7
INLEIDING & VERANTWOORDING
Over de vooroorlogse westerse architectuur in Indonesië verscheen tot nog toe een betrekkelijk gering aantal studies.1 Dat kwam doordat over dit onderwerp weinig in archieven bewaard bleef. Zonder schriftelijke bronnen kan een architectuurhistoricus weinig beginnen. Een hindernis vormde ook het perspectief van de ‘progressieve architectuurgeschiedenis’ dat vooral het ontstaan van het ‘modernisme’ volgde, als veruit de belangrijkste ontwikkeling. Bij de westerse architectuur in Nederlands-Indië schoot dat perspectief te kort, aangezien het ‘modernisme’ hier een kleine rol speelde. Het ‘modernisme’, in Nederland ook wel het ‘Nieuwe Bouwen’, leende zich tot de komst van de airco niet voor de tropen. Om de zon en de hitte tegen te houden kozen de meeste architecten daar vrijwel altijd voor de Indische kap en voor smalle hoge ramen met luifels.2 Een modernistisch plat dak kwam voor 1935 alleen van de tekentafel als de opdrachtgever daar expliciet om vroeg. Bij de meeste naoorlogse Nederlandse onderzoekers bestond sowieso weinig interesse voor wat tot stand kwam in de koloniale tijd.3 Daarbij ligt Indonesië ver weg en wordt in dat land anders aangekeken tegen gebouwd erfgoed. Waar in Nederland toppers als het RietveldSchröderhuis tot monument verheven, teruggebracht worden in de oorspronkelijke staat, krijgt koloniaal erfgoed in Indonesië, voor zover nog in gebruik, jaarlijks een stevige kwast verf, niet zelden in een andere kleur. Het hoofdstuk over de Nederlandse architectuur in haar belangrijkste kolonie kwam door dit alles niet tot stand. Wat opvalt is dat fouten en vergissingen in bestaande publicaties over dit onderwerp een hardnekkig bestaan leiden, doordat in het verleden menig auteur vaak klakkeloos de informatie van voorgangers overnam.4 Als betreffende informatie één op één gedigitaliseerd op het internet beschikbaar komt dreigt dit opnieuw
Indische Bouwkunst_p001_068_HT.indd 7
te gebeuren. De inhoud van dit boek is bewust geheel gebaseerd op eigen, recent onderzoek op basis van zoveel mogelijk oorspronkelijke bronnen.
Ordening Als ontwerper durf ik te stellen dat een architectonisch ontwerp minder beredeneerd tot stand komt dan menig architectuurhistoricus wil doen geloven. Architecten laten zich tijdens hun ontwerpwerk vooral ‘inspireren’ door wat in eigen kring op dat moment aan de orde is. Bij bestudering van de westerse architectuur in NederlandsIndië valt op dat internationale ontwikkelingen daar meer impact hadden dan in het moederland. Deze kregen later predicaten als neoklassiek, expressionistisch, art deco, functioneel, modern, en traditioneel. Sommige stijlinvloeden hielden niet meer dan een paar jaar stand, andere decennia lang. Vaak speelden meerdere invloeden tegelijk. In meer of mindere mate ontstonden van deze invloeden lokale varianten. In Indonesië worden al die uiteenlopende trends en stijlen gemakshalve op één hoop gegooid en aangeduid met brede begrippen als ‘colonial style’ of ‘empire style’, wat de deur open zet voor het slopen van panden, doordat er volgens deze weinig subtiele classificatie ‘toch genoeg van zijn’.
Stijlinvloeden De architectuurontwikkeling in de vorige eeuw verliep wereldwijd minder ‘progressief’ dan velen jarenlang geloofden.5 Rond 1900 ontstond overal in Europa bij kleine elites behoefte aan vernieuwing in de architectuur. Architecten als H.P. Berlage (1856-1934) voelden dat de ontwerpopvatting ging kantelen. Onder de vlag van vernieuwing werd gezocht naar een ‘rationele architectuur’. Het rationalisme stond tegenover stijlen met een meer vrije vormgeving zoals het expressionisme
03-01-22 13:07
