Ortaöğretim kimya 10 sinif 3 ünite; asitler, bazlar ve tuzlar by Kimya Kulübü

ORTAÖĞRETİM KİMYA 10.SINIF 3.ÜNİTE: ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR

ÜNİTENİN BÖLÜM BAŞLIKLARI • 1.BÖLÜM: ASİTLER VE BAZLAR • 2.BÖLÜM: ASİTLERİN VE BAZLARIN TEPKİMELERİ • 3.BÖLÜM: HAYATIMIZDA ASİTLER VE BAZLAR • 4.BÖLÜM: TUZLAR

10.3.1. ASÄ°TLER VE BAZLAR

ASİT TANIMI • Aynı tanımı 3 farklı şekilde ifade edebiliriz: • Sulu ortamda H3O+ iyonu veren maddeler asittir. • Sulu ortamda H+ (hidrojen iyonu) veren maddeler asittir. • Sulu ortamda proton (p veya p +) veren maddeler asittir.

BAZ TANIMI • Sulu ortamda (OH)- iyonu veren maddeler bazdır.

H3O+ â&#x20AC;˘ H3O+ katyonu, hidronyum veya hidroksonyum adÄąyla bilinir.

â&#x20AC;˘ H+ katyonu, hidrojen iyonu veya proton adÄąyla bilinir.

(OH)• (OH)- ile gösterilen anyon hidroksil adıyla bilinir. • Bileşiklerde okunurken hidroksit denir, örneğin NaOH bileşiği sodyum hidroksit diye okunur.

İNDİKATÖR TANIMI • Ortama damlatıldığında ortamın asitliğine ya da bazlığına göre renk değiştiren organik maddelere indikatör dedir. • İndikatörlerin çözeltisi 1 damla kullanılır. • İndikatörün diğer adı ayıraç veya belirteçtir.

TURNUSOL İNDİKATÖRÜ • Filtre kâğıdına turnusol boyası emdirilirse bu kâğıda turnusol kâğıdı denir. • Asidik ortamda mavi turnusol kâğıdı, kırmızı renge döner. • Bazik ortamda kırmızı turnusol kâğıdı mavi renge döner. • Turnusol kâğıdı yerine turnusol çözeltisi de kullanılabilir, kullanımı yaygın değildir. 10

• Nötr maddenin çözeltisi ise mavi turnusol kâğıdını hangi renge çeviriyorlarsa kırmızı turnusol kâğıdını da aynı renge çevirir.

FENOLFTALEİN VE METİL ORANJ İNDİKATÖRÜ

• Fenolftalein, metil oranj yapay indikatörlerin en çok kullanılanlarıdır. • Metil oranj çözeltisi 1 damla damlatıldığında ortam asidik ise çözeltinin rengi kırmızı olur, ortam bazik ise çözeltinin rengi sarı olur. • Fenolftalein çözeltisi 1 damla damlatılınca ortam asidikse çözelti renksiz, ortam bazikse çözelti pembe olur. 12

NİŞASTA İNDİKATÖRÜ • Nişasta doğal indikatörlerdendir. • Nişasta çözeltisi iyot içeren çözeltilere damlatılırsa çözeltinin rengi mürekkep rengine döner.

İNDİKATÖR ÖZELLİĞİ GÖSTEREN MADDELER • Kırmızı lahana ve çay demi, indikatör özelliği gösteren doğal maddelerdir. • Karalahana suyu asidik ortamda pembekırmızı, bazik ortamlarda sarı-yeşildir. • Çay demi asidik ortamlarda turuncu-sarı, bazik ortamlarda kahverengidir.

ASİTLERİN VE BAZLARIN SULU ÇÖZELTİLERİ

pH TANIMI • Asit ve bazlıkla ilgili nicel bir değerdir.

pOH TANIMI • Asit ve bazlıkla ilgili nicel bir değerdir.

pH İLE pOH TOPLAMI TÜM ÇÖZELTİLERDE 14’TÜR pH + pOH = 14

pH 0’DAN KÜÇÜK, pOH DA 14’TEN BÜYÜK OLABİLİR • H+ iyonu sayısı belirli bir düzeyin üzerinde olursa pH’ı eksi olur. • pH + pOH = 14 olduğuna göre bu durumda pOH da 14’ten büyük olur. • Bu nedenle skalanın ucu açık olmalıdır.

ASİTLİK-BAZLIK ve pH • pH 0-7 arası olursa o madde asidiktir. • pH 7-14 arası olursa o madde baziktir. • pH 7 olursa o madde nötrdür.

pH ÖLÇÜMÜ • pH ölçümü pH kâğıdı veya pH metre ile yapılır.

pH İLE ASİTLİK-BAZLIK İLİŞKİSİ • • • • • • •

pH 7’den büyükse çözelti baziktir. pH 7’den küçükse çözelti asidiktir. pH 7 ise çözelti nötrdür. pH 0’a yanaştıkça asitlik artar. pH 14’e yanaştıkça bazlık artar. pH’ı düşük olanın asitliği daha fazladır. pH’ı yüksek olanın bazlığı daha fazladır. 23

pOH İLE ASİTLİK-BAZLIK İLİŞKİSİ • • • • • • •

pOH 7’den büyükse çözelti asidiktir. pOH 7’den küçükse çözelti baziktir. pOH 7 ise çözelti nötrdür. pOH 0’a yanaştıkça bazlık artar. pOH 14’e yanaştıkça asitlik artar. pOH’ı düşük olanın bazlığı daha fazladır. pOH’ı yüksek olanın asitliği daha fazladır. 24

pH, pOH, H+ İYONU SAYISI, OH– SAYISI İLİŞKİSİ • pH 7’den küçükse ortamdaki H+ iyonu sayısı, OH– sayısından fazladır. • pH 7’den büyükse ortamdaki H+ iyonu sayısı, OH– sayısından azdır. • pOH 7’den küçükse ortamdaki H+ iyonu sayısı, OH– sayısından azdır. • pOH 7’den büyükse ortamdaki H+ iyonu sayısı, OH– sayısından fazladır. 25

HANGİ ÇÖZELTİ ASİDİK, HANGİ ÇÖZELTİ BAZİK? • • • • •

pH + pOH = 14 olduğuna göre; pH ˃pOH ise çözelti baziktir. pH˂pOH ise çözelti asidiktir. pOH ˃pH ise çözelti asidiktir. pOH˂pH ise çözelti baziktir.

DERİŞİMİ BİLİNEN VEYA BİLİNMEYEN ASİDİK VEYA BAZİK BİR ÇÖZELTİYE SU İLAVE EDİLİRSE pH YÜKSELİR Mİ, DÜŞER Mİ YOKSA KESİN BİR ŞEY SÖYLENEMEZ Mİ? • Asidik bir çözeltiye su ilave edilirse pH yükselir, bazik bir çözeltiye su ilave edilirse pH düşer. 27

ASİT ÇÖZELTİSİNE ASİT VEYA BAZ ÇÖZELTİSİNE BAZ İLAVE EDİLİRSE pH • Derişimi bilinmeyen bir asit çözeltisine asit ilave edilirse veya derişimi bilinmeyen bir baz çözeltisine baz ilave edilirse pH’ın yükseleceği veya düşeceği ile ilgili kesin bir şey söylenemez. Nedenini açıklayınız.

KUVVETLİLİK • Kuvvetlilik, çok H+ iyonu olmasına göre değildir. • Kuvvetlilik, kendinde mevcut olanın tamamını vermesi ile ilgilidir.

pH’ın KUVVETLİLİK VE H İYONU ÇOKLUĞU İLE İLİŞKİSİ +

• pH, H+ çokluğuyla ilgilidir. • pH’ın kuvvetlilikle ilişkisi yoktur, örneğin HCl kuvvetli asit, CH3COOH ise zayıf asittir. Seyreltik bir HCl çözeltisinin pH’ı 6, ona göre daha derişik olan bir CH3COOH çözeltisinin pH’ı ise 3 olabilir.

ASİT VE BAZLARIN İYONLAŞMALARI

KUVVETLİ ASİTLER • • • •

HCl HBr HI HClO4

• HNO3 • H2SO4

KUVVETLİ BAZLAR • • • • • • •

LiOH NaOH KOH RbOH CsOH FrOH Ba(OH)2

• Ca(OH)2 33

ZAYIF ASİTLER • Kuvvetli asitlerin tümü verilmiştir, onların dışında kalan asitler zayıf asittir. • HF (hidroflorik asit) • HCN (hidrosiyanik asit) • CH3COOH (asetik asit) • H2S (hidrojen sülfür veya kükürtlü hidrojen gazı) • H2CO3 (karbonik asit) 34

• H3PO4 (fosforik asit) • H2SO3 (sülfüröz asit) • C6H5COOH (benzoik asit) • HOOC-COOH (okzalik asit) vb. NOT: Karboksilik asitler zayıf asittir. -COOH (karboksil) grubu içeren maddelere karboksilik asit denir. Karboksilli asit veya organik asit de denir. 35

ZAYIF ASİTLER İYON DA OLABİLİR • HCO3– (bikarbonat) • HSO3– (bisülfit) • H2PO4– • HPO4–2

ZAYIF BAZLAR • Kuvvetli bazların tümü verilmiştir, onların dışında kalan bazlar zayıf bazdır. • NH3 • AgOH • Fe(OH)3 • Mg(OH)2 • CH3NH2 • Cu(OH)2 vb. 37

KUVVETLİ ASİT VE KUVVETLİ BAZLARIN İYONLAŞMASI • Kuvvetli asit ve kuvvetli bazlar suda tam olarak %100 iyonlarına ayrışır. Bu nedenle kuvvetli asit ve kuvvetli bazların suda iyonlaşma denklemleri tek yönlü ok ile ifade edilir. Örneğin; • HCl(g) H+(suda) + Cl–(suda) • NaOH(k) Na+(suda) + OH–(suda) 38

İYONLAŞMA DENKLEMİNDE KISALTILMIŞ GÖSTERİM VE AÇIK GÖSTERİM • KISALTILMIŞ GÖSTERİM HCl(g) H+(suda) + Cl–(suda) • AÇIK GÖSTERİM HCl(g) + H2O(s) → H3O+(suda) + Cl–(suda) 39

ZAYIF ASİTLERİN VE ZAYIF BAZLARIN İYONLAŞMASI • Zayıf asit ve zayıf bazlar çok az iyonlaşır, büyük bir kısmı molekül hâlinde kalır. Zayıf asit ve zayıf bazların suda iyonlaşma denklemlerinde bu nedenle çift yönlü ok ile ifade edilir. • Zayıf asit olan HCN’in çözeltisinin iyonlaşma denklemi; HCN(suda) ⇌ H+(suda) + CN–(suda) şeklindedir. 40

ORGANİK ASİTLERİN İYONLAŞMASI • Organik asitler, yapılarında bulunan karboksil (-COOH) grubundan dolayı suda çözündüklerinde suya H+ verir. Örneğin, sirke asidi olarak bilinen CH3COOH suda çözündüğünde -COOH grubundaki hidrojenini suya verir: • CH3COOH(suda) ⇌ CH3COO–(suda) + H+(suda) 41

REAKSİYON İŞARETİ ÇEŞİTLERİ • Reaksiyon işareti tek yönlü ve çift yönlü olmak üzere iki çeşittir. • Reaksiyon işareti tek yönlü ya da çift yönlü oluşu denkleminin ayırt edici özelliğidir, bu nedenle doğrusu ne ise öyle yazılmalıdır.

ASİT VE BAZLARIN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ

KUVVETLİ ASİTLERİN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ • HBr → H+ + Br– • HBr + H2O → H3O+ + Br– • HI → H+ + I– • HI + H2O → H3O+ + I– 44

• HClO4 → H+ + ClO4– • HClO4 + H2O → H3O+ + ClO4– • HNO3 → H+ + NO3– • HNO3 + H2O → H3O+ + NO3– • H2SO4 → 2H+ + SO4–2 • H2SO4 + H2O → 2H3O+ + SO4–2 45

KUVVETLİ BAZLARIN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ • LiOH → Li+ + OH– • NaOH → Na+ + OH– • KOH → K+ + OH– • RbOH → Rb+ + OH– • CsOH → Cs+ + OH– • FrOH → Fr+ + OH– 46

• Ba(OH)2 → Ba+2 + 2OH– • Ca(OH)2 → Ca+2 + 2OH–

ZAYIF ASİTLERİN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ • HF ⇌ H+ + F– • HF + H2O ⇌ H3O+ + F– • HCN ⇌ H+ + CN– • HCN + H2O ⇌ H3O+ + CN– • CH3COOH ⇌ CH3COO– + H+ • CH3COOH + H2O ⇌ CH3COO– + H3O+

• H2S ⇌ H+ + HS– • H2S + H2O ⇌ H3O+ + HS– • H2CO3 ⇌ H+ + HCO3– • H2CO3 + H2O ⇌ H3O+ + HCO3– • H3PO4 ⇌ H+ + H2PO4– • H3PO4 + H2O ⇌ H3O+ + H2PO4– 49

• H2SO3 ⇌ H+ + HSO3– • H2SO3 + H2O ⇌ H3O+ + HSO3– • C6H5COOH ⇌ H+ + C6H5COO– • C6H5COOH + H2O ⇌ H3O+ + C6H5COO– • HOOC-COOH ⇌ H+ + (HOOC-COO)– • HOOC-COOH + H2O ⇌ H3O+ + (HOOC-COO)– 50

İYON HÂLİNDEKİ ZAYIF ASİTLERİN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ • HCO3– ⇌ H+ + CO3–2 • HCO3– + H2O ⇌ H3O+ + CO3–2 • HSO3– ⇌ H+ + SO3–2 • HSO3– + H2O ⇌ H3O+ + SO3–2 51

• H2PO4– ⇌ H+ + HPO4–2 • H2PO4– + H2O ⇌ H3O+ + HPO4–2 • HPO4–2 ⇌ H+ + PO4–3 • HPO4–2 + H2O ⇌ H3O+ + PO4–3

HİDROKSİL İÇEREN ZAYIF BAZLARIN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ • AgOH ⇌ Ag+ + OH– • Fe(OH)3 ⇌ Fe+3 + 3OH– • Mg(OH)2 ⇌ Mg+2 + 2OH– • Cu(OH)2 ⇌ Cu+2 + 2OH–

HİDROKSİL İÇERMEYEN ZAYIF BAZLARIN İYONLAŞMA DENKLEMİ ÖRNEKLERİ • NH3 + H2O ⇌ NH4+ + OH– • CH3NH2 + H2O ⇌ CH3NH3+ + OH–

HERHANGİ BİR BİLEŞİĞİN ASİT OLUP OLMADIĞINI NASIL TANIYABİLİRİZ? • H2SO4, NH3, H2CO3, CH4, C6H5COOH, C2H2 bileşiklerinden hangileri asittir? Bir bileşiğin asit olduğunu molekül formülünün hidrojen elementi ile başlamasından ya da organik bileşik ise karboksil grubu içermesinden tanırız. 55

• Buna göre, H2SO4, H2CO3, C6H5COOH, gibi bileşikler asitken NH3, CH4, C2H2 bileşiklerinin moleküllerinde hidrojen atomu başta olmadığı ve karboksil grubu içermediği için asit olmadıklarını söyleyebiliriz. • Yapısında asidik hidrojen atomu içermeyen ancak asit özellik gösteren maddeler de vardır. SO2, CO2 ve N2O5 gibi bileşikler hidrojen atomu içermemelerine rağmen asit özellik gösterir. 56

• Bu oksijenli bileşiklere asidik oksit ya da asidik anhidrit denir. Bu bileşikler su ile asit oluşturarak reaksiyon verir:

SU İLE ETKİLEŞEREK ASİT OLUŞTURAN MADDELER • Asidik oksit (asidik anhidrit) bileşikleri su ile asit oluşturur. • SO2(g) + H2O(s) ⇌ H2SO3(suda) • SO3(g) + H2O(s) ⇌ H2SO4(suda) • P2O5(g) + 3H2O(s) ⇌ 2H3PO4(suda) • N2O5(g) + H2O(s) ⇌ 2HNO3(suda) • CO2(g) + H2O(s) ⇌ H2CO3(suda) 58

SU İLE ETKİLEŞEREK BAZ (HİDROKSİL İYONU) OLUŞTURAN MADDELER • Metal oksit bileşikleri su ile baz oluşturur. • O-2 + H2O(s) → 2OH–(suda) • CaO(k) + H2O(s) → Ca+2(suda) + 2OH–(suda) • Na2O(k) + H2O(s) → 2Na+(suda) + 2OH–(suda) • K2O(k) + H2O(s) → 2K+(suda) + 2OH–(suda) 59

BİLEŞİKLERİN SINIFLANDIRILMASI • • • •

1– ASİTLER 2– BAZLAR 3– OKSİTLER 4– TUZLAR

OKSİTLER • Oksijenin yanında tek cins elementin bulunduğu (OF2 hariç) bileşiklerdir. • 1– ASİDİK OKSİTLER (ASİDİK ANHİDRİTLER) • Ametallerin oksijence zengin oksitlerine denir. Örneğin: CO2, NO2, N2O5, SO3, SO2, Mn2O7, CrO3. • Asidik oksitlerin suyla tepkimelerinden asitler, bazlarla tepkimelerinden tuz ve su oluşur. 61

• Asidik oksitler kovalent bağlıdır. • 2– BAZİK OKSİTLER (METAL OKSİTLER) • Metallerin oksitlerine denir. Örneğin: Na 2O, CaO, Li2O. • Bazik oksitlerin suyla tepkimelerinden bazlar, asitlerle tepkimelerinden tuz ve su oluşur. • Bazik oksitler, büyük oranda iyonik bağlı olup metallerin oksijenli bileşikleridir. 62

• 3– NÖTR OKSİTLER • Ametallerin oksijence fakir oksitlerine denir. Örneğin: CO, NO, N2O. • Nötr oksitler; suyla, bazlarla ve asitlerle tepkime vermezler. • Oksijenle yanarak asidik oksitlerine dönüşürler.

• 4– AMFOTER OKSİTLER • Amfoter metallerin oksitlerine denir. Örneğin: Al2O3, Cr2O3, ZnO, PbO, SnO. • Amfoter oksitlerin bazlar ve asitlerle tepkimelerinden tuz ve su oluşur. Suyla tepkime vermezler. • 5– PEROKSİTLER • Oksijenin –1 değerlikli olduğu oksitlerdir.1A ve 2A grubu metallerinin peroksitleri vardır. Örneğin: Na2O2, Li2O2, H2O2, K2O2, CaO2, MgO2, BaO2. 64

• Peroksitler ısıtıldıklarında normal oksitlerine dönüşür. • H2O2 + ısı → H2O + 1/2O2 • 6– BİLEŞİK OKSİTLER • Birden çok değerlik alan metallerin birden çok değerliğinin bir arada bulunduğu oksitlerdir. Örneğin: • FeO . FeO2 → Fe3O4 • PbO . PbO2 → Pb2O3 • PbO . Pb2O3 → Pb3O4 65

ASİT VE BAZLARIN ÇÖZÜNMESİ İLE İYONLAŞMA DERECESİNİN İLİŞKİSİ Çözünme yüzdesini zenginlik, iyonlaşmayı da vermek kabul edersek; çözeltileri dört gruba ayırabiliriz: 1. ÇOK ÇÖZÜNEN VE % 100 İYONLAŞANLAR (ZENGİN, TAMAMINI VEREN) –1 +1 HCl(g) + H2O(s) → H3O (suda) + Cl (suda) 66

• 2. AZ ÇÖZÜNEN VE % 100 İYONLAŞANLAR (FAKİR, TAMAMINI VEREN): Bu grup, çözünürlük dengesi konusundaki bileşikler olup iyonlaşma denklemleri yanlış olarak çift yönlü okla gösterilir. Bunun nedeni çözünürlük hesaplamalarının denge mantığıyla yapılmasındandır. Aslında suda çözünmezler, bunlar kimyada az çözünen diye geçer. Çözünmeleri milyonda birkaç ile trilyonlarda birkaç civarındadır. –1 +2 Ca(OH)2(k) Ca (suda) + 2(OH) (suda) 67

3. ÇOK ÇÖZÜNEN VEYA HER ORANDA ÇÖZÜNEN FAKAT AZ İYONLAŞANLAR (ZENGİN, AZINI VEREN) CH3COOH(s)+su⇌CH3COO

–1 (suda)

+1 (suda)

4. AZ ÇÖZÜNEN VE AZ İYONLAŞANLAR (FAKİR, AZINI VEREN) –1 +1 NH3(g) + H2O(s) ⇌ NH4 (suda) + OH (suda) (İLK İKİSİ KUVVETLİ, SON İKİSİ ZAYIFTIR)

SUYUN İYONLAŞMASI ON MİLYONDA BİR ORANINDA OLDUĞUNDAN REAKSİYON İŞARETİ ÇİFT YÖNLÜDÜR H2O(s) ⇌ H

+1 (suda)

+ OH

–1 (suda)

• 10 000 000 H2O molekülünden 1 tanesi iyonlarına ayrışır. • Hiç ayrışmasaydı veya daha fazla oranda ayrışsaydı ne olurdu? 69

• Saf su, çok hassas aletlerle anlaşılabilecek derecede iletkendir. • Hiç ayrışmasaydı: Elektrikli aletin içine su kaçarsa kontak yapar. Bu bir sigortadır ve uyarıdır; tedbirli olmamız, elektrikli aletin tamirini yapmamız için bir ikazdır. Çünkü; tedbirsiz ve ihtiyatsız olarak aletin tamiriyle uğraşılırsa, elektrik çarparak öldürür. H 2O molekülü iyonlarına hiç ayrışmasaydı, tedbirli olmamız için ikaz meselesi ortadan kalkacaktı. 70

• Daha fazla oranda ayrışsaydı: Su hem asit hem de baz olacağından yaşam olmayacaktı.

10.3.2. ASİTLERİN VE BAZLARIN TEPKİMELERİ

ASİTLERİN ÖZELLİKLERİ 1. Sulu çözeltilerinde iyonlaşırlar ve elektriği iletirler. Elektrik akımını ileten çözeltilere elektrolit çözelti denir. 2. Sulu çözeltilerinde H+ iyonu oluştururlar. 3. Mavi turnusol kâğıdını kırmızıya çevirirler. 4. Bazlarla tepkimeye girerek tuz oluştururlar. 5. Bazı metallerle tepkimelerinde H2 gazı çıkartırlar. 73

6. Bulundukları maddelere ekşilik katarlar. 7. Çözeltilerinin pH değerleri 7’den küçüktür. 8. Asitler genelde yakıcıdır.

BAZLARIN ÖZELLİKLERİ 1. Sulu çözeltilerinde iyonlaşırlar ve elektriği iletirler. 2. Sulu çözeltilerinde OH− iyonu oluştururlar. 3. Kırmızı turnusol kâğıdının rengini maviye çevirirler. 4. Asitlerle tepkimeye girerek tuz oluştururlar. 5. Elde kayganlık hissi uyandırırlar. 6. Bulundukları maddelere acılık katarlar. 75

7. Çözeltilerinin pH değerleri 7’den büyüktür.

ASİT VE BAZIN DEĞERLİĞİ • Anorganik asitlerde H sayısı değerliği verir. • Organik asitlerde COOH sayısı değerliği verir. • Bazlarda OH sayısı değerliği verir.

NÖTRALLEŞME REAKSİYONLARI

ASİT+BAZ→TUZ+SU

• Nötralleşme, asitten gelen H+ iyonu ile bazdan gelen OH- iyonunun birleşerek suyu oluşturmasıdır. • Eğer asidin H+ miktarı ile bazın OH- miktarı eşitse %100 nötralleşme olur. • Asit ve baz özelliği göstermeyen maddelere nötr maddeler denir: H+ + OH- → H2O Asit Baz Nötr

Ca(OH)2(suda) + 2HCl(suda) → CaCl2(suda) + 2H2O(s) • Yukarıda görüldüğü gibi bir asitle bir bazın tepkimeye girerek tuz ve su oluşturduğu olaylara nötrleşme tepkimesi denir. • 1 mol baz ile 2 mol asit tepkimeye girerek 1 mol tuz ile 2 mol su oluşmuştur. • Kat sayılar mol olarak alınır. 81

SODYUM HİDROKSİT İLE SÜLFÜRİK ASİDİN ETKİLEŞİMİ • 2NaOH(suda) + H2SO4(suda) → Na2SO4(suda) + 2H2O(s) • 2 mol baz ile 1 mol asit tepkimeye girerek 1 mol tuz ile 2 mol su oluşmuştur.

NÖTRALLEŞME REAKSİYONU ÖRNEKLERİ • NaOH + HNO3 → NaNO3 + H2O • NaOH + HCl → NaCl + H2O • NaOH + CH3COOH → NaCH3COO + H2O • 2NaOH + H2SO4 → Na2SO4 + 2H2O 83

• KOH + HNO3 → KNO3 + H2O • KOH + HCl → KCl + H2O • KOH + CH3COOH → KCH3COO + H2O • 2KOH + H2SO4 → K2SO4 + 2H2O

• NH3 + HNO3 → NH4NO3 • NH3 + HCl → NH4Cl • NH3 + CH3COOH → NH4CH3COO • 2NH3 + H2SO4 → (NH4)2SO4

NÖTRALLEŞME VE STOKİYOMETRİ • Asit ve baz çözeltilerinin karıştırılması ile tepkime sonunda iki durum söz konusudur (Tepkime sonunda arta kalan madde olmaz veya olur). • Birinci durumda ortamda asit ve baz kalmaz tamamı tuz ve suya dönüşür. Bu, tepkimeye giren asitle bazın mol sayısının stokiyometrik olarak eşdeğer olduğunda mümkündür. 86

• İkinci durumda tuz ve su oluşmakla beraber ortamda asit ve bazdan biri arta kalır. Bu ise, tepkimeye giren asitle bazın mol sayısının stokiyometrik olarak eşdeğer olmadığında söz konusudur.

ASİT VE BAZ ÇÖZELTİSİNİN KARIŞTIRILMASI SONUCUNDA OLUŞAN TUZUN pH’ı • Kuvvetli asit ile kuvvetli baz, mol sayıları stokiyometrik olarak eşdeğer olacak şekilde karıştırılırsa oluşan tuzun sulu çözeltisinde pH=7’dir.

• Kuvvetli asit ile zayıf baz, mol sayıları stokiyometrik olarak eşdeğer olacak şekilde karıştırılırsa oluşan tuzun sulu çözeltisinde pH, 7’nin altındadır. • Kuvvetli baz ile zayıf asit, mol sayıları stokiyometrik olarak eşdeğer olacak şekilde karıştırılırsa oluşan tuzun sulu çözeltisinde pH, 7’nin üstündedir.

• Zayıf baz ile zayıf asit, mol sayıları stokiyometrik olarak eşdeğer olacak şekilde karıştırılırsa oluşan tuzun sulu çözeltisinde pH, 7’nin üstünde de olabilir altında da olabilir. Zayıf baz ile zayıf asitten hangisinin daha zayıf olmasına göre değişir.

HİDROLİZ • Kuvvetli asitlerle zayıf bazların mol sayıları stokiyometrik olarak eşdeğer olacak şekilde (arta kalan maddenin olmadığı durum) reaksiyonlarından oluşan asidik tuzların katyonu hidroliz olur. Bu nedenle oluşan asidik tuz çözeltisinin pH’ı 7’nin altındadır. • Nötr tuzlar, suda hidroliz olmazlar. Nötr tuz çözeltilerinin pH’ı 7’dir. 91

• Kuvvetli bazlarla zayıf asitlerin mol sayıları stokiyometrik olarak eşdeğer olacak şekilde (arta kalan maddenin olmadığı durum) reaksiyonlarından oluşan bazik tuzların anyonu suda hidroliz olur. Bu nedenle oluşan bazik tuz çözeltisinin pH’ı 7’nin üstündedir.

ASİDİK TUZ, BAZİK TUZ, NÖTR TUZ • Asidik tuzlara NH4Cl, FeCl3, AlCI3 örnek verilebilir. • Bazik tuzlara KCN, NaF, CH3COONa örnek verilebilir. • Nötr tuzlara KCl, NaNO3, Na2SO4 örnek verilebilir.

ASİT VE BAZ ÇÖZELTİLERİNİN KARIŞTIRILMASI İLE HİDROLİZ İLİŞKİSİ • Asit veya bazdan birisi zayıf, birisi kuvvetliyse ve arta kalan madde yoksa ortamda yalnız hidroliz olan bir tuz var demektir.

TAMPON ÇÖZELTİLER • Birincisi (Asidik tampon): Zayıf bir asit ile bu asidin kuvvetli bir bazla olan –asidin anyonunu içeren– tuzu aynı kapta çözünürse oluşan çözelti asidik tampondur. • İkincisi (Bazik tampon): Zayıf bir baz ve bu bazın kuvvetli bir asitle olan –bazın katyonunu içeren– tuzu aynı kapta çözünürse oluşan çözeltiye bazik tampon çözelti denir. 95

KARIŞTIRILAN ASİT VE BAZ ÇÖZELTİLERİNDEN BİRİSİ ZAYIFSA VE ARTA KALAN MADDE VARSA BU KARIŞIMLARIN BİR KISMINDA TAMPON ÇÖZELTİ OLUŞUR 96

• Kuvvetli asit ile zayıf bazın karışması sonucu arta kalan zayıf baz veya zayıf asit ile kuvvetli bazın karışması sonucu arta kalan zayıf asit ise oluşan tampondur.

KARIŞTIRILAN ASİT VE BAZ ÇÖZELTİLERİNDEN BİRİSİ ZAYIFSA VE ARTA KALAN MADDE VARSA BU KARIŞIMLARIN BİR KISMINDA TAMPON ÇÖZELTİ OLUŞMAZ

• Kuvvetli asitle zayıf baz karışınca kuvvetli asit arta kalırsa veya zayıf asitle kuvvetli bazın karışınca kuvvetli baz arta kalırsa, tampon çözelti oluşmaz. • Böyle karışımlar kuvvetli asit veya kuvvetli baz çözeltisi gibi düşünülür.

TÄ°TRASYON

100

TİTRİMETRİ • Titrasyon, titrimetri demektir. Titrimetri; volumetrik (hacim ölçümüne dayanan) nicel (kantitatif) analiz metodudur. • Titrimetrik yöntemlerde kullanılan başlıca araçlar büret, mesnet, mesnet kıskacı, mesnet növesi, erlenmayer, balon joje, dereceli silindir, çözelti şişesi ve pipettir. • Titrant büretteki çözeltidir. Titre edilecek madde erlenmayere konulur. 101

• Titrant, ayarlı çözeltidir. • Eşdeğerlik noktası (ekivalens nokta) ile dönüm noktası karıştırılmamalıdır. • Eşdeğerlik noktası (ekivalens nokta) ile dönüm noktası arasındaki fark titrasyon hatasından kaynaklanır. • Titrasyon hatası yoksa eşdeğerlik noktası (ekivalens nokta) ile dönüm noktası aynıdır. • Titrimetride, titrasyon hatasını önlemek için kör çözelti kullanılır. 102

• Dönüm noktası titrasyonun bittiği noktadır. Dönüm noktasına titrasyon bitiş noktası da denir. • Eşdeğerlik noktası (ekivalens nokta) ise reaksiyon denklemine göre titrasyonun gerçekten bitmesinin gerektiği noktadır. • İndikatör, titrasyonun bitiş noktasında renk değiştiren fenolftalein, metil oranj, nişasta vb. organik maddelerden hazırlanmış çözeltilerdir. 103

• Büretteki ayarlı çözelti erlenmayerdeki karışıma damla damla ilave edilir ve sürekli çalkalanır. İlave edilen titrantın son bir damlasıyla dönüm noktasında ortamın rengi değişir. Bu anda büretin musluğu kapatılır, sarfiyat okunur. Hesaplamalar yapılır.

104

AYARLI ÇÖZELTİ HAZIRLANMASI • Ayarlı çözelti, kesin molaritesi bilinen çözeltidir; bir de yaklaşık molariteli çözelti vardır. • Ayarlı çözelti şöyle hazırlanır: Önce genelde 0,1 M’lık çözelti hazırlanır. Hazırlanan 0,1 M’lık bu çözeltiye yaklaşık molariteli çözelti denilir. Primer standart madde kullanılarak yapılan bir titrasyonla faktör bulunur. 105

• Faktör, kesin molaritenin bulunması için yaklaşık molaritenin çarpılması gereken 1’e yakın bir sayıdır. • Primer standart madde, %100 yalnız kendisini içeren saf bir maddedir ve hava, rutubet, güneş vb. dış şartlardan etkilenmez. • Böylece ayarlı çözelti hazırlanmış olur.

106

NÖTRALİMETRİ TİTRİMETRİK YÖNTEMLERDENDİR • 1. Asit–baz titrasyonları (Nötralimetri) • 2. Redoks titrasyonları • a. Potasyum permanganatla yapılan titrasyon (Permanganometri) • b. İyodür ile yapılan titrasyon (İyodimetri) • c. Seryum iyonuyla yapılan titrasyon (Serimetri) • 3. Cu+2 iyonunun EDTA (etilen di amin tetra asetik asit) ile fotometrik titrasyonu 107

• 4. Çöktürme titrasyonları (Arjantimetri) • 5. Kompleksleştirme titrasyonları (Kompleksometri)

108

NÖTRALİMETRİ • Asit–baz titrasyonlarına nötralimetri denir. Nötralimetri asidimetri ve alkalimetri olmak üzere iki çeşittir. Asidimetri, büretteki ayarlı asit çözeltisiyle yapılan titrasyondur. Alkalimetri, büretteki ayarlı baz çözeltisiyle yapılan titrasyondur. • Nötralimetrik yöntemde titrant madde kuvvetli asit veya kuvvetli baz olmalıdır. Erlenmayerdeki analizi yapılacak madde ise zayıf asit veya zayıf baz olabilir. 109

• Uygun indikatörün seçimi önemlidir; aynı titrasyon için birden fazla uygun indikatör olabilir. Ayarlı 0,1 M HCl çözeltisiyle yapılan asidimetrik titrasyonda indikatör olarak hem metil oranj çözeltisi hem de fenolftalein çözeltisi kullanılır. Ayarlı 0,1 M NaOH çözeltisiyle yapılan alkalimetrik titrasyon için de indikatör olarak hem fenolftalein çözeltisi hem de metil oranj çözeltisi kullanılır. 110

ASİTLERİN METALLERLE TEPKİMELERİ

111

AKTİF METAL PASİF METAL • Elektron verme eğilimi hidrojenden büyük olan metaller aktif metaldir. • Elektron verme eğilimi hidrojenden küçük olan metaller pasif metaldir.

112

PASİF METALLER • • • • • • • •

SOY METALLER Au Pt Pd YARISOY METALLER Cu Ag Hg 113

AKTİF METALLER • Pasif metallerin dışındaki yaklaşık 70 kadar metal aktif metaldir. • 1A grubu en aktifidir. 1A grubu metalleri suyla bile tepkimeye girer.

114

AKTİF METALLERİN ASİTLERLE TEPKİMESİ • Tüm aktif metaller tüm asitlerle tepkimeye girer, hidrojen gazı açığa çıkar. • Ni(k) + 2HCl(suda) → NiCl2(suda) + H2(g) • Fe(k) + 2HCl(suda) → FeCl2(suda) + H2(g) • Cr(k) + 3HCl(suda) → CrCl3suda) + 3/2H2(g) 115

• 2Al(k)+3H2SO4(suda)→ Al2(SO4)3(suda)+3H2(g) • Mg(k) + 2HNO3(suda)→ Mg(NO3)2(suda)+ H2(g) • Zn(k) + 2CH3COOH(suda) → Zn(CH3COO)2(suda) + H2(g)

116

PASİF METALLER HCl İLE TEPKİMEYE GİRMEZ • Pasif metallerin 6’sı da HCl ile tepkimeye girmez, dolayısıyla H2 gazı da açığa çıkarmaz.

117

• • • •

SOY METALLER Au + HCl → Tepkime vermez. Pt + HCl → Tepkime vermez. Pd + HCl → Tepkime vermez.

• • • •

YARISOY METALLER Cu + HCl → Tepkime vermez. Ag + HCl → Tepkime vermez. Hg + HCl → Tepkime vermez. 118

YARISOY METALLER OKSİJENLİ ASİTLERLE TEPKİMEYE GİRER • Tepkime sonucu H2 gazı açığa çıkmaz. • Derişik H2SO4 kullanıldığında SO2 gazı açığa çıkar. • Seyreltik H2SO4 ile tepkime olmaz. • Seyreltik HNO3 ile NO gazı açığa çıkar. • Derişik HNO3 ile NO2 gazı açığa çıkar. 119

YARISOY METALLERİN DERİŞİK SÜLFÜRİK ASİTLE TEPKİMESİ • 2Ag(k) + 2H2SO4(suda) → Ag2SO4(suda) + SO2(g) + 2H2O(s) • Bu tepkimeyi Cu ve Hg da verir.

120

YARISOY METALLERİN DERİŞİK NİTRİK ASİTLE TEPKİMESİ • Cu(k) + 4HNO3(suda) → Cu(NO3)2(suda) + 2NO2(g) + 2H2O(s) • Bu tepkimeyi Ag ve Hg da verir.

121

YARISOY METALLERİN SEYRELTİK NİTRİK ASİTLE TEPKİMESİ • 3Cu(k) + 8HNO3(suda) → 3Cu(NO3)2(suda) + 2NO(g) + 4H2O(s) • Bu tepkimeyi Ag ve Hg da verir. 122

SOY METALLERİN KRAL SUYU İLE TEPKİMESİ • Soy metaller (Au, Pt, Pd), yalnız kral suyu ile tepkimeye girer. • Au(k) + 3HNO3(suda) + 4HCl(suda) → HAuCl4(suda) + 3NO2(g) + 3H2O(s)

123

KRAL SUYU • 3 hacim derişik HCl (tuz ruhu) ile 1 hacim derişik HNO3 (kezzap) karışımından oluşan günümüzde de bütün dünyada hâlâ kullanılan kral suyunu Cabir bin Hayyan keşfetmiştir.

124

AMFOTER METALLERİN ASİT VE BAZLARLA TEPKİMELERİ

125

AMFOTER METALLER • • • • • • • •

Hem asit hem de bazla tepkimeye girer. Zn Al Cr Sn Pb Be Bi 126

AMFOTER METALLERİN ASİTLERLE TEPKİMESİ • Zn(k) + 2HCl(suda) → ZnCl2(suda) + H2(g) • Al(k) + 3HCl(suda) → AlCl3(suda) + 1,5H2(g)

127

AMFOTER METALLERİN BAZLARLA TEPKİMESİ • Amfoter metaller kuvvetli bazlarla tepkimeye girer. • Zn(k) + 2NaOH(suda)→ Na2ZnO2(suda) + H2(g) • Al(k) +3NaOH(suda)→Na3AlO3(suda) +1,5H2(g)

128

EKZOTERMİK OLDUĞU HÂLDE GERÇEKLEŞMEYEN REAKSİYON (SULARIN ACILAŞMAMASI) • Havada N2 ve H2 bulunduğu ve tepkime ekzotermik olduğu hâlde NH3 oluşmaz. Oluşsaydı sular acılaşacaktı. NH3, suları acılaştıran bir maddedir. N2 + 3H2 ⇌ 2NH3 + 22 kcal NH3 + H2O ⇌ NH4OH

129

4 mol KOH içeren bir çözelti kaç mol H2SO4 ile tepkimeye girerse tam nötralleşme gerçekleşir ve pH kaç olur?

r130

2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O 2 molle 1 mol girerse 4 molle 2 mol girer. pH=7 131

3 mol NH3 içeren bir çözeltinin tamamını kaç g HNO3 nötralleştirir, ne tür tuz oluşur, ortam pH’ı 7’den küçük mü büyük mü olur? (HNO3:63)

132

NH3 + HNO3 → NH4NO3 63x3=189 g HNO3 gerekir. Asidik tuz oluşur. Ortam pH’ı 7’den küçüktür. 133

20 mol NaOH içeren bir çözeltiye 6 mol H2SO4 içeren bir çözelti ekleniyor, tepkime sonucunda kaç mol tuz oluşur, hangi maddeden kaç mol artar, sonuçta ortam asidik mi bazik mi olur? 134

2NaOH+H2SO4⇌Na2SO4+2H2O

6 mol tuz oluşur. 8 mol asit artar. Arta kalan baz olduğundan ortam bazik olur.

135

%50 saflıktaki 26 gram Fe’in tamamının tepkimeye girmesi için kütlece %17,75’lik yoğunluğu 1,1 g/mL olan HCl çözeltisinden kaç mL almak gerekir? (HCl:36,5, Fe:56)

136

• • • •

Fe + 2HCl → FeCl2 + H2

13 g demir tepkimeye girecektir. Denkleme göre 56 g demir 71 gram asitle girer. 13 gram demir olduğuna göre 17,75 gram asitle girer. • Asit %17,75’lik olduğundan 100 g asit gerekir. • V=m/d • 100/1,1=91 mL almak gerekir.

137

2 mol Zn üzerine 2 mol H2SO4 içeren bir çözelti ekleniyor, tepkime %50 verimle gerçekleşiyor. Buna göre N.Ş.A. kaç L H2 gazı oluşur?

138

Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2 Verim %100 olsaydı 2 mol yani 44,8 L H2 gazı oluşurdu, verim %50 olduğuna göre 22,4 L oluşur.

139

0,2 mol KOH içeren bir çözelti ile kaç molekül-gram H2SO4 tepkimeye girerse tam nötralleşme olur?

140

2KOH+H2SO4→K2SO4+2H2O 2 molle 1 molekül-gram girerse 0,2 molle 0,1 molekül-gram girer.

141

0,2 mol Al’un tamamının yeterince H2SO4 ile tepkimesinden N.Ş.A. kaç litre H2 gazı açığa çıkar?

142

2Al+3H2SO4→ Al2(SO4)3+3H2 2 molden 3x22,4=67,2 litre, 0,2 molden 6,72 litre açığa çıkar.

143

Mg ve Au’dan oluşan 4 mollük bir karışım HNO3 çözeltisi ile tepkimeye giriyor, 3 mol H2 gazı açığa çıkıyor. Au’ın molce yüzdesi kaçtır?

144

Mg + 2HNO3 → Mg(NO3)2 + H2 Au + HNO3 → Tepkime vermez. 3 mol H2 gazı çıktığına göre karışımın 3 molü Mg’dur. Soruda toplam 4 mol verldiğinden 1 molü de Au olur. Buradan Au molce ¼ olduğuna göre molce yüzdesi %25’tir. 145

Ni ve Cr’dan oluşan 10 mollük bir alaşım yeterince HCl çözeltisi ile tepkimeye giriyor. 12,5 mol H2 gazı çıkıyor. Alaşımın kaç molü Ni kaç molü Cr’dir? 146

Ni + 2HCl → NiCl2 + H2 Cr + 3HCl → CrCl3 + 3/2H2 • • • • • • •

Her ikisi de HCl ile tepkimeye girer. Ni mol sayısı x, Cr mol sayısı y olsun. x+y=10 x+1,5y=12,5 0,5y=2,5 y=5 mol x=5 mol 147

MOL-MOL İYON İLİŞKİSİ

148

• Kuvvetli bir baz olan NaOH’in 1 molü suda tamamen çözününce ortamda kaç mol iyon bulunur?

149

• NaOH → Na+ + OH– 1 mol NaOH suda çözününce ortamda 2 mol iyon bulunur.

150

• %100 iyonlaşan (NH4)3PO4 tuzunun 1 molü suda tamamen çözününce ortamda kaç mol iyon bulunur?

151

• (NH4)3PO4 → 3NH4+ + PO4–3 1 mol (NH4)3PO4 suda çözününce ortamda 4 mol iyon bulunur.

152

• %100 iyonlaşan NH4NO3 tuzunun 1 molü suda tamamen çözününce ortamda kaç mol iyon bulunur?

153

• NH4NO3 → NH4+ + NO3– 1 mol NH4NO3 suda çözününce 2 mol-iyon ortamda bulunur.

154

20 mol NaOH içeren bir çözeltiye 6 mol H2SO4 içeren bir çözelti ekleniyor, tepkime sonucunda kaç mol tuz oluşur, hangi maddeden kaç mol artar, sonuçta ortam asidik mi bazik mi olur? 155

2NaOH+H2SO4⇌Na2SO4+2H2O

6 mol tuz oluşur. 8 mol asit artar. Arta kalan baz olduğundan ortam bazik olur.

156

%50 saflıktaki 26 gram Fe’in tamamının tepkimeye girmesi için kütlece %17,75’lik yoğunluğu 1,1 g/mL olan HCl çözeltisinden kaç mL almak gerekir? (HCl:36,5, Fe:56)

157

• • • •

Fe + 2HCl → FeCl2 + H2

158

10.3.3. HAYATIMIZDA ASÄ°TLER VE BAZLAR

159

HAYATIMIZDAKİ ASİDİK VE BAZİK MADDELER • Her madde ya asidik ya bazik ya da nötrdür. • Bazik yerine alkali veya kalevi kelimeleri eskiden beri kullanılır. • Asitlerin tamamı asidik, bazların tamamı da baziktir. • Asit, Latince ekşi anlamına gelen acidus kelimesinden türetilmiştir. 160

• Baz kelimesine günümüzde alkali de denilmektedir. Alkali kelimesi Arapça kökenlidir. Bazlara bu adı Cabir bin Hayyan (721-805) vermiştir. • Portakal, mandalina, erik, elma vb. meyveler, limon, sirke, turşu, maden suyu, kahve, hazır çorba gibi maddeler asidiktir. • Kabartma tozu, maden suyu, sabun, deterjan, şampuan, yumurta, kırmızı biber, diş macunu, bitter çikolata ve deterjan gibi maddeler baziktir. 161

HAYATIMIZDAKİ ASİTLER • • • • • • • •

Sülfürik asit Nitrik asit Hidroklorik asit Karbonik asit Bütirik asit (tereyağı asidi) Fosforik asit Borik asit Asetik asit (sirke asidi) 162

• • • • • • • • •

Fulvik asit Humik asit Malik asit (elma asidi) Laktik asit (süt asidi) Askorbik asit (C vitamini) Formik asit (karınca asidi) Asetil salisilik asit (aspirin) Sitrik asit (limon asidi) Folik asit 163

HAYATIMIZDAKİ BAZLAR • • • • • • • •

Amonyak Kireç Sodyum hidroksit (kostik) Potasyum hidroksit Alüminyum hidroksit Magnezyum hidroksit Baryum hidroksit Kalsiyum hidroksit 164

ASİTLERİN KULLANIM ALANLARI

165

HCl (TUZ RUHU) • Hidroklorik asit (hidrojen klorür), asidik olan mide öz suyunda bulunan asittir. • Tuz ruhu eskiden tuvalet temizliğinde kullanılırdı. Zararlı olduğundan günümüzde kullanımı azalmıştır. • Tuvalet temizliğinde çamaşır suyu ile tuz ruhu beraber kullanılmamalıdır; çünlü açığa çıkan klor gazı öldürebilir. 166

• Stres sırasında midede fazla salgılanan hidroklorik asit ağza geldiğinde ekşi bir tat bırakır. • Proteinlerin sindirimi ile görevlidir. • 1.Dünya savaşı sırasında HCl’ten elde edilen fosgen gazı (COCl2) kimyasal silah olarak kullanılmıştır.

167

HİDROJEN SÜLFAT • H2SO4 (SÜLFÜRİK ASİT): Akülerdeki asittir. Yapay bir maddedir. • Kimya laboratuvarında çok kullanılır. • Zaç yağı olarak bilinir. • Derişik sülfürik asit nem çekici bir maddedir. • Cabir bin Hayyan (721-805) Kıbrıs taşı olarak bilinen demir (II) sülfatı (FeSO 4) kullanarak sülfürik asidi elde etmiştir. 168

• Asit yağmuru olarak yağan sülfürik asit çinko olukları aşındırır: Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2

169

HİDROJEN NİTRAT • HNO3 formülü ile gösterilir. Yapay gübre üretiminde kullanılır. • Dinamit gibi patlayıcı madde yapımında kullanılır. • Halk arasında kezzap olarak bilinen madde derişik nitrik asittir. • Yapay maddedir. • Derişik nitrik asit beton zemini aşındırma, delme özelliğine sahiptir. 170

H2CO3 (KARBONİK ASİT) • Doğal maden sodalarında en çok oranda bulunan maddedir. Meşrubat, kola vb. gazlı içeceklerde de bulunur.

171

ASETİK ASİT (SİRKE ASİDİ) • Formülü CH3COOH olup sistematik adı asetik asittir. • Sirke, asetik asit içerir. • Asetik aside sirke asidi de denir. • Sirke ruhu % 100’lük CH3COOH’tir. • Sirke ruhunun kimyasal adı, anhidr asetik asit veya susuz asetik asittir. 172

• Yapay sirke kütlece % 5’lik CH3COOH’tir. • Doğal sirke de % 5’lik CH3COOH’tir; ama içinde yüzlerce az ve eser miktarda çeşitli maddeler vardır. Bu maddeler mineral maddeler, vitaminler ve faydalı mikroorganizmalardır.

173

HCOOH (Formik asit) • Karınca asidi olarak de bilinir. • Karınca salgısında ve ısırgan otunda bulunur. • Karınca ısırınca veya ısırgan otuna dokununca oluşan yanma formik asitten kaynaklanır. • Gıdalarda mikrobik bozulmayı önlemek için kullanılır. 174

H3PO4 (FOSFORİK ASİT) • Fosforik asit kolalarda bulunur, kolaya özgü aromayı verir, sert ve keskin tadı oluşturur. • Nem çekicidir. • Gübre, ilaç ve gıda endüstrisinde kullanılır.

175

HF • Hidroflorik asit veya hidrojen florür sistematik adıdır. • Hidroflorik asit, camı aşındırmasından dolayı cam işlemeciliğinde kullanılır: 6HF(suda) + SiO2(k) → H2SiF6(suda) + 2H2O(s)

176

ASPİRİN (ASETİL SALİSİLİK ASİT) • Aspirinin yapısında asetil salisilik asit bulunur. • Söğüt yaprağında ve söğüdün dallarında bulunur. Salkım söğüdün yaprağı veya dalı kül edilirse aspirin elde edilir.

177

MALİK ASİT • Elmada bulunur. • Elma asidi olarak da bilinir.

178

SİTRİK ASİT (LİMON TUZU) • Portakal ve limon gibi turunçgillerde bulunur. Limon asidi adıyla da bilinir. Yapay olanı en tehlikeli kanserojen etki maddesidir. Başlıca bulunduğu hazır gıdalar; gofretler, bazı meyve suları, bazı çorbalar, turşular, reçeller ve bazı şekerlemelerdir. Evlerde yapılan turşu ve reçellerin çoğuna da yapay sitrik asit konulmaktadır. 179

BENZOİK ASİT (C6H5COOH) • Gıdalarda mikrobik bozulmayı önlemek için kullanılır.

180

H3BO3 (BORİK ASİT) • Alerjik göz kaşıntılarında borik asit çözeltisi kullanılır.

181

OKZALİK ASİT • Kuzukulağında bulunur.

182

ASKORBİK ASİT (C VİTAMİNİ) • Kuşburnu, limon, portakal vb. meyvelerde bulunur. Yapay olanı kanserojendir, bazı içeceklerde katkı maddesi olarak kullanılır.

183

SALİSİLİK ASİT • Nasır ilaçlarında bulunur.

184

LAKTİK ASİT (SÜT ASİDİ) • Yoğurtta, ekşimiş sütte ve yorulunca kaslarda bulunur.

185

SİRKENİN ELDE EDİLMESİ • Sıkılıp suyu alınan üzümün kalan posasına cibre denir. Cibrenin üzerine ılık su dökülür. 1 hafta beklenir. Daha sonra cibrenin üzerindeki seyreltik üzüm suyu diyebileceğimiz kısım üzümün posasından ayrılarak küplere aktarılır. Hava ile teması kesilmeyecek şekilde küpün ağız kısmı ince bir tülbentle örtülür. Yaklaşık 1 sene sonra sirke olur. 186

YAPAY SİRKE (MARKETLERDEKİ SİRKE SENTETİKTİR VEYA DOĞAL BİLE OLSA KATKI MADDESİ İÇERİR) • Sentetik sirke: Sanayide yapay yolla elde edilen anhidr asetik asidin % 5’lik çözeltisidir. Ayrıca katkı maddesi ilave edilmiştir. 187

• Marketlerden alınan sirke, ya sentetik sirkedir ya da doğal yollardan elde edilmiş olsa bile koruyucu madde içeren sirkedir.

188

ASETİK ASİT • Asetik asit yapay maddedir. Piyasada sirke ruhu veya susuz asetik asit adıyla bilinir. % 100 asetik asit içerir. • Günümüzde yapay etanolun 2 basamak oksidasyonu ile veya asetilene su katılmasıyla oluşan asetaldehitin 1 basamak yükseltgenmesiyle elde edilmektedir. Bu nedenle yapay diyoruz. • Eskiden şaraptan elde edilirdi. 189

DOĞAL SİRKE (SİRKE) • Doğal sirkedeki % 5 asetik asit, doğaldır. • Ayrıca içinde yüzlerce az veya eser miktarda çeşitli maddeler vardır. Bunların başlıcaları; mineral maddeler, vitaminler ve faydalı mikroorganizmalardır. • Doğal sirke ancak ev ortamında yapılabilir. Marketlerde katkısız doğal sirke bulmak mümkün değildir. 190

• Doğal sirkede katkı maddesi yoktur. • Doğal sirkenin kendine has çok güzel tadı, kokusu ve aroması vardır. • Doğal sirkede son kullanma tarihi olmaz.

191

SİRKENİN FAYDALARI • Sirke doğal asetik asidin seyreltik hâlidir. Yemeklerimizde kullandığımız aynı zamanda sıhhatimize de faydalı olan bazı maddeler vardır ki çoğunun farkında değilizdir. Sirke bunlardan biridir. Salatamıza sirke koyarken sirkenin bize sağlayacağı faydaları hiç düşünmeyiz. Hele sirkenin yenmekten başka haricen de kullanılabileceği çoğumuzun aklına bile gelmez. 192

• Karbonhidratların ağızda sindirimi, salyanın içindeki pityalin enzimi ile başlar. Sirke, tükürük salgılanmasını arttıran en mühim yiyeceklerdendir. • Sirke ile çocuklardaki pişik önlenebilir. Yıkanan çamaşırların son durulama suyuna bir miktar sirke katılması çocukta pişik meydana gelmemesine yardım eder. • Sirke uygun şekilde sulandırılarak arpacıkta da kullanılabilir. 193

• Antibiyotiklerin hakkından gelemediği başlıca mikroplar pseudomonas ve proteustur. Sirke bunların hakkından gelebilir. Sirke kuvvetli bir mikrop öldürücüdür. • Orta kulak enfeksiyonlarında kaynamış sirkenin kullanılması ile başarılı neticeler alınmıştır. Sirkenin damlatılmasıyla müzminleşmiş kulak iltihaplarının önüne geçilip akıntı kurutulabilir. 194

• Cildiyecilerin önemli tedavi usullerinden biri banyo tedavisidir. Bu tedaviyi antiseptik (mikrop öldürücü) amaçlı veya kaşıntıya karşı olarak kullanırlar. • Alkali zehirlenmelerinde en mühim tedavi edici maddenin, sulandırılmış sirke olduğu eskiden beri bilinmektedir. • Sirke, ateşli hastalarda ateşi düşürmek için de kullanılmaktadır.

195

• Bitli hastalarda %10’luk sirke tedavi edicidir. Bit tedavisinde Kwell losyonu kullanılır. Fakat bu ilaç bitin sirkesine ait kitin tabakasını eritemez. % 10’luk sirke solüsyonu bu tabakayı eritir. • Sirke derideki lipit mantoyu eritmek suretiyle kepeklenmeyi de önleyebilmektedir. • Sirke güneş ışınlarına karşı deriyi koruyucu hususiyete sahiptir. 196

• Yemekten önce bir kaşık kolesterole iyi gelir. • Vitamin ve mineral dengesinin korunmasına yardımcı olur. • Hazmı kolaylaştırır. • Kan dolaşımını düzenler. • Damarlardaki kalınlaşmaya engel olur. • Kilo kontrolüne yardımcıdır. • Vücudu osteoporoza karşı korur. 197

• • • •

Ekleme yerleşen zehirli artıkları temizler. Eklem romatizmasına engel olur. Diş ve diş eti sağlığı için çok faydalıdır. Zenginlik kaynağıdır. Sirke olmayan ev fakirdir. • Özelliğini kaybeden mıknatıs, sirkede şarj olur.

198

BAZLARIN KULLANIM ALANLARI

199

NaOH (SODYUM HİDROKSİT) • Halk dilinde sud kostik, kostik ya da kostik soda olarak bilinir. • Beyaz sabun imalinde kullanılır. • Güçlü bir dezenfektan olan sodyum hidroksit temizlik malzemelerinin üretiminde önemli bir yer almaktadır. • Sodyum hidroksit lavabo açıcıdır. • Kimya laboratuvarında, nitel ve nicel analizlerde çok kullanılır. 200

• Piyasadaki yeşil zeytinler kostiklidir. Kostik; zeytini, normal süresinden çok daha kısa sürede, yaklaşık 5–6 günde sarartır. Kostikli zeytinlerin farklı istenmeyen bir kokusu olur. • Yapay bir maddedir.

201

KOH (POTASYUM HİDROKSİT) • • • •

Halk dilinde potas kostik olarak bilinir. Arap sabunu sentezinde kullanılır. Yapay gübre imalinde kullanılır. Doğada bulunmaz, yapay olarak elde edilir.

202

Ca(OH)2 (KALSİYUM HİDROKSİT) • • • •

Sönmüş kireç olarak bilinir. Kireç denilince de sönmüş kireç anlaşılır. Beyaz renkli tozdur. Badana yapımında kireç süspansiyonu kullanılır.

203

• Sönmemiş kirecin (kalsiyum oksit) su ile reaksiyonundan sönmüş kireç (kalsiyum hidroksit) oluşur: CaO(k) + H2O(s) ⇌ Ca(OH)2(suda) • Çiftçiler bazen toprağa kireç tozu serperler. Bunun nedeni, asidik özellik gösteren toprağın bu özelliğini ortadan kaldırmaktır.

204

KİREÇ SUYU • Ca(OH)2(suda): Kireç suyu, kalsiyum hidroksitin doymamış veya doymuş çözeltisidir. CO2 gazının ayıracıdır.

205

BARİT SUYU • Ba(OH)2 (BARYUM HİDROKSİT): Diğer adı barittir. Barit suyu, doymuş veya doymamış Ba(OH)2 çözeltisidir.

206

NH3 (AMONYAK) • NH3 gübre yapımında kullanılır. • Amonyak, çoğu temizlik malzemesinin bileşimine girer. • Piyasada amonyak olarak satılan, amonyağın sulu çözeltisidir. • Amonyak, endüstride gübre imalatında kullanılır. • Arı sokmalarında, arının soktuğu yere amonyak sürülür. 207

• % 17’lik olan derişik amonyak 5–10 misli seyreltildikten sonra doğrudan temizlik maddesi olarak koltuk, döşeme, halı temizliğinde ve kumaş lekelerinin çıkarılmasında kullanılır. • Gümüş eşyalar da amonyakla temizlenir. • Amonyak, yüksek sıcaklık ve basınçta üretilir. • Aşağıdaki reaksiyon denklemi amonyağın elde edilmesine aittir: • N2 + 3H2 ⇌ 2NH3 + 22 kcal 208

Mg(OH)2(k) ve Al(OH)3(k) • Mg(OH)2(k) ve Al(OH)3(k): Antiasit mide pastilleridir. Mide ekşimesinde kullanılır: Mg(OH)2 + 2HCl → MgCl2 + 2H2O Al(OH)3 + 3HCl → AlCl3 + 3H2O 209

ASİTLERIN ENDÜSTRİ, TEMİZLİK VE TARIMDAKİ KULLANIM ALANLARI • Gıda endüstrisinde organik asitlerin büyük bir kısmının mikrobik bozulmayı önlemede kullanıldığını öğrendik. • Gübrelerin büyük bir kısmının nitrik asitten elde edildiğini öğrendik. • Lavabo açıcı olarak sodyum hidroksit kullanıldığını öğrendik. 210

ASİTLERİN TAŞINMA, DEPOLANMA VE KULLANIMINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER • Asitler korozif yani aşındırıcı özellikteki maddelerdir. • Asitler bazlarla tepkime verdikleri için asit ve bazlar ayrı yerlerde depolanmalı ve taşınmalıdır. 211

• Asit buharlarının solunması zararlıdır. Ayrıca asitlerin diğer maddelerle etkileşiminden tehlikeli ve zehirli gazlar meydana gelebilmektedir. • Bu nedenle asitlerle çeker ocak altında çalışılmalıdır. • Derişik sülfürik asitten çözelti hazırlanırken derişik sülfürik asit yavaşça su içine bırakılmalıdır, asla derişik sülfürik asit üzerine su eklenmemelidir. 212

• Derişik sülfürik asit çözeltisi belirtildiği gibi hazırlandığında bile etrafa çok ısı çıkar, sıcaklık elimizle cam malzemeye değemeyeceğimiz kadar yükselir. Dikkat edilmezse sülfürik asit etrafa sıçrayabilir.

213

ASİT YAĞMURLARI • Asit yağmuruna neden olan en önemli asit H2SO4 (sülfürik asit) bileşiğidir. • Endüstride atık madde olarak oluşan SO 2 ile NO2 tepkimeye girerek SO3’e dönüşür. SO2 + NO2 ⇌ SO3 + NO • NO nötr oksit olduğundan suyla tepkimeye girmez, asit oluşturmaz. SO3 atmosferdeki su buharıyla tepkimeye girer. 214

• H2O + SO3 ⇌ H2SO4 • Filtresi olmayan fabrika bacalarından çıkan SO2 gazı; havadaki O2 ile birleşir, SO3 gazı oluşur. • SO2 + ½O2 ⇌ SO3 • SO3 gazı; yağmur yağdığında H2O ile birleşir. Asit yağmuru adıyla bilinen H2SO4 meydana gelir. • SO3 + H2O ⇌ H2SO4 215

• İkinci olarak H2SO3 (sülfüröz asit), asit yağmurlarına neden olur. • Sülfürlerin bol hava ile ısıtılarak oksidine dönüştürülmesi işlemi olan kavurma sonucunda açığa çıkan SO2 (kükürt dioksit) gazı, çevre kirliliğine ve H2SO3 oluşumuna neden olur. • H2O + SO2 ⇌ H2SO3

216

• Üçüncü olarak H2CO3 (karbonik asit), asit yağmurlarına neden olur. • Termik santralden atmosfere yayılan CO 2 gazı H2O ile birleşerek H2CO3 (karbonik asit) bileşiği meydana gelir, karbonik asit de asit yağmurlarına neden olur. • H2O + CO2 ⇌ H2CO3 • Günümüzde fabrika bacalarına filtre takma zorunluluğu olduğundan dolayı asit yağmuru sorunu ortadan kalkmıştır denilebilir. 217

• Sülfürik asit, topraktaki kalsiyum iyonları ile reaksiyona girerek kalsiyum sülfat oluşturur. Kalsiyum sülfat suda çözünmediğinden toprak içinde sabitleşir ve bitkiler tarafından alınamaz. Asit yağmurları, göllerin kirlenmesine, mermer ve kireç taşlarının erozyonuna neden olmuştur. İnsan sağlığı başta olmak üzere, ormanları ve tarihî yapıları tehdit etmiştir. Bitki örtüsü zarar görmüştür. Ciddi solunum rahatsızlıkları meydana gelmiştir. 218

HNO3 VE ASİT YAĞMURU • Havada azot ve oksijen olmasına rağmen hiçbir zaman azot oksitler oluşmaz. • Şimşek çaktığında bile gerekli olan yüksek aktivasyon enerjisi sağlanamaz. • Sağa doğru cereyan yüzdesi çok düşüktür. N2 + 2,5O2 + yüksek sıcaklık ⇌ N2O5 • Yanma reaksiyonları ekzotermik olduğu hâlde azotun yanması endotermiktir. 219

• Filtresi olmayan fabrika bacalarından çıkan NO2 gazının hava oksijeniyle birleşip N2O5 gazını oluşturması da ihmal edilebilir düzeydedir. • 2NO2 + 0,5O2 ⇌ N2O5 • Diazot pentaoksit (N2O5) bileşiğinin suyla reaksiyonu da çift yönlü olup ileri reaksiyonun hızı çok yavaştır. • N2O5 + H2O + yüksek sıcaklık ⇌ 2HNO3 220

• Her şimşek çakışında HNO3 (kezzap) oluşması için şartlar hazır olduğu hâlde konulan engellerle hayat devam etmekte, nitrik asit yağmuru yağmamaktadır. • Dördüncü olarak da HNO3 (nitrik asit), asit yağmurlarına neden olur.

221

ASİT VE BAZ AMBALAJLARINDAKİ GÜVENLİK UYARILARI • Kanunlarla tüm kimyasal maddelerin ambalajlarında tehlike işaretlerinin bulundurulması zorunlu kılınmıştır. Bu işaretler tüm dünyaca kabul edilen ortak anlam taşıyan işaretlerdir.

222

ASİTLİ İÇECEKLERİN SİNDİRİM SİSTEMİNE ETKİSİ • Asitli içecekler vücut sıvılarının pH’ının bozulmasına neden olur. • Diş çürümesinin nedenlerinden biri de asitli içeceklerdir. • Asitli içeceklerin tüketimi ülser gibi hastalıkların oluşumuna neden olmaktadır. • Asitli içecekler kemik erimesi hatta kemik kırılmalarına neden olmaktadır. 223

MADEN SUYU İLE SODANIN FARKI • Maden suyu ve soda farklı içeceklerdir. • Avrupa ülkelerinde mineralli su olarak da bilinen maden suyu magma tabakasından aldığı karbondioksit gazının basıncıyla yeryüzüne çıkar. Bu sırada geçtiği katmanlardaki mineralleri de çözen maden suları, yer altından çıkan tamamen doğal sulardır. 224

• Soda ise içilebilir nitelikteki mineraller ve karbondioksit gazı eklenmesiyle elde edilen yapay içeceklerdir.

225

MADEN SUYUNUN SİNDİRİM SİSTEMİNE ETKİSİ

• Maden suları vücudun ihtiyacı olan sodyum (Na+), potasyum (K+), kalsiyum (Ca2+), magnezyum (Mg2+), bikarbonat (HCO3-) ve fosfat (PO43-) gibi mineralleri içerir. • Bu minerallerden dolayı maden suları bazik özelliğe sahiptir.

226

• Maden suları midenin asitliğini düzenleyerek mide ve bağırsak hastalıklarının olumsuz etkilerinin azaltılmasını sağlar. Sindirimi kolaylaştırır. • Midenin asit değerinin artmasıyla gerçekleşen yanma ve ekşimenin giderilmesine yardımcı olur: (HCO3)– + H+ → H2O + CO2 • İçeriğindeki sodyum minerali vücuttaki asit-baz dengesini düzenler. 227

• Kalsiyum minerali ise birçok sindirim enziminin salgılanmasına yardımcı olur.

228

SİNDİRİM SİSTEMİNDEKİ ASİDİK VE BAZİK SALGILAR • Sindirim sistemimizdeki asidik ve bazik salgılarla ortam pH’ı ayarlanmaktadır.

229

VÜCUT SIVILARINDA pH’IN ÖNEMİ • Vücut sıvılarının belli pH değerlerinde olması gerekir. Aksi hâlde çeşitli hastalıklar meydana gelir. • Kanın pH’ı 7’ye düşerse veya 7,8’e çıkarsa insan ölür. • İdrarın pH’ı, alınan besin maddelerine göre değişir. • Tükürüğün pH’ı ağız mukozasının fonksiyonlarını en iyi yapabileceği seviyededir. 230

• Mide öz suyu pH’ının 2’nin altına düşmesi ülser rahatsızlığındandır; pH’ın artması ise hazımsızlık demektir. • Sıhhatli durumlarda pH belli aralıklarda tutulmaktadır. • Hücre içinde her an asidik ya da bazik özellikte maddeler meydana gelmesine rağmen meydana gelen asitler, bazlarla; bazlar ise asitlerle birleşerek tuzları oluşturur. Böylece hücre içi pH değeri sabit tutulur. 231

• Hücre zarının seçici geçirgenlik özelliği vardır. Hücrede, hayatın devamı için önemli tedbirler mevcuttur. • pH’ın sabit tutulması için; zardan belli maddelerin hücre içine girmesi, bazen de pH’ı bozan maddelerin hücre dışına atılması gerekmektedir. • Bazı hücrelerde her an 2000 kimyasal reaksiyonun olduğu göz önüne alınırsa pH’ın sabit tutuluşundaki hassasiyet daha iyi anlaşılmış olur. 232

• pH’ın değişmemesi için hücrenin ihtiyacı olan maddeler hücreye zamanında ve ihtiyaç miktarında girmekte, zararlı maddeler de hücreden atılmaktadır; böylece pH korunmaktadır. • Vücudun ihtiyacı olan moleküller, gerektiğinde hücre içinde de sentezlenebilir. Bu sentez esnasında pH’ın da korunduğu görülmektedir.

233

• Her bir molekül için hücre zarında özel bir şifre vardır. Böylece hücreye girmek üzere gelen molekülün faydalısı zararlısından ayrılmaktadır. Yeni ortaya çıkan ve yapay olduğundan dolayı da sağlığa zararlı bazı moleküllere karşı da gereksinim duyuldukça yeni şifrelemeler olmaktadır. Bu şifreleme, elbette her zaman olmaz. İnsan, kendi isteğiyle zarara razı olmuş olabilir. Hastalıklarda ve ölümde sebeplerin perde olduğu da unutulmamalıdır. 234

• Sağlığı bozacak ölçüde pH değişimine neden olan yabancı moleküllere karşı hücre zarı karşı koyar; karşı koyamazsa, hücre ya hastalanır ya da ölür. Ölen hücreler, vücudun dışına bilinen yollarla çıkarılır. • Kanımızdaki harikulade vücut sistemimiz de, kanımızın asitlik-bazlığın pH değerini belirli seviyede tutacak şekilde programlanmıştır. 235

GASTROENTESTİNAL SİSTEM VE pH • Mide ve bağırsak asitliğinin derecesinin ayarlanmasında çok hassas dengeler gözetilir. Bu dengeler bozulursa değişik rahatsızlıklar ortaya çıkar. • Özellikle insanın ruhsal durumunun, mide hareketleri ve mide salgısına etkisi büyüktür. • Gıdalardan yalnız proteinlerin sindiriminin bir kısmı midede olur ve kuvvetli asidik ortamda yürütülür. 236

• Midede pepsin enzimi ve hidroklorik asit etkisiyle proteinler peptonlara parçalanır. • İnce bağırsakta; yağlar, karbonhidratlar, bir de midede peptona parçalanan proteinler yapı taşına ayrışır. • İnce bağırsaktaki sindirimde ortamın; nötre yakın asidik veya nötre yakın bazik olması gerekir. • Her bir besin maddesinin sindirimi için gereken pH değerleri farklıdır. 237

• İnce bağırsakta farklı pH değerlerinin ayarlanmasında; ince bağırsak duvarı, pankreas ve safra salgısı görevlidir. • Midenin çıkışında 4–7,2 arasında değişen pH değeri, ince bağırsağın başlangıcında 5,6 ile 7 arasında, ince bağırsağın ortalarında 6,8 ile 7,6 aralığında, ince bağırsağın sonlarında ise 7,2 ile 8,3 arasında olur. • Mide, salgı yaptığında koruyucu mukusun altındaki pH, 7’dir. Mukusun üstündeki pH, 2’dir. 238

• Kör bağırsakta 5,8–7,6 olarak belirlenen pH derecesi, kalın bağırsakta 6,5–7,8’dir. • Dışkının (gaita) pH’ı 6 ile 7,3 arasında değişir. • Mide ve bağırsakta pH değerlerinin belli aralıklarda olması, hem sindirimin ve emilmenin devamı hem de bağırsak bakterilerinin görevlerini yapabilmeleri için gereklidir. • Mideden yemek borusuna geri kaçan karışımın pH’ı düşük olduğundan reflü hastalığına sebep olur. 239

• Reflü; yemek borusundaki ağrı, yanma ve iltihaptır.

240

GÜNDELİK HAYATTA KULLANILAN BAZI MADDELERİN pH DEĞERLERİ

• İçme sularının pH değeri 7,5-8,0 arasında değişir. Bu da içme sularının bazik özellik taşıdığını gösterir. • Bazı sabunların pH değeri 5,5’tir. Sabun bazik tuzdur. Bazı sabunlara konulan katkı maddeleri sabunların asidik özellik taşımasına neden olmaktadır. 241

• Cildin pH’ı 7’den küçük olduğu için cilt ile temas eden çoğu kozmetik ve temizlik ürünleri de asidiktir. Örneğin ellerimizin temizliğinde sıkça kullandığımız ıslak havluların pH değeri de yine 5,5’tir. Islak havlular cildin pH dengesini bozmadan, cildi nemlendirilerek hijyenik temizlik sağlar.

242

BAZI MADDELERİN pH DEĞERLERİ Madde Mide öz suyu Limon Sirke Greyfurt Portakal Kiraz Domates Muz Ekmek

pH 2,0 2,3 2,8 3,1 3,5 3,6 4,2 4,6 5,5

Madde Patates Süt Saf su İdrar Tükürük Kan Hücre içi sıvı Kaynak suyu Magnesi kalsine

pH 5,8 6,5 7,0 7,0 7,1 7,4 7,4 7,4 10,5 243

ASİT VE BAZLA ÇALIŞIRKEN SAĞLIK VE GÜVENLİK AÇISINDAN DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER • Çamaşır suyu ve tuz ruhu birleşince açığa çıkan klor gazı öldürebilir: NaOCl + 2HCl → NaCl + H2O + Cl2 • NaOCl, çamaşır suyunun, HCl ise tuz ruhunun formülüdür. 244

• Sodyum hidroksit halk dilinde kostik olarak bilinen kuvvetli bir bazdır. Sodyum hidroksit lavabo açıcıdır. Kuvvetli bazlar, alüminyum, çinko gibi amfoter metallerle tepkimeye girer. Özellikle eski tesisat boruları bu metallerden yapılmaktadır. Amfoter metallerden yapılan tesisat borularını lavabo açıcılar tahrip eder: Zn(k) + 2NaOH(suda) → Na2ZnO2(suda) + H2(g) Al(k) +3NaOH(suda)→Na3AlO3(suda) +1,5H2(g) 245

• Temizlik sırasında temizlik yapılan alanın kesinlikle iyi havalandırılması gerekmektedir. • Aşırı temizlik malzemesi kullanımı başta insan sağlığı olmak üzere hava, su ve toprak kirliliğine sebep olmaktadır. • Aşırı miktarda kullanılan temizlik malzemeleri kanser, kalp hastalıkları, astım, diyabet, hormonal bozukluklar, zayıflamış bağışıklık sistemi gibi ciddi sağlık sorunlarına yol açmaktadır. 246

• Aerosol ambalajlarda satılan piyasadaki temizlik ürünlerinde sıkıştırılmış gazlar bulunur. Bu gazlar ozon tabakasının incelmesine sebep olur. Ozon tabakası bilindiği gibi Güneş’ten gelen zararlı ışınların Dünya’ya ulaşmasını önler. Ozon tabakası zarar gördükçe Dünya’ya ulaşan zararlı ışınlar, canlı organizmaları olumsuz etkiler. Cilt kanserine yakalanma riskini arttırır. Gözlere zarar verir. 247

• Çaydanlıktaki kireç, limon suyu veya sirke ile çözülür. • Limonda bulunan limon asidi ve sirke asidi her ikisi de zayıf asittir. • Kireci çözmek için kuvvetli asitlere gerek yoktur. • Evde kullandığımız metal malzemenin örneğin kaşıkların pasını çıkarmak için de sirke veya limon suyu ile silip daha sonra bol su ile yıkamak yeterlidir. Kuvvetli aside gerek yoktur. 248

• Alüminyum ve çelikten üretilen mutfak gereçlerindeki kireci çözmek için tuz ruhu, kezzap gibi asitler kesinlikle kullanılmamalıdır, tepkimeye girer ve hidrojen gazı çıkar, zaten belirtildiği gibi kireci sirke ve limon suyu daha iyi çözer. CaCO3(k) + 2CH3COOH(suda) → Ca(CH3COO)2(suda) + H2O(s) + CO2(g) • Bakır demlikteki kireç hidroklorik asit (tuz ruhu) ile çıkarılabilir, nitrik asit (kezzap) kesinlikle kullanılmamalıdır. 249

10.3.4. TUZLAR

250

TUZLAR • Anyon ve katyon içeren, suda genelde çözünebilen, suda çözündüğünde veya sıvı hâlde elektriği iletip katı hâlde iletmeyen, oda şartlarında katı hâlde bulunan maddelerdir.

251

TUZ ÇEŞİTLERİ • 1– ASİDİK TUZ Kuvvetli asitle zayıf bazın tepkimesinden oluşan tuzdur. • 2– BAZİK TUZ Kuvvetli baz ile zayıf asidin tepkimesinden oluşan tuzdur.

252

• 3– NÖTR TUZ Denk kuvvetlerde asit ve bazın tepkimesinden oluşan tuzdur. • 4– ÇİFT TUZ KAl(SO4)2 → K+ + Al+3 + 2SO4–2 • 5– KOMPLEKS TUZ Fe3[Fe(CN)6]2 → 3Fe+2 + 2[Fe(CN)6]–3 253

254

255

SAF SUYA NÖTR TUZ ÇÖZELTİSİ EKLENİNCE pH YÜKSELİR Mİ, DÜŞER Mİ, DEĞİŞMEZ Mİ? • Değişmez.

256

ASİDİK TUZ, BAZİK TUZ, NÖTR TUZ • Asidik tuzlara NH4Cl, FeCl3, AlCI3 örnek verilebilir. • Bazik tuzlara KCN, NaF, CH3COONa örnek verilebilir. • Nötr tuzlara NaCl, KNO3, Na2SO4 örnek verilebilir.

257

TUZ ÇÖZELTİLERİNİN pH’ı • Nötr tuzun sulu çözeltisinde pH, 7’dir. • Asidik tuzun sulu çözeltisinde pH, 7’nin altındadır. • Bazik tuzun sulu çözeltisinde pH, 7’nin üzerindedir.

258

SABUNLAR BAZİK TUZDUR • Sabunlar baziktir. • Büyük moleküllü ve çift sayıda C içeren mono karboksilli asitlerin sodyum ve potasyum tuzlarıdır. • Sodyum tuzu beyaz sabun, potasyum tuzu arap sabunu, kalsiyum tuzu ise terzi sabunudur.

259

YEMEK TUZU (SOFRA TUZU) • NaCl (SODYUM KLORÜR) • Hastanelerde kullanılan ve halk arasında tuzlu su olarak bilinen serum fizyolojik, %0,9’luk NaCl (sodyum klorür) çözeltisidir. • Kara yollarında buz mücadelesinde tuzdan yararlanılır. • Kaya tuzunda 80 madde vardır. Kaya tuzu Erzincan, Çankırı ve Kırşehir’de bulunur. 260

SODA (ÇAMAŞIR SODASI) • • • •

Formülü Na2CO3’tür.

Sodyum karbonat diye okunur. Doğal bileşiktir. Van gölü suyu, çamaşır sodası çözeltisidir. Ancak, içinde her çeşit deterjan da vardır. Van gölündeki çamaşır sodası, dünyanın ihtiyacını karşılayacak kadar çokluktadır. • Soda saf hâlde Beypazarı’nda bulunur. 261

• Doğada beyazımsı renksiz, şeffaf ve taş şeklindedir. Piyasadaki sodalar, sodanın toz edilmişidir. • Çamaşır sodasına, trona da denir. • İleride sabun ve deterjanın yerini alacak kıymette bir kaynağımızdır. • Soda denildiğinde çamaşır sodası anlaşılır, yemek sodası anlaşılmaz. • Cam, kum ve sodyum karbonat karışımının yüksek sıcaklıkta ısıtılıp soğutulmasıyla elde edilen bir maddedir. 262

YEMEK SODASI VEYA KABARTMA TOZU VEYA İNGİLİZ SODASI VEYA İNGİLİZ KARBONATI VEYA KARBONAT • NaHCO3 (SODYUM BİKARBONAT) • Hamur işlerinin temel malzemesidir. • Dişlerin beyazlatılması ve ağız kokularının giderilmesinde kullanılır. 263

• Mide ekşimesi HCl fazlalığından olur. Kullanılan karbonatın görevi asidi nötrleştirmektir: NaHCO3 + HCl → NaCl + H2O + CO2

264

GÜHERÇİLE • • • •

KNO3 (POTASYUM NİTRAT) Yapay gübre üretiminde kullanılır. Doğada bulunmaz, yapay elde edilir. Potasyum nitrat, kara barut yapısında odun kömürü tozu ve kükürt ile birlikte bulunur.

265

• Potasyum iyonu içeren bileşikler alevin alevin rengini mor renge dönüştürürler. Bu özelliğinden dolayı potasyum nitrat havai fişeklerin üretiminde kullanılır. • Bunun yanında sigara sarılmadan önce tütün harmanına eklenerek tütünün düzgün yanmasını sağlar. • Et ve et ürünlerinin saklanmasında gıda koruyucusu olarak kullanılır. Sucuk, salam gibi ürünlere kırmızı renk vermek için kullanılır. 266

İNGİLİZ TUZU • MgSO4 X 7H2O

267

ŞİLİ GÜHERÇİLESİ • NaNO3 (SODYUM NİTRAT) • Yapay gübre üretiminde kullanılır. • Doğada bulunmaz, yapay elde edilir.

268

ALÇI • CaSO4 x 2H2O (KALSİYUM SÜLFAT DİHİDRAT) • Cevher adı jipstir. Doğal bileşiktir. Piyasada alçı olarak satılır. • Banyo küvetleri ve duş sistemlerinde yalıtım malzemesi olarak kullanılır. • Tıp alanında ortopedik ameliyatlardan sonra kemik yenilenmesinde görev yapar. 269

• Tarım alanında toprağın ıslah edilmesinde kullanılır. • Ekmekte katkı maddesi olarak kullanılır.

270

KİREÇ TAŞI • CaCO3 (KALSİYUM KARBONAT) • Kalsiyum karbonatın piyasa adı kireç taşıdır. • Mermer % 98 ile % 100’lük, kalker % 90 ile % 98’lik kalsiyum karbonat bileşiğidir. CaCO3’tan çimento, tuğla, fayans ve harç gibi çeşitli maddeler üretilir. Çimento, CaCO3’ın pişirme-soğutma-öğütme işlemlerinden geçirilmesiyle elde edilir. 271

• Mermer tezgâh üzerinde limon kesilmemelidir, çünkü limon suyu mermerin aşınmasına neden olur. • Heykeller kalsiyum karbonat taşı kullanılarak yapılır.

272

SÖNMEMİŞ KİREÇ (KALSİYUM OKSİT) CaO • Kireç taşından elde edilir. • CaCO3 → CaO + CO2

273

SÜLFAT GÜBRESİ • (NH4)2SO4 (AMONYUM SÜLFAT) • Fenni sülfat gübresidir. Yapay maddedir. • Amonyağın sülfürik asit ile tepkimesinden elde edilir. • 2NH3 + H2SO4 ⇌ (NH4)2SO4

274

FOSFAT GÜBRESİ • (NH4)3PO4 (AMONYUM FOSFAT) • Fenni fosfat gübresidir. Yapay bir maddedir. • Amonyağın fosforik asit ile tepkimesinden elde edilir. • 3NH3 + H3PO4 ⇌ (NH4)3PO4

275

NİTRAT GÜBRESİ • NH4NO3 (AMONYUM NİTRAT) • Fenni nitrat gübresidir. Yapay bir maddedir. • Amonyağın nitrik asit ile tepkimesinden elde edilir. • NH3 + HNO3 ⇌ NH4NO3

276

NİŞADIR • NH4Cl (AMONYUM KLORÜR) • Halk arasında nişadır olarak bilinen madde NH4Cl (amonyum klorür) bileşiğidir. • Kuru pillerde elektrolit olarak amonyum klorür çözeltisinden yararlanılır. • Amonyağın hidroklorik asit ile tepkimesinden elde edilir. • Öksürük şurupları amonyum klorür içerir. 277

• Beyaz tozdur. • Bakır kapların kalay ile kaplanmasında bakır kabın yüzeyindeki oksit katmanının giderilmesinde kullanılır. Aynı şekilde lehim (kalay-kurşun alaşımı) yapılırken de metal yüzeydeki oksit katmanını gidererek metalin lehim tutmasını kolaylaştırır.

278

ADİ ŞAP VEYA KAN TAŞI KAl(SO4)2x12H2O • Potasyum alüminyum sülfat, adi şap veya kan taşı adıyla bilinir. • Damar büzücü özelliğinden dolayı kan durdurucu olarak şap kullanılır. • Boya fabrikalarında mordan maddesi olarak kullanır. • Doğal maddedir, doğada bulunur. 279

ŞAP (ALÜMİNYUM SÜLFAT) Al2(SO4)3 • Alüminyum sülfat piyasada şap olarak da bilinmektedir. • Doğada bulunmaz, suda çözünür. • Doğada alüminit adı verilen suda çözünmeyen mineralden elde edilir. • İtfaiyecilikte suya ve ateşe dayanıklı kumaşların hazırlanmasında alüminyum sülfat kullanılmaktadır. 280

SÜRME • PbO2: Kurşun(IV)oksit göze çekilen sürmedir. Gözü radyoaktiviteden korur.

281

GÖZ TAŞI VEYA GÖK TAŞI • CuSO4 x 5H2O: Mavi kristallerden oluşan, suda çok çözünen bir maddedir. Elmanın kabuğu çok faydalı olmasına rağmen elma, kabuğu soyularak yenmelidir; elma ağaçları CuSO4 çözeltisiyle ilaçlanır. Bol suyla yıkansa bile kabukta Cu+2 kalır. Cu+2 düzeyinin kanda yükselmesi ile Wilson adı verilen ölümcül karaciğer hastalığı baş gösterebilir. Yapay bir maddedir. 282

BORAKS • Na2B4O7 x 10H2O (SODYUM TETRABORAT DEKAHİDRAT): Formülü Na2O.2B2O3.10H2O şeklinde de yazılabilir. Tabiattaki boraks bileşiğidir. Cam yapımında ve suların sertliğinin giderilmesinde kullanılır.

283

KATI PETROL • NaBO2H2O2 x 3H2O (KATI PETROL) • Doğadaki bor filizinin en önemlisidir. Bu bileşikten elde edilen H2 ile, havadaki O2 yakılarak enerji elde edilir.

284

ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ÜNİTESİNDE KARŞILAŞILAN SÖYLEM HATALARI • Bir maddenin baz olması için formülünde (OH)– bulunması gerekmez. Formülünde (OH)– içermediği hâlde NH3(g) bazdır. • Bir maddenin asit olması için sulu ortam gerekmez. CH3COOH(s) sulu ortam olmadan da H+ verebilir. 285

ASİTLİK-BAZLIK İLE ASİT-BAZ KELİMELERİNİN FARKI • Asitlik ve bazlık kimyasal bir özelliktir. • pH’ı 7’den küçük diye her maddeye asit, pH’ı 7’den büyük diye de her maddeye baz denilmemesi gerekir. • ‘Sabun bazdır’ denilmesi yanlıştır; çünkü sabun baz değildir, bazik tuzdur. • Asit–baz denilince HCl, NH3 vb. sadece asit ve baz maddeler anlaşılır. 286

ASİTLER, BAZLAR VE

TUZLAR ÜNİTESİNDE SOSYAL ALANDA KULLANILAN KİMYA KELİME VE DEYİMLERİ • Bazı hadiseler; sap ile samanın birbirinden nasıl ayrıldığını –bir turnusol kâğıdı gibi– gösteren önemli olaylardır.

287