Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar

Nuredin Ibram Independent Researcher, Constanța, Romania

ibramnuredin@yahoo.com

123

The 1st Annual Kurultai of the Endangered Cultural Heritage AKECH 2018, 5-8 July, Constanța, Romania

Our Tatar Traditions and Customs: Cultural Expressions Inherited from Our Forefathers

Abstract: In this paper, I explore the customs and traditions of the Tatars in Dobrogea. I explain the meaning of some terms of wide circulation in the traditions of Tatars. I study salutation, welfare, visit and wedding with all stages and variants. I conclude by analyzing the basic notion, the source of all the customs of the Tatars in Romania and everywhere.

Keywords: Tatar; custom; tradition

“Geşmĭşĭn unutalmagan bĭr milletnĭñ keleceğĭnden asla şüphe etĭlalmaz” Necip H. Fazıl

1. Kĭrĭş

Toplumlar quwetlerĭn, menlĭklerĭn, kĭm bolğanların er ortamda tartınmadan ifade etmek zorundadır; geçmĭş tarihlerĭne, tĭl, örf-âdetlerĭne, dinĭne, öz kültürlerĭne sahip şıqmalıdır. Ama, geşken zaman olaylarıñ üstünde taqılıp qalmamak kerek, kelecekke, ilerĭsĭ üşĭn azĭrlĭklĭ bolmamız kerek.

Ismail Gaspıralı’nıñ şiarı “Tĭlde, Fĭkĭrde, Ĭşte Bĭrlĭk” sözlerĭn canlandırmaq üşĭn, Tatarlarnı, halqımıznı, cemaatımıznı bĭrleştĭrmek üşĭn tarihĭn ve medeniyetĭn, kültürümüznĭ yaşatacak üşĭn, kĭmlĭğĭmĭznĭ qorımaq, keleceğĭmĭznĭ garantilemek üşĭn, geleneklerĭmĭzĭñ, örfâdetlerĭmĭzĭñ balaban rolü bardır.

Romanya’da Müslüman Tatar’larda tatbiq yaşanğan, cayılğan mevcut laik em dinĭ örf-âdet, töre, tören, şenlĭkler, bayramlarımıznı qısqaca sıralayıq: ad salma, selam-selamlaşmak, ziyaretler, loqsa adetlerĭ, Aşüre künĭ, Nawrez-Qıdırlez-Tepreş bayramları, Qadĭr keşesĭ, Ramazan em Qurban bayramları.

Insan hayatında önemlĭ, muhim, sayılı noqtasında tuwum, balalık, caşlık, cetĭşken ve ölĭmge dair gelenekler, başqa dini ve laik âdetler, hayatımıznıñ delĭllerĭ, ĭspatları, yaşam tarzın belgelerĭdĭr.

Toplumuñ ve insanıñ hayatı, bĭr taqım sosyal qıymetler etrafında yasalğan faaliyetlerden ibarettĭr: Iktisadi qıymet (ucuz-paalı), Ilmi qıymet (dogrı-yañğış), Estetik qıymet (güzelşĭrkĭn), Ahlâki qıymet (ârüw-yaman), Dini qıymet (muqaddes, mubarek, qutsal).

124

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram Gelenekler em örf-âdetler, bo pütĭn qıymetlernĭ qapsar, ĭşĭne alır, toplumlarıñ özellĭklerĭn hem şahsiyetĭn belĭrler, kültürüñ önemlĭ unsurudur.

Özĭn bĭlmek, kĭmlĭgĭmĭznĭ, özdeşlĭgĭmĭznĭ coytmamaq, tĭlĭmĭznĭ ve örf-âdetĭmĭznĭ yaşatmaq demektĭr. Âdetler, estetik-âhlaq yapılarımız insanımıznı, Tatar milletĭmĭznĭ qorşalağan, ayaqta tutqan kültür unsurlarıdır, baş noqtalar sayılır. Insanlarnıñ cüregĭnde, qalbĭnde, tüşüncesĭnde, faaliyetĭnde AILE, MILLET, VATAN süygĭsĭ bolmalı. Gerçek insanlarımız, gerçek Tatarlar örf-âdetlerĭn, kültürlerĭn yaşarlar, yaşatırlar. Tĭl, din, kültür eksĭlmez milli taşlarımızdır, vicdan yapısıdır.

Bĭzler Romanya Tatarları asırlardır örf-âdetlerĭmĭznĭ, geneleklerĭmĭznĭ yaşadıq-yaşattırdıq, qorıdıq ve nesĭlden-nesĭlge illettĭk, caydıq. Milli ve dini bayramlarımıznı kutlaymız, dualarımızda ölgenlerĭmĭzge rahmet ketĭremĭz. Romanya tatar cemiyetĭ köterĭlme, zamandaş medeniyetke cetĭşme olaynıñ ĭşĭndedĭr. Bo yükselĭş, bĭlĭm, üyretĭm, teknolojinĭ kapsar. Tabii, kültürniñ, örf-âdetlerĭmĭznĭñ bonda balaban payı bardır.

2. Bazı âdet ve geleneklerĭmĭz

“Âdet dinnĭñ yarısıdır” (atasöz)

2.1 Selâm. Selâmlaşmaq.

Selâm sözĭ: emniyet, selamet, sawlıq, göñĭl raatlığı, barış, yakşı netice, kurtılış manalarnı ifade eter. Selâm insanlarnıñ bĭrĭ-bĭrisĭne söz ya da işaret men yapqanları bĭr nazĭklĭk, saygı haleket, ĭşlem, bolgı, davranış, tavır, hoşlıq, külgen yüzdĭr.

Selâmlaşmaq hoşkörüw sĭmgesĭ, medeniyleşmek, insanlaşmaq demektĭr. Selâm bermek, selâmlaşmaq bĭr cemiyet ĭşĭnde insanlar arasında bağlantılarnı, sayğı-süygĭnĭñ eñ önemlĭ bĭr ifadesĭdĭr. Bĭzĭm yaşağan cemiyetĭmĭzde de farklı seslenme alışqanlıqlar bar bolğanın köremĭz. Selâm bermek sünnettĭr, selâm almaq farzdır; bĭr yerge ayaq basıp barğanda, kĭrgende, o yerden ayırılğanda, şıqqanda selâm berĭlĭr.

Selâm bergende “Selâmün aleyküm”, cevabı alğanda “Aleyküm selâm” aytılır. Demek ke “Allanıñ selâmĭ bĭzĭm üstĭmĭzde bolğanday sĭzlerĭñ de üstĭñĭzde bolsın”, “Allah sĭznĭ er türlĭ qazadan-beladan qorısın”.

Selâm bergende bargan üyge kĭrĭlgenĭn ifade ete. Kur’an-ı Kerim’de selâm ve onıñ önemĭ 20-den fazla yerde tekrarlanıp kelgendĭr. Meselâ, “Nisa” süresĭn 86-cĭ ayette oqıymız: “Bĭr selâm man selâmlanğan zaman sĭz de ondan güzelĭ men selâm berĭñĭz; aynısı man qarşılıq berĭñĭz. Şüphe yoq, Allah er şiynĭñ esabın sorar.”

Selâmlaşmanıñ sade dini şeklĭ yoqtır. Kündelĭk, sosyal ve resmi şekĭllerĭ de bardır: “bayraq salâmı”, “asker selâmı”, “kündelĭk selâmı”, v.b.

125

The 1st Annual Kurultai of the Endangered Cultural Heritage AKECH 2018, 5-8 July, Constanța, Romania Geleneksel bolıp halqımıznıñ kullanğan sözlerĭ: “kün aydın”, “künĭñĭz (sabañız) aydın, qayırlı bolsın”, “qayırlı ĭşler”, “qayırlı collar”, “qayırlı keşeler”.

Selâm caşlardan yaşlılarğa, cürgenlerden yerĭnde otırıp turğanlarğa, az bolğanlardan köp bolğanlarğa berĭlĭr. Selâm ne zaman berĭlmez? Namazda namaz qılğanlarda, hutbe oqığan ve tınlağanlarga, fıqıh dersĭ şalışqanlarğa, yamanlağan, ĭşkĭ ĭşken, öşeklegen şahıslarğa , yabancı qızlarğa, caş kelĭnşeklerge, v.b.

Selâmnıñ türlĭ notları, aytuwları, sölentĭlerĭ bardır. Tatlı selâm etmeknĭñ karşıtı “tuzlı selâm” bardır, o da sert cevap demektĭr. “Selâm cĭbermek” bĭr haber iletmek ya da hatırlamada tabılmaq, anmada tabılmaq. “Selâmlaşmaq” sabah selâmı (bĭrĭncĭ selâm) demek “Selâmetlemek”, “sawlıq man ket” demek, yolcını ozğarmaq demek. “Selâmsız” saygısız, sayğı köstermegen bĭrewĭdĭr. “Selâmlıq”, eskĭden saray ve qonaqlarda erkeklernĭñ qalğan qalğan, sohbet etken cerĭ. Selâmlıq kelĭmenĭñ karşıtı “haremlĭk”-tĭr (saray em qonaqlarda apaqaylarğa ayırılğan bölĭm).

Selâm, halq yaşamıñ tecrübesĭdĭr, bĭrköp deyimlerge, aytuwlarğa, atasözlerge yansığandır. Misâl: “selâm ketĭrgen saw bolsın”; “ne selâm, ne saba” (katĭrsĭz, dostlıq köstermegen bĭrewĭ); “selâm berdĭk, borıjlı şıqtıq” (bĭr nezaket yapmaq man balaban bĭr ĭşke yüklendĭk); “selâm sabanı kesmek” (bĭrew men ĭlĭşkĭlerge soñ bermek); “garĭpke berĭlgen selâm, altın cerĭn tutar”, “qış qıyamet, yaz selâmet”; “sen saw, men selâmet”, v.b. Romanya Tatar milli şairĭmĭznĭñ, Mehmet Niyazi’nĭñ duygusal bĭr şiirĭñ adı “Dobruca’dan sĭzge selâm ketĭrdĭm”

Eger “kayırlı sabalar”, “kayırlı künler, aqşamlar, keşeler” aytımları bellĭ bĭr zamanğa baylansa, “Merhaba”, “maraba” dep selâmlaşmaq künĭñ bĭr zamanına baylı tuwıldır. Arapça’dan kelgen “merhaba” raat cayılıp otır, “ârüw künler” anlamların taşır. “Merhabalaşma” selâmlaşma demektĭr. Bĭrköp kĭşĭlernĭ, toplumca selâmlamaga “Merabayıq” derler.

2.2 Bereket

“Bergen kolnı erkez öber” (atasöz). “Oñ qolıñ bergenĭn sol qolıñ körmesĭn” (atasöz).

Toplumızda bek qullanılğan, iygĭ, bollıq, köplĭk tĭlegen bĭr hitap bereket hitabıdır, ifadesĭ, tabĭrĭdĭr. Folklorımızda, halq maneviyatımızda, bereket sözĭn qullanğan köp aytımlar, atasözlerĭmĭz bar. Meselâ, “hareket bolğan yerde, bereket bardır”.. Şalışqan kĭşĭler Alla’nıñ ĭstegĭ men de bereketnĭ, hoşnutlıqnı elde eterler. Bĭr tĭlegĭmĭz: “bereketlĭ yıl bolsın/küzde ambarlar tolsın/er şiyĭmĭz bol bolsın” başqa bĭr tĭlegĭmĭz men “Halil Ibrahimnĭñ bereketĭn bersĭn Alla (üyĭmĭzge)” köp uyuşa, ahenklĭlĭk kura. “Raamet bereket” (cawın, bollıq),

126

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram “sürüwĭne bereket” (bek köp), “bereket bersĭn” (bĭr kĭmsenĭñ hoşnıtlığına, memnuniyetĭne dair sözler), “bereket duası” (Tanrı’ga şükran etken dua) v.b., Tatar cemaatımızda iyigĭlĭk etmek, ettĭrmek herkezde bĭlĭnĭr, cayılğandır.

2.3 Ziyaretler

“Saygı, süygĭ ekĭ yaqlı bolır” (atasöz)

Ziyaretler toplum arasında süygĭ ve sayğı ĭlĭşkĭlernĭ, katnaşuwlarnı, irtibatlarnı, qawileştĭrgen bĭr coldır. Ziyaretşĭler bĭrbĭrlerĭn taa ârüw tanırlar, ârüw ya da yaman tarafların bellĭ eterler, tanırlar, bĭrlerĭne yardımcı bolırlar. Romanya Tatarlarında “közden uzaq bolğan, göñĭlden de uzaq bolır” atasözĭ cayılğandır, geşerlĭdĭr.

Ziyaretler men balabanlarımız, üy reislerĭmĭz, qastalarımız, ana-babalarımız, eñ başta yaşlılar em qastaların göñĭllerĭn almaq, em olarnı, em bĭznĭ mesut, mutlu eter, vicdan rahatlığı ketĭrer.

Ziyaretlerde “kĭşkenelerĭñ közlerĭn, balabanlarıñ kolların” öpmek fırsatı man, olarğa sayğı em süygĭ kösterĭrmĭz. Gene mĭsapĭrperverlĭk, Romanya Tatarların cömertlĭk em iyilĭk gibi ahlâki erdemlerĭ, toralıq, temĭzlĭk men qawileşken bĭr örf-âdetĭmĭzdĭr.

Ziyaretĭñ bĭr taqım quralları bardır: ziyaret zamanında dıqqat, iltifat köstermek, kaberlĭ ziyaret yasamaq, qarşı taraf üşĭn maddi ya manevi sıqıntı yaratmamaq, qılıq ve qıyafetĭmĭz temĭz, tertĭplĭ bolması, üy saibĭñ kuwanışına ya da üzüntüsüne, qaar-qaswetĭne qatılmaq, ortaqlaşmaq, ziyaret süresĭ uzatmamaq. Bĭr mĭsafĭrnĭ küler yüz men qarşılamaq farz kuraldır.

Din hükĭn bolıp, mezar (qabĭr) ziyaretĭnde bĭzler Romanya Tatarları balaban önem beremĭz. Qabĭr ziyaretĭnde abdest almaq şarttır. Qabĭr ziyaret sırasında Fatiha(Elham), Yasin, Ikhlâs(Kulhualla) (Kur’an-ı Kerim’nĭñ 1-cĭ, 36-cı, 112-cĭ sürelerĭ) okunır, Peyğamberĭmĭz ve tüm aile, aqraba, müslüman ölĭlerĭñ ruhların anmaq üşĭn dualar bağışlanır. Ünlĭ Qırım Tatar tĭl uzmanı Bekir S. Çobanzade ne güzel, manalı duyğılar man şo mısralarnı yazğandır: “Qabrĭmde melekler sorğı sorasa Azrail tĭlĭmnĭ biñ kere torasa Öz tuwğan tĭlĭmde ayt mağa dermen” (“Tuwğan Tĭl”)

Halqtan şıqqan bĭr deyim, ziyaret faaliyetĭn ticaret men bĭrleştĭre. Şonday ke, bĭrewnĭ körmege ketken men, bo ketĭşten başqa bĭr ĭşĭmĭznĭ halletermĭz. “Em ziyaret, em ticaret” Tatarlarda bek cayğındır.

127

The 1st Annual Kurultai of the Endangered Cultural Heritage AKECH 2018, 5-8 July, Constanța, Romania

2.4 Toy merasimĭ

“Köp süydĭk bĭrbĭrĭmĭznĭ Sen de kel – kör bĭznĭ Bo mutlu künĭmĭzde Paylaşayıq her şiynĭ”

“Toy” kelimesĭ “toymaq” mastarından kelgen eskĭ Tatar halqnıñ bĭr sözĭ, sözcıgĭdĭr. Toy, “toymaq”-qa dair (“toya-toya” aşamaqqa dair) halq folqlorında şenlĭk, zewq, şölen, yemeklĭ eglence, demek. Müstecĭp Ülküsal bĭr eserĭnde “bayramlarımızda, toylarımızda, cıyınlarımızda şenlĭk yasayıq”dep buyura. Kündelĭk qonışmamızda köp manalı bolğan toylarnı köstere: “sünnet toy”, “közaydın toy”, “üylenmek toy”. Üylenme toyları üş aşamalıdır: “tolğa toy” (“söz kesme”), “nĭşan toy”, “üyken toy”.

Köp deyimler, aytuwlar: “Özĭ toyar, közĭ toymaz”; “Sekĭrgenĭñ sekĭz kün, toyğanıñ toqız kün”; ”Sĭzge toyım bolmaz” ve atasözler: “Aşap toymağan, calap toymaz”; “Insan tuwğan cerĭnden bek, toyğan cerĭn qıdırır”; “Öksĭznĭñ bĭr toyğanı ayran, bĭr toyğanı bayram”; “Toyğan qız törkĭnĭn tanımaz” demek “barlıqqa cetĭşken qız ana-baba tanımaz”); “Taban kĭrlenmiy taban toymaz”; “Tolmazğa quyma, toymazğa berme”; “Iygĭ kün men iygĭ dostqa toyım bolmaz” yaşam felsefesĭñ noktaları, işaretlerĭ, manalarıdır.

Namlı Romanya Tatarlarıñ yazarı, profesorı, gazetecĭsĭ, Rahmetke qawuşqan manevi arqadaşım Altay Kerim (1937-2006), Tatar toyların esasın, özellĭgĭn, farqlılıgın, güzellĭgĭn şay sözler men aşıqlay: “Toyğa oynaşıp, cırlaşıp, yedĭ türlĭ Tatar aşı man sıylanıp, eglene turğan toyımız” (Altay Kerim). Necip H. Fazıl ekliy: “Bĭrbĭrĭsĭ men cır cırlaşıp, laf etĭlĭp, aşk söndĭrĭlĭp, zewq etĭlĭp toyılmay” (Necip H. Fazıl).

Üylenmek, aile bolmaq, dünya üyĭne kĭrmek demektĭr. Romanya’da 1950 senelerĭnden evvel caşlarımız ĭstedĭklerĭ ve ĭstegen süygĭlĭlerĭ men üylenmez edĭler. Olarıñ cerĭne aile balabanları, baba-neni, kelĭn-kĭyew saylarlarqarar berĭr edĭler. “Allah rahmet etsĭn, anambabam menĭ üy etmek tasasına tüştĭler” ve “Taa tĭnewĭnkĭ bala, menĭm mınaw Cevat’ım bugĭn askerlĭgĭn pĭtĭrĭp, torası, üylenmek şağına kelĭp turı” (Necip H. Fazıl).

Üylenmek-üylendĭrmek konısında babanıñ, aile reisĭ bolıp, eñ quwetlĭ sözĭ bar edĭ. Çünkĭ aytuwlı bĭr şıñdan bĭlĭrmĭz: “Cawın cawsa cer cımşar, qar cawsa qatar, Anaylar sıypap östĭrĭr, Babaylar satar”

128

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram Tabii, bĭrĭncĭ şart, kelĭn bolacaq qız ve kĭyew bolacaq erkek qarşılıqlı süygĭ duygusı taşırlar. “Boztorğay” folqlor cıyıntığında sevda, aşq, üylenmekke dair köp dörtlĭk misâlları bar: “Suwday aqtım, duruldım Bara-kele yorıldım Anam menĭ üylendĭr Bĭr güzelge uruldım”

Sonra, maddi durum da közden geşĭrĭlĭr edĭ: “dertĭñ bolsa sölen, borcıñ bolsa üylen” der edĭler atalarımız, kartilerĭmĭz.

Bazen üylemek mutlulıq, eskĭsĭnden taa arüw, güzel, anlayışlı bĭr hayat, bazen de sıqıntılı, zorlıq, parasızlıq, kĭşkene atışmalar, kavğalar demektĭr. Sıqıntılarğa qatılmaq, olarnı ceñmek, atlatmaq Yüce Tanrı’nıñ yardımı man “üy arabasın” barabar cegĭlmesĭ bĭr sorumlılıqtır. Bo durumnı gene yazarlarımızdan Necip H. Fazıl, Mehmet şahsıñ sözlerĭ men aşıqlay, borışqa batıp, insanlığın satıp, üylenmeknĭ qınay.

Demek ke üylenmek balaban bĭr soraw, bĭr sual, bĭr mesele. Qız bermek, qız almaq, kĭyew qazanmaq bĭr ticaret tuwıldır; o insani bĭr qarar, bĭr prensiptir. Yaşamda “bügĭn bar, yarın yoq!” laf etmek men cürülmez. Üylenmek şalışmaq, fedakâarlıq, bĭrbĭrĭne güven, dayanmaq ĭster. Sonra mutlulıq ta kelebílír. Elbette üylenmekte “Sewda er şiyĭñ başı”, sewda “dertĭñ ilacı”, “loqma qarınıñ toydırmaz, süygĭ toldırır”.

Tatar milli folqlorımızda begenĭşme, süygĭ, aşq, üylenme niyetĭn aşıqlağan bek köp ifade, şaitlĭk, aytım, aşıq-aşıq sözler, deyimler, şıñlarımız bardır. Qarşılıqlı aşq, sewda hisslerĭ, duyguları, sözlerĭ, caşlarnıñ temĭz ĭsteklerĭ, öz Tatar tĭlĭmĭzde türlĭ variyantlar ortağa şığara, nesĭl-nesĭlden kelĭp geşer, devam eter. Örnek: “Awası arüw, ay carıq, körĭne yıldız/Aklımdan şıqmaysıñ keşe-kündüz”; “Aş ta nedĭr, saw nedĭr? Aşayalmam/Senden gayrı yar süysem, yaşayalmam”; em “Atlap tüştĭm koraña bĭr gül üşĭn/Canımnı qurban etermen senĭñ üşĭn” (Ahmet Nagi G. Ali, Mehmet Ablai, Nuri Vuap).

Üylenmek colında, örf-âdetlerĭmĭzge köre, bĭr köp adımlar atılacaqtır: “qız tanımaq”, qız körmek, haqqında bĭlgĭler almaq, “qız ĭstemek”, “söz kesmek”, qız ve cĭgĭt tarafları nĭşan ve üylenmek üşĭn qarar bermek, “nĭşan toy”, “nikâ toy” ve “üyken toy”.

Üyken toy colında bĭrĭncı adım, bĭrĭncĭ etap, soy araştırmasıdır. Üylenecek qız ve ailesĭñ ahlâki durumı araştırıla, miydanğa şığarıla. Maddi durum bek önemlĭ tuwıldır. Ama “ul bolsın, qız bolsın, ayagı-qolı tüz, cüregĭ temĭz bolsın” derler.

Yaşam felsefemĭzge köre ul, cĭgĭt atĭk (şulq) bolacaq. O “şulq bolmasa yoq bolsın” derler. O sebepten, caş ulımız “bĭrĭ men qonışıp, bĭrĭ men üylenĭr”. Başqa bĭr demeçke köre “Halqımızğa başta özĭñ kĭm ekenĭñ tanıtmaq, öz soyıñ süydĭrmek ve özĭne balaban ĭşler

129

The 1st Annual Kurultai of the Endangered Cultural Heritage AKECH 2018, 5-8 July, Constanța, Romania yasay bĭlecegĭñ añlatmaq kerek” (Müstecip Ülküsal). Genelde kĭyew bolacaq caş becerĭklĭ, ustalıqlı, şalışqan bolacaq, çünkĭ: “ĭş süymeznĭ el süymez”,; “er bolğan ötmegĭn taştan şığarır”. Qız cuwaş, terbiyelĭ, güzel bolmalı: “Qıznı kĭm ayttırmaz, qımıznı kĭm ĭşmez?”. Şo soynı begenĭrler: “Qıznıñ arüwĭ anadan, üynĭñ arüwĭ qonadan bellĭ bolır” derler.

Tabii, üylenecek caşlar aqraba bolmaycaqlar. Geleneklerĭmĭzge köre, bĭr erkek men bĭr qızıñ üylenmesĭne itiraz etken, yasaqlağan aqrabalıq: “neni (anni) tarafından 3-ĭncĭ quşaqqa qadar, baba tarafından 7-ncĭ quşaqqa qadar devam eter.

Aileler anlaşmasa, qız ailesĭ razı bolmasa, delĭqanlı ya süygĭlĭsĭnden vazgeşecek, ya da tek colı qıznı qaşıracaq. Çünkĭ: “Babaña barıp calbarmam/anañdan sormam/Boğa derler cĭgĭtlĭk/alırman zor man”. Folklorımız qaşırma olayına dair şonı köstere: “Ay qarılğaş, qarılğaş/Qanatı bar beş qulaş/Özĭ arüw, özĭ caş/Gönlĭnde bolsa, al da qaş”. Qız qaşırmaq bazen qıznıñ rızası man bola, caşlarıñ fĭkĭr bĭlgĭlerĭ men, masrap kapısın aşmamaq üşĭn, nĭşan etapın atlatıp, üylenmeknĭ ızlandıra.

Adetke köre, qaşırılğan qız, o erkegĭn apaqayı, eşĭ sayılır, qızıñ baba üyĭne qaytması tüşüncesĭ ayıptır dep alğılana.Ewelden, qız kaşırıldıqtan sonra, köydekĭ imamnĭñ üyĭnde qala edĭ, çünkĭ mında emniyette edĭ, oğa zarar berĭlmez edĭ, onı kĭmse ala-almaz edĭ. Bellĭ bĭr zamandan sonar, baba-neni üyĭne barıp, caşlar qol öbĭp bağışlanır edĭ.

Sıq-sıq qaşma olaylardan sonar qanlı-pışaqlı qavğalar bolır edĭ. Qanun, qaşma olayına davranışı, hüriyetke, özgürlĭkke, serbestlĭkke ve ırızğa tecavüz sayıp cezalandıra.

Soy araştırma neticeler bölĭmĭ de tamamlanğan soñra, pozitif bĭlĭmler alınğan soñra, sıra “cawşılıq”, “ayttırıp barmaq” ve “söz kesme” olayındadır.

Cawşı delĭqanlı ve ailesĭnĭñ temsĭlcĭsĭ, ekĭ ailenĭ de tanıy, bile ve bĭr ocaq, bĭr yuwanıñ qurma taş temelĭñ atmasına baş rölü bardır.

Ĭsteklĭ kĭyew bolacaq cĭgĭt sewgĭlĭsĭne bonday seslene: “Aqız şaşın taray tur/Cuma künĭ cawşımnı/Pencereden karay tur” (Ahmet Nagi G. Ali, Mehmet Ablai, Nuri Vuap) “Ewelden abdest alıp, “Bismillah” dep/Mewlamdan da yardım tilep” (Ziyaeddin, 1992) cawşı colğa şığar, kelĭn bolacaq qızıñ üyĭne barar, Törge buyurulğan soñ, tatlılar aşalğan soñ, qahweler ĭşĭlgen soñ, cawşı meselege yanaşır, maqsadın aşıqlar, delĭqanlı ve delĭqanlı ve ul yağın nitelĭklerĭn, maqtawların awdarır. Cĭgĭtnĭñ ĭşĭ-gücĭ, maddi durumıñ, qaraqterĭñ haqqında bĭlgĭ berĭr, arüw fikirler iletĭr. Misâl: “cĭgĭt şaylı, cemaatĭne baylı”, ”üycĭmen ve şalışqan, arslanday bĭr delĭqan” (Ziyaeddin, 1992), “yaşlılarğa hürmetlĭ, carlığa merametlĭ”(Fazıl, 1933) dep, sözlerĭne bal Qatar. Yüklengen vazifesĭn tamamlamaq üşĭn, qız ĭsteme formülün aytar. Bo formül, er zaman aynıdır ve aynen qullanılır: “Allanıñ emrĭ men, Peyğamberĭñ ızını man qızıñıznı…(ad) ulımızğa…(ad) ayttırıp keldĭk”.

130

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram Razılıq bolğan soñ, erkek tarafı vekĭllerĭ bĭr Cuma künĭ qız ailesĭ men sözleşmege barır, qız ailesĭne qahve, şeker, qatlama, lokum ketĭrer. Onlarda tatlı, qahvelĭ muamele men qarşılanırlar. Qız-kelĭn adayın körĭp, yaqından takip eter, qıznıñ boyı-postın, areketlerĭn ölşiy, inceliy, cĭgĭtke uyğun bolıp-bolmağanın tartışalar.

Taraflar arzuların, ĭsteklerĭn qarşılıqlı bolıp qonışar. Uzun sohbetten soñra, añlaşma soñında, razılıq soñrası, qız babası heyet başqanına, baş cawşığa qolın uzatır ve “Söz bĭr, Alla bĭr” cevabın berĭr. Soñında Kur’an-ı Kerim’den ayetler okunır, qahwe ĭşĭlĭr. Endĭ qız sözlĭdĭr. “Söz kesme” yemĭnĭ qattiy tutulur edĭ. Añlaşma pĭtken soñra, qızın itirazları, cılaması beş para etmez. Çünkĭ “Aqşam sepa, qadipe, top pesĭlgen/Endĭ nege cılaysıñ? Söz kesĭlgen”.

Merasimden soñra, erkek baş delegesĭ qız ailesĭne bĭr hediye (tüs-musqa) berĭr ve qız ailesĭ “Söz kesme” boqşasın azĭrler. Ĭşĭnde eñ azdan kĭyewge bĭr kölekse, bĭr şorap, ĭç şamaşır.

Söz kesmede nĭşan toy ve üyken toy künlerĭn tespĭt etĭlĭr edĭ. Söz kesmeden soñra, kĭyew bolacaq cĭgĭt qızın penceresĭne kelĭr, onı körer, oğa bĭr ediye eter.

Nĭşan sözĭ farsçadan “nişan kelimesĭnden kelĭp, ekĭ caşıñ süygĭ, sevda kösterĭp bĭrbĭrlerĭ men baylanması demek. Nĭşan merasĭmĭ, normal şartlarda qız üyĭnde yapılır. Erkek, evvelden, bo faaliyetke qatılamaz edĭ, onı vekĭllerĭ temsĭl eter, yaqın erkek aqrabaları, “qudalar”. Künĭmĭzde, nĭşanlĭ erkek te bo merasimge qatıla.

Nĭşan merasĭmĭnde Kur’an-ı Kerim’den dualar oqunur. Vekiller, alyanslar, nĭşan nĭşan yüzüklerĭn tağarlar, nĭşanlılar da balabanlarıñ qolların öberler. Soñra, evvelden azĭrlengen qız üşĭn bĭr boqşa, ul üşĭn bĭr boqşa ve aile feritlerĭne de ayırı-ayırı boqşalar teslĭm etĭlĭr. Bo olayğa “Satuw” denĭr.

Bütün berĭlecek - güzel süslengen qutuqlarda – boqşalarıñ üstĭne adlar yazılır. Ul tarafı qız üşĭn entarĭlĭk, papĭş, terlĭk, ayyaqqabı, çanta, baş örtüsĭ, gecelĭk, süs taqımları, v.b. Qarşılıqlı, kĭyew adayı üşĭn qızıñ ailesĭnden boqşada kölekse, pajama, şorap, qıravat, kemer, qazaqa,, mendĭl, testĭmal, tıraş setĭ, kolonya v.b. ediyeler tabılır. Bahşışlar kelgen ziyaretşĭlerge taker-teker kösterĭlĭr. O sebepten, “yedĭ köyge danq bolsın” dep ediyeler bolğan güzel ve pahalı sayılır.

Qudalar “igĭlĭk aşı” (Necip H. Fazıl) adlandırılğan sıpırağa buyurulur, geleneksel Tatar aşları man sıylanır. Meselâ: cantıq, qatlanşıqlı köbete, şibörek. Artından qurabiye, “köz aydın” qahwesĭ.

Eskĭden mĭsapĭrlerge (“atlılarğa”) nĭşan şerbetĭ ikram etĭlĭr edĭ. Olar da qarşılığında “şerbet” parası adlandırılğan bĭr miktar para berĭr edĭler, Bo âdet coytılğandır. Eger nĭşan toy, Qurban Bayramğa rastlansa, kĭyew bolacaq aday sogĭmlık, qurbanlıq cĭberĭr edĭ.

131

The 1st Annual Kurultai of the Endangered Cultural Heritage AKECH 2018, 5-8 July, Constanța, Romania Nĭşan mirasĭmĭnden soñra qız ailesĭ nĭşan eglencĭsĭ, dans partisĭ, geleneksel oyın, müzik taqımı tertĭpler.

Nĭşan merasimĭ ve nĭşan eglencĭsĭ barabarında “nĭşantoy” sayılır: “Saw bolsaq bo namaz ertesĭ nĭşantoyın da yasarmız”(Necip H. Fazıl). Nĭşantoy maddi quvvet ĭster: “Hallerĭvakıtları teran arüw mĭ? Qız nĭşanlandırğanday taqatları bar mı?” (Necip H. Fazıl).

Nikâh üylenmeknĭñ dini ve qanuni ĭşlemlerĭndendĭr. Nikâh qıymaq, nikâh ĭşlemlerĭn cerĭne ketĭrĭp bĭr çiftnĭñqarı-qoca, aile ilân etmektĭr. Nikâh Cuma künĭ, kıznıñ üyĭnde yasalır. Vekĭllerĭñ ve caşlarıñ nikâhta tabılması şarttır. Vekĭllerge cañı bolacaq aile bütĭn hayatları, ömĭr boyı sayğı, hürmet tutarlar.

Imam, geleneksel razılıq qabul beyanın üş defa alır, aytar. Qız vekilĭ “berĭr”, erkek vekilĭ “alır”. Alğan razı, “satqan” razı, ekĭ taraf añlaştıqtan soñra başqalarınıñ körĭşĭ önemsĭz qalır. Razılıq beyanı, oñay beyan sırasında, ekĭ taraf vekĭllerĭ tĭz şöger, qarşı-qarşığa kelĭr, oñ qollarıñ işaret parmaqları tutuşqan vaziyette tabılır. Demek ki Allağa ve qulga qarşı bĭr borcın ödiyler, bĭr sorumluluğun tamamlaylar.

Allağa calbarıp, oqınılğan duwa sırası: “cerĭne köre cuwası, mollasına köre duwası” (atasöz), nikâh qıyılğan soñra qatılımcılar üy saibĭne, balabanlarğa “iygĭlĭk qayırlı bolsın”, “Allah bĭr yastıqta qartaytsın” dep tebrikliyler.

Soñra qız tarafı davetlĭlerge aşçı başı ve aşçılar azĭrlegen zengĭn bĭr sıpra berĭr. Aşçılar para ve mutfaq kĭyĭmlĭkler qazanırlar. Sıpra servis vaziyetlerĭn erkekler yasar. Davetlĭler 10-12 kĭşĭlĭk grup halinde “qona”, tögerek bĭr masada cer alır edĭler. Erkezĭñ aynı yemek qaşıqşatalı bolır, ortağa salınğan yemeklerden aşarlar.

Eskĭden, başta dini nikâh soñra resmi nikâh qıyılır edĭ. Künĭmĭzde tam tersĭ: resmi nikâh bolmasa imam dini nikâh qıymaz.Nikâh qıyılğan soñ, kelĭn bolacaq şahısqa “mehir”, yani para ve mal berĭle edĭ.

Üyken töyda evvelde eksĭlmegen bazı etaplar: “Qına keşesĭ”, “Kĭyew tıraşı”, “Kĭyew canı”, “Kelĭn qız almaq”, “Kelĭn qarşılamaq”,”Toqız bermek”, “Koraz teelemek”, “Kelĭn gerdekke bıraqılmaq” ve başqaları canı qalıp, canı şekĭl alabĭlĭr, denĭşe ya da coq bolır. Meselâ: ataraba, payton, mögedek, kelĭn arabanıñ cerĭn suratlı maşinalar aldı; qıyafetler, şalğılar, oyun türlerĭ bile bam-başqadır; şĭmdĭlerde toylar üy aldında, azbarda gerçekleşmiy, loqantada, özel süslĭ salonlarda gerçekleşe. Erkezĭñ maddi, parasal durumına köre tüm toy ĭşlemlerĭ – ediyeler, toqızlar, sıpralar – başqa bola. Denĭşmegen bĭr şiy, o da toyıñ bayram avası, neşesĭ, zewqı, eglencelerĭ, şenlĭklerĭ. Toyşılar Tatarca oynap “tübün tüşüreler” (Altay Kerim), “halqımızıñ cırlarım man, oyunları man, arüw milli adetlerĭ men şenleneler, em soyuna, tarihĭne ĭsĭndĭriyler” (Müstecib Ülküsal). Er toyda: “Caş qızlar, delĭqanlılar

132

Zewqlana, şıñlasalar Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram

Bek güzel uydurulğan qoşıqlar man Gönĭllerĭn aşalar” (I. Ziyaeddin)

Eskĭlerde, adetke köre, toylar Mart-Nisan, en köpte Eylül-Qasım aylarında, harmandan soñra yapılır edĭ. Şĭmdĭlerde toy merasĭmĭ ekĭ-üş kün süre, “balaban toy masası man” qapana.

Toyşılar canı qurulğan ailege, toy sahĭbĭne qatqı bolsın dep, bĭr miktar para bereler ya üyge kerekken şiyler alırlar (kĭlĭm, masa örtülerĭ, sandalye, yorğan, mĭnder v.s.)

Tatar eskĭ toylarımızğa dair qısqaca toy inanışların belĭrtiyĭm:

- Kelĭn ana-baba üyĭnden şıqmaz evvel, bĭr qartanay mögedek arabanıñ oñ, sol yağına, üstünden arqağa quru cemĭş, para şaşar ya mayda qızartılğan ufaq loqmalar dağıtır; kĭşkene ballar da parağa, bo ürünlerge qapışır. Manası: kelĭn cañı üy colında bollıq, bereket men cürsĭn.

- Başqa qartiy tĭrĭ, biyaz tawuqnıñ başın bĭr qanatnıñ astına alıp, kelĭnnĭñ başından üş kere aylandırır; boğa “qaqma” merasĭmĭ derler. Manası: kelĭnĭñ etrafı bızıq, yaramay ruhlardan, cin ve perilerden qurtulğan sayılır; oğursuzluqlar üy qapısıñ tışında bıraqılğandır anlamına kelĭr;

- Kelĭn tüşkende, qaynana ipek bĭr şal boynuna sarar ve şalıñ ekĭ ucundan tutup kelĭnĭñ önĭnden tartar, qaynata da kelĭnĭñ oñ qolından tutup üyge kĭrsetĭr. Manası: kelĭn kĭyewnĭñ ana-babası üyĭne kelgenden itibaren qaynana sözĭn sesliycek, sözĭnden şıqmaycaq, terbiyelĭ davranacaq.

- Kelĭn kĭewnĭñ üyĭne kĭrgende: qolına biyday tanelere berĭlĭr, tışarda dogrı serpetĭlĭr. Manası: üyge bereket ketĭrecek beyanı.

- Qolına topraqtan yapılğan bĭr şanaq ya şolmek berĭlĭp sındırılır. Manası: kelĭn qız bo üyge kĭrmez evvel bütün qırğınlıqlarnı, qızğınlıqların hem öfkesĭn tışarda bıraqıp canı üyge taşımaycaq.

- Qolına may cağılır, qapınıñ üst eşĭgĭne sür(dür)ülür. Manası: üy ĭşĭne sıqı-sıqı baylı qalacaq, soularğa, zorluqlarğa tayanacaq, kökregĭn kerecek, awurlıqlarnı cenecek.

- Qapığa mıq qağılır. Manası: ailenĭñ ayaqta qalması üşĭn, özĭne tüşken er sorımlıqnıñ cerĭne ketĭrtmeknĭñ beyan etmesĭ.

133

The 1st Annual Kurultai of the Endangered Cultural Heritage AKECH 2018, 5-8 July, Constanța, Romania - Qucağına erkek bala berĭlĭr em de üy ĭşĭnde qalabalıqnıñ üstĭne pĭrĭj, para ya da şeker atılır. Manası: aile, toplım, sülale, cemaat, devam eter, em o üyde bollıqnıñ, bereketnĭñ coq bolmaz inanışı.

Toylarımız özdeşlĭknĭñ, aynılıqnıñ kĭmlĭgĭmĭznĭñ bĭr qanıtı, bĭrdiy bolğanımıznıñ kösterüwĭ, bĭrlĭk-barabarlıq, dayanışma, yardımlaşma dersĭdĭr, sĭmgesĭdĭr. Olar yaşam tarzımıznıñ zengĭnlĭgĭn, güzellĭgĭn ıspat eterler.

Epĭsĭ adetlerĭmĭz, geleneklerĭmĭz, alışqanlıqlarımız, alışuwlarımız süygĭ em sayğı üstüne qurulğandır. Bo manada sayğı em süygĭnĭñ hakim bolması kerektĭr. Qayda süygĭ bolsa, başarı em zengĭnlĭk te bardır. Süygĭ insanlarğa mutluluq, hoşnutluq ketĭre, ketĭrecektĭr. Sayğılı qatılımcılar, Süygĭ, Başaruw, Zengĭnlĭkke dair, sĭzlerge, mında bĭr hikâye anlatmam bolacaq: Sıradan bĭr apaqay bĭr totay üyĭnden şıqqanda, emen aldında közge kelgen almenĭlĭ, közaluwcı, kelmĭndalı temĭz-taza, tertĭplĭ, üş yaşlı aqay körĭr. Apaqay qartlarıñ yorgın hallerĭn farketken, aş bolğanların da tüşünüp: “Sĭzlernĭ tanımayman, ama yorgınlıq em aşlıq şekkenĭñĭznĭ köremen. Rica etemen, efendĭler, ĭşerge buyuruñuz! Sĭzlerge bĭrşiyler ikram etiyĭm. Em dĭnlenĭrsĭñĭz” der. Yaşlılar: “Kocañız üyde mĭ?” dep sorarlar. Kısqaayaqlı: “Üyde tuwul” der. “O zaman kĭrmiymĭz, eşĭñĭz üyge kelgende kelĭrmĭz” derler. Aqşam sââtĭnde kocası qaytqanda apaqay bolğanların anlatır. Kocası: “Olarğa üyge kelgenĭmnĭ ayt em ĭşerge davet et” der. Apaqay tışarğa şıgar ve yaşlılarnı davet eter. Yaşlılardan bĭrewĭ: “Bĭz bĭr üyge barabar kĭrmiymĭz” dep aytar em arqadaşların kösterĭp: “Bonıñ adı Zengĭnlĭk, bonıñ adı Başaruw, men de Süygĭmen. Eşĭñ men qonış, qaysımıznı üyĭñĭzge davet etecegĭñĭzge qarar berĭñĭz” der. Apaqay üyge kĭrer, bolğanlarnı qocasına anlatır. Kocası köp kuwanır: “Ne arüw” der. “Zengĭnlĭknĭ davet etiyĭk, kelsĭn, üyĭmĭz de Zengĭnlĭk men tolsın.” Apakay: “Neden Başaruw sĭmgelegen qartnı davet etmiyĭk?” dep sorar. O sırada, onlarnı seslemekte tabılğan kĭşkene hem süyümlĭ qızları: “Süygĭnĭ davet etsek taa arüw bolmaz mı? O zaman üyĭmĭz Süygĭ men tolar-taşır” der. Aqay, üy sahibĭ, aile reisĭ: “Mağa qalsa, menĭm qararım qızımızıñ ĭstewĭne uyayıq, teklibĭn qabul etiyĭk. Hanım, tışarığa şıq ve Süygĭnĭ şaqır, Süygĭ mĭsapĭrĭmĭz bolsın” dep aytar. Apaqay tışarığa şığar, ve Süygĭnĭ saylağanın aytar, üyĭne davet eter. Süygĭ turur, üyge doğrı ilerlemege başlar. Ama, arqadaşları da oğa eşlĭk eterler. Apaqay, balaban şaşqınlıq man: “Men saade Süygĭnĭ davet ettĭm, ama köremen ke üşewñĭz de bĭr arada keliyatırsınız. Neden?” dep sorar. Yaşlı süygĭ aqaynıñ cevabı şonday bola: “Eger sĭz Zengĭnlĭk ya da Başaruwnı davet etken bolsañız, ekewmĭz qalacaq edĭk. Ama sĭz menĭ, Süygĭnĭ davet etkenĭnĭz üşĭn, qayda ketsem Başaruw ve Zengĭnlĭk te men men barabar kelĭr” dep aytar.

Bo duygılı, tüşüncelĭ, anlamlı hikâyenĭ rahmetlĭ nenem Qadriye anlattı mağa. Hikâyenĭñ soñında ekledĭ:

134

Tatar örf-âdetlerĭmĭz ana-babadan qalma kültür unsurlar Nuredin Ibram “Yaşam üşĭn para kereklĭ, ama yeterlĭ tuwıl. Mutlulıq üşĭn maneviyat, insanlıq ta keregĭr. O da sade Süygĭdĭr. Süygĭ menĭ pütĭn eksĭklerge qarşı hayatta tutar, tutqandır.Siz de ballarım, yedĭ erkek bĭr qız, menĭm eñ önemlĭ servetĭmsĭnĭz, barlığımsınız. Süygĭnĭ göñĭlĭñĭzde ve se sözlerĭñĭzde yaşañız, yaşatıñız. Insan hayatında eñ qıymetlĭ bağ, süygĭ bağıdır. O sebepten, tek qız balamnıñ adın Qıymet salğan edĭm. Süygĭ barbolğanıñ esasıdır, temelĭdĭr, kökenĭdĭr.”

Romanya Tatarlarıñ örf-adetlerĭnĭñ, geleneklerĭnĭñ temel taşı Süygĭdĭr: neni, baba, aile, süygĭsĭ; topraq, millet ve vatan süygĭsĭ, insan, tabiyat ve Allah süygĭsĭ. Süygĭ, serbestlĭk, özgürlĭk, doğrılıq, bĭrleşmek ve ĭşbĭrlĭgĭñ qıymetlerĭn qapsar, ### bĭr elbise gibĭ olarnı qullanır.

Bĭzler, Romanya Tatarları ekĭncĭ sınıf Romen vatandaşları tuwılmız. Bo şirin bölgede, Romanya Dobrucasında asırlardır yaşaymız. Bĭzler müslümanmız. Islam dinĭn ve pütĭn Türk-Islam kültür ve medeniyet qıymetlernĭ ayaqta tutmaq, aldğa akelmek, qawileştĭrmek boynumızıñ şereflĭ, aziz, borcumız. Tatar toplumı “atsañ atılmaz, satsañ satılmaz” bĭr toplımdır aytqanlarğa candan qatılaman, Tatar barlığının em kültürünün quwetĭn ifade etmesĭ haqqında.

Romanya demokratik, sosyal bĭr hukuk devletĭ bolğanı üşĭn, qanunlar şerşevesĭnde, yasalarğa uyğın şekĭlde faaliyetlerde tabılmaq keregĭr. Romanya Anayasasınıñ bĭzge bergen haqqları, insan em curttaş bolıp temel haqq ve serbestlĭgĭmĭznĭ bĭlĭp qullanmaqtır. Bo asimile bolmamamız üşĭn en önemlĭ sebeptĭr.

Bibliyografiy notlar

Kerim, Altay. Kâniye. Kriterion Kitap üyĭ. Bükreş, 1984 Fazıl, Necip Haci. Caş fidanlar. Kırım. Cawşılık. Emel Basın Üyĭ. Pazarcık, 1933 Ahmet Nagi G. Ali, Mehmet Ablai, Nuri Vuap. Boztorgay, Folklor toplamı. Kriterion Kitap Üyĭ. Bucureşti, 1980 Ülküsal, Müstecip. Bayram şenlĭgĭ. Emel Basın Üyĭ. Pazarcık, 1934 Ziyaeddin, Ismail (1992). Toy, şiirler. Bükreş: Kriterion Kitap Üyĭ. Bukreş, 1992

135