De Biënnale van Venetië: Een gebruiksaanwijziging van Klara, Pompidou en HART by klararadio

De Biënnale van Venetië

Een gebruiksaanwijzing van Klara, Pompidou en HART

Vooraf

The Milk of Dreams

Paviljoenen

België: Francis Alÿs Frankrijk: Zineb Sedira Verenigd Koninkrijk: Sonia Boyce Canada: Stan Douglas Polen: Małgorzata Mirga-Tas Griekenland: Loukia Alavanou Luxemburg: Tina Gillen Singapore: Shubigi Rao Oezbekistan: Charlie Tapp & Abror Zufarov, CCA Lab Nederland: melanie bonajo

10 16 18 20 22 24 26 28 30 32

Tentoonstellingen in de stad

Marlene Dumas: open-end Bruce Nauman: Contrapposto Studies Surrealism and Magic: Enchanted Modernity Danh Võ, Isamu Noguchi, Park Seo-Bo This is Ukraine: Defending Freedom @ Venice 22 Zinaida: Without Women Human Brains: It Begins with an Idea Penumbra Louise Nevelson: Persistence

36 42 44 46 48 52 54 56 58

Tips

Benedicte Goesaert Boris Vervoordt Sabine van Sprang

62 64 66

Dionysos Now!

Vooraf Met een jaar uitstel treffen kunstliefhebbers van over de hele wereld elkaar opnieuw in de Dogenstad voor de 59ste editie van de kunstbiënnale. Wat een genot om je eindelijk weer te kunnen onderdompelen in deze weelde van tentoonstellingen! De Biënnale van Venetië, de oudste der biënnales, creëert, net zoals de vijfjaarlijkse Documenta in Kassel, een stand van zaken. Door het geglobaliseerde ecosysteem van de beeldende kunst is dat een schier onmogelijke opdracht en dus altijd het resultaat van persoonlijke keuzes. De curator van de hoofdtentoonstelling in het Arsenale en het Centraal Paviljoen zet alvast de toon middels een artistiek concept dat nieuwe verhoudingen in kaart brengt. Cecilia Alemani, een Italiaanse die carrière maakte in de VS, breekt alvast potten met haar ecofeministische benadering die vertrekt van het werk van Leonora Carrington. Een kinderboek van de Britse surrealiste leverde alvast de titel op van de centrale tentoonstelling: The Milk of Dreams. Voor wie de Biënnale bezoekt en het bos door de bomen niet meer dreigt te zien, is er deze gebruiksaanwijzing. Het radioprogramma Pompidou en het kunsttijdschrift HART werkten voor een tweede keer samen. Omdat geen mens de Biënnale en de talloze collateral events nog op zijn eentje bekeken krijgt, trokken we met een heel team door de stad. Met als voordeel dat je met meer ogen niet enkel meer ziet, maar door al die verschillende persoonlijkheden ook nieuwe paden betreedt. Om de Biënnale comfortabel te bezoeken raden we minstens een driedaags bezoek aan. Voor The Milk of Dreams en de paviljoenen in de Giardini ben je al snel twee dagen kwijt. Een aantal belangrijke paviljoenen in de stad kan u dan weer naadloos combineren met andere tentoonstellingen. We selecteerden voor u onze favoriete paviljoenen en tentoonstellingen en vroegen drie ervaren Biënnale-bezoekers om hun persoonlijke tips.

Het moet gezegd, deze 59ste editie is van een hoge kwaliteit en als u de tijd heeft kunnen we u bovenop onze selectie zeker aanraden om ook de paviljoenen van de Verenigde Staten, Duitsland, Spanje, Scandinavië en Australië in de Giardini en Ghana en Kosovo in het Arsenale te bezoeken. In de stad is er nog de tentoonstelling van Anselm Kiefer in het Dogenpaleis, als u deze wil zien raden we u ten zeerste aan om uw tickets op voorhand te boeken, en de groepstentoonstelling Uncombed, Unforeseen, Unconstrained die een prachtige opstelling van David Claerbout’s Wildfire (meditation on fire) bevat in het Conservatorio di Musica Benedetto Marcello (Palazzo Pisani). Wilt u nog beter geïnformeerd zijn? Pompidou ging tijdens de opening live vanop de Biënnale. Die uitzendingen kan u opnieuw beluisteren via klara.be/ herbeluister-pompidou-op-de-biennale-van-venetie. In het juninummer van HART en op de HART-website vindt u extra verslagen en interviews met kunstenaars Francis Alÿs, melanie bonajo en Tina Gillen, die respectievelijk het Belgische, Nederlandse en Luxemburgse paviljoen voor hun rekening nemen. Tijdens de opening bracht Dionysos Now! een concert in de prachtige Santa Maria dei Miracoli. Het vorig jaar door Tore Tom Denys opgerichte ensemble focust op de muziek van de in Rumbeke – Roeselare geboren revolutionaire componist Adriaan Willaert (1490 – 1562) die na vele omzwervingen 35 jaar lang kapelmeester was in San Marco. Neem plaats op het mooiste plein van de wereld en geniet van die overweldigende vocale polyfonie in een overdonderende uitvoering. Te beluisteren via de QR-codes Chantal Pattyn, netmanager Klara Kathleen Weyts, directeur HART

The Milk of Dreams Curator: Cecilia Alemani Arsenale en Giardini Tekst: Kathleen Weyts

Rosana Paulino, uit Senhora das Plantas series, 2015, waterverf en grafiet op papier, collectie Sofia Gotti, courtesy de kunstenaar, foto: Roberto Marossi

Centrale tentoonstelling: The Milk of Dreams

Op 19 april 1893 keurde de gemeenteraad van Venetië een resolutie goed waarin werd voorgesteld om in het daaropvolgende jaar een ‘tweejaarlijkse nationale artistieke tentoonstelling’ te organiseren ter gelegenheid van het zilveren jubileum van koning Umberto en Margherita van Savoye. Het idee kwam van de toenmalige burgemeester Riccardo Selvatico en werd ingegeven door de sterke wens om de ontmoetingsavonden van kunstenaars in het Caffè Florian op het San Marcoplein om te vormen tot een prestigieuze internationale tentoonstelling. De eerste Biënnale van Venetië vond in werkelijkheid twee jaar later plaats, vanaf 30 april 1895. Ze werd door meer dan 200.000 bezoekers bezocht. Een groot succes dat mee te danken was aan de speciale treinkaartjes, waar ook de toegang tot de tentoonstelling was inbegrepen. Sindsdien vloeide er veel water door de lagune en ook al nemen vandaag steeds meer mensen opnieuw de trein om zich naar de Dogenstad te begeven, niets is nog hetzelfde op deze ondertussen 59ste editie. Kunstenaars nemen steeds explicieter afstand van de nationalistische vertegenwoordiging die ten grondslag ligt aan de nog altijd aangroeiende lijst van paviljoenen. De focus op Westerse kunst is (mee dankzij wijlen Okwui Enwezor, de curator van de centrale tentoonstelling in 2015) langzaam maar zeker verschoven naar een meer mondiale. Ook de thema’s die primeren in de verschillende tentoonstellingen zoals fluïde identiteit en gender, dekolonisatie, ecologie, sociale ongelijkheid en trans- of posthumanisme, lijken ver af te staan van wat de voorbije 150 jaar als dominante toonvoering gold in de internationale kunstwereld. Dat dit laatste vooral een weerspiegeling was van een witte mannelijke kunstelite maakt de Italiaanse curator Cecilia Alemani tijdens deze Biënnale nog maar eens pijnlijk duidelijk. Met The Milk of Dreams zet ze een centrale tentoonstelling neer die radicaal komaf maakt met het witte patriarchaat. Door het geheel in een historische context te kaderen legt ze nog een vinger op een zere wonde: alle grote thema’s die er vandaag toe doen waren al decennialang het onderwerp van, jawel, vrouwelijke kunstenaars of kunstenaars die zich niet wensten te conformeren aan de geldende heteroseksuele normen. Alemani verdiende haar sporen vooral in de VS, waar ze sinds 2011 directeur en chief curator is van de High Line Art in New York. In 2017 maakte ze de tentoonstelling in het

Italiaanse paviljoen en nu neemt ze dus zowel het Arsenale als het centrale paviljoen in de Giardini voor haar rekening. De titel van haar tentoonstelling The Milk of Dreams ontleende ze aan het gelijknamige kinderboek van de surrealistische kunstenaar Leonora Carrington (1917-2011), die een magische wereld tot leven brengt waarin alles en iedereen kan transformeren tot iets of iemand anders, een vrije tot de verbeelding sprekende wereld bruisend van mogelijkheden. Ironisch genoeg werd de kunstenaar zelf slachtoffer van een tijdperk en een omgeving waarin ‘het zelf’ rigide gedefinieerd werd. Wie zoals Carrington ‘anders’ was of zich anders voordeed, werd als bedreigend en ongewenst bestempeld en werd in psychiatrische instellingen aan het maatschappelijke leven onttrokken. Alemani focust in haar tentoonstelling op drie grote thema’s: de representatie van lichamen en hun metamorfose, de relatie tussen individuen en technologieën en de connectie tussen lichamen en de aarde. Als er één punt wordt gemaakt, niet alleen in The Milk of Dreams, maar in deze hele Biënnale, dan wel dat het homocentrische ideeëngoed van de Verlichting vandaag ingeruild wordt voor het posthumane denken. Onderdrukking van welke aard dan ook wordt niet langer getolereerd en onze relatie tot de natuur, de ander en het lichamelijke komt centraal te staan. Hoe vertaalt zich dit alles nu in een tentoonstelling? Om te beginnen door de inclusie van om en bij de tweehonderd kunstenaars uit maar liefst 58 landen. Voor het eerst in de geschiedenis van de Biënnale ook door de aanwezigheid van een meerderheid aan vrouwelijke en non-binaire kunstenaars (tot deze editie bedroeg hun aantal nauwelijks 30%). En tenslotte in een dialoog met historische werken vanaf de 19de eeuw. Alemani brengt deze heel mooi onder in kleinere intelligent opgebouwde tijdcapsules, die fungeren als ijkpunten en die als echo’s resoneren bij de hedendaagse werken. Het loont om de nodige tijd uit te trekken voor deze tentoonstellingen-in-de-tentoonstelling want hier vallen pareltjes te (her) ontdekken zoals L’École de la vanité (1967) van Magrittes tijdgenote Jane Graverol, de enige Belgische kunstenaar in de tentoonstelling. De gender-fluïde portretten van Florence Henri (1893-1982) en Claude Cahun (1894-1954) worden geflankeerd door de erotische cyborg zelfportretten van barones Elsa Von Freytag-Loringhoven (1874-1927), ook wel de ‘moeder van Dada’

Centrale tentoonstelling: The Milk of Dreams

Jane Graverol, L’École de la Vanité, 1967, collectie Anne Boschmans, courtesy Schirn Kunsthalle Frankfurt, foto Renaud Schrobiltgen © SIAE

genoemd en de eerste kunstenaar ooit die een readymade tentoonstelde. Marcel Duchamps Fountain, dat beschouwd wordt als meest iconische conceptuele kunstwerk van de 20ste eeuw, zou trouwens een werk van haar hand zijn. Ook de geo metrische figuren en kostuumontwerpen van Alexandra Exter (1882-1949), Sophie Tauber-Arp (1889-1943) en Lavinia Schulz (1896-1924), de prachtige installatie Homage to the Universe (1968) van Louise Nevelson (1899-1988) en de emancipatorische collage Househunting van Mina Loy (1882-1966), die teruggrijpt naar een van haar oudere gedichten Forget that you live in houses, that you may live in yourself, zijn stuk voor stuk stille getuigenissen van een feminiene artistieke erfenis die al te lang onder de radar bleef. Het bezoeken van The Milk of Dreams vraagt tijd. Persoonlijk start ik het liefst in het Arsenale, waar je dit jaar begroet wordt door Brick House (2019), een monumentale bronzen buste van Simone Leigh, door de Biënnalejury bekroond met de Gouden Leeuw voor beste bijdrage aan de centrale tentoonstelling. Leigh, die met Sovereignty trouwens ook een uitstekend Amerikaans paviljoen neerzet in de Giardini,

levert met haar sculpturen een niet mis te verstane kritiek op de manier waarop vrouwen uit de Afrikaanse diaspora in de kunstgeschiedenis gerepresenteerd worden. In combinatie met de mooie zwart-wit collografieën van Belkis Ayón zet het meteen de toon van deze zorgvuldig samengestelde en uitgebalanceerde tentoonstelling. Naast de vele monumentale werken, van o.m. Gabriel Chaile, Emma Talbot, Niki de Saint Phalle, Kapwani Kianga en Marguerite Humeau, zijn het vooral de kleinere intiemere werken die hier een onuitwisbare indruk nalaten. Zo zijn de mooie Wet Nurse series (2005), en Senhora das plantas (2019) aquarellen van de Braziliaanse Rosana Paulino, waarop naakte vrouwen staan afgebeeld uit wiens borsten, ovaria, geslachtsdelen, ogen en monden, wortels en takken ontspruiten, de ultieme verbeelding van de posthumane metamorfose. De gigantische omvang van de ruimte maakt het quasi onmogelijk om de inhoudelijke spanningsboog die een tentoonstelling vereist vol te houden tot het einde. Het is ook een bijna onmogelijke opgave om alles in één keer te willen bevatten. Dit laatste geldt zeker ook voor het tweede deel van de tentoonstelling in het centrale paviljoen in de Giardini. Maar het is vooral hier, in deze als zorgvuldige kabinetten samengestelde ruimtes — waar je zeker Paula Rego, Rosemarie Trockel en Cecilia Vicuña niet mag missen — dat Alemani het sublieme orgelpunt van deze Biënnale maakt. Neem zeker ook de tijd om de nieuwe film Sirens (2019-2021) van Nan Goldin te bekijken. Voor deze hommage aan het eerste zwarte supermodel — de in 1979 aan een overdosis heroïne overleden Donyale Luna — verwerkte ze footage van maar liefst dertig films. The Milk of Dreams is zonder twijfel een van de mooiste en beste groepstentoonstellingen die ik dit jaar al zag.

Paviljoenen

Francis Alÿs The Nature of the Game Curator: Hilde Teerlinck Paviljoen België Giardini In 2023 is de expo in WIELS (Brussel) te zien Tekst: Chantal Pattyn

Francis Alÿs, Children’s Game DR Congo, The Making of, foto Douglas Masamuna, courtesy the artist © Francis Alÿs

Paviljoenen: België

Het Belgisch Paviljoen wordt dit jaar ingevuld door de Vlaamse Gemeenschap. Er werd gekozen voor het project van curator Hilde Teerlinck, directeur van de Han Nefkens Foundation in Barcelona, en de in Mexico residerende kunstenaar Francis Alÿs (Antwerpen, 1959). Alÿs veroverde een plek aan de top van de kunstwereld met films waarin hij vaak zichzelf opvoerde in soms behoorlijk nonsensicale acties zoals het voortduwen van een blok ijs door de straten van Mexico-City. In de film When Faith Moves Mountains zijn 500 vrijwilligers in de weer om een zandheuvel in Lima (Peru) met een aantal centimeter te verplaatsen. Alÿs is opgeleid als architect en studeerde zelfs even in Venetië. Hij trok naar Mexico om na de zware aardbeving in 1985 mee te werken aan de heropbouw. Hij bleef er en werd kunstenaar. Wie weet al wandelend. Door zich te voet door het stedelijk weefsel te verplaatsen merkt hij dingen op of laat ze gebeuren. Zijn werk is zeer maatschappijkritisch, maar door de poëtische aanpak is zijn formulering mild. The Nature of the Game bouwt verder op de serie kinderspelen die Alÿs sinds 1999 begon te registreren. In Children’s Game #1 (1999) schopt een jongetje een flesje frisdrank voor zich uit, de helling op. In Ricochets kaatsen jongetjes in Tanger keien over het water. Het filmen van kinderen die opgaan in hun spel werd voor Alÿs een gewoonte, waar ter wereld hij ook kwam: ‘Het is een directe en natuurlijke manier om contact te maken met een gemeenschap en de culturele codes van de regio te leren kennen. Alsof je in dialoog treedt met een plek’, vertelde hij in Pompidou. Vaak filmde hij kinderen in conflictgebieden. In Ciudad Juarez, bekend omwille van de agressie door de drugkartels, bekampen kinderen elkaar in verlaten huizen met kapotte spiegels. In Mosoel wordt er gevoetbald zonder bal, wegens verboden door IS: ‘Door het spel bedwingen ze het trauma en het leven in extreme omstandigheden. Het spel fungeert als een simulacrum voor het echte leven. Het dient ook als passage tot de volwassenheid door het integreren van skills die je later nodig hebt: van teamwork tot volharding in het verslaan van de tegenstander’. Alÿs’ kinderspelen waren al vaak onderwerp van tentoonstellingen, ondermeer in Kanal en het Amsterdamse Eye. In het Belgisch Paviljoen is werk te zien dat hij vanaf 2017 filmde, meestal met zijn vaste crew Rafael Ortega, Julien Devaux

Paviljoenen: België

Francis Alÿs, Children’s Game #23: Step on a Crack, Hong Kong, 2020, 5’. In collaboration with Félix Blume, Julien Devaux and Rafael Ortega © Francis Alÿs, Courtesy Galerie Peter Kilchmann, Jan Mot and David Zwirner Gallery

en Félix Blume. Uniek zijn twee films die hij in Lubumbashi creëerde. In La Roue werkt een klein ventje zich in het zweet om een autoband de terril op te duwen. Sisyphus at work. Om dan met een grote grijns, verborgen in de band, de berg af te rollen. Je kirt als toeschouwer even mee van plezier, tot je beseft dat de kinderen spelen op het afval van de kobaltmijn L’Etoile du Congo. Heel bijzonder is de film Imbu waarin een bende jongetjes als sirenes mannelijke muggen proberen te lokken door de frequentie van vrouwelijke muggen na te bootsen. Alÿs: ‘Hier komen eros en thanatos bijeen. Nadat ze in de val van de seksuele aantrekkingskracht zijn getrapt, worden ze dood gemept. Het zegt iets over hun eigen fragiliteit want muggen zijn nog altijd grote ziekteverspreiders in Afrika’. Tijdens de coronapandemie bracht Alÿs een tijd in Hong Kong door. In Children’s Game #23 volgen we een meisje met mondmasker door de drukte van de stad. Het is, net als hinkelen en bikkelen een oud en universeel spelletje. Als je met je voet het zebrapad aanraakt of de naden tussen stoeptegels, dreigt er onheil! Huppelend zingt ze haar toverwoorden: Step on a line, break the devil’s spine. Step on a crack, break the devil’s back. Step on a ditch, your mother’s nose will itch. But if you step in between, everything will be keen! De muggenjagende jongetjes en de kleine fee zijn te zien op enorme schermen in het midden van het paviljoen. Curator Hilde Teerlinck: ‘Tijdens onze eerste bezoeken, in een compleet verlaten Venetië, viel meteen op hoe Francis Alÿs de ruimte van het paviljoen (Léon Sneyers, 1906) van binnenuit benaderde. Hier was de architect aan het werk’. Maar ook de schilder. In de eerste ruimtes is ook een serie werkjes op postkaartformaat te zien. Ze gaan terug tot 1994. Vaak herinneren ze aan plaatsen waar Alÿs ook filmde. Ook door de uitgekiende presentatie behoort het Belgisch Paviljoen tot het beste van wat er op deze Biënnale te zien is. Het paviljoen baadt in een warme gloed van roze en lichtblauw. De osmose tussen alle verschillende schermen is perfect. Net als het auditieve. Het was een krankzinnig werk om al die geluiden, van al die kinderen uit alle hoeken van de wereld, in een bedwelmende soundtrack onder te brengen. Wie zich met kinderspelen inlaat, kan niet om het meesterwerk van Pieter Bruegel de Oude heen in het Kunsthistorisches Museum in Wenen. Alÿs zag het werk als achtjarige op een

Paviljoenen: België

tentoonstelling in Brussel. Iets ouder geworden besefte hij dat hij alleen maar een kopie kan gezien hebben. Het schilderij maakte alleszins een onuitwisbare indruk op de kleine Francis, die toen nog De Smedt heette. Laat het duidelijk zijn: kinderen moeten kunnen spelen. Met elkaar en in de publieke ruimte. Met eigen ogen gezien: bezoekers van het Belgisch Paviljoen komen vrolijk fluitend buiten.

Francis Alÿs, Children’s Game #10 — Papalote Balkh, Afghanistan, 2011, 4’13” In collaboration with Félix Blume and Elena Pardo

Zineb Sedira Les rêves n’ont pas de titre Curatoren: Yasmina Reggad, Sam Bardaouil en Till Fellrath Paviljoen Frankrijk Giardini Tekst: Kathleen Weyts

Zineb Sedira, Les rêves n’ont pas de titre, installatiezicht, courtesy La Biennale di Venezia, foto Marco Cappelletti

Paviljoenen: Frankrijk

Weinigen hadden al gehoord van Zineb Sedira, de kunstenaar van Algerijnse origine die het Franse paviljoen omtovert tot filmische decors en annex cinemazaal. Dat zegt meer over de internationale kunstwereld dan over haar artistieke praktijk. Dat we anno 2022 in het kader van de Biënnale nog moeten aanstippen wat de origine en sekse van een kunstenaar is, om aan te tonen hoe bijzonder deze keuze is bij een nationale vertegenwoordiging, legt alleen maar pijnlijk bloot dat we nog een lange weg af te leggen hebben. Het is uitkijken naar de dag waarop dat niet langer zo is. Drie landen hebben de carrière van Zineb Sedira beïnvloed: Frankrijk, waar ze is geboren en opgegroeid; Algerije, waar haar ouders vandaan kwamen (en waar ze samen met co-curator Yasmina Reggad de kunstenaarsresidentie aria oprichtte); en Engeland, waar ze sinds geruime tijd woont. Sedira’s werk focust op identiteit en vraagstukken rond individuele en collectieve herinneringen en wisselt af tussen autobiografische verhalen, fictie en documentaire. De decors die ze liet optrekken in het paviljoen baden in een zweem van nostalgie. Het zijn idyllische settings waarin het feest elk moment kan losbarsten. Tegelijkertijd bieden ze een warme huiselijke inkijk in het leven van een generatie die de emancipatorische belofte van Europa omarmde, maar al snel moest vaststellen dat deze zonder strijd niet ingevuld zou worden. Voor dit project dook ze in Franse, Italiaanse en Algerijnse filmarchieven, op zoek naar vergeten parels uit de avant-gardistische filmproductie van de jaren 60 en 70. Het was een periode waarin tal van revolutionaire en activistische films en documentaires gemaakt werden, die een bijzondere impact hadden op de postkoloniale bewegingen. Zoals de documentaire Les Mains Libres (1964) van Ennio Lorenzini, de eerste film die in het net onafhankelijke Algerije gemaakt werd. Met deze vergeten filmgeschiedenis als uitgangspunt maakte ze voor Les rêves n’ont pas de titre ook een bijzondere film-in-de-film, doorspekt met filmfragmenten en re-enactments uit haar eigen leven, dat van haar familie, van haar gemeenschap en vrienden. Sedira beschouwt zichzelf als een soort toevallige acteur, een beroemde filmmaker, een nep-faker op zoek naar de echte waarheid, die vragen over auteurschap en authenticiteit aan de kaak stelt. Twee vragen duiken daarbij steeds weer op: wie schrijft (hi)story en voor wie?

Sonia Boyce Feeling Her Way Curator: Emma Ridgway Paviljoen Verenigd Koninkrijk Giardini Sonia Boyce’s bijdrage werd bekroond met de Gouden Leeuw voor het beste nationale paviljoen. Tekst: Bas Blaasse

Sonia Boyce, Feeling Her Way, installatiezicht, courtesy La Biennale di Venezia, foto Marco Cappelletti

Paviljoenen: Verenigd Koninkrijk

Hoe je eruitziet en waar je vandaan komt is een onderwerp dat Sonia Boyce als zwarte vrouw al haar hele leven met zich meedraagt. Als eerste vrouwelijke kunstenaar van kleur die het Verenigd Koninkrijk representeert ligt het voor de hand om haar werk enkel in die hoedanigheid te bekijken. Maar het prachtige aan de video’s die Boyce in de Giardini presenteert is dat ze zowel letterlijk gaan over het geven van een stem, door te werken met muzikanten en zangeressen, als een poëtische aantrekkingskracht hebben die je vastgrijpt en je steeds iets nieuws laat horen. Als je binnenkomt kom je tegenover vier schermen te staan die op een mozaïekbehang hangen, met op de grond gouden geometrische structuren. Zijn het zitmeubels of kunstwerken? Elk scherm toont een video van een andere muzikante, steeds in een afzonderlijke kleurtint. Boyce ensceneerde verschillende videoregistraties van samenkomsten tussen vijf vrouwelijke muzikanten van kleur. Ze nodigde hen uit om in afwisselende bezettingen te improviseren en met hun stemmen te spelen. Dat leidde tot indringende solomomenten, duetten, en gezamenlijke interacties tussen de muzikanten in nu eens onherkenbare, bijna donderende klanken, en dan weer in harmonieuze golven van genegenheid. De opzet is even simpel als indringend, subtiel maar direct. Alle muzikanten die Boyce uitnodigde zijn solisten en hadden geen ervaring met improviseren. Dus Boyce daagde hen uit om uit hun comfortzone hun stem te verkennen om te zien wat voor dialogen dat zou kunnen opleveren. In de zes verschillende ruimten zijn ongeveer tien videoregistraties te zien van verschillende duur. Daardoor is er, als je door de tentoonstelling van kamer naar kamer loopt, altijd een herinnering of echo van andere dialogen wanneer je naar één werk kijkt en luistert. Bovendien worden de registraties in loop afgespeeld waardoor er door het gebouw voortdurend verschillende klankregisters ontstaan. Soms lijken twee nabijgelegen video’s plotseling in dezelfde toon geluiden te produceren terwijl het volgende moment die samenklank weer verdwenen is. Feeling Her Way presenteert geen geësthetiseerde politiek, maar een politiek van esthetiek. Geen schreeuwerig manifest maar stemmen die zichzelf manifesteren met de kracht van subtiliteit. Zoals Deborah Levy schreef: ‘To speak up is not about speaking louder, it is about feeling entitled to voice a wish.’

Stan Douglas 2011 ≠ 1848 Curator: Reid Shier Paviljoen Canada Giardini / Magazzini del Sale No.5, Dorsoduro Tekst: Kathleen Weyts

Stan Douglas, ISDN, 2022, still from two-channel video installation. London: Lady Sanity © Stan Douglas, Courtesy of the artist, Victoria Miro, London and Venice, and David Zwirner, New York, London, Paris and Hong Kong

Paviljoenen: Canada

Op deze biënnale zijn er veel ‘eersten’. Met Sonia Boyce (UK), Zineb Sedira (F), Simone Leigh (USA), treden voor het eerst vrouwen van kleur aan om de nationale paviljoenen te vertegenwoordigen. Ook Canada kiest met Stan Douglas voor het eerst voor een zwarte kunstenaar. Al verzet Douglas zich radicaal tegen het idee van nationale vertegenwoordiging. ‘My central gesture is not to represent Canada, but to represent the world. We’re not just nation-states as we were in 1848. We’re connected and we’re hybrid’, aldus Douglas. De kunstenaar is bekend om zijn foto’s, films en installaties die ‘momenten waarop de geschiedenis de ene of de andere kant had kunnen opgaan’ onderzoeken. Hier plaatst hij de wereldwijde politieke en sociale onrust van 2011 in de lange loop van de geschiedenis tegenover 1848. In dat jaar werd Europa geteisterd door een continentale omwenteling waarbij middenklasse en arbeiders zich verenigden in een hevige strijd tegen de dominantie van een aristocratische elite. Douglas plaatst de toeschouwer midden in de actie. In het paviljoen in de Giardini toont hij vier gigantische foto’s die markante protesten van 2011 in beeld brengen: Occupy Wall Street in NY, de rellen in Londen, de Arabische lente en de Stanley Cup-rellen in zijn geboortestad Vancouver. Voor deze re-enactments monteerde hij beeldmateriaal uit verschillende bronnen digitaal aan elkaar. Gehinderd door de pandemie liet hij andere fotografen locatie-opnamen maken waaruit hij nauwgezet elk spoor van anachronistische elementen verwijderde. Vervolgens liet hij de scènes in een lege hockey-arena in Vancouver opnieuw opvoeren. In de postproductie voegde hij ze vervolgens in het beeld in. In Magazzini del Sale No. 5, op loopafstand van Punta della Dogana, zet Douglas zijn onderzoek naar de culturele weerstand van 2011 voort. ISDN (vernoemd naar de technologie uit de jaren 80 waarmee digitale audio via een telefoonlijn verzonden wordt), bestaat uit twee immense tegenover elkaar opgestelde schermen. Twee performers, de ene in Londen en de andere in Caïro, wisselen via ISDN-lijnen freestyled coupletten uit. Terwijl de Londense rappers hun verzen in het Engels droppen, antwoorden de performers in Caïro in het Arabisch. Ze klagen systemische sociale misstanden aan, daarbij vragen opwerpend over ras en klasse in hun eigen specifieke situaties. Met deze ongoing performance wil Douglas de toeschouwer wijzen op de eindeloze mogelijkheden van een interculturele kruisbestuiving.

Małgorzata Mirga-Tas Re-enchanting the World Curatoren: Joanna Warsza en Wojciech Szymański Paviljoen Polen Giardini Tekst: Kathleen Weyts

Małgorzata Mirga-Tas, Re-enchanting the World, installatiezicht, courtesy La Biennale di Venezia, foto Marco Cappelletti

Paviljoenen: Polen

Het Poolse paviljoen is een van de mooiste verrassingen van deze biënnale. Terwijl in haar thuisland de kunstinstellingen steeds meer onder vuur komen te liggen van de regerende partij Recht en Rechtvaardigheid, schrijft kunstenaar-activiste Małgorzata Mirga-Tas geschiedenis. En hoe. Ze bekleedt zowel de buiten- als de binnengevels van het paviljoen met enorme handgenaaide textiele taferelen die verwijzen naar de beroemde 500 jaar oude cyclus fresco’s in het Palazzo Schifanoia in Ferrara, Italië. Schifanoia, afgeleid van ‘schivar la noia’, betekent ‘ontsnappen aan de verveling’ en herbergt schilderingen waarin Olympische goden, dierenriemtekens en scènes uit het Renaissance hofleven in Ferarra in elkaar overlopen. Als eerste Roma-kunstenaar die in de 150-jarige geschiedenis van de Biënnale een nationaal paviljoen toegekend krijgt, geeft Mirga-Tas een warme inkijk in het dagelijkse leven, de geschiedenis en de mythologieën van haar volk. Het resultaat is niet alleen indrukwekkend maar vooral innemend mooi en ontroerend. In drie horizontale secties schetst ze een ongedwongen beeld van de Romagemeenschap en de prominente rol van vrouwen in haar geschiedenis. De stoffen die verwerkt zijn in de collages zijn afkomstig van kledingstukken van de protagonisten die haar tableaux bevolken. In het bovenste luik brengt ze de omzwervingen van de Roma in Europa in beeld, in het middelste deel refereert ze vanuit een vrouwelijk perspectief aan de rijke Roma-geschiedenis. Gecombineerd met symbolische en astrologische referenties geeft ze hier gestalte aan profetes, beschermvrouwen en godinnen. In het onderste gedeelte brengt ze het hedendaagse leven in haar geboortedorp Czarna Góra in beeld, opnieuw vanuit het perspectief van de vrouwen. Re-enchanting the World is een lust voor het oog en een schitterende herinterpretatie van de diverse Europese culturen, waar de Pools-Romaanse ontegensprekelijk deel van uitmaakt, wars van alle sterotiepen. Amper honderd meter verder neemt de surrealistische VR-film van Loukia Alavanou de bezoekers van het Griekse paviljoen trouwens op sleeptouw door een Roma-nederzetting net buiten Athene. En zo krijgt deze lange tijd rechtenloze en gemarginaliseerde bevolkingsgroep ook in de kunstwereld eindelijk een respectvolle rehabilitatie.

Loukia Alavanou Oedipus in Search of Colonus Curator: Heinz-Peter Schwerfel Paviljoen Griekenland Giardini Tekst: Jessica Gysel

Loukia Alavanou, On the Way to Colonus (filmstill), 2020, VR360 film, foto Loukia Alavanou

Paviljoenen: Griekenland

Het is aanschuiven bij het Griekse paviljoen. En daar is een reden voor. Het gebouw is gevuld met vier mini-domes met daarin een vijf-tal immersieve installaties van de Griekse kunstenaar en filmmaker Loukia Alavanou met centraal een ‘docu-fictie’ VR-film die 15 minuten duurt. Reken en tel. Je moet ervoor in een soort van draaistoel gaan zitten (een vrije interpretatie van de anatomische stoel van de in 1977 overleden Griekse, utopische architect Takis Zenetos), nadat je eerst door de donkere ruimte wordt geloodst. Alavanou neemt de inmiddels meer dan 2500 jaar oude Griekse tragedie van Sophokles mee naar onze dystopische tijd, waar het thema van ballingschap en het concept ‘outsider’ meer actueel zijn dan ooit. In Sophokles’ verhaal komt Oedipus, blind, opgeleefd en door zijn zonen uit Thebe verbannen, naar de Griekse stad Colonus, een voorstad van Athene, om er te sterven. In Alavanou’s film is Colonus vervangen door een meer hedendaagse voorstad van Athene, een Roma ghetto. En net zoals Oedipus indertijd kunnen ook de Roma tot vandaag de dag niet begraven worden op de gronden waar ze leven. Als je de VR-bril opzet kom je terecht in een claustrofobische stenen kerker / volière met daarin geketende aasgieren. De toon is meteen gezet. Vandaar word je meegesleurd naar het beruchte Roma-dorp dat op een vuilnisbelt lijkt te zijn gebouwd. Je denkt eerst nog dat het allemaal geënsceneerd is, maar langzaam dringt het door dat dit hardcore reality beats fiction is. De drieënveertig-jarige Alavanou heeft een jaar met de Roma samengeleefd, en laat hen ook alle rollen in haar film spelen. De combinatie van amateur-acteurs, in hun eigen kleren, in hun eigen habitat, met hun eigen familie en vrienden is ongemakkelijk en confronterend om te zien. De combinatie van het virtuoze virtual reality camerawerk en de bijna 360 graden ronddraaiende stoel laat je letterlijk een kijk achter de schermen nemen. Straathonden en katten steken de weg over, afval waait over het droge landschap, de metalen golfplaten van de ‘huizen’ rammelen door de droge wind, je hoort vrachtwagens over de snelweg voorbijrazen. Het hoogtepunt is het moment waarop een groep tieners over de weg loopt, ze steken jou als toeschouwer voorbij. Alavanou noemt het zelf ‘inclusief theater anno 2022.’ De film speelt op een geniale manier met VR-technologie. Werkelijk niets blijft verborgen en in zoveel lelijkheid schuilt ook weer schoonheid, hoe triest die ook is. Wat was ook alweer de definitie van een tragedie?

Paviljoenen: Luxemburg

Tina Gillen Faraway So Close Curator: Christophe Gallois met assistentie van Ilaria Fagone, Mudam Paviljoen Luxemburg Sale d’Armi Arsenale Tekst: Chantal Pattyn

Tina Gillen, installatiezicht Faraway So Close, Luxemburgs Paviljoen, Biennale Arte 2022, courtesy de kunstenaar en Mudam Luxembourg – Musée d’Art Moderne Grand-Duc Jean © foto Florian Kleinefenn

Tina Gillen (1972) woont en werkt al jaren in Antwerpen. Als Luxemburgse maakt ze op deze Biënnale haar grote entree in het paviljoen van haar geboorteland. Ongeveer halverwege het Arsenale ging ze aan de slag in een van de historische ruimtes van de Sale d’Armi. Voor een schilder een hele uitdaging. In die gigantische zalen hang je je werk niet zomaar aan de muur. Gillen vond een oplossing door van binnenuit de ruimte te bespelen. Centraal staat het werk Rifugio: een in hout uitgevoerde cabane. Van deze bungalow, die ze opmerkte aan de Opaalkust en vaak met haar studenten bezocht, maakte ze ooit een werk op papier en een maquette op basis van een wijnkist. Gefascineerd door het interieur van dat bouwsel ging ze er ook hier mee aan de slag. In haar refuge lijk je te kunnen schuilen voor de enorme taferelen die ze toont als backdrops op een filmset. Gillens manier van presenteren zorgt ervoor dat je je in een installatie waant en op een hernieuwde manier naar de schilderijen kijkt. Gillen, voor wie architectuur altijd een groot thema was, lijkt hier als schilder zelf sculpturaal te gaan. Met succes. Een aantal van haar recente werken refereren aan de vier oerelementen van ons universum: aarde, water, lucht en vuur. Een zon schijnt te fel en is te dichtbij (Sunshine III). Een paalwoning lijkt op het wassende water te wachten (uit de serie Sealevel). De horizon achter een hoogspanningskabel (Power II) kleurt gevaarlijk rood. Tina Gillen maakte van het Luxemburgs paviljoen een innemende belevenis. De sfeer is onheilspellend en unheimlich. Ook door de enorme formaten en felle en constrasterende kleuren. Gillen brengt niet het drama van de klimaatverandering in beeld, wel evoceert ze op een subtiele manier onze gevoelens van onzekerheid, onmacht en verbazing over de krachtmeting met de natuur. Haar titel parafraserend: ‘What is now faraway can become too close.’ Prachtig is hoe de kunstenaar zich de vrijheid permitteert om tussen figuratie en abstractie het schilderkunstig avontuur op te zoeken. Zeer op scherp.

Shubigi Rao Pulp III; A Short Biography of the Banished Book Curator: Ute Meta Bauer Paviljoen Singapore Arsenale Tekst: Jessica Gysel

Shubigi Rao, Pulp III: A Short Biography of the Banished Book, installatiezicht, foto Alessandro Brasile

Paviljoenen: Singapore

Als editor van een queer feministisch tijdschrift breng ik veel tijd door in archieven en bibliotheken, op zoek naar verhalen en geschiedenissen die zich in de marge afspelen. Helaas wordt ook in de kunst- en drukwereld nog steeds met name vanuit grote canons en binair denken gedacht. Alles wat daar niet binnen past, verdwijnt in een achterkamer, tussen de rekken of wordt überhaupt de vergetelheid ingeschopt. Ik word dan ook heel blij van een project als het Singaporees paviljoen, dat deze problematieken letterlijk uit de kast haalt. Deze editie is gecureerd door de Duitse Ute Meta Bauer die sinds 2013 directeur is van het Centre for Contemporary art (CCA) in Singapore. Ze is iemand met een lange, institutionele carrière waarbij ze pionierde door te focussen op archieven en trans-disciplinaire projecten, met thema’s als migratie, feminisme en ecologie. Aan zet is de Singaporese in Mumbai opgegroeide Shubigi Rao, een schrijver-kunstenaar met een passie voor de micro-geschiedenissen van gestolen, vergeten of uitgewiste literatuur en taal. Rao presenteert Pulp: A Short Biography of the Banished Book, een tienjarig film-, boeken visueel kunstproject. Sinds 2014 bezoekt ze zowel openbare als private collecties, bibliotheken en archieven waarbij ze expliciet op zoek gaat naar de vernieling van boeken en publicaties die buiten de geijkte paden treden. Het gaat haar met name om ‘de kwetsbaarheid van bedreigde taalsoorten, het historische cosmopolitische van een regionale print community, alternatieve bibliotheken en de kracht van het verzet tout court’. Het is even zoeken in het drukke labyrint van gebouwen op de Arsenale, maar bij de ingang van het paviljoen overvalt me een totale rust. De scenografie – op zich ook een labyrinth, maar dan eentje van papier – is ontworpen door de eveneens in Singapore gevestigde Laura Miotto en opgebouwd uit verschillende grote doeken met geprinte teksten en beelden, allemaal reflecties over Rao’s research. Flarden als: ‘the stacked deck’ of ‘the unprintable filth’ sieren het doek. Je kan er helemaal omheen lopen om aan de binnenkant in een serene ruimte met een groot scherm te belanden. Speciaal voor de biënnale zoomt Rao’s film in op de havensteden Singapore en Venetië die lang dienst deden als printed matter knooppunten. Je kan ook haar boek Pulp III kopen, de derde editie uit een serie van vijf, die eigenlijk work-in-progress zijn, en een geschreven getuigenis van haar liefde voor weggedrukt papier.

Charlie Tapp & Abror Zufarov, CCA Lab: Dixit Algorizmi. Garden of Knowledge Curatoren: Space Caviar en Sheida Ghomaschi Paviljoen Oezbekistan Arsenale Tekst: Tamara Beheydt

Charlie Tapp & Abror Zufarov, Dixit Algorizmi: Garden of Knowledge, courtesy La Biennale di Venezia, foto Andrea Avezzù

Paviljoenen: Oezbekistan

De kans bestaat dat wie het paviljoen van Oezbekistan in het Arsenale betreedt, met het gouden spiegelende platform en met aan het plafond hangende planten, niet meteen iets ‘ziet’. Het paviljoen is een samenwerking tussen wetenschappers, designers, muzikanten en kunstenaars en is geïnspireerd door het werk van de negende-eeuwse wetenschapper Al-Khwarizmi, aan wie we het woord algoritme te danken hebben (een term die sinds de opkomst van sociale media opvallend vaak over de tongen rolt). Er is geen tentoonstelling als zodanig; het paviljoen is een plek voor reflectie (waar de spiegelende vloer ook voor wat letterlijke duizelingen zorgt) en voor gelijkwaardige ontmoeting en uitwisseling. De ruimte is in principe een totaalkunstwerk — zo ingericht dat bezoekers er kunnen gaan zitten en in gesprek kunnen gaan. Dixit Algorizmi is de eerste zin uit een manuscript van de twaalfde-eeuwse Engelse wetenschapper Adelard of Bath, die vele Midden-Oosterse en Griekse teksten vertaalde en zo in Europa binnenbracht. De bewuste tekst heeft als oorsprong een uiteenzetting van Al-Khwarizmi, Over het rekenen met Hindu getallen (ca. 825). Het belang van de tekst is amper te overschatten, want het betekende de introductie van het Arabische rekenstelsel in Europa. De naam van Al-Khwarizmi werd door de Engelsman verwesterd en leidde zo tot het huidige woord ‘algoritme’. Toch is hij schijnbaar verloren gegaan in de onderlagen van de geschiedenis – hij is daarmee bij uitstek een voorbeeld van de artificiële vergetelheid ten opzichte van oosterse wijsheden en geschiedenis ten voordele van de westerse innovatiecultuur, en het geloof in de suprematie van het westen wanneer het op wetenschappelijke vooruitgang aankomt. In de schaduw van het Italiaanse paviljoen, dat een ‘unieke individuele ervaring’ belooft, met gigantische wachtrijen tot gevolg, stapt Oezbekistan (dat trouwens voor de eerste keer een eigen paviljoen heeft) weg van het individualistische, concurrerende karakter van de Biënnale en van elke nationale tentoonstelling als ‘container of artefacts’ (zoals de curatoren het formuleren). In een steeds meer gepolariseerde samenleving is deze ‘tuin van kennis’ een ruimte waar alternatief denken, nuances en vragen een plaats hebben – een oase van collectieve uitwisseling met een zeer belangrijk fundament: het besef dat geen enkele waarheid absoluut is. Het paviljoen expliciteert dat wat kunst vaak betracht: het bieden van nieuwe of alternatieve inzichten, en een vrijplaats voor kritisch denken.

melanie bonajo When the body says Yes Curatoren: Orlando Maaike Gouwenberg, Geir Haraldseth en Soraya Pol Paviljoen Nederland Chiesetta della Misericordia Tekst: Jessica Gysel

Paviljoen Nederland Giardini

melanie bonajo, When the body says Yes (film still), 2022, foto Sydney Rahimtoola

Paviljoenen: Nederland

De Chiesetta della Misericordia, een oud kerkje dat sinds de jaren zeventig dienstdoet als expositieruimte, ver weg van alle Arsenale en Giardini rumoer, leent zich perfect voor melanie bonajo’s intieme presentatie. Normaal presenteert Nederland in het minimalistische Rietveldpaviljoen, maar deze keer is er, wellicht met het oog op redistributie, plaats gemaakt voor Estland. Het is ook een duidelijk statement van een kunstenaar die zich in hun hele carrière nooit in hokjes heeft laten duwen. melanie bonajo creëert al vanaf dag één hun eigen universum. Een soort van emoji-emancipatie meets new-age hippiedom meets ecofeminisme meets carnaval meets lichaamsvormen meets kleurenexplosie. De grond is bedekt met grote stukken kleurrijke en fluffy kussen-achtige sculpturen die doen denken aan schaamlippen en andere vaginaonderdelen in allerlei vormen. Ze creëren een dystopische Alice in Wonderland-wereld opgebouwd uit schuimrubber, nepbont en what not in pastel en fluorescerende kleuren. Een soort van Generation Y metaverse Efteling. Op een groot scherm bewegen lijven in alle kleuren en maten die als een soort van spaghetti over elkaar heen glijden en elkaar proeven, likken, strelen, kneden, bepotelen en betasten. We beleven een collectieve onderdompeling in een wereld van body positivity en vangen een glimp op van hoe mooi een queer universum eruit kan zien. Wat er zou kunnen gebeuren wanneer we onze eigen opgelegde binaire grenzen openstellen voor een heel andere gender- en seksuele beleving. Voorbij de man-vrouw dichotomie, voorbij perfecte lichamen (wie bepaalt dat trouwens), voorbij onze geïnternaliseerde issues over wat seks moet zijn. melanie bonajo mag dan wel de representerende Nederlandse kunstenaar zijn op deze biënnale, in realiteit is het een collectieve presentatie van een al even collectief project. Een grote rol is hierbij weggelegd door Skinship Berlin, waarvan melanie mede-oprichter is. Moe van kunstinstituten en hun beperkingen wilde hen een eigen plek oprichten. Skinship organiseert workshops en festivals, het is een soort van laboratorium om de ideeën rond seksualiteit, geweld en healing verder vorm te geven. De mensen rond Skinship zijn voor een groot deel ook de mensen uit melanie’s film en hubbies uit hun Berlijnse habitat. De biënnale is voor hen maar een tussenstop, de kick-off van een langer durende samenwerking, eentje met het oog op het vormen van een community en samen nieuwe vormen van samenwerken en groepsprocessen ontwikkelen.

Tentoonstellingen in de stad

Marlene Dumas open-end Curator: Caroline Bourgeois Palazzo Grassi Campo San Samuele, 3231 Tot 8 januari 2023 Van 10u tot 19u, behalve op dinsdag palazzograssi.it Tekst: Barbara De Coninck

Marlene Dumas, Blindfolded, 2002 Private collection Thomas Koerfer, foto Peter Cox, Eindhoven © Marlene Dumas

Tentoonstellingen in de stad: Palazzo Grassi

Kissed, to receive a kiss. There is the first kiss, which may not be the best, There is always the fear of a fall, after which “nothing will ever be the same as before.” (M.D., 2021)

Aan de voorgevel van het classicistische witmarmeren Palazzo Grassi aan het Canal Grande in Venetië hangt een bescheiden voordoek. Het is de aankondiging van de overzichtstentoonstelling van Marlene Dumas (°1953, Kaapstad, Zuid-Afrika), die na een kunstopleiding tijdens de meest verachtelijke jaren van het apartheidsregime haar geboorteland inruilde voor Nederland, waar ze een spectaculair schilderkunstig oeuvre uitbouwde – een productie van meer dan 35 jaar. Vanop het kanaal is Palazzo Grassi een gesloten oesterschelp. Nergens verraadt de buitenkant de pracht en praal van de inhouden in het stadspaleis. Het is een wonderbaarlijk feest daarbinnen: de tijdloze gloire de la peinture wordt er gevierd. De tentoonstelling open-end van Marlene Dumas is de nieuwste parel aan de kroon van de Pinault Collection, die in een nabij verleden nog krasse presentaties van Damien Hirst (Treasures from the Wreck of the Unbelievable, 2017) en Luc Tuymans (La Pelle, 2019) organiseerde. Tot januari 2023 zijn binnen een avontuurlijk opzet meer dan honderd werken in de meest uiteenlopende formaten opgehangen, verzameld uit alle hoeken van de wereld — voornamelijk olieverfschilderijen op doek maar ook watercolours en werken op papier. Wat de titel betreft meldt de kunstenaar, die ondanks recente persoonlijke tragiek geen talent voor zwartgalligheid, zelfbeklag of naargeestig pessimisme bezit, ‘dat de tentoonstelling open-end zal heten. Met kleine letters, dat is belangrijk, want dan gaat de p van “open” droevig naar beneden, en de d van “end” opgewekt naar boven. En met dat opgewekte zinspeel ik zeker ook op opgewekt uit de dood. “Open” verwijst naar oneindigheid, “end” naar iets dat gestopt is. Maar als je de twee woorden samenvoegt, krijg je toch weer een perspectief.’

open-end is een tentoonstelling over liefdesverhalen met een scala aan heel verschillende koppels, jong en oud. De thema’s die in de werken spelen zijn erotiek, verraad, vervreemding, beginnings and ends, treurnis en rouw , spanning tussen woorden (titels en teksten) en beelden, lichaam en geest. Curator Caroline Bourgeois formuleert het heel mooi: « Son travail nous invite à être plus vrais ». Uitgangspunt van open-end zijn de twee recente tentoonstellingen van Marlene Dumas bij David Zwirner Gallery in New York (Myths & Mortals, 2018) en Zeno X Gallery in Antwerpen (Double Takes, 2020). Dramaturgisch borduurt de presentatie in Venetië voort op de narratieven die daar werden ontwikkeld: Lust / Achterkanten / Ontgoocheling / Bijzondere Aanwezigheid / Afwezigheid / Aliens / Taboe & Voodoo / Venus & Adonis / Intoxicatie (Myths & Mortals) // Koppels / Samenwerkingen moeder-dochter / Kinderen en het Kwaad / Spleen / Maskers en Rouw / Goden / Liefdesgeschiedenissen / Jeugd en Oorlog / Kunstgeschiedenissen / Uitvaart (Double Takes). Het oeuvre van Marlene Dumas draait om de mens als sociaal en politiek wezen. Op doek verschijnt de menselijke figuur in zijn drift, lust, roes of extase, en evengoed in zijn agressie, verval of existentiële angst – als een treurig of integendeel angstaanjagend dier. In haar kunst krabt Marlene Dumas de culturele vernislaag weg die onze comfortzone bevat. Ze toont ons wat zich daaronder bevindt, in het verborgene – onze dierlijkheid, onze natuur, onze waarheid. Haar werk, dat getuigt van hartstocht en altijd figuratief is, zet een spotlight op het non-dit. Dumas is een roofdier, agerend met buitengewone trefzekerheid en instinct. De beelden van Dumas zijn een ononderbroken stroom van menselijke lichamen, sterk geseksualiseerd, meestal naakt. Het zijn ‘open’ lichamen, afwisselend languit geschilderd – frontaal of from the back (met uitdagende aarzen, geslachten en billen) of integendeel fel ingezoomd. De beelden van Marlene Dumas verschijnen systematisch zonder context, perspectief of landschappelijke achtergrond. Behalve hun titel, reiken de werken geen handvatten en evenmin gebruiksaanwijzingen aan. Ze geven geen aanleiding tot een oordeel. Als een boemerang of een spiegel worden de beelden ons in het gezicht geslingerd en worden wij teruggeworpen op ons diepste zelf. Het oeuvre van Dumas wordt vaak

Tentoonstellingen in de stad: Palazzo Grassi

ervaren als ambigu, uitdagend, voyeuristisch, verontrustend en confronterend – maar is uiteindelijk ondubbelzinnig, uitnodigend, diepgaand empathisch, mededogend, direct. De zeer specifieke en herkenbare schilderstijl versterkt dit gevoel. De werken zijn tegelijk zuinig geschilderd en ongemeen

Marlene Dumas, Teeth, 2018 Private collection, Madrid, foto Kerry McFate, New York © Marlene Dumas

krachtig en suggestief. Ze ontstaan uit een directe verfvoering, zonder ondertekening. Dumas schildert vloeibaar en fysiek. De kunstenaar werkt met de verfborstel, met de hand, met de vod. Ze gebruikt frottage en herwerkt het resultaat met solvent. De getoonde lichamen verschijnen in hun vloeibare picturaliteit – kleverig, glibberig, stroperig. Ze zijn het resultaat van een ‘dessin minimal qui associe l’exposition d’une peinture informe avec l’exposition d’une nudité sans fard’. Het oeuvre van Dumas bezit, ondanks het gebruik van heel verschillende media (en ondanks het feit dat Marlene Dumas bij voorkeur met gevonden beelden werkt), opvallende raakpunten met dat van de Amerikaanse fotografe en filmmaker Nan Goldin. Beide vrouwelijke kunstenaars zijn meesters van het bedrieglijke instantané. Beiden bezitten – behalve een kolossale dosis no nonsense, je m’en foutisme, vrijheid en vitaliteit, een bepaald soort agressie waarmee ze, eenmaal het moment opportuun geacht, feilloos af-drukken (Goldin) of in-drukken (Dumas). Beiden belijden een seksuele lezing van de wereld en opereren vanuit een diep geloof in de geldigheid van het instinct. Dumas en Goldin ‘ruiken’ feilloos mensen, onderwerpen, dingen. Beiden bezitten een huiveringwekkende intuïtie en emotionele intensiteit. Beiden dansen op het slappe koord tussen het sublieme en de afgrond (the abyss). Marlene Dumas en Nan Goldin dagen uit. Twee paar arendsogen. Twee bossen krullend haar. Twee gouden harten. Twee zieneressen met een derde oog voor de onpeilbare waarheid van de menselijke soort. In Palazzo Grassi kom je af en toe aan een zeldzaam dier voorbij – een kikker, een rat, een slak, een paard, een arend of een everzwijn. De dieren zijn eventueel politieke of mythologische metaforen. Hier en daar zijn we getuige van een metamorfose. Expliciet in de cyclus Venus en Adonis, impliciet in werken als Miss Pompadour, dat naar mijn gevoel van de stier en van Europa spreekt (of van de centaur?), en Io (2008), wiens gezicht de kwaliteit bezit van dat van een koe. Met Persona (2020), het werk waarmee Marlene Dumas van ons afscheid neemt, geeft de kunstenaar ons een laatste kus op het voorhoofd — een memento vitae en niet een memento mori. Niet de dood maar wel het leven en de kunst zijn de mallen waarbinnen zich haar ‘theater van de verbeelding’ voltrekt.

Tentoonstellingen in de stad: Palazzo Grassi

Marlene Dumas, Losing (Her Meaning), 1988 Pinault Collection, foto Peter Cox, Eindhoven, © Marlene Dumas

Marlene Dumas bezweert haar eigen en onze demonen en is een exorcist: If death Is a womb then heaven is a body without fear that invites one to enter from any side one pleases and just for a while Time doesn’t matter. P.S. There is One Death but there are many heavens1. Palazzo Grassi is het skelet. Marlene Dumas is het vlees. Nothing will ever be the same as before. 1

Marlene Dumas, About Heaven (2001), inkt en potlood op papier, 16 x 22 cm. Collectie van de kunstenaar

Bruce Nauman Contrapposto Studies Curatoren: Caroline Bourgeois en Carlos Basualdo Punta della Dogana, Dorsoduro, 2 Tot 27 november 2022 Van 10u tot 19u palazzograssi.it Tekst: Kathleen Weyts

Bruce Nauman, Contrapposto Studies, I through VII, 2015-2016, installatiezicht, gezamenlijk eigendom Pinault Collection en the Philadelphia Museum of Art, foto Marco Cappelletti, © Palazzo Grassi © Bruce Nauman by SIAE 2021

Tentoonstellingen in de stad: Punta della Dogana

Al meer dan vijftig jaar is Bruce Nauman (1941) een van de meest toonaangevende hedendaagse kunstenaars ter wereld. Getekend door de politieke en sociale omwentelingen van de jaren zestig, brak hij de gevestigde genres open, zette hij elk denkbaar artistiek medium naar zijn hand en gaf hij nieuwe interpretaties aan wat kunst zou kunnen zijn. In Naumans werk is niets vanzelfsprekend, elke betekenis verbergt een andere. Het ambigue, het absurdistische en het ontregelende lopen er als elkaar afwisselende rode draden doorheen. Het lichaam, de taal, de mentale en de fysieke ervaring en het atelier van de kunstenaar zijn geliefkoosde onderwerpen. Een gezamenlijke aankoop van de Pinault Collectie en het Philadelphia Museum of Art van het video ensemble Contrapposto Studies, I through VII (2015/2016) en het verwante Walks In Walks Out (2015), ligt aan de basis van de tentoonstelling Contrapposto Studies in Punta Della Dogana. De prachtig opgestelde installaties werken meer dan eens aanstekelijk. Je kan je met moeite bedwingen om de kunstenaar te imiteren en de renaissancepose bij uitstek aan te nemen: het moment waarop we tijdens het stappen ons gewicht van de ene voet op de andere verplaatsen en ons lichaam verleidelijk schuin komt te hangen, beweeglijk, jeugdig, dynamisch… Dat laatste gold althans in de versie van 1968: Walk with Contrapposto, een 60-minuten durende video waarin Nauman in een wit T-shirt en jeans, de handen achter zijn hoofd gevouwen, de pose herhalend op en neer loopt door een smalle gang. Wat aanvangt als een speelse knipoog naar de klassieke beeldhouwkunst mondt uit in een stringente evenwichtsoefening en een meedogenloze beproeving van het uithoudingsvermogen. Dit laatste wordt des te indringender in de Contrapposto Studies (2015/2016), waarin we de kunstenaar, ondertussen 74 jaar, getooid in een gelijkaardig plunje, de poses zien herhalen in zijn studio in New Mexico, ouder, vermoeider, onevenwichtiger. Meedogenloos en hartverwarmend tegelijkertijd. Doorheen de tentoonstelling meanderen recente variaties op hetzelfde thema, tot en met een gesplitte versie in 3D, waarin het boven- en onderlijf andere richtingen uitgaan. Daartussen een heerlijk weerzien met iconische geluids- en videowerken uit de jaren 1968/69 als Soundtrack From First Violin Film, Bouncing in the Corner No.1 en 2 (Upside Down) en Slow Angle Walk (Becket Walk). De kunstenaar die besloot dat alles wat hij in zijn studio uitvoert bestempeld kan worden als kunst, is allesbehalve gedateerd en gelukkig ook alles behalve uitverteld.

Surrealism and Magic: Enchanted Modernity Curator: Grazina Subelyte Peggy Guggenheim Collection Palazzo Venier dei Leoni, Dorsoduro 701 Tot 26 september 2022 Van 10u tot 19 u, behalve op maandag www.guggenheim-venice.it Tekst: Chantal Pattyn

Leonora Carrington, The Pleasures of Dagobert, 1945, eitempera op Masoniet, 74,9 × 86,7 cm, privé-collectie © Leonora Carrington, door SIAE 2022

Tentoonstellingen in de stad: Peggy Guggenheim Collection

Het zal wel met de sign of the times te maken hebben: hoe harder de realiteit, des te groter de belangstelling voor het magische. Dan kom je al snel uit bij het surrealisme, officieel ontstaan in oktober 1924, middels het manifest van André Breton, dat overal ter wereld opnieuw onderwerp van prestigieuze tentoonstellingen is. Tate Modern in Londen pakt tot eind augustus uit met Surrealism Beyond Borders. In het Peggy Guggenheim Museum kan je terecht voor Surrealism and Magic: Enchanted Modernity. Het is een cliché dat het surrealisme geen stijl maar ‘a state of mind’ was. De inzet was niet meer of minder dan de individuele bevrijding. Pas dan kon men aan de wereld zelf beginnen. In het surrealistische wereldbeeld was alles met elkaar verbonden. Mens en natuur, dag en nacht, realiteit en droom verhielden zich tot elkaar in een constante flux. Het surrealisme is bovendien een veel grotere vrouwenzaak dan vaak voorgesteld. De muzes van weleer vonden hun empowerment in het occulte, het esoterische, de alchemie, oude mythen en witchcraft. De nieuwe heldinnen waren Leonor Fini, Remedios Varo, Dorothea Tanning en Leonora Carrington. Die laatste inspireerde ook Cecilia Alemani, curator van deze Biënnale. Het is de verdienste van de curatoren dat ze in de diepte onderzocht hebben hoe de preoccupatie met het magische en het animistische tot van symboliek zwangere taferelen heeft geleid. Ze nemen je mee vanaf 1918 met Giorgio di Chirico, René Magritte (een bruikleen van het KMSKB) tot in de jaren 70 met Carrington. Voor de anekdotiek: Carrington was korte tijd het lief van Max Ernst, die andere surrealist par excellence, tot ze door de oorlog van elkaar werden gescheiden. Ze zouden elkaar nooit meer ontmoeten. Ernst begon een relatie met Peggy zelf en daarna met Tanning. Gelukkig trapte men niet in de val om Ernst als de fallische schakel in deze veelhoekige liefdeskermis te portretteren. Een wonderlijk moment op de tentoonstelling is Carringtons portret van hem uit The National Scottish Galleries en zijn La Toilette de la Mariée/ The Attirement of the Bride uit the Peggy Guggenheim Collection. Zij is het paard, hij de vogel met zijn speer in gif gedoopt. Wie de rebus van deze Royal Wedding wil ontcijferen, doet er goed aan om geduldig alle pancartes te lezen! Een meesterwerk is The Pleasures of Dagobert (1945) door Carrington. Tegen die tijd zat ze alweer in Mexico waar ze tot haar dood in 2011 zou blijven. Wat een unieke tentoonstelling. En in het centraal paviljoen gaat het feest verder. It’s magic.

Danh Võ, Isamu Noguchi, Park Seo-Bo Curatoren: Danh Võ en Chiaro Bertola Fondazione Querini Stampalia Campo Santa Maria Formosa, 5252 Tot 27 november 2022 Van 10u tot 18u, behalve op maandag Tekst: Jessica Gysel

Park Seo-Bo, Ecriture No. 080831, 2008, mixed media met Koreaans hanji-papier op doek, 130 x 195 cm © de kunstenaar, foto © White Cube (Theo Christelis)

Tentoonstellingen in de stad: Fondazione Querini Stampalia

Danh Võ kan als geen ander tentoonstellingen in elkaar draaien. Sinds zijn representatie voor het Deense Paviljoen in 2015 komt hij regelmatig opdraven als gastcurator tijdens de Biënnale. Voor de 2022 editie strijkt hij neer in het magische Fondazione Querini Stampalia, een van de oudste nog (gedeeltelijk) ingerichte Venetiaanse paleizen, gebouwd in de 16e eeuw door de nobele Querini familie, en sinds 1869 in gebruik als kunststichting. In vintage Võ-stijl, geeft hij ook deze keer het podium aan twee kunstenaars waarvan hij vindt dat het grote publiek deze moeten ontdekken. Toeval of niet, allebei de kunstenaars hebben Aziatische roots, wellicht een knipoog naar zijn eigen Vietnamese afkomst. Van Isamu Noguchi, de in 1988 overleden Amerikaanse beeldhouwer van Japanse afkomst, toont Võ zijn papieren Akari lampen. Ze slaan een brug tussen klassieke Japanse lantarens en een Westerse design-esthetiek en worden doorheen het paleis opgehangen, in een uitgebalanceerde dialoog met het werk van de inmiddels 91-jarige Koreaanse schilder Park Seo-Bo. Deze laatste is een protagonist van de Dansaekhwa beweging, een losse verzameling Koreaanse schilders die tussen 1970 en 1990 actief waren in het maken van monochromatische schilderijen, waarbij met oorspronkelijke materialen wordt gewerkt. Danh Võ heeft zelf een kleine geste toegevoegd: intieme iPhone snapshots van planten en bloemen uit zijn tuin Güldenhof, in het Duitse Brandenburg. In 2016 kocht Võ een oude varkensboerderij in de landelijke omgeving buiten Berlijn, op zoek naar betaalbare werkruimte en opslag. Hij creëerde er naast een leefruimte en verblijfsplekken voor vrienden ook een tuin. Sindsdien trekt er een spoor van groen door zijn werk. Bij Querini Stampalia gebeurt dat in de vorm van kleine fotokadertjes, gemonteerd op simpele houten constructies, die een eigentijdse nederigheid en fragiliteit in het paleis brengen. Door de ramen weerspiegelt het water aan de voorkant en de tuin aan de achterkant. Hoe groot is het contrast tussen de in 1961 aangelegde tuin van Scarpa en Võ’s eigen intuïtieve bloementuin. Võ houdt van labyrinten, en Querini Stampalia is de perfecte biotoop hiervoor. We raden je aan om doorheen de gangen, trappen, kamers en suite, binnen en buiten te dwalen. Elke verdieping heeft zijn eigen biosfeer, maar samen maken ze een duidelijk statement voor meer natuur, meer community, het toelaten van het persoonlijke en fragiliteit. Een oase van rust in het drukke Venetië.

This is Ukraine: Defending Freedom @ Venice 22 Curator: Björn Geldhof Scuola Grande della Misericordia Tot 7 augustus 2022 Van 10u tot 18u, behalve op maandag new.pinchukartcentre.org Tekst: Barbara De Coninck

Tentoonstellingen in de stad: Scuola Grande della Misericordia

De tentoonsteling This is Ukraine: Defending Freedom, een organisatie van het PinchukArtCentre en de Victor Pinchuk Foundation in een partnership met het Buro van de President en het Ministerie van Cultuur en Informatie van Oekraïne, is een niet mis te verstane oproep tot solidariteit en een luide en onverholen schreeuw om hulp. De aanblik van het oorlogswerk geeft je gelijk slappe benen. Op de benedenverdieping van de Scuola Grande della Misericordia zijn monumentale en emotionele ingrepen te zien van drie Oekraïense kunstenaars die tijdens de Russische invasie nieuw werk creëerden. De troosteloze inhoud staat in schril contrast met de lieflijkheid van de locatie. Van Yevgenia Belorusets is een sobere made in Kiev-installatie te zien, The war diary. February-April, 2022, Kyiv, bestaande uit een veertigtal identieke tafels met daarop niet ingelijste foto’s en geprinte brieven. Veertig stoelen nodigen uit tot vertraging, lectuur en reflectie. De installatie Difficulties of Profanation II (2015-2022) van Nikita Kadan is een slanke stalen constructie behangen met ‘bewijsstukken’ uit de conflicten van 2014-2015 en 2022: resten van artillerie en oorlogstuig. Het is een herwerking van Kadans inzending voor het nationaal paviljoen van Oekraïne bij de Biënnale van Venetië in 2015. Met Max in the Army (2022) kijken we tegen vier reusachtige acryl-schilderijen van Lesia Khomenko aan, gigantische portretten van haar echtgenoot Max en drie van zijn vrienden die, ongetraind en allesbehalve soldaat (2 IT-ers, 1 muzikant en 1 scheikundige), beslist hebben om de wapens op te nemen. De creaties worden begeleid door een handvol Oekraiënse historische meesterwerken, waaronder de 17de eeuwse icoon Intercession of the Blessed Virgin, as a variation on all sorrow joy van Stefan Medytsky uit The Andrey Sheptytsky National Museum in Lviv. Op de eerste verdieping van Misericordia manifesteert zich een keure aan (inter)nationale kunstenaars-vrienden van PinchukArtCentre. Ook hier is de toon van de presentatie bitter en is de inhoud van de werken grimmig en rauw. De Deen Olafur Eliasson is aanwezig met de licht-sculptuur Your Lost Lighthouse (2020), de Oekraïener Boris Mikhailov toont verschillende C-prints uit de From ‘Temptation of Death’ series (2017-2019), “visual poems where Mikhailov stares his own life – and the past of the Soviet Union – in the eye”. Van de Japanse kunstenaar Takashi Murakami is de diptiek Ukraine: War and

Peace (2018, Pinchuk-collectie) te zien, met een overdaad aan bloemen (peace) en schedels (war). Een volledige muur van Misericordia is gereserveerd voor het project Mothers Series (2019) van het magazine Mirror Weekly (zu.na). Driehonderd doorgroefde vrouwengezichten staren de voorbijganger aan, moeders die een zoon verloren in de Russisch-Oekraïense oorlog van 2014-2015. Uit solidariteit met Oekraïne brengen ook de Brit Damien Hirst en de Fransman JR speciaal gecreëerd nieuw werk: de eerste toont Sky over Corn Field (2022), een doek met opgekleefde vlinders die zich te pletter vliegen tegen de Oekraïense vlag. JR toont met Valeriia (2022) een op dibond gemonteerde kleurenprint met daarop het gezicht van Valeriia, een vijfjarige kleuter die ‘intact’ wegkwam uit Kryvyi Rih. Het gigantische doek werd in maart in Lviv met de hulp van honderd vrijwilligers uitgerold tot uiteindelijk het gelaat van dit kind verscheen, tijdens een performance die de bombardementen op het Mariupol Drama Theater becommentarieerde. Count on Us van Marina Abramovic is een intellectueel uitdagend en cynisch werk. Het stelt de onmogelijkheid van de internationale gemeenschap om oorlogswreedheden en massaal geweld te staken, aan de kaak. Een snijdende aanklacht van het moreel failliet van ’s werelds belangrijkste geopolitieke samenwerkingsverband, de Verenigde Naties, dat vleugellam is en dat zijn beloftes van pacificatie niet nakomt wanneer het er echt op aan komt. This is Ukraine: Defending Freedom @ Venice 2022 trilt lang na in lijf en leden. Het is de artistieke outcry van een in zijn existentie bedreigde gemeenschap en het S.O.S.-signaal van een land in oorlog dat kreunend zijn rug recht. Het is het negatief van een kunsttentoonstelling – één die de wereld liever gespaard was gebleven. Alle getoonde beelden in de tentoonstelling zijn zonder uitzondering politiek. De kunstwerken zullen ons overtuigen voor het kamp van Oekraïne te kiezen (en dat is niet eens zo moeilijk). In de Scuola Grande wordt de instrumentalisering van de hedendaagse kunst een feit.

Tentoonstellingen in de stad: Scuola Grande della Misericordia

Zinaida Without Women Curator: Peter Doroshenko Spiazzi Castello 3856 Open van dinsdag tot zondag, tot 25 september van 11u tot 19u en van 27 september tot 27 november van 10u tot 18u zinaida.art/without-women Tekst: Barbara De Coninck

Zinaida, Without Women (film still), 2017, © en courtesy de kunstenaar

Tentoonstellingen in de stad: Spiazzi

In de kleine ruimtes van Spiazzi in de onmiddellijke omgeving van de Arsenale presenteert The Visual Research Support Foundation Charitable Organization het multimediale werk Without Women van de Oekraïense Zinaida (1975, Kiev). In drie filmprojecties opgenomen in de Oekraïense Karpaten, capteert de kunstenaar traditionele schaapsherders in hun mannelijke rollen gedurende hun lange een eenzame trektochten door de bergen, waarvoor ze van begin mei tot eind september huis en haard (en women) verlaten. De zwart-wit beelden met een sterk etnografische inslag tonen eenvoudige boerenmensen die stil of zingend hun koeien en schapen melken, boter karnen en kaas maken, in de gietende regen of in een gammele stal en in nagenoeg middeleeuwse omstandigheden. Zinaida streelt met haar camera de gezichten en de spenen van de dieren, de karnstok, de handen van de herder of nog het naakte bovenlijf van de kaasmaker boven zijn dampende houten ton. De getoonde beelden echoën eeuwenoude tradities, mythologieën en rituelen, en vertellen van het zware maar belangrijke werk van herders in vredestijd. In Without Women zit subtiel een zweem van erotiek. Het werk zou normaalgezien moeten culmineren in de grote installatie met tactiele en olfactorische eigenschappen Milk of Life “waarin op kaasdoek melk zou stromen” en “which will remind visitors of the warm scents of women’s skin”. Milk of Life beloofde een sensueel werk te worden en een loflied op het vrouwelijke element in de natuur als bron van alle leven (bron van milk en life). Door de oorlog kon dit werk niet worden uitgevoerd. En zo is er in het Without Women project van Zinaida door toedoen van de Russisch-Oekraïense oorlog inderdaad geen vrouw te bespeuren. De situatie herinnert mij aan het personage Lysistrata uit de Griekse komedie met dezelfde naam van Aristophanes uit 411 BC. Deze buitengewone vrouw met een groot gevoel voor individuele en sociale verantwoordelijkheid vatte het idee op om de Peloponesische Oorlog tussen de Griekse stadstaten te doen ophouden door alle mannen seks te onthouden (uiteindelijk het enige waar ze diep naar verlangden). Lysistrata zou er met haar forcing inderdaad in slagen de strijdende partijen te overtuigen de vijandelijkheden te staken – en over vrede te onderhandelen. Vanaf dan werd oorlog een vrouwenzaak.

Tentoonstellingen in de stad: Fondazione Prada

Human Brains: It Begins with an Idea Curator: Udo Kittelmann in samenwerking met Taryn Simon Fondazione Prada Ca’ Corner della Regina, Santa Croce 2215 Tot 27 november Van 10u tot 18u, behalve op dinsdag www.humanbrains.fondazioneprada.org Tekst: Pieter Vermeulen

Amulet in hartvorm met gravering van hoofdstuk 30 van het Egyptisch dodenboek, 25ste tot 31ste dynastie, ca. 712 – 332 BCE, groene Egyptische faience, Museo Egizio, Torino, Inv. no. Provv. 1218, courtesy Museo Egizio, Torino, foto Nicola dell’Aquila/Federico Taverni

In het barokke palazzo Corner della Regina is niet alleen het historisch archief van de Biënnale te vinden, ook de Fondazione Prada organiseert er met tweejaarlijkse regelmaat tentoonstellingen die doorgaans garant staan voor kwaliteit, diepgang en onberispelijke productie. Is dat ook nu het geval? Human Brains is in eerste instantie een onderzoeksproject dat in 2018 werd opgestart onder leiding van curator Udo Kittelmann en kunstenaar Taryn Simon in overleg met een wetenschappelijk comité. De insteek is daardoor uitgesproken multidisciplinair, met bijdragen vanuit de neurologie, filosofie, psychologie, linguïstiek en artificiële intelligentie. Na een lange aanloop (en pandemie) volgt nu It Begins with an Idea, een vooral historisch geënte expo met archiefstukken, artefacten, schilderijen en boeken, verspreid over drie verdiepingen. Zo zijn er 3D-prints te zien van twee Gudea-cilinders uit de 22ste eeuw v.C., met de oudst bekende neerslag van een droom in Sumerisch spijkerschrift. Of een magnifiek hartvormig amulet in groen aardewerk uit het oude Egypte, waarin een hoofdstuk van het Dodenboek staat gegraveerd. Ook allerhande medische tekeningen, maquettes en publicaties over het menselijk brein zijn het bestuderen waard. Hoe fascinerend deze historische pareltjes ook mogen zijn, de uitgesproken museografische opstelling doet ons de wenkbrauwen fronsen, we bevinden ons immers niet in een museum. En als essaytentoonstelling schiet het geheel onvermijdelijk tekort. De discursieve stempel van de curatoren is te weinig aanwezig, of is het omdat de (neuro-)wetenschap veelal als grote waarheid wordt uitgedragen? Waar zijn de hedendaagse kunstenaars in dit verhaal, hebben zij dan geen rol te spelen? Bovendien is een positivistische benadering van het brein nefast om, zeg maar, een complex gegeven als neuroplasticiteit te belichten. Maar goed, er is wel een resem van fictieschrijvers uitgenodigd om een speculatief element in het spel te brengen: hun bijdragen worden bij elk werk getoond, voorgedragen door niemand minder dan Salman Rushdie. Boven in het palazzo vinden we de zogenaamde Conversation Machine: een indrukwekkende, wisselende mozaïek van schermen met meer dan 140 uur aan interviews die Taryn Simon afnam van 36 wetenschappers en filosofen wereldwijd. We zijn alvast benieuwd hoe het laatste hoofdstuk Preserving the Brain zich dit najaar zal vertalen in Milaan.

Penumbra Curatoren: Alessandro Rabottini en Leonardo Bigazzi Complesso dell’Ospedaletto Barbaria de le Tole Tot 27 november Van 10u tot 18u, behalve op dinsdag www.inbetweenartfilm.com/en/penumbra Tekst: Pieter Vermeulen

Ana Vaz, É Noite na América (It is Night in America), 2021, three-channel video, 16mm omgezet naar HD in kleur, geluid, 44’, gecoproduceerd door Pivô Arte e Pequisa en Spectre Production, courtesy de kunstenaar en Fondazione In Between Art Film

Tentoonstellingen in de stad: Complesso dell’Ospedaletto

Penumbra is een ambitieuze groepstentoonstelling van Fondazione In Between Art Film — een prestigieuze stichting uit Rome opgericht in 2019 voor kunstenaars die werken met bewegend beeld — in een prachtige historische setting: een gebouw initieel opgericht in de 16de eeuw om minderbedeelden op te vangen, en nadien een van de meest prominente ziekenhuizen in Venetië, esthetisch verfraaid door onder meer Giambattista Tiepolo en de architect Giuseppe Sardi. De stichting heeft acht videokunstenaars nieuwe werken laten maken die worden getoond in een perfect uitgekiende, seriële black box-scenografie die aanvoelt als een droommachine — een gepast tegengewicht voor de beursachtige opstelling van de Biënnale. Alle acht werken nemen de urgentie van het huidig tijdsgewricht als uitgangspunt, telkens vanuit een andere invalshoek. Zo toont de Braziliaanse Ana Vaz een video-installatie gefilmd in 16 mm en verdeeld over drie schermen, over de geredde diersoorten die in de zoo van Brasilia zijn ondergebracht. Vaz knipoogt onmiskenbaar naar Chris Marker, maar dat ontsiert haar geenszins: É Noite na América (It is Night in America) (2021) blinkt uit als fragmentarisch filmessay, in een duizelingwekkende montage van drie kwartier. Bekijk aan het einde van het Penumbra-parcours zeker ook het werk van Aziz Hazara, een kunstenaar van Afghaanse afkomst die recent ook aan het HISK verbleef. Hazara sleepte recent de copieuze Future Generation Art Prize van de Oekraïense Pinchuk Foundation in de wacht, al werd die tentoonstelling in Venetië tot nader order uitgesteld. Takbir (2022) vertrekt van de nachtelijke duisternis in Kaboel, die door de Afghanen werd aangegrepen als verzet tegen de Sovjetbezetting in de jaren ‘80. De beelden zijn echter van vandaag: een pijnlijke reminder aan de desastreuze terugtrekking van de Amerikaanse troepen vorig jaar, wanneer Afghanen hun daken beklommen om de takbir (“Allahoe akbar”) te zingen bij wijze van sonisch protest. In zijn nieuwe videowerk zoekt Hazara naar schoonheid en poëzie als futiele vormen van verweer tegen een nietsontziend, agressief imperialisme, en geeft hij audiovisueel gestalte aan de diepe sporen van trauma in de recente Afghaanse geschiedenis. Een ijzersterk werk als afsluiter van een videotentoonstelling die wat ons betreft een vaste waarde mag worden tijdens de Biënnale.

Louise Nevelson: Persistence Curator: Julia Bryan-Wilson Procuratie Vecchie Piazza San Marco Tot 11 september 2022 Van 10u tot 18u, behalve op maandag www.louisenevelsonvenice.com Tekst: Chantal Pattyn

Louise Nevelson, Persistence, installatiezicht, 2022, foto Lorenzo Palmieri, courtesy Louise Nevelson Foundation

Tentoonstellingen in de stad: Procuratie Vecchie

‘Sure, it’s my life and I’m going to live it’ is een uitspraak van de Amerikaanse kunstenaar Louise Nevelson (1899 - 1988). Een groot werk van haar is te zien op The Milk of Dreams, de tentoonstelling van Cecilia Alemani, de curator van deze 59ste Biënnale. In de door David Chipperfield heringerichte ruimtes van de Procuratie Vecchie op het Piazza San Marco wordt herdacht dat Nevelson 60 jaar geleden de V.S. vertegenwoordigde in het paviljoen in de Giardini. Nevelson, die voor haar 50ste geen werk verkocht, werd altijd handig ondergebracht onder het lemma abstract expressionisme dat vooral een mannenzaak was. Vrouwen die in dergelijke formaten werkten, werden weggezet als obsessieve wezens. Maar ze werd alsnog een van de iconen van de Amerikaanse kunst. Nevelson, die later door de feministen als groot voorbeeld werd aanzien, had met gender nochtans niet veel van doen: ‘I’m not a feminist, I’m an artist who happens to be a woman’. Nevelson, altijd met indrukwekkend aangezette wimpers en behoorlijk excentriek, was een overlever. En ze kwam van ver. Ze leefde tot haar vijfde in een shtetl in de buurt van Kiev. Op de vlucht voor de pogroms kwam haar familie in Maine en zijzelf later in New York terecht. Ze was even de assistente van Diego Rivera voor ze, na een opleiding in Europa bij Hans Hofmann en reizen in New Mexico, begon te werken aan collages en na verloop van tijd aan immersieve installaties uit beschilderd hout. Het kubisme maar ook het constructivisme van Tatlin hadden haar beïnvloed. In een opeenstapeling van kleine doosjes bracht ze een persoonlijke wereld bijeen. Ze hield het meest van zwart, omdat zwart niet alleen de meest elegante der kleuren is maar ook alle andere kleuren incorporeert, maar bezigde ook goud en wit. Haar materiaal vond ze op de schroothoop. Wegens haar chronisch gebrek aan financiële middelen. Dat ze met tafelpoten aan de slag ging was wie weet een herinnering aan alle schrijnwerkerij uit haar jeugd. Wat haar zo uitzonderlijk maakt is de omgang met dat materiaal in de ruimte. Zo werd ze een van de pioniers van de installatiekunst. Het hout werd later uitgebreid met staal voor enorme in situ-werken. Curator Julia Bryan-Wilson bracht grote werken bijeen, maar laat ook unieke collages zien in verduisterde ruimtes. Persistence biedt een wonderlijke inkijk in het oeuvre van een heel groot kunstenaar. Toen ze in het Amerikaans paviljoen tentoonstelde vertelde Giacometti dat hij zijn Gouden Leeuw het liefst aan haar had gegeven. Dat had ze wellicht verdiend.

Tips

3 tips van Benedicte Goesaert Art Liaison

Mary Weatherford: The Flaying of Marsyas Palazzo Grimani di San Luca Rugagiuffa, 4858 Tot 27 november 2022 Van 10u tot 19 u, behalve op maandag polomusealeveneto.beniculturali.it/musei/ museo-di-palazzo-grimani Het mooie aan Venetië zijn die bijzondere palazzi waar je soms per toeval voorbij komt. Het Palazzo Grimani is gelegen vlakbij het bevallige Piazza Santa Maria Formosa. Er is in het kader van de Biënnale niet alleen werk te zien van Georg Baselitz maar ook van Mary Weatherford. De non-figuratieve schilderijen van deze Amerikaanse kunstenaar worden gekenmerkt door een eigenzinnige lijn neon licht dat een weg baant vlak boven een duister expressief geschilderd doek. Het vraagt enige verbeeldingskracht om te vatten dat deze nieuwe serie geïnspireerd is op het schilderij Het villen van Marsyas (ca.1570-1576) van Titiaan. De werken van Mary Weatherford werden op een prachtige wijze geïntegreerd in het indrukwekkende Palazzo Grimani dat ook een verborgen mini-pantheon herbergt. Alleen al om die reden moet je er binnen stappen.

Tips

Kelly Akashi: Life Forms Barbati Gallery Palazzo Lezze, 2949 Campo San Stefano Tot 14 augustus 2022 Van 11u tot 13u en van 14u tot 19u, behalve op zondag en maandag www.barbatigallery.com Na jaren ervaring in de galeriewereld in Los Angeles, keert Michele Barbati terug naar zijn Venetiaanse roots met een eigen galerie voor hedendaagse kunst in de Dogenstad. Op Italiaanse wijze gebeurde dit in stijl en in een prachtig palazzo. De eerste tentoonstelling, Life Forms, brengt werk van Kelly Akashi. Ze reisde van Los Angeles naar Venetië om in Murano werk te produceren met de lokale ambachtslui. Het resultaat is een symbiose tussen industrieel ogende spiralen en verfijnd, kleurrijk glaswerk. Ook de hand van de kunstenaar is meermaals op te merken in bronzen sculpturen, die zo de wereld van mensen, planten en dieren verbindt.

Ca’Pesaro Ca’Pesaro Santa Croce, 2076 Van 10u tot 18 u, behalve op maandag capesaro.visitmuve.it De naam van dit stadsmuseum voor moderne kunst, is ontleend aan de familie Pesaro die in het midden van de zeventiende eeuw een nieuw paleis liet bouwen naar een ontwerp van de barokke architect Baldassare Longhena. Het Palazzo is gelegen aan het weelderige Canal Grande en huisvest sinds het einde van de negentiende eeuw een eigentijdse kunstcollectie. Ik vind het er altijd heerlijk om in alle stilte en vaak alleen te kijken naar kunstwerken die aangekocht werden tijdens de eerste edities van de Biënnale van Venetië. Je kan er werk vinden van Joan Miro, Gustav Klimt, Constantin Meunier, Medardo Rosso en Morandi.

3 tips van Boris Vervoordt

Tips

Francis Alÿs: The Nature of the Game

Axel Vervoordt Gallery

Paviljoen België, Giardini Van 10u tot 18 u, behalve op maandag www.belgianpavilion.be

Bosco Sodi: What Goes Around Comes Around?

Niet alleen voor de Belgen, maar voor iedereen is dit paviljoen een must-see. De schitterende opstelling van beeldschermen vormt een speelveld voor volwassenen waarin ze de universele taal van kinderen kunnen waarnemen. De films, opgenomen in Mexico, Hong Kong, Congo en België, tonen kinderen die op straat spelen en hun fantasie en hun enthousiasme botvieren, ongeacht de vaak schrijnende toestanden waarin ze opgroeien. Het werk is ontluisterend en tegelijkertijd ontwapenend en toont hoe diepmenselijk we allemaal verbonden zijn met elkaar. Het biedt in deze tijd van conflict en crisis een ontroerende boodschap.

Palazzo Vendramin Grimani S. Polo, 2033 Open van donderdag tot maandag Van 10u tot 18u fondazionealberodoro.org Dit palazzo heeft een rijke geschiedenis en was ooit een ‘casa fondaco’. Men verscheepte er goederen over de hele wereld. Venetië was in de 15de en 16de eeuw een economische draaischijf en een ontmoetingsplaats voor mensen van diverse culturen en religies. Net dát heeft de Mexicaanse kunstenaar Bosco Sodi aangegrepen om na een residentie vorige winter werk te maken op deze bijzondere plek. Curatoren Dakin Hart en Daniela Ferretti kozen ervoor om de benedenverdieping — de ‘Androne’ — te vullen als een magazijn met volle terracotta sculpturen die Sodi maakt in casa wabi aan de kust van Oaxaca. De piano nobile is een geslaagde combinatie van de ruwheid en aardsheid van Bosco’s werken in de gesofisticeerde omgeving van de rijke salons gevuld met wandtapijten, oude meesters en Murano-luchters. Het geheel werkt verrassend verstillend en reveleert een kosmische kracht.

Anish Kapoor Palazzo Manfrin en Gallerie dell’ Accademia Tot 9 oktober 2022 Op maandag van 8u15 tot 14u en van dinsdag tot zondag van 8u15 tot 19u15 www.gallerieaccademia.it Zelfs voor wie goed vertrouwd is met het oeuvre van deze wereldberoemde kunstenaar blijft deze dubbeltentoonstelling een absolute aanrader. Bij het binnentreden van de hall van het bijna vervallen Palladiaanse Palazzo Manfrin tegenover de Joodse wijk in Canareggio word je meteen meegesleept door een spectaculaire en naar de keel grijpende installatie. De overweldigende emoties stapelen zich op. Kamer na kamer. Ook in oudere en zeer subtiele werken toont Kapoor zich de absolute meester van de pure pigmenten die je meezuigen naar de diepte en de leegte. Een metafysische ervaring. Taco Dibbits van het Rijksmuseum was curator.

3 tips van Sabine van Sprang Directeur Accademia Belgica Rome

Tips

Scuola Grande di San Rocco Scuola Grande di San Rocco San Polo, 3054a Van 9u30 tot 17u30 In Venetië ben ik altijd weer overrompeld door de Scuola Grande di San Rocco. Tintoretto was erin geslaagd om de ‘officiële’ kunstenaar van de scuola te worden en kon zo uitpakken met een totaalkunstwerk. Vooral de Kruisiging in de Sala dell’Albergo met Christus als het brandpunt in de door gebruik van kleur en perspectief enorm strakke compositie, is indrukwekkend. Evenals de dramatische plafondschilderijen in de Sala Capitolare. Tintoretto was eraan bezig toen in Venetië een verwoestende pestepidemie uitbrak die het leven kostte van zijn rivaal en heel even meester Titiaan.

Joseph Beuys: Fine Limbed

Fondazione Querini Stampalia

Palazzo Cini Campo San Vio, Dorsoduro 864 Tot 2 oktober 2022 Open van 11u tot 19u, behalve op dinsdag palazzocini.it

Fondazione Querini Stampalia Campo Santa Maria Formosa, 5252 Van 10u tot 18u, behalve op maandag www.querinistampalia.org

In het Palazzo Cini toont men een fijne selectie tekeningen en aquarellen van Joseph Beuys. Het gaat over heel spontaan werk uit de jaren ’50 dat me soms aan de inkttekeningen van Victor Hugo deed denken. Sowieso is het Palazzo Cini een bijzondere plek met een unieke collectie. Er is het prachtige portret van twee mannen door Pontormo, de allegorische scene van Dosso Dossi en de Madonna met kind van Piero de la Francesca.

Een architecturaal meesterwerk is de gelijkvloerse verdieping en tuin van de Fondazione Querini Stampalia. Het is alsof architect Carlo Scarpa er het water stil legde. Het doet heel oosters aan. De tentoonstelling met werk van Danh Võ, Park Seo-Bo en Isamu Noguchi benadrukt dit aspect. Nog een ontwerp van Scarpa is de winkel van Olivetti op het Piazza San Marco. Men toont er deze zomer werk op papier en kleine sculpturen van Anthony Gormley en Lucio Fontana. A gem!

Boven: Mary Weatherford, The Flaying of Marsyas – 4500 Triphosphor, 2021-22 Vernice, flashe en neon op doek, 236,2 × 200,7 cm, © Mary Weatherford, foto Frederik Nilsen Studio, Courtesy Gagosian Rechtsboven: Anish Kapoor, Mount Moriah at the Gate of the Ghetto, 2022, mixed media, installatiezicht, foto David Levene Rechtsonder: Joseph Beuys, Zwei Frauen, 1955, potlood, aquarel, gouache en ijzerchloride op papier, 21 x 29,5 cm

Tips

Dionysos Now!

Dionysos Now! Dionysos Now!, het in 2021 door tenor Tore Tom Denys (Arnold Schönberg Chor, Wiener Staatsopera, Cinquecento) opgerichte ensemble, focust op het muzikale erfgoed van Adriaan Willaert (1490 – 1562). De componist, zanger en pedagoog was 35 jaar lang kapelmeester in de basiliek van San Marco. In zijn tijd kwam men van heinde naar Venetië om die revolutionaire muziek te beluisteren. Willaert was de ster van de Venetiaanse school. Helaas bleef zijn muziek te lang in bibliotheken liggen.

Dionysos Now! bracht ondertussen drie opnames uit. O.m. Honoré δ’O en Nick Ervinck verzorgden de platenhoezen. Neem plaats op het San Marco — het mooiste plein van de wereld —en scan de QR codes om te genieten van die overweldigende vocale polyfonie uit de Renaissance. www.dionysosnow.com

Praktische info Biennale Arte 2022, The Milk of Dreams Giardini / Arsenale Tot 25 september 2022 van 11u tot 19u Tot 25 september 2022 is Arsenale op vrijdag en zaterdag open tot 20u Van 27 september tot 27 november van 10u tot 18u Gesloten op maandag, behalve 27 juni, 25 juli, 15 augustus, 5 en 19 september, 31 oktober en 21 november 2022 Tickets via labiennale.org In Giardini en Arsenale zijn helpdesks aanwezig voor de online aankoop van tickets, telefonische begeleiding is mogelijk op +39 041 5218828 € 25, € 20 (+65), € 16 (studenten en -26), gratis (-6)

Colofon Samenstelling en teksten Chantal Pattyn Kathleen Weyts Jessica Gysel Barbara De Coninck Bas Blaasse Tamara Beheydt Pieter Vermeulen

Verantwoordelijke uitgever Kathleen Weyts Kleine Markt 7 bus 26, 2000 Antwerpen www.klara.be www.hart-magazine.be

Redactionele ondersteuning Liesbet Waegemans Zena Van den Block Vormgeving Philip Marnef Druk Graphius

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of verveelvoudigd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever en de auteur.

ISBN 978-946459870-4

9 789464 598704