydran, gallant eu trefnu yn ôl trefn weithredu Webb.

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

y telesgop a’r rhannau y mae’r disgyblion wedi dysgu amdanynt yn y gweithgareddau blaenorol.

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.2 Dadgodiwr y Gofod Dwfn

Mae’n cael gorchmynion ac yn anfon ei ganfyddiadau at Rwydwaith y Gofod Dwfn NASA.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

Cymorth:

• Pam mae’r telesgop yn dilyn trefn

weithredu benodol?

• Pam mae angen codio trefn

weithredu’n ofalus cyn lansio telesgop i’r gofod?

• Pa broblemau allai’r telesgop eu

hwynebu wrth deithio i’r gofod?

• Beth yw’r gwahaniaeth rhwng codio

ac amgryptio?

• Pam ydyn ni’n defnyddio amgryptio?

Beth yw rhai o’r enghreifftiau o amgryptio sy’n cael ei ddefnyddio ar y Ddaear?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Cysylltwch â’r pwnc Cymraeg ac ysgrifennu testun esbonio am broses weithredu Webb. Dylech gynnwys cysyllteiriau achosol a chysyllteiriau amser. Ymchwiliwch i sut mae telesgop yn gweithio. Ymchwiliwch i sut mae paneli solar yn trawsnewid golau yn drydan.

discoverydiaries.org

Archwiliwch hanes amgodio negeseuon a datblygu eich cod eich hun i anfon negeseuon cudd.

• Cydweithiwch ar y cod neu

ychwanegu rhywfaint o lythrennau cyn i’r disgyblion ddechrau arni.

• Gallwch ddarparu rhai o’r geiriau

a gofyn i’r disgyblion nodi pa air wedi’i amgodio ydyn nhw.

Her: • Ysgrifennwch eich neges wedi’i

chodio eich hun ar gyfer elfen o weithrediad y telesgop.

• Gallwch greu codau ar gyfer y

camau gweithredu nad ydynt ar y daflen waith, a’u hychwanegu at y drefn.

grym i’r At Aw hr o! G

allwch ymest gweit yn hgare d d hwn y ofyn i ’ drwy r disgyb cod ar lion g gyfer reu unrhy eraill y w gam n n h re au Webb , neu d fn weithred u r w neges y ysgr euon wedi’u ifennu i’w cy co d-ddis gyblio dio n eu dadgo dio.

0°

Llinell Cyfeirnod

Helo archwilwyr y gofod,

90°

Pamela Klaassen ydw i, gwyddonydd offerynnau sy’n gweithio ar Webb. Rydw i wedi nodi pum pwynt o ddiddordeb. Hoffwn i chi ymchwilio iddynt. Graddnodwch y telesgop drwy fesur yr onglau i bob pwynt.

t ch Webb tuag a Oes gennych o ti n y w b i u ongla Mesurwch yr u newydd. a d ia d d fy n a ddarg

d o f n a g r a d i d i eich onglydd, archwilwyr y gofod?

i d o n d d a r g

3. Trappist-1 Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

2. Maes Dwfn Hubble Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

1. Neifion Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

Zapiwch i ddysgu mwy am y pwyntiau o ddiddordeb

5. Pileri’r Greadigaeth Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

4. Messier 101 (‘Pinwheel Galaxy’) Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

discoverydiaries.org

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.3 Graddnodi i Ddarganfod

Gweithgaredd 4.3: Graddnodi i Ddarganfod i graddnodnf od

ga i ddar gofod? archwilwyr y eich onglydd,

1. Neifion Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

chi at Oes gennych tio Webb tuag onglau i bwyn Mesurwch yr adau newydd. ddarganfyddi

4. Messier 101 (‘Pinwheel Galaxy’) Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

Llinell Cyfeirnod

90°

2. Maes Dwfn Hubble Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

0°

5. Pileri’r Greadigaeth Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

Helo archwilwyr y gofod,

Pamela Klaassen ydw i, gwyddonydd offerynnau sy’n gweithio ar Webb. Rydw i wedi nodi pum pwynt o ddiddordeb. Hoffwn i chi ymchwilio iddynt. Graddnodwch y telesgop drwy fesur yr onglau i bob pwynt.

3. Trappist-1 Amcangyfrif: Union: Math o Ongl:

Zapiwch i ddysgu mwy am y pwyntiau o ddiddordeb

Cefndir y Gweithgaredd hwn Bydd Telesgop Gofod James Webb yn astudio’r Bydysawd o’r gofod dwfn am bum mlynedd o leiaf. Yn ystod y cyfnod hwn, bydd gwahanol ymchwilwyr yn ei ddefnyddio i astudio gwrthrychau penodol yn y gofod ac i ateb cwestiynau penodol am y Bydysawd. Bydd yn rhaid i wyddonwyr sy’n dymuno defnyddio Webb gyflwyno cynigion ymchwil. Bydd pwyllgor adolygiad gan gymheiriaid yn penderfynu pwy sy’n cael defnyddio’r telesgop ar ôl adolygu’r cynigion.

discoverydiaries.org

Mewn dim mwy na phum mis, bydd 13 grŵp ymchwil gwahanol yn defnyddio Webb i gynnal arolygon o alaethau, i arsylwi ar ffurfiant sêr, i archwilio cemeg sêr ac i astudio planedau allheulol. Mae’r 13 grŵp ymchwil hyn yn cynrychioli dros 250 o ymchwilwyr o 18 gwlad a 106 sefydliad, sy’n dangos bod Webb yn brosiect byd-eang â hanes lleol.

100

Yn y gweithgaredd hwn, gofynnir i’r disgyblion ymgymryd â rôl ymchwilwyr gwyddonol, gan ’raddnodi’ Webb er mwyn iddo wedyn allu edrych ar wrthrychau sydd o ddiddordeb.

Cynnal y Gweithgaredd Cyn llenwi’r daflen waith, gwnewch yn siŵr bod y disgyblion yn gwybod sut mae defnyddio onglydd i fesur onglau: Rhowch yr onglydd ar hyd y llinell cyfeirnod, gyda’r canolbwynt ar fertig yr ongl. Gwnewch yn siŵr fod llinell 0 gradd yr onglydd yn yr un llinell â’r llinell cyfeirnod. Gan ddilyn cyfeiriad y saeth, darllenwch y graddau lle mae’r llinell i’r pwynt o ddiddordeb yn croesi’r raddfa rhifau. Cyflwynwch y cysyniad o raddnodi. (Mae graddnodi’n cyfeirio at y gwaith o werthuso ac addasu manylder a chywirdeb offer mesur.) Tynnwch sylw at y llinell cyfeirnod fertigol a dangos sut mae mesur yr ongl o ddrych eilaidd Webb i’r enghraifft, sydd wedi cael ei marcio ar y daflen waith fel 90 gradd. Dangoswch sut mae amcangyfrif, gan ystyried y mathau o onglau (ongl lem, ongl sgwâr, ongl aflem). Wedyn dangoswch sut mae mesur yr

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/calibrate-for-discovery i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Onglyddion • Prennau Mesur

ongl yn gywir, gan gyrraedd yr ateb: 90 gradd.

Dewch â’r gweithgaredd i ben drwy rannu’r atebion â’r disgyblion.

Nawr, gofynnwch i’r dosbarth weithio gyda chi wrth i chi edrych ar y pwynt nesaf o ddiddordeb, Neifion. Sylwch nad yw’r ongl wedi’i darlunio, felly dangoswch sut mae defnyddio pren mesur i dynnu llinell gywir o ddrych eilaidd Webb (gweler Gweithgaredd 3.3: Glasbrint i’r Gofod os nad ydych chi’n gyfarwydd â strwythur Webb) i ganol y cylch, gan farcio Neifion.

Atebion i’r Gweithgaredd

Dangoswch sut mae alinio’r onglydd â’r llinell cyfeirnod a fertig yr ongl, gan wneud yn siŵr bod y croeslinau yn y safle cywir. Rhowch amser i’r disgyblion fesur yr ongl a’i chofnodi. Gofynnwch i ddisgybl ddangos i'r dosbarth sut mae mesur yr ongl. Gwnewch yn siŵr bod y disgyblion wedi defnyddio’r raddfa gywir wrth ddarllen yr onglydd. Wedyn, dylai’r disgyblion allu nodi’r math o ongl.

Byddai disgwyl i ddisgyblion CA2 uwch fod yn gywir i’r radd agosaf. Sylwch y gallai’r canlyniadau amrywio rhywfaint yn dibynnu ar ba mor gywir mae’r disgyblion yn tynnu’r llinellau o’r drych eilaidd i ganol pob pwynt o ddiddordeb. 1: Neifion Union: 117º Math o Ongl: Aflem (Amrediad derbyniol: 116-119º) 2: Maes Dwfn Hubble Union: 77º Math o Ongl: Lem (Amrediad derbyniol: 76-79º) 3: Trappist-1 Union: 58º Math o Ongl: Lem (Amrediad derbyniol: 56-59º)

Nawr, dylai’r disgyblion allu ailadrodd y camau hyn yn annibynnol ar gyfer yr onglau sy’n weddill. Gallai’r disgyblion ddefnyddio gwahanol binnau neu bensiliau lliw i wneud yr onglau’n fwy clir.

4: Messier 101 (’Pinwheel Galaxy’)

Anogwch y disgyblion i wirio’r mesuriadau â phartner wrth iddynt gyflawni’r camau.

Union: 82º Math o Ongl: Lem (Amrediad derbyniol: 80-83º)

Union: 100º Math o Ongl: Aflem (Amrediad derbyniol: 98-101º) 5: Pileri’r Greadigaeth

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

Trafodwch y math o ongl a defnyddiwch hyn i helpu i amcangyfrif. Rhowch amser i’r disgyblion wneud eu hamcangyfrif eu hunain. Gwnewch yn siŵr bod y disgyblion yn deall mai mesuriad bras yw amcangyfrif.

Byddai disgwyl i ddisgyblion CA2 is fod yn gywir i’r 2 radd agosaf.

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.3 Graddnodi i Ddarganfod

101

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.3 Graddnodi i Ddarganfod

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw ystyr graddnodi? • Pam mae graddnodi’r telesgop

mor bwysig?

• Pa ongl yw’r un fwyaf? Sawl gradd

yn fwy nag ongl sgwâr yw hi?

• Ychwanegwch ddwy ongl arall i

wneud yn siŵr bod y graddnodiad mor gywir â phosib. Pa fath o onglau yw’r rhain a beth maen nhw’n ei fesur?

• Allwch chi lunio ongl 200°? Pa fath o

ongl yw hon?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Ysgrifennwch gyflwyniad cynnig ymchwil, gan ddadlau pam ei bod hi’n bwysig astudio gwrthrych penodol yn y gofod (go iawn neu ddychmygol – ar sail y pwyntiau o ddiddordeb) a beth rydych chi’n gobeithio ei ddysgu yn sgil eich gwaith ymchwil.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Darluniwch a marcio’r onglau

cyn rhoi’r daflen i’r disgyblion. Gofynnwch iddynt enwi pob ongl ac amcangyfrif ei maint.

• Efallai y bydd rhai disgyblion yn

discoverydiaries.org

elwa ar weithio mewn grŵp gydag arweiniad, gan weithio drwy’r

102

broses amcangyfrif ac enwi ar gyfer pob ongl gydag oedolyn yno i gynnig cymorth. • Rhowch y termau allweddol

angenrheidiol i’r disgyblion, e.e. ongl lem, ongl aflem, ongl sgwâr.

• Gallech roi amrediad o fesuriadau

onglau i’r disgyblion ddewis y mesuriadau cywir o’u plith.

• Gallech ofyn i ddisgyblion CA2

is enwi ac amcangyfrif yr onglau, ond peidio â’u mesur oni bai ei fod yn briodol.

Her: • Mesurwch yr onglau i’r union radd. • Gallwch ofyn i’r disgyblion sy’n

gweithio i fwy o fanylder, yn unol â’r disgwyliadau ar gyfer eu hoedran, farcio gwahanol onglau gan gynnwys ongl lem, ongl aflem ac ongl atblyg.

grym i’r At Aw hr o!

Gallw ch ym gweit estyn hgare y dd hw rannu n d r bum g ’r dosbarth wy yn rŵp a rh o ddid dorde oi pwynt b i bo Gall y bu g ymchw rwpiau wed n. ddidd ilio i’w pwy yn ordeb nt o eu can a chyflwyn o fyddia dau.

Chwilair pennod pedwar

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

P C B P O O P N N H J T W B N

O G N U M F H P

Y D L N R F

H O E C D P E P J A M E Y W E

O I

E U O C N E L G A H R D R

P D S F B L F O A G L W E O T

P O D D E L L R W H M U F H R

O G Y R R E E E N L B O F N P

F D P D F G I D L L G F O A N

B A S P E T S B B H J E S L C

C D E Y H L G R A D D N O D I

O E C R N O I N Y M H C R O G

M Y E J T D H E G R B R F P S

D D S C C R J L F T P A C M A U O H W C

J D S P

F C L A A M G R Y P T

E E L E

I O J N

Targed = 8 gair yn dechrau gyda A D G G G O Rh T

discoverydiaries.org

Mae eich holl waith caled wedi dwyn ffrwyth ac mae eich telesgop wrthi’n cylchdroi’n ddiogel ac yn casglu ei ddata cyntaf! Bydd angen sgiliau arsylwi craff arnoch chi i ddadansoddi’r data hwn ac i weld a allai unrhyw ran o’r data eich helpu i ganfod byd estron lle mae bywyd yn bodoli.

Pennod Pump: Darganfyddiadau arloesol

A D G G G O Rh T

I O J N

Targed = 8 gair yn dechrau gyda

U O H W C

J D S P

F C L A A M G R Y P T

E E L E

D D S C C R J L F T P A C M A

C D E Y H L G R A D D N O D I

O E C R N O I N Y M H C R O G

M Y E J T D H E G R B R F P S

F D P D F G I D L L G F O A N

B A S P E T S B B H J E S L C

P D S F B L F O A G L W E O T

P O D D E L L R W H M U F H R

O G Y R R E E E N L B O F N P

Y D L N R F I

E U O C N E L G A H R D R O I

P C B P O O P N N H J T W B N

H O E C D P E P J A M E Y W E

O G N U M F H P

Chwilair pennod pedwar

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Pennod Pedwar: Chwilair Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.4 Chwilair

Atebion wilair i’r Gweithgaredd Ch Atebion nnod 4 Pehwn 1. AMGRYPTIO 2. DADGODIO 3. GORCHMYNION 4. GRADDNODI 5. GWEITHREDU 6. OFFERYN 7. RHAGLEN 8. TREFN

P C B P O O P N N H J T W B N

O G N U M F H P

Mae chwileiriau’n ffordd ddifyr o ddatblygu geirfa eich disgyblion. Gallwch ymestyn y gweithgareddau hyn gyda Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler isod).

discoverydiaries.org

E U O C N E L G A H R D R

P D S F B L F O A G L W E O T

P O D D E L L R W H M U F H R

O G Y R R E E E N L B O F N P

F D P D F G I D L L G F O A N

B A S P E T S B B H J E S L C

C D E Y H L G R A D D N O D I

O E C R N O I N Y M H C R O G

M Y E J T D H E G R B R F P S

Cynnal y Gweithgaredd

D D S C C R J L F T P A C M A

Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod cynnwys pob pennod. Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu mewn parau, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r disgyblion a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

F C L A A M G R Y P T

Wrth i’r disgyblion gwblhau’r chwileiriau, atgoffwch nhw i ysgrifennu geiriau newydd yng Ngeiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler Gweithgaredd 6.2).

104

Y D L N R F

H O E C D P E P J A M E Y W E

O I

Cefndir y Gweithgaredd hwn

U O H W C

J D S P

E E L E

I O J N

A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

Chwilair Pennod Pedwar: Amgryptio, Dadgodio, Graddnodi, Gorchmynion, Gweithredu, Offeryn, Rhaglen, Trefn Diffiniadau: Amgryptio: y broses o drosi gwybodaeth neu ddata yn god, yn enwedig i atal mynediad heb awdurdod

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Prennau Mesur

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/chapter-four-wordsearch i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Graddnodi: cydberthyn darllenwyr (offeryn) i ddarllenwyr safon er mwyn gwirio cywirdeb yr offeryn Gorchmynion: set o gyfarwyddiadau wedi’u dylunio i gyflawni canlyniad penodol Gweithredu: gwneud i rywbeth weithio’n effeithiol; gwneud rhywbeth yn barod i’w ddefnyddio Offeryn: teclyn neu arf, yn enwedig un ar gyfer gwaith manwl Rhaglen: set o weithgareddau cysylltiedig gyda nod hirdymor penodol; darparu cyfarwyddiadau wedi'u codio (i gyfrifiadur neu beiriant arall) er mwyn perfformio tasg yn awtomatig Trefn: trefn benodol lle mae pethau cysylltiedig yn dilyn ei gilydd; rhoi pethau mewn trefn benodol

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.4 Chwilair

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân, gan ddefnyddio geirfa o’r bennod.

• Rhowch eiriau cudd i’r disgyblion.

Her: • Ar ôl i’r disgyblion gwblhau’r

grym i’r At Aw hr o! Ewch ati gerdd i greu casg i ar th l ema’r iad o drwy g o o ysgrif fyn i’r disgy fod ennu c b erdd a lion gan d crostig defny o’r ate ddio un bion.

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

Dadgodio: trosi neges wedi’i chodio yn iaith ddealladwy

105

Pennod 5: Darganfyddiadau arloesol Mae llythrennedd gweledol a dadansoddi yn sgiliau pwysig i bob gwyddonydd. Nawr bod eu telesgop yn cylchdroi’n ddiogel, gall y disgyblion gasglu data, eu dadansoddi i lunio casgliadau ac adrodd eu canfyddiadau i arbenigwyr eraill y gofod.

Beth sydd yn y bennod hon? 5.1 – Darganfyddiadau Cyntaf Dadansoddwch a chymharu delwedd optig a delwedd isgoch er mwyn nodi darganfyddiadau seryddol newydd. > Gwyddoniaeth a Chelf 5.2 – Ditectif Data Defnyddiwch y wybodaeth yn Set Ddata 1 i nodi pa blaned yn Set Ddata 2 allai gynnal bywyd pobl. > Gwyddoniaeth a Chodio 5.3 – Delweddu’r Bydysawd Ewch ati i greu poster gwyddonol sy’n cynnwys diagramau, graffiau a delweddau i gyflwyno canfyddiadau gwyddonol. > Gwyddoniaeth a Chelf 5.4 – Chwilair Pennod Pump Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Pump. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

discoverydiaries.org

gofod!

Zapiwch i archwilio y Bydysawd isgoch!

Arsyllfa i, seryddwr yn w yd ce ru B mwy Alastair wch fi i ddeall lp e H . in d re e ol Frenhinol Ca th sy’n wahan e B . ch o g is d ed optig? am eich delw a’r ddelwedd n o h d d e lw e i’n rhwng y dd thau rydych ch e ia n a h a w yw rai o’r Lliwiwch unrh i enwi unrhyw ch ch llw A . ld eu gwe ae eich wybrennol m rhyfeddodau u datgelu? delwedd yn e

yr y Helo archwilw

i wedi anfon e p o g s le te h u, mae eic n ni’n gallu a y d d ia ry h – rc ! fa W y A g Llon l–W h gyntaf yn ô optig wedi c o u g a is d d d e d e lw e lw d dde ad yw edd hon... lw t o bethau n e in d a d m r y i’ c d d ld o e gw adans lpwch ni i dd e H . d fo n a c eu

u a d a i d d y f Dargan cyntaf

Isgoch

Optig

Gweithgaredd 5.1: Darganfyddiadau Cyntaf Optig

i anfon ei telesgop wed n ni’n gallu dau, mae eich – WAW! – rydy Llongyfarchia h gyntaf yn ôl u optig wedi ddelwedd isgoc bethau nad yw delwedda .. o ddelwedd hon. gweld cymaint ddadansoddi’r i ni wch eu canfod. Help

Gallech wneud y daflen waith yn fwy a’i rhoi ar bapur A3 er mwyn trafod y gweithgaredd hwn fel dosbarth.

yr y gofod!

archwilw

Helo yn Arsyllfa ydw i, seryddwr Alastair Bruce fi i ddeall mwy din. Helpwch Frenhinol Caere isgoch. Beth sy’n wahanol dd edd optig? am eich delwe edd hon a’r ddelw ddelw y rhwng au rydych chi’n w wahaniaeth w rai o’r Lliwiwch unrhy h chi enwi unrhy eich eu gweld. Allwc wybrennol mae rhyfeddodau datgelu? delwedd yn eu

Cynnal y Gweithgaredd

Isgoch

Zapiwch i archwilio y Bydysawd isgoch!

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae Telesgop Gofod James Webb yn defnyddio technoleg isgoch i arsylwi ar y gofod. Mae hyn yn golygu ei fod yn gallu gweld y tu hwnt i lwch y gofod, a oedd yn cuddio ein golwg o’r blaen ac yn ein rhwystro rhag dysgu mwy am sut mae sêr yn cael eu ffurfio y tu mewn i gymylau llwch tywyll. Hefyd mae ei brif ddrych enfawr yn golygu ei fod yn gallu casglu golau o alaethau a oedd wedi ffurfio tua 400 miliwn o flynyddoedd ar ôl y Glec Fawr. Oherwydd eu bod mor bell i ffwrdd, mae tonnau golau o’r galaethau hyn wedi cael eu hymestyn i donfeddi isgoch hirach wrth iddynt groesi’r Bydysawd, sy’n ymledu. Does dim telesgop gofod arall wedi bod yn ddigon manwl i ganfod y galaethau gwelw iawn hyn yn y golau isgoch sydd ei angen i’w gweld. Gan ddefnyddio Webb, gallwn ni weld yn bellach ac yn fanylach nag erioed o’r blaen.

Trafodwch beth sy’n debyg/gwahanol rhwng y ddwy ddelwedd, a’r rhesymau am hyn. Cysylltwch hyn â’r dysgu blaenorol am ffotograffau optig o’u cymharu â delweddau isgoch (gweler Gweithgaredd 2.4: Hun-lun Isgoch) a datblygiad technoleg telesgopau (gweler Gweithgaredd 1.4: Negeswyr y Sêr). Dylai’r disgyblion ddefnyddio dau ddarn o bapur trasio i nodi’r nodweddion gweladwy, o’r ddelwedd optig yn gyntaf ac wedyn, gyda’r ail ddarn o bapur trasio, o’r ddelwedd isgoch. Drwy osod y ddau dros ei gilydd, byddant yn gallu cymharu’n haws. Gallant ddefnyddio gwahanol liwiau i amlygu’r gwahaniaethau rhwng y ddwy ddelwedd hefyd. Gall y disgyblion ddefnyddio’r cod Zap i gael gafael ar wybodaeth am y gwahanol nodweddion wybrennol, neu gyfeirio at y cyflwyniad PowerPoint sy’n cyd-fynd â’r gweithgaredd hwn. Drwy drasio’r nodweddion gweladwy, bydd y disgyblion wedi creu eu lluniau eu hunain o ’alaeth bell’ ar sail y delweddau a ddarperir. Mae’r wers hon yn arwain yn naturiol at ragor o drafodaeth am ddarluniadau artistiaid o alaethau. Yn 1850 fe wnaeth yr

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/first-findings i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Papur trasio (dewisol) • Paent a deunyddiau celf (dewisol)

discoverydiaries.org

iadau

Darganfydd cyntaf

Pennod Pump Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf

109

Pennod Pump Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf

Arglwydd Rosse, a oedd yn seryddwr, y darlun cyntaf o sut gallai galaeth bell edrych o bosib, a hynny mewn darluniad o’r enw ’Whirlpool Galaxy’. Gallwch weld ei ddarluniad drwy fynd i dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol. Mae llawer ohonom yn gyfarwydd â ’Starry Night’ (1889), paentiad Vincent van Gogh. Y gred gyffredin yw ei fod yn darlunio awyr y nos. Yn ei lyfr Cosmigraphics (Abrams, 2014) yn 2015 awgrymodd Michael Benson, artist a ffotograffydd o UDA, fod y paentiad yn darlunio galaethau yn y Bydysawd, a’i fod wedi cael ei ysbrydoli gan ddarluniadau o’r cosmos ar y pryd fwy na thebyg. Mae rhagor o wybodaeth am y ddamcaniaeth hon ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol. Anogwch y disgyblion i drafod sut gallai ’Starry Night’, paentiad van Gogh, fod wedi cael ei ddylanwadu efallai gan y darluniad artistaidd o’r Whirpool Galaxy. Trafodwch y defnydd o wead, symudiad, chwyrliadau, patrymau a lliw i ychwanegu dyfnder ac arlliw. Ar dudalen we’r gweithgaredd mae animeiddiad o’r paentiad sy’n ehangu’r symudiad o fewn y trawiadau paent.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

110

Gan ddefnyddio detholiad o liwiau paent, gallai’r disgyblion arbrofi ag amrywiaeth o dechnegau i greu eu dehongliadau artistaidd eu hunain o’r galaethau pell ac o nodweddion wybrennol eraill y mae Webb yn gallu eu gweld. Gallai’r disgyblion greu eu cymariaethau eu hunain o awyr y nos fel y mae’n cael ei gweld drwy delesgop optig neu delesgop isgoch fel Webb.

Gallai arddangosfa yn y dosbarth ddangos gwaith y disgyblion ochr yn ochr â delweddau telesgopau.

Atebion i’r Gweithgaredd M81: Mae Messier 81 yn enghraifft o alaeth droellog. Wrth edrych arni mewn golau isgoch, gallwn weld rhanbarthau lle mae sêr yn ffurfio. Gallwn hefyd weld strwythur y fraich droellog yn fwy clir, gan ddatgelu ardaloedd o lwch a nwy sy’n barod i fod yn sêr newydd. Galaeth y Sombrero: Mae gan yr alaeth hon gylch llwch amlwg sy’n amgylchynu ymchwydd o sêr. Wrth edrych arni mewn golau isgoch, gallwn weld ei llwch a’i disg gwastad mewnol yn glir. Gan ein bod yn edrych ar yr alaeth hon o’i hochr, mae’n ymddangos yn wastad iawn. Byddai ein Llwybr Llaethog yn edrych fel hyn pe baen ni’n edrych arni o’r ochr hefyd. Maffei 2: Mae’n anodd iawn gweld yr alaeth hon heb olau isgoch oherwydd bod cymylau trwchus yn ein galaeth yn ei chuddio. Mae modd gweld siâp Maffei 2 gyda golau isgoch. L1014: Mae’r cwmwl tywyll hwn yn cuddio cyfrinach nad oes modd ei gweld heb olau isgoch: cynseren – cyw seren fel petai! Mae technoleg isgoch yn caniatáu i ni weld disg o nwy o amgylch y gynseren. Mae’n ei bwydo ac yn darparu deunydd ar gyfer adeiladu planedau. NGC 253: Wrth edrych ar yr alaeth hon gyda golau gweladwy yn unig, mae’n anodd ei phennu oherwydd ein hongl gwelediad, ei chymylau llwch tywyll a’r golau o’i sêr enfawr. Mae golau isgoch yn datgelu’r breichiau troellog hir a’r bar canolog, gan ddangos bod NGC 253 yn alaeth â bariau.

Galaeth bell ’annisgwyl’: Gan fod drych Webb mor enfawr a’i offerynnau’n canfod golau isgoch, mae’n gallu dal golau o alaethau sydd mor bell, ni fyddem wedi gwybod eu bod yno fel arall. Pa enw fyddech chi’n ei roi ar alaeth pe baech chi’n darganfod un? Mae fideos a darluniadau o bob ateb ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

• Beth sy’n debyg rhwng y ddwy

ddelwedd?

• Beth sy’n wahanol rhwng y ddwy

ddelwedd?

• Pam mae’r ddelwedd optig yn

wahanol i’r ddelwedd isgoch?

• Ydych chi’n meddwl bod paentiad

van Gogh yn seiliedig ar yr hyn rydyn ni’n gallu ei weld o awyr y nos, neu a oedd ef yn creu paentiad ar sail delwedd telesgop? Pam/pam ddim?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gallai’r disgyblion edrych ar ddarluniadau artistiaid eraill o alaethau/ nifylau ac ati. Edrychwch ar waith Alexander Calder neu, am enghreifftiau mwy cyfoes, gwaith Katie Paterson.

Gallai’r disgyblion arbrofi â chyfryngau eraill fel paentiadau dyfrlliw i greu paentiadau ychwanegol o’r nodweddion wybrennol. Gallai’r disgyblion mwy galluog ddefnyddio meddalwedd TGCh fel rhaglenni darlunio i greu delwedd â nodweddion wybrennol wedi’u labelu.

Pennod Pump Gweithgaredd 5.1 Darganfyddiadau Cyntaf

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gall y disgyblion weithio mewn

parau i gymharu’r ddwy ddelwedd.

• Rhowch gymorth gyda llywio drwy’r

adnoddau gwe, fel y cyflwyniad PowerPoint.

Her: • Y disgyblion i asesu paentiadau ei

gilydd.

• Gallech roi cyfrifoldebau i’r disgyblion

o ran creu’r arddangosiad dosbarth, fel creu labeli, penawdau a darnau byr o destun i gyd-fynd â’r delweddau.

grym i’r At Aw hr o!

Ysbr disgyb ydolwch y eu de lion a chefn allt og mae g wriaeth o p i olau is am ddefn yddio goch mor lis drwy ddang eryddwyr os y fi ‘Bydy de s dan D awd Isgoch os olenn ’o y gwe i ar dudale n ithgar edd.

discoverydiaries.org

Pileri’r Greadigaeth: Mae Pileri’r Greadigaeth yn rhan o glwstwr ifanc o sêr yn Nifwl yr Eryr. Maen nhw wedi’u gwneud o nwy a llwch, sy’n ein rhwystro rhag darganfod beth sydd ynddyn nhw gan ddefnyddio golau gweladwy. Ond gyda golau isgoch, mae modd i ni weld llu o sêr eraill a fyddai wedi’u cuddio fel arall.

111

dio planedau ac rydw i’n astu

Zapiwch i ddysgu mwy am blanedau allheulol

Y blaned sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd

Annhebygol o gynnal bywyd

Bendant dim bywyd yma!

Dadansoddwch Set ddata 2 a rhoi codau lliw i’r planedau ar gyfer y categorïau hyn:

Mae un o’r carbonau wedi’i wneud o garbon + 1 ocsigen ac mae’r llall wedi’i wneud o garbon + 2 ocsigen. Pa un yw pa un? (Pssst. Mae cliw yn yr enw!)

Edrychwch ar y cliwiau yn Set ddata 1. Beth mae’r emojis yn ei ddweud wr thym am y nwyon hyn? Allw ch chi ddod o hyd i fwy o wybodaeth amdanynt?

eich tele canfod patrymau allheulol! Mae i casglu l, a hyd yn oed lo eu lh al au bod eisoes wed ed ch an ei pl d u el ra gw ffe os i’n i atm nnw. Rydw eddar. Allwch ch dd yn yr aer hw harsylwi’n ddiw eu el ca wrthym beth sy i ed w wyd o bosib? o blanedau sydd onynt gynnal by data ar gyfer 10 oh un yw rh un i la benderfynu a al

r ydw i, gofod! Beth Bille nsitif yn gallu gweld golau drwy y yr ilw w h rc a Helo nod se d sgop isgoch hy sy’n gallu dweu

Data

F I T C E T DI

Cliwiau

Nodweddion

discoverydiaries.org

Set ddata 2: Data Atmosfferig o 10 Planed Allheulol

methan

carbon monocsid

anwedd dŵr

carbon deuocsid

Nwy

Set ddata 1: Nwyon wedi’u Canfod

Gweithgaredd 5.2: Ditectif Data Set ddata 1: Nwyon wedi’u Canfod Nwy

Data

astudio planedau ydw i, ac rydw i’n y gofod! Beth Biller sensitif yn gallu gweld golau drwy hynod dweud eich telesgop isgoch patrymau sy’n gallu allheulol! Mae yn oed canfod eisoes wedi casglu au allheulol, a hyd i’n gweld eich bod atmosfferau planed dar. Allwch chi aer hwnnw. Rydw yr ddiwed yn i’n sydd wrthym beth wedi cael eu harsylw o bosib? o blanedau sydd t gynnal bywyd data ar gyfer 10 unrhyw un ohonyn benderfynu a allai

carbon monocsid methan

Edrychwch ar y cliwiau yn Set ddata 1. Beth mae’r emojis yn ei ddweud wrthym am y nwyon hyn? Allwch chi ddod o hyd i fwy o wybodaeth amdanynt ?

Mae un o’r carbonau wedi’i wneud o garbon + 1 ocsigen ac mae’r llall wedi’i wneud o garbon + 2 ocsigen. Pa un yw pa un? (Pssst. Mae cliw yn yr enw!)

Dadansoddwch Set ddata 2 a rhoi codau lliw i’r planedau ar gyfer y categorïau hyn: Bendant dim bywyd yma!

Nodweddion

anwedd dŵr

Helo archwilwyr

Zapiwch i ddysgu mwy am blanedau allheulol

Cliwiau

carbon deuocsid

Set ddata 2: Data Atmosfferig o 10 Planed Allheulol 1

Annhebygol o gynnal bywyd Y blaned sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae Telesgop Gofod James Webb yn chwarae rôl allweddol yn ein helpu ni i ddysgu am atmosffer planedau – hyd yn oed y rheini nad ydynt yng Nghysawd yr Haul (planedau allheulol). Drwy ddadansoddi’r data mae Webb yn eu casglu, gall gwyddonwyr ddarganfod pa gemegion sy’n bodoli mewn atmosffer planedau. Mae hyn yn golygu eu bod yn gallu chwilio am flociau adeiladu bywyd – fel dŵr, carbon deuocsid a methan – mewn rhannau eraill o’r Bydysawd. Ond sut mae gwyddonwyr yn gwneud hyn? Mae un dull yn cynnwys astudio planed bell wrth iddi basio rhyngom ni a’i haul (seren). Pan fydd planed yn pasio (neu’n croesi) o flaen seren, mae ffracsiwn o olau’r seren yn cael ei amsugno gan atmosffer y blaned. Gan ddefnyddio spectrosgopeg – mesur dwysedd golau ar wahanol donfeddi – mae gwyddonwyr yn gallu

pennu pa donfeddi sydd wedi cael eu hamsugno. Mae gwahanol elfennau a chyfansoddion yn amsugno golau ar wahanol donfeddi, gan ffurfio ’olion bysedd cemegol’ sy’n gallu cael eu defnyddio i ganfod pa nwyon sydd mewn atmosfferau planedau allheulol. Mae esboniad clir a syml o’r cysyniad cymhleth hwn ar gael mewn animeiddiad ar dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol), a bydd yn helpu’r disgyblion i ddeall sail y gweithgaredd hwn. I athrawon sy’n dymuno symleiddio’r ddamcaniaeth sy’n sail i’r gweithgaredd hwn, gallwch esbonio i’r disgyblion fod offerynnau gwyddonol Webb yn cael eu defnyddio i nodi’r nwyon mewn atmoseffer planed allheulol.

Cynnal y Gweithgaredd Bachyn: Beth yw planed allheulol? Beth sydd ei angen ar blaned er mwyn cynnal bywyd, a beth allai fod yn arwyddion o fywyd? Pam allen ni fod eisiau gwybod am blanedau eraill mae modd byw arnynt? Dechreuwch drafodaeth agored a sesiwn holi ac ateb gyda’r dosbarth am hyn, gan weld beth yw’r lefelau dealltwriaeth presennol cyn trafod y gweithgaredd yn fanylach. Cysylltwch y drafodaeth yn ôl at Webb a’i rôl wrth ddysgu am blanedau allheulol.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/data-detective i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Gwyddoniadur Gwyddoniaeth, Geiriaduron Gwyddoniaeth neu fynediad i’r rhyngrwyd – i gefnogi ymchwil i’r pedwar nwy: dŵr, carbon deuocsid, carbon monocsid, methan.

discoverydiaries.org

DITECTIF

Pennod Pump Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data

113

Pennod Pump Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data

Man cychwyn:

• nwy di-liw a diarogl

Darllenwch drwy’r gweithgaredd a’r cwestiynau gyda’r dosbarth. Dechreuwch gyda Set Ddata 1 a gofyn i’r dosbarth beth rydyn ni’n ei wybod am y nwyon hyn a beth gallwn ei ddehongli o’r symbolau.

• gwenwynig i bobl ac anifeiliaid sy’n

Dyma rai ffeithiau am y nwyon gallech chi sôn amdanynt: Carbon deuocsid: • moleciwlau’n cynnwys un atom

carbon a dau atom ocsigen • hanfodol ar gyfer bywyd anifeiliaid a phlanhigion ar y Ddaear. Mae planhigion gwyrdd yn defnyddio carbon deuocsid yn ystod ffotosynthesis, gan gynhyrchu ocsigen i bobl ac anifeiliaid ei anadlu • mae pobl yn anadlu carbon deuocsid allan, ac mae planhigion gwyrdd yn gallu ei ddefnyddio • mae’r ’ffis’ mewn diodydd pop yn dod o garbon deuocsid sydd wedi hydoddi. Dŵr • moleciwlau’n cynnwys dau atom

hydrogen ac un atom ocsigen • hanfodol ar gyfer bywyd ar y Ddaear • yn rheoleiddio tymheredd corff pobl, yn cludo maethynnau ac ocsigen i gelloedd, yn amddiffyn ein horganau a’n meinwe, ac yn cael gwared ar wastraff • mae 75% o ymennydd pobl a 50% o goeden fyw yn ddŵr Carbon monocsid:

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

114

• moleciwlau’n cynnwys un atom

carbon ac un atom ocsigen

anadlu ocsigen • yn dod o allyriadau ceir Methan:

• moleciwlau’n cynnwys un atom

carbon a phedwar atom hydrogen • yn cael ei gynhyrchu gan greaduriaid byw, gan gynnwys gwartheg a microbau • yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd ar ffurf nwy naturiol • fel hylif wedi’i buro, mae modd ei ddefnyddio i roi tanwydd i roced Dosbarthwch bob nwy fel un o’r canlynol: • gwenwynig i fywyd • defnyddiol i fywyd • hanfodol i fywyd

Gall y disgyblion greu eu system codau lliw eu hunain ar gyfer y tri dewis hyn a lliwio’r cylchoedd ar y daflen waith i gyd-fynd â hynny. Prif Weithgaredd: Gan ddefnyddio’r wybodaeth o Set Ddata 1, gofynnwch i’r disgyblion ddadansoddi deg ’ôl bys’ y planedau allheulol yn Set Ddata 2 ac ystyried: Pa nwyon mae’n ei gynnwys? A yw’r blaned hon yn cynnwys unrhyw beth gwenwynig/defnyddiol/hanfodol? Ar gyfer pob set ddata, mae angen i’r disgyblion drafod, rhesymu a chyfiawnhau a yw hi’n debygol y gallai bywyd fodoli ar y blaned, gan roi rhesymau am eu hatebion. Gallant wedyn nodi’r ôl bys hwnnw â chod lliw.

Oes modd i’r disgyblion gyflwyno’n ôl, gan ddweud pa blaned allheulol maen nhw’n meddwl sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd, a’u rhesymau pam?

Atebion i’r Gweithgaredd Set ddata 1: Carbon deuocsid (un carbon a dau ocsigen) – yn cael ei ryddhau gan anifeiliaid a phobl pan fyddant yn anadlu allan; yn cael ei ddefnyddio gan blanhigion yn ystod ffotosynthesis Dŵr – hanfodol i fywyd Carbon monocsid (un carbon ac un ocsigen) – nwy gwenwynig Methan – nwy tŷ gwydr sy’n cael ei gynhyrchu gan rai cerrig a ffurfiau ar fywyd. Yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd Set ddata 2:

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Fel sialens syml, gall y disgyblion ymchwilio i’r pedwar nwy gan roi rheswm am sut mae pob un yn effeithio ar fywyd. Oes modd i’r disgyblion ymchwilio i blaned allheulol yn unigol neu mewn grwpiau? Sut cafodd y blaned ei lleoli? Pa delesgop ddaeth o hyd iddi? Ble mae wedi’i lleoli? A yw hi’n debygol o gynnal bywyd? Pam? Gweler y Dolenni Defnyddiol am adnoddau i gefnogi’r gweithgaredd hwn.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Rhowch ffeil ffeithiau i’r disgyblion

am ddŵr, carbon deuocsid a charbon monocsid i gefnogi eu hymchwil cychwynnol.

Bendant dim bywyd yma: 1, 3, 4, 6, 8, 9

Her:

Annhebygol o gynnal bywyd: 2, 7, 10

• Gallech ganiatáu ymchwil annibynnol.

Y blaned allheuol sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd: 5

• Dylai’r disgyblion gyfiawnhau

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw planed allheulol? • Pam mae gennym ni ddiddordeb

mewn planedau allheulol? • Pa blaned allheulol yn y gweithgaredd sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd, a pham? • Pa blanedau allheulol yn y gweithgaredd sy’n methu cynnal bywyd, a pham?

Pennod Pump Gweithgaredd 5.2 Ditectif Data

tebygolrwydd pob planed i gefnogi bywyd, gyda rhesymau. Oes modd i’r disgyblion ddefnyddio tystiolaeth wyddonol i gyfiawnhau eu hatebion?

grym i’r At Aw hr o! Gan d d

efn Set dd ata 1, yddio go i’r disg yblion fynnwch greu d atmos a f planed ferig ar gyfe ta au allh ry eulol m nhw w aen Gallan edi’u dych mygu. t wed yn ddisgy blion i herio eu cy ddd blaned au allh arganfod pa eulol y byw a ge rnynt o bosi llir b.

discoverydiaries.org

Dosbarth cyfan:

115

urney yd d wedi Naomi Rowe-G ywed eich bo cl i’n w yd R . wadau cawrblanedau iadau ac arsyl d d fy n a rg a d er faint o d ati i greu post ch w E . gwneud rhyw p o sg beth gyda’ch tele yr eraill, fel fi, ilw diddorol iawn w ch ym i s o wid dang nsial hyn i ne te o h gweledol sy’n p a d fo n d. di’i ddarga am y Bydysaw rydych chi we d o yb w i e i’n beth rydyn n

wed am eich ly g i s u d d y u, graffiau, nwyr yn aw a o d m d ra y g w ia g d e d a M diwch dau. Defnyd ia d d fy luniau i greu n h a it rg e a ff d u e n u ffotograffa . darluniadau, anfyddiadau c h ic e m a r oste cyflwyniad p wyr y gofod! Helo wyddonw i, ac rydw i’n astudio’r

d w a s y d By

r ’ u d d e w l De

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 5.3: Delweddu’r Bydysawd Delweddu’r

Bydysawd

eich i glywed am yr yn awyddus au, graffiau, Mae gwyddonw Defnyddiwch ddiagram dau. u i greu darganfyddia neu ffeithlunia ffotograffau ddiadau. darluniadau, am eich canfy er post cyflwyniad yr y gofod! astudio’r Helo wyddonw

i’n ey ydw i, ac rydw bod wedi d eich Naomi Rowe-Gurn Rydw i’n clywe adau cawrblanedau. diadau ac arsylw aint o ddarganfyd Ewch ati i greu poster gwneud rhywf op. fi, beth gyda’ch telesg diddorol iawn wilwyr eraill, fel ymch i os dang nsial hyn i newid gweledol sy’n anfod a phote ddarg i awd. wedi’ y Bydys rydych chi ei wybod am beth rydyn ni’n

Pennod Pump Gweithgaredd 5.3 Delweddu’r Bydysawd

Dyma brif nodweddion y posteri mwyaf llwyddiannus: • teitl byr a diddorol • rhwng 300 ac 800 o eiriau • penawdau, pwyntiau bwled a

rhestrau wedi’u rhifo i’w gwneud yn hawdd eu darllen a'u deall

• graffiau lliw, siartiau, ffeithluniau a

Mae cynrychioli canfyddiadau gwyddonol a data yn weledol yn un ffordd o gyfathrebu’n gyflym ac yn effeithiol, ac felly mae’n sgìl wyddonol bwysig. Rydyn ni’n gweld cynrychioliadau gweledol o ddata ym mywyd bob dydd, fel graffiau am ein defnydd o ynni neu siartiau am y tywydd. Ond mae gan wyddonwyr ffordd arbennig o rannu data’n weledol – mewn rhywbeth sy’n cael ei alw’n boster academaidd. Pwrpas poster academaidd yw crynhoi’r wybodaeth bwysig sy’n deillio o ymchwil. Dylai fod yn glir ac yn ddeniadol er mwyn iddo ennyn diddordeb ac annog trafodaeth. Mae’n cael ei ddefnyddio’n aml i gefnogi sgwrs neu gyflwyniad, ond dylai fod yn glir heb esboniad ar lafar os yw’n cael ei arddangos rhywle.

• dyluniad a chynllun taclus a chyson.

Mae’r gweithgaredd hwn yn herio’r disgyblion i greu poster academaidd, gan ddefnyddio’r canfyddiadau o’r gwaith maen nhw wedi’i wneud yn barod yn Nyddiadur y Gofod Dwfn. Gallai hyn gynnwys gwybodaeth am alaethau newydd sydd wedi’u canfod gan gamerâu isgoch Webb (gweler Gweithgaredd 5.1: Darganfyddiadau Cyntaf), am blanedau newydd a’u hatmosffer (gweler Gweithgaredd 5.2: Ditectif Data), neu hyd yn oed gwybodaeth am Delesgop Gofod James Webb ei hun.

Cynnal y Gweithgaredd Mae hon yn dasg benagored ar y cyfan, a fydd yn gweddu’n dda i amrywiol feysydd ffocws ym mhwnc y Gofod. Cyn cynllunio eu posteri eu hunain, dylai’r disgyblion gael llawer o amser i astudio

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Adnoddau ar gyfer creu poster

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/visualising-the-universe i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Deunyddiau cyfeirio ar gyfer ymchwil • Adnoddau cyhoeddi bwrdd gwaith (dewisol)

discoverydiaries.org

Cefndir y Gweithgaredd hwn

chynrychioliadau gweledol eraill o ddata

117

Pennod Pump Gweithgaredd 5.3 Delweddu’r Bydysawd

enghreifftiau o bosteri gwyddonol, gan nodi nodweddion penodol sy’n eu gwneud yn wahanol i fathau eraill o ysgrifennu esboniadol. Byddai’r dasg hon yn cyd-fynd yn dda ag uned waith ar ysgrifennu esboniadol. Cyflwyniad i’r Genre Cofiwch fod y disgyblion yn annhebygol o feddu ar unrhyw brofiad sylweddol o bosteri gwyddonol, ond byddant yn gyfarwydd iawn â phosteri’n gyffredinol (e.e. hysbysebion, arwyddion ac ati). Cysylltwch y dasg hon â dysgu blaenorol, o ran dylunio’r poster a dulliau cyflwyno. Gadewch i’r dosbarth archwilio enghreifftiau o bosteri gwyddonol. Mae rhai enghreifftiau â thema’r gofod ar gael ar wefan Planed Mawrth NASA – gweler y Dolenni Defnyddiol. Mae gan y Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg enghraifft berthnasol iawn o boster gwybodaeth ar ’delesgopau mawr’ – gweler y Dolenni Defnyddiol. Sylwch fod y poster hwn yn cynnwys hen ddyddiad lansio ar gyfer Telesgop Gofod James Webb. Tynnwch sylw’r disgyblion at hyn. Efallai y byddai’n ddefnyddiol edrych ar feysydd pwnc eraill, sydd ar gael ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol. Nodweddion Dangoswch enghreifftiau i’r disgyblion sy’n dangos safon y poster rydych chi’n ei ddisgwyl ganddynt.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

118

Nodwch y nodweddion y bydd y disgyblion yn eu cynnwys yn eu posteri

eu hunain. Bydd y rhain yn amrywio yn ôl oedran a gallu’r dosbarth, ond gallant gynnwys y canlynol: • teitl • is-deitlau • paragraffau am themâu • graffiau • tablau • ffotograffau • capsiynau • testun trwm/italig • diffiniadau • cydbwysedd gofalus rhwng lluniau a

thestun

Ymchwil Ar ôl iddynt ddod yn gyfarwydd â’r genre ysgrifennu, bydd y disgyblion yn barod i wneud gwaith ymchwil ar y maes ffocws o’u dewis. Gallai hyn fod yn gysylltiedig yn benodol â rhywbeth maen nhw wedi’i ddysgu yn ystod eu gwaith ar Ddyddiadur y Gofod Dwfn, neu elfen arall o’r Bydysawd y mae ganddynt ddiddordeb ynddi. Anogwch nhw i ddefnyddio llyfrau, e-ymchwil ac i wneud nodiadau er mwyn casglu gwybodaeth. Cynllunio/Dylunio Dylai’r disgyblion ddefnyddio’r wybodaeth maen nhw wedi’i chasglu i lunio cynllun drafft ar gyfer eu poster. Gallwch eu hannog i werthuso a golygu eu cynllun. Mae hwn yn gyfle da ar gyfer asesiad ffurfiannol gan athro, gan eu cyd-ddisgyblion, neu hunanasesiad.

Dylech ganiatáu sawl sesiwn ar gyfer creu’r poster. Gallai’r disgyblion gynhyrchu eu poster ar ddarnau mawr o gerdyn, neu ddefnyddio meddalwedd cyhoeddi bwrdd gwaith os yw hynny’n briodol. Cyflwyno/Asesu Yn dibynnu ar oedran/gallu, efallai y bydd hi’n briodol i’r dosbarth gyflwyno eu posteri i’w gilydd neu i ddosbarth arall. Anogwch adborth adeiladol gan gyd-ddisgblion yn unol ag arferion presennol eich ysgol.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Ble ydych chi wedi gweld posteri

o’r blaen? Ar gyfer beth maen nhw wedi cael eu defnyddio? Beth yw eu pwrpas?

• Beth yw prif nodweddion y posteri

gwyddonol rydych chi wedi edrych arnyn nhw?

• Beth sy’n gwneud posteri gwyddonol

yn debyg/gwahanol i bosteri eraill rydych chi wedi’u gweld?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion mwy galluog gyflawni arbrawf gwyddonol cysylltiedig a chyflwyno eu canfyddiadau ar ffurf poster. Gallai’r disgyblion adeiladu modelau a/neu gyflwyno eu gwaith mewn arddangosiad lled barhaol i rieni/ disgyblion eraill ddod i’w weld.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gallech benderfynu defnyddio

Pennod Pump Gweithgaredd 5.3 Delweddu’r Bydysawd

gwahanol strategaethau yn dibynnu ar anghenion y dosbarth. Gallech ystyried recordiadau llais fel ffordd o gynnwys ysgrifenwyr cyndyn yn y cam cynllunio.

• Meddyliwch pa dechnoleg

gynorthwyol sydd ar gael yn eich ysgol i helpu disgyblion dyslecsig. Fel arfer mae gan y disgyblion hyn lawer o syniadau gwych, gwybodaeth a dealltwriaeth helaeth, ond maen nhw'n cael trafferth efallai gyda darllen darnau hir o destun neu drefnu eu syniadau er mwyn i bobl eraill eu deall.

Her: • Gallech ddefnyddio adnoddau

digidol fel yr ap Pic Collage neu MS Publisher er mwyn ymestyn y disgyblion mwy galluog a chynyddu sgiliau TGCh.

grym i’r At Aw hr o! Mae c

r ffordd eu collage yn disgyb wych o ge f n l ion n ogi hyder us me ad ydynt m w or n celf Efallai a dylu y byd n io. d eraill y n mwy disgyblion hyd i l nhau d un od o cwblh iau ar-lein, au’r g neu’n we hwn a r gyfr ithgaredd ifiad yn oed ur hyd .

discoverydiaries.org

Ysgrifennu

119

Chwilair Pennod Pump

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

W D P J F B D E N A L P N T F

C P U N O E T L D J O Y U F W

D D D T Y G S L A E P C E H B U S L G A L A E T H T

I M T H

E C O A T N U D A L T J A E C

O L N W M I I

T O N H R N W L M

T N G O G I

E L E D R R T P

H O E G S Y T U S P C L Y B B Y L R O F W N N D B T B N W Y E Y B U F T Y P E P D D P H P

D U Y T E C O P H R E M L F P C T W A R G H F E D N G E B J

C M S L

J E

I W J M M W O E

D Y E L G U S C P S S A P T

G P R W D D Y R E S B D F G T Targed = 8 gair yn dechrau gyda A C D Ff G P S W

discoverydiaries.org

Mae eich telesgop wedi rhyfeddu cydwyddonwyr a pheirianwyr. Mae’n bryd i chi nawr rannu eich darganfyddiadau gyda’r byd. Bydd angen i chi fod yn greadigol wrth gyfathrebu’r holl bethau rydych chi wedi’u dysgu i bobl nad ydynt yn gwybod dim am y gofod.

1. ATMOSFFERIG 2. DATA 3. GALAETH

A C D Ff G P S W

Targed = 8 gair yn dechrau gyda

C M S L

J E

D Y E L G U S C P S S A P T

I W J M M W O E

G P R W D D Y R E S B D F G T

E Y B U F T Y P E P D D P H P

C T W A R G H F E D N G E B J

D U Y T E C O P H R E M L F P

Atebion wilair i’r Gweithgaredd Ch Atebion nnod 5 Pehwn 4. CYNSER 5. FFEITHLUN 6. PLANED 7. SERYDDWR 8. WYBRENNOL

W D P J F B D E N A L P N T F

C P U N O E T L D J O Y U F W

D D D T Y G S L A E P C E H B U S L G A L A E T H T

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae chwileiriau’n ffordd ddifyr o ddatblygu geirfa eich disgyblion. Gallwch ymestyn y gweithgareddau hyn gyda Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler isod).

I M T H

E C O A T N U D A L T J A E C

O L N W M I I

T O N H R N W L M

T N G O G I

E L E D R R T P

H O E G S Y T U S P C L Y B B Y L R O F W N N D B T B N W Y E Y B U F T Y P E P D D P H P

D U Y T E C O P H R E M L F P C T W A R G H F E D N G E B J

C M S L

J E

I W J M M W O E

D Y E L G U S C P S S A P T

A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

Chwilair Pennod Pump: Atmosfferig, Cynser, Data, Ffeithlun, Galaeth, Planed, Seryddwr, Wybrennol Diffiniadau: Atmosfferig: yn ymwneud ag atmosffer y Ddaear (neu blaned arall) Cynseren: cyw seren – màs o nwy sy’n ymgrynhoi; yn cynrychioli cam cynnar yn ffurfiant seren

Dolenni Defnyddiol

• Prennau Mesur

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/chapter-five-word-search i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Beiros/Pensiliau • Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn • Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)

G P R W D D Y R E S B D F G T

Yr Adnoddau sydd eu Hangen • Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

Pennod Pump Gweithgaredd 5.4 Chwilair

discoverydiaries.org

Pennod Chwech: newyddion am y gofod E L E D R R T P T N G O G I I

Y L R O F W N N D B T B N W Y

H O E G S Y T U S P C L Y B B

I M T H

T O N H R N W L M

E C O A T N U D A L T J A E C

O L N W M I

C P U N O E T L D J O Y U F W

U S L G A L A E T H T

D D D T Y G S L A E P C E H B

W D P J F B D E N A L P N T F

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Chwilair Pennod Pump

Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Pump: Chwilair

121

Pennod Pump Gweithgaredd 5.4 Chwilair

Data: ffeithiau ac ystadegau sy’n cael eu casglu gyda’i gilydd ar gyfer cyfeirio neu ddadansoddi Ffeithlun: cynrychioliad gweledol o wybodaeth neu ddata, e.e. fel siart neu ddiagram. Galaeth: casgliad o sêr, llwch a miliynau neu filiynau o sêr wedi’u dal yn un gan gyd-ddisgyrchiant Planed: corff sfferig wybrennol sy’n symud mewn cylchdro eliptigol o amgylch seren Seryddwr: arbenigwr ar seryddiaeth Wybrennol: yn yr awyr neu’n ymwneud â’r awyr, neu’r gofod, fel yr arsylwir arno mewn seryddiaeth

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân, gan ddefnyddio geirfa o’r bennod.

• Rhowch eiriau cudd i’r disgyblion.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma !

122

Her: • Ar ôl i’r disgyblion gwblhau’r

grym i’r At Aw hr o!

Gan d d templ efnyddio’r ed yn y Pecy Cymo gofyn rth i Athraw n nwc on greu e h i’r disgyb , u lion hunain chwileiriau eu i herio eu cy ddisgy blion. d-

Ar gyfer plant 7-11

y h c w i l i w h c Ar a d y g H C O G d e blan

d e n a l P r u Dyddiad ! h t r w a M

“Roedd y plant wrth eu bodd. Fe wnaeth yr elfen ryngweithiol ennyn eu sylw o’r cychwyn cyntaf! Effeithiol o ran amser, gwahaniaethu gwych ar gyfer gallu is a digon hyblyg i blant weithio ar eu cyflymder eu hunain.”

Mae’r dilyniant poblogaidd hwn i Ddyddiadur Gofod Principia yn caniatáu i ddisgyblion ddefnyddio eu creadigrwydd eu hunain i gynllunio taith i blaned Mawrth, lle byddant yn archwilio arwyneb y blaned ac yn adeiladu cynefin arni. Bydd y disgyblion yn defnyddio dysgu gweledol seiliedig ar gelf i archwilio amrywiaeth eang o bynciau STEM, gan ddysgu beth sy’n gwneud gwyddonydd gwych ar yr un pryd.

www.discoverydiaries.org/cymraeg

Pennod 6: newyddion am y gofod Drwy eu hantur gyda Thelesgop Gofod James Webb, bydd y disgyblion wedi dysgu rhywfaint o ffeithiau anhygoel am beirianneg, gwyddoniaeth, seryddiaeth a’r Bydysawd. Ym mhennod olaf y rhaglen, byddant yn cadarnhau’r hyn maen nhw wedi’i ddysgu drwy gyfrwng gweithgareddau llythrennedd a llythrennedd gweledol.

Beth sydd yn y bennod hon? 6.1 – Papur Dyddiol y Gofod Dwfn Gan ddefnyddio ymchwil a gwybodaeth o weithgareddau eraill y dyddiadur, ysgrifennwch a darlunio cyfres o erthyglau papur newydd. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd 6.2 – Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn Gan ddefnyddio geiriau a lluniau, ychwanegwch atebion o’r gweithgareddau Chwilair at y geiriadur, wedyn dod o hyd i'w diffiniadau. > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

discoverydiaries.org

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 6.1: Papur Dyddiol y Gofod Dwfn llawn ar y wybodaeth bwysig mae Webb yn ei chasglu.

Cefndir y Gweithgaredd hwn Telesgop Gofod James Webb yw ein telesgop gofod mwyaf blaengar ac mae’n ein helpu i ddeall ein Bydysawd. Mae gwyddonwyr o bob cwr o’r byd yn defnyddio Webb i astudio gwrthrychau yn y gofod er mwyn i ni allu dysgu mwy am ein planed ac am hanes y Bydysawd.

discoverydiaries.org

Ond heb gymorth a sgiliau ysgrifenwyr gwyddonol – sy’n cael eu galw’n newyddiadurwyr gwyddonol weithiau – ni fyddai modd cyflwyno canfyddiadau pwysig Webb i’r gymuned ehangach gan gynnwys gwyddonwyr eraill, ymchwilwyr a’r cyhoedd. Does dim modd i ni gyd fod yn arbenigwyr ar y gofod, felly rydyn ni’n dibynnu ar ysgrifenwyr gwyddonol i ddarparu cyswllt rhwng canfyddiadau Webb a’r gymuned. Mae cyfathrebu’n chwarae rhan bwysig o ran ein helpu i elwa’n

128

Mae llythrennedd a llythrennedd gweledol yn ffyrdd gwych o ennyn diddordeb disgyblion nad ydynt yn hyderus yn y pynciau STEM o bosib. Mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i’r disgyblion gyfuno gwyddoniaeth a’r celfyddydau drwy greu cyhoeddiad pedair tudalen sy’n cynnwys newyddion am y gofod.

Cynnal y Gweithgaredd Dysgu Blaenorol Dylai’r dasg hon fod yn rhan o gamau olaf cyfres fer o wersi ysgrifennu sy’n canolbwyntio ar y genre ysgrifennu adroddiadau. Dylai’r disgyblion gael cyfleoedd i astudio nifer o adroddiadau papur newydd yn y dosbarth cyn ysgrifennu eu hadroddiad eu hunain. Dyma gynllun sy’n cael ei awgrymu ar gyfer y gwersi blaenorol: Gwers 1: Edrychwch ar ddetholiad o erthyglau papur newydd a nodi’r nodweddion sydd i’w gweld yn llawer o’r enghreifftiau (penawdau, paragraffau, ffeithiau, dyfyniadau, lluniau ac ati). Gwnewch restr ohonynt.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/deep-space-daily i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Detholiad o erthyglau papur newydd • Llyfrau a mynediad i’r rhyngrwyd at ddibenion ymchwil

Edrychwch ar rai enghreifftiau o benawdau bachog mewn papurau newydd lleol. Gan ganolbwyntio ar benawdau, anogwch y disgyblion i feddwl am benawdau byr a bachog ar gyfer amrywiaeth o sefyllfaoedd (cath wedi’i dal i fyny coeden, llifogydd, rhywun enwog yn dod i’r dref, ac ati). Gallai’r disgyblion weithio mewn grwpiau i lunio penawdau bachog/ chwarae ar eiriau i gyd-fynd â'r gwahanol sefyllfaoedd. Gwers 3: Gofynnwch i’r disgyblion feddwl am Pwy, Beth, Pryd, Ble a Pham, ac edrych amdanynt yn y gwahanol enghreifftiau o adroddiadau papur newydd (mae’r paragraff agoriadol yn cynnwys y wybodaeth hon fel arfer). Tasg – Papur Dyddiol y Gofod Dwfn Meini Prawf Llwyddiant Dylai’r disgyblion fod yn gyfarwydd â nodweddion erthyglau papur newydd a dylent weithio gyda’u hathro/addysgwr i lunio meini prawf llwyddiant ar gyfer yr hyn maen nhw’n ei ysgrifennu. Dyma awgrym o’r meini prawf llwyddiant: • penawdau • ffeithiau (nid barn) • dyfyniadau • lluniau a chapsiynau • paragraffau • cysyllteiriau

Mae papurau newydd yn defnyddio penawdau i dynnu sylw. Nod penawdau yw adrodd y stori mewn cyn lleied o eiriau â phosib. Gall penawdau chwarae ar eiriau neu ddefnyddio cyflythrennu/sloganau bachog.

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn

Mae dyfyniadau’n dweud wrthym beth sydd wedi cael ei ddweud a gan bwy. Maen nhw’n helpu i adrodd y stori drwy roi barn y bobl dan sylw i’r darllenydd. Mae lluniau’n helpu i adrodd y stori drwy roi ciplun i’r darllenydd o beth sydd wedi digwydd, ble mae wedi digwydd neu i bwy mae wedi digwydd. Rhaid cael capsiwn o dan y lluniau hefyd. Brawddeg fer yw capsiwn, sy’n esbonio beth sy’n digwydd yn y llun. Mae paragraffau’n helpu’r darllenydd i ddeall y wybodaeth yn y stori yn glir. Mae modd rhoi is-bennawd i bob paragraff newydd. Mae is-bennawd yn deitl byr iawn sy’n rhoi rhywfaint o wybodaeth i’r darllenydd am y paragraff. Ymchwil Yn amlwg, bydd erthyglau papur newydd y disgyblion yn seiliedig ar ddarganfyddiadau yn y gofod. Yn dibynnu ar eich dosbarth, efallai y byddwch yn penderfynu gwneud y dasg hon yn fwy penagored, neu efallai y bydd hi’n well gennych gwtogi dewisiadau’r disgyblion i ambell ddarganfyddiad penodol. Naill ffordd neu’r llall, cyn dechrau cynllunio eu herthygl, bydd angen i’r disgyblion wneud gwaith ymchwil

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

Gwers 2:

129

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn

gan ddefnyddio llyfrau a’r rhyngrwyd er mwyn dod o hyd i ffeithiau perthnasol i’w cynnwys yn yr erthygl. Rhowch gyfle i’r disgyblion argraffu a chasglu nodiadau ar gyfer eu herthygl papur newydd.

darparu amrywiaeth o gysylltieiriau mewn banc geiriau.

Cynllunio

Gofynnwch i’r disgyblion daro golwg ar y meini prawf llwyddiant ar ôl gorffen, a gwella eu darnau lle bo angen. Er mwyn llywio'r broses asesu ar gyfer dysgu, efallai y byddai’n syniad da i’r disgyblion wneud nodyn o’r newidiadau maen nhw’n eu gwneud ar y pwynt hwn.

Bydd angen amser ar y disgyblion i gynllunio eu herthygl papur newydd cyn dechrau ysgrifennu. Mae templed wedi cael ei gynnwys (gweler y Dolenni Defnyddiol) ond efallai y byddwch yn dymuno ei addasu neu greu un eich hun, yn dibynnu ar anghenion eich dosbarth. Ar ôl y cyfnod cynllunio hwn, efallai y bydd hi’n syniad da neilltuo amser i’r disgyblion ysgrifennu dyfyniadau eu herthygl, gan ddilyn meini prawf llwyddiant ar wahân ar gyfer ysgrifennu dyfyniadau uniongyrchol, er enghraifft. Ysgrifennu Annibynnol Bydd y disgyblion yn defnyddio eu cynllun i ddechrau ysgrifennu eu herthygl. Dylech eu hatgoffa i gofio am y meini prawf llwyddiant rydych chi wedi cytuno arnynt fel dosbarth. Gallai’r disgyblion dynnu eu lluniau eu hunain, defnyddio lluniau o’r rhyngrwyd, neu greu lluniau digidol gan ddefnyddio meddalwedd darlunio neu apiau.

discoverydiaries.org

Anogwch y disgyblion i ddefnyddio geiriadur a thesawrws drwy gydol y dasg er mwyn gwella ansawdd eu hysgrifennu. Gallech hefyd benderfynu

130

Hunanasesiad Dylai’r disgyblion wirio a golygu eu gwaith yn ôl yr arfer.

Asesiad gan gyd-ddisgyblion Gyda chopi o’r meini prawf llwyddiant o’u blaen, gofynnwch i’r disgyblion ddarllen a gwerthuso ysgrifennu disgybl arall. Rhannwch enghreifftiau rhwng disgyblion o allu tebyg a defnyddio technegau adborth cadarnhaol (e.e. dwy seren a dymuniad neu debyg).

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw’r prif nodweddion gallwn

eu gweld mewn erthyglau papur newydd?

• Pwy yw eich cynulleidfa? • Beth yw’r cysyllteiriau? Allwch chi

nodi unrhyw rai yn eich erthyglau?

• Oes gennych chi Pwy, Beth, Pryd,

Ble a Pham yn eich adroddiad?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn

• Y disgyblion i gofnodi’r ffynonellau

mewn llyfryddiaeth i’w chyflwyno gyda’r erthygl

Gan weithio gyda’i gilydd, gallai’r dosbarth roi papur newydd at ei gilydd drwy gasglu darnau gan holl aelodau’r dosbarth, a chynyrchu copïau ohono i’w dosbarthu i ddosbarthiadau eraill yn yr ysgol.

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.1 Papur Dyddiol y Gofod Dwfn

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gwaith grŵp/rhannu’r gwaith

ysgrifennu gyda’r athro/addysgwr neu waith mewn parau

• Rhowch fanciau geiriau i’r disgyblion

ar gyfer termau heriol

• Rhowch ddarganfyddiad penodol i’r

disgyblion ysgrifennu amdano

• Gallwch ddefnyddio recordwyr llais

yn ystod y sesiwn gynllunio i helpu’r disgyblion i ddatblygu eu syniadau

• Gallai disgyblion ag Anawsterau

Dysgu Penodol ddefnyddio meddalwedd arddweud

Her: • Y disgyblion i deipio a chyflwyno

eu hadroddiad papur newydd gan ddefnyddio MS Publisher

• Y disgyblion i ddarllen eu

hadroddiad i ddosbarth arall

• Y disgyblion i gynnwys dolen we

grym i’r At Aw hr o! Mae

’r Pec yn Cy i Athr m cynllu awon yn cy orth niwr e n rthygl nwys yn hel a u ,af p u’r dis strwy gyblio ydd thuro ni Gadew eu holl ert hyglau ch i’r d . isgybl arbrofi ion â g ddullia wahan ol uc gynnw yfathrebu, gan ys llyt h gwele rennedd dol.

discoverydiaries.org

berthnasol yn yr erthygl

131

Webb

Gair

Gweledol

Diffiniad Ysgrifenedig

Enw byr am Delesgop Gofod James Webb, y telesgop gofod mwyaf a adeiladwyd erioed. Mae’n agor allan i faint cwrt tennis!

eledol w g r u d a i r i ge n y gofod dwf Gair

Gweledol

discoverydiaries.org

Diffiniad Ysgrifenedig

Pa eiriau newydd ydych chi wedi’u darganfod yn y llyfr hwn? Ewch ati i greu geiriadur gweledol o’ch geirfa newydd, er mwyn i bobl eraill allu deall eich termau technegol!

Gair

Gweledol

ledol e w g r u d a i geir n y gofod dwf

Diffiniad Ysgrifenedig

Gair

Gweledol

discoverydiaries.org 55

Diffiniad Ysgrifenedig

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.2 Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn

Gweithgaredd 6.2: Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn Pa eiriau newydd ydych chi wedi’u darganfod yn y llyfr hwn? Ewch ati i greu geiriadur gweledol o’ch geirfa newydd, er mwyn i bobl eraill allu deall eich termau technegol!

eledol geiriadur gwfn y gofod dw Gair

Webb

Gweledol

Diffiniad Ysgrifenedig

Gair

Gweledol

Diffiniad Ysgrifenedig

Enw byr am Delesgop Gofod James Webb, y telesgop gofod mwyaf a adeiladwyd erioed. Mae’n agor allan i faint cwrt tennis!

Cefndir y Gweithgaredd hwn Wrth i’r disgyblion gwblhau’r pedwar chwilair yn Nyddiadur y Gofod Dwfn, gofynnwch iddynt ychwanegu’r geiriau maen nhw’n eu darganfod at eu geiriadur. Gallant wedyn ymchwilio i ddiffiniadau’r geiriau hynny a’u hysgrifennu yn y man cyfatebol, a thynnu llun.

Cynnal y Gweithgaredd

discoverydiaries.org

Dechreuwch drwy adeiladu banc geiriau gan ddefnyddio’r geiriau sy’n cael eu darganfod yn y chwileiriau. Gall y disgyblion gyfrannu unrhyw eiriau gwyddonol eraill maen nhw wedi dod ar eu traws wrth wneud y gweithgareddau eraill yn y dyddiadur, a gellir nodi’r rhain ar gardfwrdd neu fwrdd gwyn. Gall y disgyblion ddefnyddio geiriaduron wedyn i

134

ddod o hyd i ddiffiniadau o eiriau, a chynyddu eu geirfa wyddonol. Ar ôl i’r disgyblion ddod o hyd i ddiffiniadau geiriau, trafodwch fel dosbarth pam ein bod yn cynrychioli ystyr geiriau drwy symbolau neu luniau weithiau. Oes modd i’r disgyblion gyfrannu enghreifftiau o gynrychioliadau gweledol o eiriau? A oes unrhyw enghreifftiau yn yr ystafell ddosbarth (e.e. arwydd allanfa, canllaw ailgylchu, arwydd yn nodi lleoliad bocs Cymorth Cyntaf)? Beth am rannau eraill o’r ysgol (e.e. yr arwyddion ar ddrysau ystafelloedd ymolchi)? Nodwch y rhain ar fwrdd gwyn i gefnogi’r dysgu. Mewn grwpiau bach neu barau, gall y disgyblion wedyn drafod sut gallai ystyr y geiriau yn y chwileiriau gael ei gynrychioli’n weledol. Gall y disgyblion mwy galluog ddefnyddio’r dull asesiad gan gyd-ddisgyblion i brofi pa mor dda mae gair wedi cael ei gynrychioli’n weledol.

Atebion y Chwileiriau Chwilair Pennod 2: Adlewyrchu, Amsugno, Golau, Graddiant, Isgoch, Optig, Prism, Sbectrwm Chwilair Pennod 3: Adeiladu, Arbrawf, Darganfod, Drych, Dull, Peiriannydd, Prif lwyth, Strwythur

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/visual-dictionary-ofdeep-space i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Geiriaduron – ar-lein ac ar bapur • Deunyddiau tynnu llun

Chwilair Pennod 5: Atmosfferig, Cynser, Data, Ffeithlun, Galaeth, Planed, Seryddwr, Wybrennol Ar gyfer geiriau a diffiniadau ychwanegol, tarwch olwg ar Eirfa’r Gofod Dwfn (gweler y Dolenni Defnyddiol).

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam ei bod yn bwysig cael

diffiniadau ar gyfer geiriau?

• Pa eiriau gwyddonol eraill ydych

chi’n eu gwybod?

• Beth yw rhai o’r enghreifftiau o

eiriau’n cael eu cynrychioli gan symbolau neu luniau?

• Pam ydyn ni’n cynrychioli geiriau

drwy luniau weithiau?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion greu cerddi acrostig, gan ddefnyddio’r geiriau yn eu Geiriadur Gweledol. Gofynnwch i’r disgyblion aildrefnu llythrennau geiriau o’u dyddiadur, wedyn profi partner i weld a ydynt yn gallu adnabod y gair cywir.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.2 Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i feddwl am syniadau am luniau gellid eu defnyddio i gynrychioli geiriau’n weledol.

• Gallai disgyblion nad ydynt yn

hyderus yn darlunio dorri lluniau o gylchgronau neu gael gafael arnynt ar y rhyngrwyd er mwyn eu defnyddio fel eu cynrychioliadau gweledol.

Her: • Gofynnwch i’r disgyblion ddefnyddio

geiriaduron print, yn hytrach na chwilio ar-lein am y diffiniadau.

• Mewn grwpiau bach, gallai’r

disgyblion mwy galluog adolygu lluniau, gan ddadansoddi pa mor effeithiol ydynt a dod i gasgliad o ran pam eu bod yn effeithiol neu’n aneffeithiol.

grym i’r At Aw hr o!

Anogw ychwa ch y disgy blio ne ar ddi gu eu geiria n i w d er mw edd pob pe uron yn idd nnod y eu ge irfa w nt gynyddu yddon gydol o y rhag l drwy len.

Oes genn ych chi nodia dau? Ysgrifenn wch nhw yma ! discoverydiaries.org

Chwilair Pennod 4: Amgryptio, Dadgodio, Graddnodi, Gorchmynion, Gweithredu, Offeryn, Rhaglen, Trefn

135

Rhagor o deitlau yng nghyfres Discovery Diaries Dyddiadur Gofod Principia Yn galw ar holl Brentisiaid y Gofod - mae angen eich help ar y Gofodwr ESA Tim Peake! Mae Dyddiadur y Gofod yn berffaith ar gyfer disgyblion CA1 uwch/CA2 is (neu lefel gyfatebol) ac mae’n dilyn taith Tim i'r Orsaf Ofod Ryngwladol, o hyfforddi fel gofodwr i gynnal arbrofion ac arsylwi’r Ddaear o'r gofod. Gyda dros 60 awr o weithgareddau llythrennedd-STEM sy’n gysylltiedig â’r cwricwlwm, mae gan y Dyddiadur Gofod hwn nodiadau llawn i gefnogi’r athro ar gyfer pob gweithgaredd, canllawiau i’r cwricwlwm yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, syniadau ar gyfer gwahaniaethu, gweithgareddau ymestyn a mwy. Mae cynnwys digidol ychwanegol y dyddiadur yn gwella profiad y dysgwr, tra bydd y disgyblion yn darllen, ysgrifennu, tynnu lluniau, arbrofi, codio a dadgodio eu ffordd drwy eu taith. Gallwch gael gafael ar Ddyddiadur Gofod Principia am ddim drwy gofrestru yn www.discoverydiaries.org/cymraeg

Dyddiadur Taith i Blaned Mawrth

Byddwch yn barod am eich taith i’r blaned goch! Ewch â’ch disgyblion CA2 (neu lefel gyfatebol) ar antur i Blaned Mawrth i chwilio am arwyddion o fywyd. Gan ddefnyddio dyddiadur Planed Mawrth, bydd y disgyblion yn cynllunio ac yn gweithredu taith gyda chymorth eu cyfeillion robotig. Mae’n cynnwys dros 60 awr o weithgareddau STEAM sy’n gysylltiedig â’r cwricwlwm er mwyn cynyddu Cyfalaf Gwyddoniaeth, ac yn herio’r disgyblion i recriwtio criw, dyfeisio cerbyd, dadgodio a dadansoddi data, a dylunio cynefin ar blaned Mawrth. Cafodd y dilyniant poblogaidd hwn i Ddyddiadur y Gofod ei ysgrifennu gan Lucy Hawking, a’i ddatblygu gyda chymorth Asiantaeth Ofod y DU. Mae nodiadau i athrawon, amserlenni, canllawiau i'r cwricwlwm a syniadau ar gyfer gwahaniaethu yn ei gwneud hi’n haws ei ymgorffori mewn unrhyw gynlluniau gwersi sydd gennych yn barod. Gallwch gael gafael ar Ddyddiadur y Daith i Blaned Mawrth am ddim drwy gofrestru yn www.discoverydiaries.org/cymraeg

SCIENCE

TECHNOLOGY

ENGINEERING

ARTS

MATHS

KIRSTY WILLIAMS, GWEINIDOG ADDYSG CYMRU Arsylwyr y gofod, ydych chi’n barod i ddatgelu cyfrinachau’r Bydysawd? Ewch ati i archwilio’r gofod gyda Thelesgop Gofod James Webb! Wrth ddylunio a defnyddio telesgop pwerus, bydd disgyblion CA2 (neu lefel gyfatebol) yn dysgu am Gysawd yr Haul, golau, lliw, golau isgoch a llawer mwy. Mae’r rhaglen hon, sy’n cynnwys 64 o dudalennau ac adnoddau llawn i athrawon, yn grymuso addysgwyr nad ydynt yn arbenigwyr i addysgu STEM ac ennyn diddordeb y disgyblion drwy 60+ awr o ddysgu ymarferol, amlfoddol, personol. • Am ddim i ysgolion Cymru • 150+ awr o wersi • Trawsgwricwlaidd • I ysbrydoli’r genhedlaeth nesaf o arbenigwyr STEM!

discoverydiaries.org/cymraeg

Argraffwyd yn y DU ar Bapur wedi’i Ardystio gan FSC

curvedhousekids.com

Gwyddoniaeth Gynradd: Llyfr Adnoddau i Athrawon Dyddiadur y Gofod DWFN Deep Space Diary Primary Science Teacher Resource Book

"Dysgu am y gofod yw un o brofiadau cyntaf plentyn o wyddoniaeth a thechnoleg, ac mae’n aml yn gam bach cyntaf tuag at frwdfrydedd gydol oes am bynciau STEM."

gop Teles

r u d a i d FN d Webb s e m d Ja

Gofo

Dy ofod DW yG

GWYDDONIAETH Gynradd Llyfr Adnoddau i Athrawon

Cyfnod Allweddol 2