COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
Ruim baan met Energieakkoord VOORWOORD INLEIDING DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
1
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
VOORWOORD
Mariëtte Hamer, voorzitter SER: ‘Werkgelegenheid is niet het eerste onderwerp waar meteen aan wordt gedacht als we praten over energietransitie. Toch is het creëren van extra banen een belangrijk onderdeel van het bij de SER gesloten Energieakkoord voor Duurzame Groei. In het akkoord hebben de 47 organisaties afgesproken in de eerstkomende jaren ten minste 15.000 voltijdbanen extra te creëren. Deze brochure laat de diversiteit van de groeiende werkgelegenheid binnen de energiesector zien. Net als het Energieakkoord is de brochure werk in uitvoering. Ik roep de organisaties op om nieuwe initiatieven via deze brochure met elkaar te delen’.
VOORWOORD INLEIDING
Hans de Boer, voorzitter VNO-NCW: ‘Wij gaan voor economische groei met onder meer als resultaat meer banen. De investeringen die gepleegd zullen gaan worden in het kader van het Energieakkoord, bijvoorbeeld in windmolens, zonnepanelen en isolatie van woningen en gebouwen zullen die groei een impuls geven en werkgelegenheid genereren’.
DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI
Ton Heerts, voorzitter FNV: ‘Koopkracht en echte banen. Daar gaat het de FNV om! De afspraak is dat het Energieakkoord nieuwe en echte banen gaat opleveren. Banen die we met nog steeds 650 duizend werklozen hard nodig hebben. Maar komen die nieuwe banen er ook echt? We zien er nog zo weinig van. Het is goed om de eerste voorbeeldprojecten nu in deze brochure zien. Maar het is nog lang niet genoeg en het gaat nog niet snel genoeg. Daarom doe ik een klemmend beroep op werkgevers, investeerders en de landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden om nog meer werk te maken van energiebesparingsprojecten. En innovatie in duurzame energie. Daar komt werkgelegenheid uit voort. Ik gun alle huurders in een slecht geïsoleerd huis, maar ook alle kinderen en onderwijzers op scholen en bewoners van overheidsgebouwen graag een warme en energiezuinige woon en werkplek. Dat is slim investeren in een duurzame toekomst. Het maakt ons minder afhankelijk en is ook nog goed voor onze portemonnee’.
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
2
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
INLEIDING In het Energieakkoord wordt het streven naar een betrouwbare, betaalbare en schone energievoorziening verbonden met duurzame economische groei. Dit is geen tegenstelling; het zijn uiteindelijk twee kanten van dezelfde medaille. Het Energieakkoord (p. 29) verwoordt de economische component als volgt:
VOORWOORD
Het akkoord is gericht op versterking van de economische structuur en INLEIDING
zal de komende jaren miljarden aan investeringen losmaken in alle sectoren van de samenleving. Dit levert vele duizenden banen op, versterkt
DE STROOMVERSNELLING
de concurrentiekracht van vele bedrijven, en stelt hen in staat hun kennis,
AMERSFOORT 033ENERGIE
innovaties en vakmanschap in binnen- en buitenland te gelde te maken. Daarmee draagt het akkoord bij aan het herstel van de economische
terecht. Om toch zichtbaar te maken welke vormen van werkgelegenheid
crisis, vooral in de bouw, en aan langdurige investeringszekerheid voor
uit het Energieakkoord voortvloeien, is deze (digitale) brochure gemaakt.
bedrijven die investeren in duurzame energie.
De informatie is gebaseerd op informatie die eind 2014 beschikbaar was.
In het Energieakkoord is een werkgelegenheidsdoel afgesproken: in de
130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI
De brochure is een groeimodel en nieuwe voorbeelden zijn zeer welkom via
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
bea@ser.nl. De brochure zal met enige regelmaat worden geactualiseerd.
ELEKTRISCH VERVOER
periode 2014-2020 ontstaan (gemiddeld) minimaal 15.000 extra voltijdbanen. De werkgelegenheidseffecten van het Energieakkoord worden pas na verloop van tijd zichtbaar. De afspraken moeten immers eerst worden uitgewerkt. Bij de uitvoering van die plannen ontstaan nieuwe banen. Met de nodige vertraging komen die nieuwe banen vervolgens in de statistieken
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
3
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
OVER HOEVEEL BANEN GAAT HET? In 2013 waren er ruim 105.000 voltijdbanen in bedrijven die actief zijn op
• De werkgelegenheid in de windenergiesector steeg van 3500 (2008) naar
het terrein van de hernieuwbare energie en energiebesparing (zie tabel).
4500 voltijdbanen (2012). De groei zit zowel in offshore-activiteiten als
Dit is een toename van 20 procent ten opzichte van 2008, ondanks de crisis.
in activiteiten op land. De groei in offshore-activiteiten is onder meer te
Een eerste raming voor 2020 laat een groei zien naar 163.000 voltijdbanen;
verklaren doordat Nederlandse bedrijven succesvol zijn in het deelnemen
met de nodige aannames (zie hieronder) zijn de effecten van het Energie-
aan buitenlandse parken. Nederlandse bedrijven leveren een bijdrage
akkoord hierin meegenomen. Wat opvalt in de tabel is de grote werkgelegen-
omdat deze bedrijven vaak de installatie van fundaties en de elektrische
heidsgroei van indirecte activiteiten van niet kenmerkende producten, zoals
infrastructuur voor hun rekening nemen.
administratieve diensten of transportdiensten en toeleveringen verder in de
VOORWOORD INLEIDING
• Het elektrisch transport is in Nederland nog relatief klein maar wel snel
keten. De werkgelegenheid in de conventionele sectoren en netwerken blijft
groeiend. In 2013 waren er circa 1600 voltijdbanen in deze sector. Vooral
in deze periode grofweg gelijk, 90.000 à 100.000 voltijdbanen.
het plaatsen van oplaadpunten levert veel werkgelegenheid op.
DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES
Recente sectorale ontwikkelingen Kijken we naar de recente ontwikkeling van sectoren dan leidt dit tot het
OFFSHORE WINDPARK GEMINI Tabel 1 - Werkgelegenheid hernieuwbare energie en energiebesparing,
volgende beeld: • Verreweg de meeste werkgelegenheid heeft te maken met energiebesparing. Ondanks de malaise in de bouw is de werkgelegenheid (voltijdbanen) in deze sector licht gestegen van 22.700 in 2008 naar 24.400 in 2012. • Werkgelegenheidsgroei was er verder in de sector zonne-energie, waar ruim een verdubbeling van het aantal voltijdbanen plaatsvond: van 2300 naar 4800 in de periode 2008-2012.
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
2008-2020 (in 1.000 voltijdbanen) 2008 Exploitatie productie en handel hernieuwbare energie
2013
2020
2,2
3,2
4,7
Activiteiten uit investeringen in hernieuwbaar en energiebesparing
34,3
42,2
65,5
Activiteiten uit investeringen in hernieuwbaar en energiebesparing, toelevering
50,0
59,9
93,0
Totaal
86,5
105,3
163,2
Bron: NEV 2014, Tabellenbijlage, p. 28.
ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
4
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
De werkgelegenheidseffecten vloeien voort uit investeringen en bestedingen
hernieuwbare energie kunnen de bestedingen in andere sectoren immers
door burgers, bedrijven en overheden. Een investering van 1 miljoen euro
beperken en daarmee werkgelegenheid elders in de economie negatief
in energiebesparing in een gebouw (isolatiewerkzaamheden) creëert de
beïnvloeden. Hoewel de geraamde werkgelegenheidsgroei in de periode tot
meeste banen: gemiddeld levert dit één jaar werk voor 13 voltijdkrachten
2020 fors is, doet de NEV 2014 geen uitspraak over de vraag of het Energie-
op (bron: Economisch Instituut voor de Bouw, EIB). Voor investeringen in
akkoord tot de beoogde 15.000 extra banen in 2020 zal leiden. De NEV 2015
zonne-energie en windenergie ligt de verhouding (arbeidsintensiteit) lager:
gaat gedetailleerder in op de werkgelegenheideffecten van het Energieakkoord.
1 miljoen investeren in zonne-energie levert 9 voltijdwerkers een jaar werk op; bij windenergie is de arbeidsintensiteit iets lager: 5,5 voltijdwerkers.
VOORWOORD
Het Energietransitiemodel van Quintel berekent dat mede door de inzet van duurzame technologieën (windmolens, zonnepanelen en warmtepompen)
INLEIDING
Effecten Energieakkoord
en noodzakelijke investeringen om woningen en gebouwen beter te isoleren,
De werkgelegenheidseffecten van het Energieakkoord zijn vooralsnog
het aantal banen door de uitvoering van het Energieakkoord flink toeneemt,
moeilijk te becijferen; een gedetailleerdere analyse van de werkgelegenheids-
in totaal 65.000 mensjaren over een periode van tien jaar; gemiddeld dus
effecten van het Energieakkoord volgt in de Nationale Energieverkenning
6500 voltijdbanen per jaar. Naar verwachting zullen indirecte werkgelegen-
(NEV) 2015. Een eerste analyse wijst uit dat op termijn de investeringen aan
heidseffecten een vergelijkbare omvang hebben, zodat het totaaleffect rond
hernieuwbare energie volgens de NEV (p. 150) oplopen tot zo’n € 5 miljard in
130.000 mensjaren extra werk is. Dit is exclusief investeringen in de industrie
2020 en zo’n € 8 miljard in 2023, uitgaande van het voorgenomen (en door-
en mobiliteitssector. Er is echter geen rekening gehouden met (negatieve)
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
rekenbare) beleid. In de NEV 2014 kon een derde van de afspraken uit het
bestedings- en verdringingseffecten. Verder is onzeker welk deel van de
ELEKTRISCH VERVOER
Energieakkoord kon nog niet worden doorgerekend. De verwachting is dat
banengroei tijdelijk en welk deel structureel van aard is.
de investeringen in energiebesparing in 2020 € 9 à 10 miljard bedragen. Deze raming is gebaseerd op veel aannames, waardoor de mate van onzekerheid in de orde van ± 25 procent ligt (NEV, p. 155) Er is echter geen rekening gehouden met indirecte effecten. Investeringen in energiebesparing of
DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
5
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
DE STROOMVERSNELLING Bouwbedrijven en woningcorporaties tekenden in 2013 de deal ‘Stroomversnelling’ om 11.000 woningen te renoveren tot een nul-op-de-energiemeter woning. In 2013 en 2014 werden reeds honderden woningen onder handen genomen. Het aantal woningen wordt opgeschaald om in 2020 op 111.000 energieneutrale woningen te komen. Significante werkgelegenheidseffecten
VOORWOORD
worden verwacht na 2017 (zie tabel 2). INLEIDING
In een doorrekening van de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw
DE STROOMVERSNELLING
wordt rekening gehouden met een verplaatsing van werkgelegenheid op het gebied van energiebesparing van de bouwplaats naar de fabriek. Hoewel
Pilot Stroomversnelling Heerhugowaard: Ketensamenwerking
renovatiewerkzaamheden plaatsvinden in de bouwsector, zullen onder andere
AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES
door schaalvergroting en productie van duurzame energietechnologieën en
50 bewoonde woningen. Volgens Hans Kerkhof heeft Stroomversnelling de
isolatiemateriaal nieuwe banen in de industrie worden gecreëerd. Verwach-
beste bouwvakkers. De bouwvakkers van Stroomversnelling zijn service- en
ting is dat deze verplaatsing ten koste gaat van banen in de bouwsector (EIB
oplossingsgericht en goed in staat contacten te onderhouden met bewoners.
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
(2013) De stroomversnelling, p. 16).
Zij signaleren zelf gevaarlijke situaties voor personeel of bewoners en nemen
ELEKTRISCH VERVOER
OFFSHORE WINDPARK GEMINI
tijdig actie. Dit is belangrijk, want tijdens de verbouwing blijven de woningen Toch ontstaat er door Stroomversnelling ook werk op de bouwplaats.
immers bewoond.
Hans Kerkhof van BAM Woningbouw, uitvoerend bouwer in Soesterberg van 50 woningrenovaties tot nul-op-de-meter, geeft aan dat er 60 mensen
Ook in de fabriek worden werkgelegenheidskansen zichtbaar. Te denken
fulltime op de bouwplaats in Soesterberg werken. Gedurende anderhalve
valt aan prefabricage bij: dak-, gevel-, glas-, kozijnen-, keuken- en badkamer-
maand werken zij aan montage, assemblage en het inregelen van apparatuur in
fabrikanten. Ook al is dit deels een verschuiving van werkzaamheden in
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
6
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
traditionele bouw, vaak zijn de werkomstandigheden wel beter. Het voorbereidende werk in de fabriek is niet per definitie saaier of eentoniger. De producten zijn ingewikkelder en preciezer, want het is precisiewerk om tot nul-op-de-meter te komen in de bestaande bouw. Goede handleidingen en instructies zijn daarom belangrijk, zeker in fabrieken waar niet voldoende technisch geschoolde medewerkers kunnen worden aangetrokken. VOORWOORD INLEIDING DE STROOMVERSNELLING
Portaal renoveert in Soesterberg huurwoningen tot energie-neutrale woningen
Tabel 2 - Effecten van het plan op productie en werkgelegenheid
Aantal woningen
2013
2014
2015
100
900
5.000
2016
2017
130 RENEWABLES
2018
2019
2020 Cumulatief
5.000 25.000 25.000 25.000 25.000 111.000
Productie (€ mln) Nulscenario
-
50
200
200
1.000
1.000
1.000
1.000
4.450
Stroomversnelling
-
50
300
300
1.400
1.400
1.400
1.400
6.250
Additioneel
0
0
100
100
400
400
400
400
1.800
Werkgelegenheid (fte) Nulscenario
40
280
1.560
1.560
7.840
7.840
7.840
7.840 34.800
Stroomversnelling
60
440
2.240
2.020
9.780
9.780
9.780
9.780 43.880
Additioneel
20
160
680
460
1.940
1.940
1.940
1.940
Bron: EIB (2013) De stroomversnelling, p 17.
AMERSFOORT 033ENERGIE
9.080
Regio
Nederland
Sector
Energiebesparing gebouwde omgeving (huursector)
Bestaande werkgelegenheid (fte)
280 fte in 2014
Groeipotentie (fte)
160 additionele fte in 2014. Verwacht cumulatief additioneel 9080 banen in 2020 (bron: Stichting Economisch Instituut voor de Bouw)
Investeringen (€)
€ 45.000 per woning (bij massaproductie)
Type banen en niveau
Installatie (bouwsector), productie (industrie), advisering en onderzoek (dienstverlening)
OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER
Lees meer http://www.eib.nl/pdf/de_stroomversnelling.pdf en www.stroomversnelling.net
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
7
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
AMERSFOORT 033ENERGIE 033Energie is een initiatief van bedrijfsleven en overheid met als doel inwoners van Amersfoort te helpen woningen en gebouwen energiezuiniger te maken. 033Energie heeft zich ten doel gesteld om in drie jaar tijd: 1. 2000 woningen door energiebesparing en -opwekking twee positieve
VOORWOORD
energielabelsprongen te laten maken of op label B uit te komen. INLEIDING
2. 20 woningen energieneutraal te maken. Dat wil zeggen dat een woning gerekend over één jaar volledig voorziet in de eigen energiebehoefte. 033Energie heeft al ongeveer vijf jaar ervaring met de aanpak. De afgelopen paar jaar heeft men circa 4000 woningen gerealiseerd. De gemiddelde investering bedroeg €2500 per woning. Door deze aanpak konden mensen gedurende de crisis aan het werk blijven. In 2012 zijn de effecten van investeren in energiebesparende maatregelen
DE STROOMVERSNELLING
Blok voor blok: Amersfoort 033Energie
AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER
in bestaande woningen berekend door Bouwend Nederland (zie tabel 3, volgende pagina).
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
8
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
Tabel 3 - Effecten van investeringen in energiebesparende maatregelen
Aanname
100 miljoen euro investering in energiebesparende maatregelen
VOORWOORD
Effect Werkgelegenheid
800 extra mensjaren werk in de Nederlandse bouwnijverheid (1/3 bij bouwbedrijven, 2/3 bij installatiebedrijven)
INLEIDING
Een onbekend werkgelegenheidseffect bij internationaal opererende sectoren (producenten en toeleveranciers van apparaten en materialen)
DE STROOMVERSNELLING
Geïsoleerde woningen
circa 12.500 woningen (uitgaande van een gemiddelde energiebesparing investering per woning van € 8000)
Energiebesparing
0,5 Petajoule
Toelichting Werkgelegenheid 100 miljoen investering in energiebesparende maatregelen resulteert in: • € 50 miljoen extra omzet in bouwnijverheid • € 50 miljoen extra omzet voor leveranciers van apparaten en materialen in andere sectoren. 50 miljoen extra omzet in de bouwnijverheid resulteert in: • € 17 miljoen extra omzet voor bouwbedrijven • € 33 miljoen extra omzet voor installatiebedrijven.
AMERSFOORT 033ENERGIE
Regio
Amersfoort
Sector
Energiebesparing gebouwde omgeving (koopwoningen)
Groeipotentie (fte)
800 extra mensjaren werk in de Nederlandse bouwnijverheid Een onbekend werkgelegenheidseffect bij internationaal opererende sectoren (producenten en toeleveranciers van apparaten en materialen)
Investeringen (€)
100 miljoen euro investering in energiebesparende maatregelen (bron: Bouwend Nederland (2012) Effecten van investeringen in energiebesparende maatregelen, (augustus)), gemiddeld € 2500 per woning 1/3 bij bouwbedrijven, 2/3 bij installatiebedrijven
De gemiddelde toegevoegde waarde van een werknemer is ca. € 63.000
Type banen en niveau
De extra omzet van 50 miljoen voor de bouwnijverheid resulteert in: • € 17 miljoen : 63.000 = 270 extra manjaren werk voor bouwbedrijven • € 33 miljoen : 63.000 = 540 extra manjaren werk voor installatiebedrijven.
Lees meer http://033energie.nl/home en http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/gebouwen/blok-voor-blok/projecten/amersfoort
Bron: Bouwend Nederland, Effecten van investeringen in energiebesparende maatregelen (2012).
130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
9
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
130 RENEWABLES Learning by doing
130R betrekt de onderwijsinstelling InHolland nadrukkelijk bij dit project. Het biedt studenten de gelegenheid om in de praktijk te meten, te experimenteren, onderhoud uit te voeren en veiligheidsmaatregelen in acht te nemen. De scope van project maakt het tevens mogelijk om studenten bij praktisch alle stappen van de voortbrengingsproces van een product te betrekken – d.w.z. vanaf ontwerp tot en met de onderhoud en (after)sales strategie. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om via meer innovatieve, teamgerichte methodes, educatief resultaat te versterken.
130 Renewables is een initiatief waarbij de Noord-Hollandse bedrijven WES, Tocardo, ZON Energie en ES Technology de elementen wind, water en zon
Stapsgewijs
verbinden. Het initiatief is in Alkmaar gestart en mede mogelijk gemaakt door
Minder koper in de grond. Dat is één van de doelstellingen van smart grids. Daarom overlegt TTC nu al met Alliander om de pilot spuistroom van 250 kW aan te sluiten op een opslag voor elektriciteit. Het huidige net met een te beperkte piekcapaciteit kan door uitvlakking van het aanbod in stand blijven. Daarna volgt het aansluiten van een 50 kW windturbine en een zonnecentrale met een vergelijkbaar vermogen. 130R zet erop in het gehele systeem medio 2015 in bedrijf te hebben.
de 130 partners en werkt aan een testfaciliteit op de Afsluitdijk. Het cluster is zeer exportgericht en verwacht een groeiende exportvraag. CEO van Tocardo,
Begroting
&
De investering in de additionele hardware – opslag, regelapparatuur, windturbine en zonnestroominstallatie – en het ontwikkelingsprogramma is begroot op € 2,3 mln.
Hans van Breugel, verwacht een groei van de werkgelegenheid van circa
INLEIDING
400-500 fte tot 2020. Ook bij de toeleveranciers (130 Renewables heeft geen eigen productie) worden werkgelegenheidseffecten verwacht, van minstens
DE STROOMVERSNELLING
even grote aantallen. De demonstratieregeling energie-innovatie en de inzet
AMERSFOORT 033ENERGIE
van de Topsector Water en de Topsector Energie zijn daarbij van belang om ook te komen tot een thuismarkt om het grote exportpotentieel te faciliteren.
VOORWOORD
130 RENEWABLES
Klik hier voor het leaflet
OFFSHORE WINDPARK GEMINI
Regio
Noord-Holland Noord
Sector
Hernieuwbare energieopwekking in combinatie met energieopslag
Bestaande werkgelegenheid (fte)
80 fte
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
Groeipotentie (fte)
400-500 fte tot 2020, met meer dan 80% export
ELEKTRISCH VERVOER
Investeringen (€)
80% winst herinvesteren. 20% externe financiering (tientallen miljoenen tot 2020)
HUMAN CAPITAL AGENDA
Type banen en niveau
Ongeveer 60% hbo/hbo+, 30% mbo, 5% lbo. Banen op gebied van engineering, projectontwikkeling, (complexe) assemblage en onderhoud international. Geen productie. Vaste banen.
DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT
Lees meer http://www.130renewables.com
GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
10
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
OFFSHORE WINDPARK GEMINI Gemini is onderdeel van de offshore windcluster Eemshaven. Binnen het Gemini windpark worden 150 windmolens neergezet. Dat is goed voor 600 MW elektriciteit. Voorbereidingen voor de aanleg van het windpark zijn inmiddels begonnen. Tijdens de bouwfase van het windpark zijn de beschikbare banen tijdelijk, maar met het onderhoud van het
VOORWOORD
windpark (molens hebben een levensduur van vijftien jaar) zijn ook banen INLEIDING
gemoeid. Verwacht wordt dat na de start van de bouw drie jaar lang met 500 mensen wordt gewerkt. Voor het onderhoud zijn 120 mensen per jaar nodig.
DE STROOMVERSNELLING
Naast banen op gebied van bouw (windturbines, producenten van fundaties, de transitiestukken, de transformatoren en de kabels) en onderhoud, zijn
‘Massale belangstelling voor werk aan park Gemini’
ook honderden medewerkers van (internationale) banken, kredietver-
130 RENEWABLES
zekeraars en van een pensioenfonds bij dit project betrokken. Ook is er
OFFSHORE WINDPARK GEMINI
werk voor kantoorpersoneel, beveiligers en cateraars. Windturbinebouwer
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
Siemens en vooral maritieme aannemer Van Oord hebben aangegeven bij gelijke geschiktheid en prijs de voorkeur te geven aan noordelijke ondernemers en werkzoekenden voor de beschikbare banen. De Nationale Energieverkenning (p. 152) rapporteert dat werkgelegenheid op gebied van offshore en wind-op-landactiviteiten een groei doormaakt.
AMERSFOORT 033ENERGIE
Regio
Groningen
Sector
Wind op zee
Groeipotentie (fte)
Totaal 720 (schatting), voornamelijk tijdelijk.
Investeringen (€)
€ 2,8 miljard (bouwkosten)
Type banen en niveau
Tijdelijke banen in dienstverlening, bouwsector, onderhoud
Lees meer http://geminiwindpark.nl
ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
11
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER Windpark Noordoostpolder bestaat uit 86 windmolens, waarvan 48 in het water en 38 op het land. Werkgelegenheidseffecten worden verwacht op gebied van bouw, exploitatie, onderhoud en reparatie. Dit is zowel directe als indirecte werkgelegenheid. Tijdens de bouwfase worden circa 300 arbeidsplaatsen gecreëerd; na realisatie levert het park ongeveer 100 permanente
VOORWOORD
banen op. Speciale onderhoudteams worden opgeleid in de regio. De expertise INLEIDING
van het lokale bedrijfsleven wordt zo veel mogelijk ingezet tijdens de planning, ontwikkeling en bouw. Met de bouw van Windpark Zuidwester, onderdeel van Windpark Noordoost-
DE STROOMVERSNELLING
Windpark Noordoostpolder
polder, is inmiddels begonnen. Essent schat in dat ze 150 à 180 mensjaren nodig
130 RENEWABLES
hebben (gemiddeld 60 fte per jaar) tijdens de bouwfase, en 4 à 10 fte als het park
OFFSHORE WINDPARK GEMINI
eenmaal in bedrijf is. Circa 15% van de investering komt terecht bij aannemers,
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
waarvan de helft materiaal en de helft menskracht. Dat betekent dat 7,5% van de investering wordt omgezet in werkgelegenheid.
AMERSFOORT 033ENERGIE
Regio
Noordoostpolder
Sector
Wind op land
Groeipotentie (fte)
Circa 400 (vast en tijdelijk)
Type banen en niveau
Bouwsector (300 tijdelijk), exploitatie, onderhoud, reparatie
Lees meer http://www.windkoepelnop.nl
ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
12
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
ELEKTRISCH VERVOER Elektrisch transport is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Zowel het aantal elektrische voertuigen als de economische omvang van de sector in Nederland is gegroeid. Hoewel de werkgelegenheid gerelateerd aan elektrisch vervoer nog relatief laag is, neemt de werkgelegenheid wel toe. Uit de Nationale Energieverkenning (p. 153) blijkt dat voornamelijk bij het plaatsen
VOORWOORD
van oplaadpunten (laadinfrastructuur) veel nieuwe banen worden verwacht. INLEIDING
Uit onderzoeksrapport ‘Verzilvering verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in
DE STROOMVERSNELLING
Nederland’ blijkt dat veel partijen betrokken zijn bij elektrisch vervoer, wat de ontwikkeling van de markt ten goede komt. Als gevolg van opschaling van
AMERSFOORT 033ENERGIE
FastNed en EcoCare bouwen samen aan snellaadstations
elektrisch vervoer in binnen- en buitenland neemt ook de productie van deelcomponenten en aanverwante dienstverlening toe. Daarnaast neemt
130 RENEWABLES Inschatting werkgelegenheid in de Nederlandse EV-sector (VTE’s)
OFFSHORE WINDPARK GEMINI
de vraag voor de ontwikkeling van speciale software en handel en consultancy
Deelsegmenten
2013
2020
op gebied van elektrisch rijden toe. Dit vertaalt zich ook naar nieuwe banen
Nieuwbouw en ombouw (maatwerk) voertuigen
300
1.150 (700-1.850)
Aandrijftechniek en componenten, batterijmanagement- en -informatiesystemen
400
3.050 (1.350-5.000)
ELEKTRISCH VERVOER
Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten
400
1.800 (1.350-2.250)
HUMAN CAPITAL AGENDA
FLaadinfrastructuur en smart grids
600
4.150 (2.000-9.750)
DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT
1.600
10.150 (5.400-18.850)
(zie ‘Verzilvering verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland’). DOET, branchevereniging op het gebied van elektrisch vervoer, verwacht de komende vier jaar een verdubbeling van werkgelegenheid, omzet en export (RVO). De studie Werkgelegenheid door elektrisch vervoer in 2020 van CE Delft
Totaal
(2015) maakte een inschatting van werkgelegenheid in de Nederlandse elektrisch vervoersector (fte’s):
© auteursrecht: CE Delft, Delft
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
13
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
In de provincie Noord-Brabant heeft een groot aantal bedrijven bijgedragen aan de ontwikkeling van de techniek achter elektrisch rijden. Op de website van het Interprovinciaal Overleg staat meer informatie over de rol van deze provincie en provinciale successen op het gebied van elektrisch vervoer.
VOORWOORD INLEIDING DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI Regio
Nederland
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
Sector
Transport
ELEKTRISCH VERVOER
Bestaande werkgelegenheid (fte)
300 fte in 2008, 1600 fte in 2013
Groeipotentie (fte)
± 3000 fte in 2017, tussen 5400 – 18.850 fte totaal in 2020.
Type banen en niveau
Banen in laadinfrastructuur, aandrijftechniek, de ontwikkeling van voertuigen op maat en software ontwikkeling
Lees meer http://www.rvo.nl/actueel/nieuws/werkgelegenheid-elektrisch-vervoer-vervijfvoudigd
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
14
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
HUMAN CAPITAL AGENDA TOPSECTOR ENERGIE Om de werkgelegenheid die uit het Energieakkoord voor duurzame groei voortvloeit ook daadwerkelijk tot stand te brengen, zijn voldoende vakmensen nodig. Bedrijven verwachten dat in een steeds hoger tempo nieuwe competenties op grote schaal nodig zijn als de energietransitie doorzet. In het Energieakkoord zijn daarom afspraken gemaakt om te investeren in talenten en vaardigheden. Dit vindt zijn weerslag in de Human Capital Agenda 2015-2017 van de Topsector Energie. De Agenda geeft aan hoe
Jongeren interesseren voor techniek in de sector energie De Topsector Energie zet zich in om bedrijven meer te betrekken bij momenten waarop leerlingen in het voortgezet onderwijs in aanraking komen met wetenschap, bèta en technologie.
Voorbeelden van projecten gericht op een betere afstemming tussen opleidingen en de behoeftes van het bedrijfsleven zijn: Jet-Net, TechniekTalent.nu, Stichting Techniek Promotie en Techniekonderwijs.nl.
Bedrijven stellen topsectorbeurzen ter beschikking De energiesector spoort bedrijven aan om (inter)nationale topsectorbeurzen ter beschikking te stellen voor opleidingen die voor de Topsector Energie relevant zijn en te investeren in talent.
Bedrijven kunnen op dit moment meedoen met drie verschillende programma’s: • Proces Technology Talent Program: een talentenprogramma gericht op hbo-studenten procestechnologie. • Werken en leren met energie: een beurzenprogramma gericht op hbo-studenten werktuigbouwkunde en elektrotechniek. • Community for Energy Top Talents (CETT): een beurzenprogramma gericht op masterstudenten.
de sector zich inzet om de kwaliteit, equivalentie en toegankelijkheid van scholing te verbeteren en om werken in de techniek aantrekkelijker te maken door het beroepsperspectief te verbeteren. Plan van aanpak Human Capital Agenda Topsector Energie Lees het plan van aanpak Human Capital Agenda Topsector Energie 2015-2017
Afspraak over intersectorale scholing In het Energieakkoord is een afspraak gemaakt over pilotprojecten gericht op intersectorale scholing voor de toekomstige arbeidsmarktbehoeften op het terrein van duurzame energietechnologieën.
In dit plan van aanpak gaat het om investeren in talenten, in opleidingen en werk-naar-werktrajecten. Alle Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI’s) hebben gezamenlijk een actieagenda opgesteld om randvoorwaarden te creëren voor de werkgelegenheidsgroei tot 2020. De actieagenda bestaat uit vijf werkpakketten, waarvoor concrete doelen zijn geformuleerd. Zo moeten eind 2017 37.000 mensen zijn geschoold voor de sector energie. Om versnippering te voorkomen sluiten deze pilotprojecten aan bij een bestaand initiatief: BuildUpSkills. De uitvoering van de afspraak is in handen van een consortium van partijen uit de bouw- en installatiesector, aangevuld met Duurzame Energie Koepel, Netbeheer Nederland, Energie Nederland en Nederland ICT.
Bedrijven investeren samen met het onderwijs in de werknemers van morgen Ook zoekt de Topsector Energie naar mogelijkheden om rond elk innovatiecluster een publiek-private samenwerking in het beroepsonderwijs te realiseren. Er zijn zes centres of expertise in het hbo en vooralsnog drie centra voor innovatief vakmanschap in het mbo opgezet. Hierin werken ondernemers, wetenschappers, docenten en studenten samen aan het bevorderen van de kwaliteit van het technisch onderwijs. Lees meer over de centers of expertise en centra voor innovatief vakmanschap.
Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft inmiddels twee centres of expertise officieel toegekend: SEECE: het Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise (SEECE) is een initiatief van het energiegerelateerde bedrijfsleven en de Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN). SEECE doet onderzoek naar duurzame elektrische energie, verbetert energieonderwijs en vergroot de uitstroom van studenten met expertise op het gebied van duurzame elektrische energie. EnTranCe: Het Energy Transition Centre (EnTranCe) is een initiatief van BAM Woningbouw, GasTerra, Gasunie, Imtech en Hanzehogeschool Groningen, en onderdeel van de Energy Academy Europe. Het biedt studenten, onderzoekers en bedrijven de mogelijkheid om hun goede ideeën over energieproducten en -diensten te ontwikkelen. Ze kunnen daarbij gebruikmaken van de faciliteiten van EnTranCe.
VOORWOORD INLEIDING DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
15
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT De Duurzaamheidsfabriek op het Leerpark in Dordrecht is in Europa het eerste gebouw dat duurzaamheidsonderwijs samen met het bedrijfsleven op een uiterst vernieuwende manier inricht. Het gebouw is met ingang van het schooljaar 2013/2014 volledig in gebruik en voorziet in het leren en werken aan de duurzame technologie van de 21ste eeuw.
VOORWOORD INLEIDING
Het gebouw is een ontwerp van architect Thomas Rau en volgens de laatste duurzaamheidsinzichten gebouwd. Het heeft bijvoorbeeld een unieke
DE STROOMVERSNELLING
4D-gevel. Deze roterende gevel kan zowel zonne-energie opwekken, fijnstof afvangen als reclame maken. Bekijk de bouw van de Duurzaamheidsfabriek.
De bouw van de Duurzaamheidsfabriek
AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES
De Duurzaamheidsfabriek is een creatieve broedplaats voor innovatie en
De kantoorverdieping van de Duurzaamheidsfabriek is volgens het Turn-
duurzaamheid met een techniekhal, ateliers, bedrijfsruimtes en ontmoe-
too-model ingericht. Turntoo gaat uit van de afname van prestaties, niet van
tingsplekken. Daarbij staan duurzame (maritieme) technologie, energie-
producten. Turntoo levert in samenwerking met partnerbedrijven onder
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
transitie en energie-efficiency centraal. Het bedrijfsleven vervult in ‘labs’ en
andere: licht in plaats van lampen (Philips), loopcomfort in plaats van tapijt
ELEKTRISCH VERVOER
werkplaatsen van het centrum een deel van de onderwijstaak. De Duur-
(Desso) en werkcomfort in plaats van meubelen (Steelcase) aan de Duur-
zaamheidsfabriek wil zich profileren als een kenniscentrum voor duurzame
zaamheidsfabriek.
ontwikkeling. Een inspirerende leer-/werkomgeving waar duurzame producten en productiemethoden kunnen worden uitgeprobeerd en ontwikkeld.
Bij de ontwikkeling en uitvoering van de onderwijsprogramma’s, na- en
Een plek ook waar leerlingen op verschillende onderwijsniveaus (vmbo,
bijscholingsmogelijkheden werken bedrijven en docenten nauw samen. Zo
mbo en hbo) in de praktijk technologische kennis kunnen opdoen.
worden lespakketten samengesteld in samenwerking met InstallatieWerk
OFFSHORE WINDPARK GEMINI
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
16
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
Zuid-Holland en geven medewerkers van bedrijven zoals HVC, KROHNE, Siemens, Sublean en Valk-Welding workshops en lessen aan de leerlingen van de Duurzaamheidsfabriek. Er zijn veel bedrijven en organisaties betrokken bij en te vinden in de Duurzaamheidsfabriek. Zo plaatste HVC een mini-WKO (warmte- en koudeopslag) en zonnepanelen en Priva moderne producten op het gebied
VOORWOORD
van gebouwbeheersystemen. KROHNE Altometer en VSL plaatsten de XCaliber, het prototype en de testinstallatie van de EuroLoop in Pernis. De bedrijfsschool van de werktuigbouw, installatietechniek en elektrotechniekbranche (waaronder Wolter & Dros, Mampaey en Verkerk) laat leerlingen kennismaken met de nieuwste duurzame technieken. De Energie Coöperatie Dordrecht van HVC en de gemeente Dordrecht richten zich op levering van schone energie uit Dordrecht of directe omgeving. Bedrijven en organisaties die verder meedoen zijn onder andere: IHC, Cisco, Siemens, Metalent, Fokker, Da Vinci College Dordrecht, Hogeschool Rotterdam en TU Delft.
INLEIDING DE STROOMVERSNELLING AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER
Ook is in de Duurzaamheidsfabriek het fablab van Leonardo Experience (http://www.lexlab.nl) gevestigd: een leer- en ontwikkelcentrum met 3D printing, innovatieprogramma’s en promotieactiviteiten van techniek.
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
17
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
ROBUUSTE INVESTERINGSIMPULS WONINGISOLATIE IN GELDERLAND Het is zonde als geld in rook opgaat en dat gebeurt al snel in een ongeïsoleerd huis. Wie zijn woning isoleert met dak-, gevel- of vloerisolatie bespaart flink op stookkosten. Deze investeringen verdienen zich vaak met een beperkt aantal jaren terug. In 53 van de 56 Gelderse gemeenten kunnen bewoners een energiebesparingssubsidie aanvragen. De provincie Gelderland
VOORWOORD
heeft het geld beschikbaar gesteld aan de gemeenten. Deze regeling zorgt INLEIDING
voor werkgelegenheid, het verlagen van de woonlasten, verhogen van het wooncomfort voor 10.000 huishoudens per jaar en het verminderen van de
DE STROOMVERSNELLING
uitstoot van CO2. Inmiddels heeft de provincie in de afgelopen jaren meer dan 20 miljoen euro beschikbaar gesteld voor woningisolatie. Onder voorwaarden
Gelderse investeringsimpuls
kunnen eigenaren van woningen voor subsidie in aanmerking komen.
130 RENEWABLES
zo’n 160 leerwerkplaatsen en 600 extra banen op. Door het investeringsproDaarnaast is in het kader van de Robuuste Investeringsimpuls met de Gelderse woningcorporaties afgesproken dat zij 10.000 woningen, die voor 2014
gramma blijven banen behouden en komen er nieuwe banen bij. Regio
Gelderland
Sector
Isolatie
Bestaande werkgelegenheid (fte)
+600 mensjaren
Groeipotentie (fte)
Afhankelijk van voortzetting isolatieprogramma
woningen geïsoleerd en extra duurzaam gemaakt. Bij nog eens 2500 wonin-
Investeringen (€)
Robuuste Investeringsimpuls € 70 miljoen
gen zijn werkzaamheden hiervoor gestart. Hierdoor gaan de energiekosten
Type banen en niveau
600 arbeidsjaren gedurende de projectperiode, daarnaast worden met dit project nog eens 150 leerwerkplekken gecreëerd
en 2015 in de planning stonden om verduurzaamd te worden, op kosten van de provincie nog eens extra duurzaam maken (een labelstap). De provincie heeft hiervoor 70 miljoen euro beschikbaar gesteld. Tot nu toe zijn er 1000
omlaag voor huurders. Ook is het goed voor werkgelegenheid en voor het opleiden van jonge mensen in de bouw. De bijdrage van de provincie levert
AMERSFOORT 033ENERGIE
OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER HUMAN CAPITAL AGENDA
Lees meer http://www.gelderland-werkt.nl/gw/gw_projecten/gw_projecten-Duurzamer-engoedkoper-wonen.html
DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
18
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
INNOVATIEPROGRAMMA GREENTECH ALLIANCES De provincie Gelderland wil dat de energie- en milieutechnologiesector (EMT) in Gelderland een belangrijke, nog meer groeiende economische drager wordt. Dat is belangrijk voor de energietransitie en de biobased economy. En voor de werkgelegenheid. VOORWOORD
In Gelderland zijn 800 bedrijven, 3 universiteiten, 7 hogescholen en 9 ROC’s INLEIDING
in de EMT-sector actief. Dat is goed voor ongeveer 1,5 procent van de werkgelegenheid. De provincie wil dit graag verhogen. De provincie ziet deze
DE STROOMVERSNELLING
sector als een topsector en een motor van nieuwe kennisclusters. Meer innovatie en meer nieuwe banen!
Om dit te bereiken heeft provincie Gelderland samen met Stichting KiEMT
130 RENEWABLES
voor deze sector een meerjarig innovatieprogramma opgezet onder de vlag
Dat is hoog in relatie tot het aantal arbeidsplaatsen. De bedrijven in deze sec-
GreenTechAlliances. De twee speerpunten van GreenTechAlliances zijn bio-
toren zijn innovatief en sterk internationaal georiënteerd. Het is een onder-
based economy (o.a. Wageningen UR) en smart energy (duurzame elektri-
nemend cluster met veel groeiende mkb-bedrijven.
citeit-regio Arnhem, Cleantech Regio Stedendriehoek). Uit het 2015 Ambi-
AMERSFOORT 033ENERGIE
OFFSHORE WINDPARK GEMINI WINDPARK NOORDOOSTPOLDER ELEKTRISCH VERVOER
tiedocument van Stichting KiEMT blijkt dat er momenteel 30.000 personen werkzaam zijn binnen de schone of duurzame energie, biobased economie, energiebesparing en sectoren van recycling/circulaire economie. Dit is goed voor 3% van de Gelderse werkgelegenheid. De werkgelegenheid neemt jaarlijks toe. De toegevoegde waarde van het cluster bedraagt € 2,24 miljard.
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
19
COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD
De belangrijkste activiteiten van GreenTechAlliances zijn: • Scouting & Screening van innovaties • Organisatie van support op basis van het netwerk • Ontsluiting van financiering • Netwerkbijeenkomsten en Events • Thematische workshops • Matchmaking & Partner search
VOORWOORD
• Kennisdeling INLEIDING DE STROOMVERSNELLING
Waar zetten GreenTechAlliances zich voor in?
AMERSFOORT 033ENERGIE 130 RENEWABLES OFFSHORE WINDPARK GEMINI
Regio
Gelderland
Sector
Energie- en milieutechnologie
Bestaande werkgelegenheid (fte)
Op 2/3 van de programmaperiode zijn 300 fte gecreëerd
WINDPARK NOORDOOSTPOLDER
Groeipotentie (fte)
300-800 fte
ELEKTRISCH VERVOER
Investeringen (€)
€ 4,5 miljoen voor drie jaar
Type banen en niveau
De 300 extra banen zijn voortgekomen uit het actief scouten en begeleiden van nieuwe bedrijfsactiviteiten vanuit het bestaande GreenTechAlliances-netwerk van 300 bedrijven en instellingen in de EMT-sector
Lees meer www.greentechalliances.nl
HUMAN CAPITAL AGENDA DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT GELDERSE INVESTERINGSIMPULS GREENTECH ALLIANCES
UITGAVE VAN DE COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD (MAART 2015) | CONTACT: BEA@SER.NL
20