ჩვენი საქართველო, მე-5 კლასი, მოსწავლის წიგნი, მე-2 ნაწილი, სომხურ ენაზე

Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ Աշակերտի գիրք ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի

5

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ Աշակերտի գիրք Երկրորդ մաս

Երաշխավորվել է Վրաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարության կողմից 2018 թվականին։

«Կլիո» հրատարակչություն

Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի

Մեր Վրաստանը, V դասարան, երկրորդ մաս Աշակերտի գիրք

Դասագրքերի շարքի խմբագիր` Էլենե Մեձմարիաշվիլի

Նկարիչ` Իվանե Ղիփշիձե Քարտեզներ` Զուրաբ Լաոշվիլի

Համակարգչային ապահովում` Մամուկա Լոլաձե Նանա Էսարթիա Կազմի դիզայնը` Էլենե Վարամաշվիլի

© «Կլիո» հրատարակչություն, 2018 © Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի, 2018

Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: ISBN 978-9941-481-75-8 (երկու մասերի) ISBN 978-9941-481-77-2 (երկրորդ մասի)

ՍՊԸ «Կլիո» հրատարակչություն, Աղմաշենեբելիի պողոտա #182-2, Թբիլիսի, 0112 Հեռ.` (+995 32) 234 04 30 E-mail: book@klio.ge www.klio.ge

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Վրաստանի ֆիզիկական քարտեզ...............................................................4 Վրաստանի պատմա-ազգագրական երկրամասերի քարտեզ......................6

ԲԱԺԻՆ 3 ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ......................................................................................................8 3.1. Սամեգրելոյի աշխարհագրական դիրքը և բնությունը..........................10 3.2. Սամեգրելոն անցյալում և ներկայում....................................................12 3.3. Մշակութային և պատմական ժառանգությունը Սամեգրելոյում............14 3.4. Բնակելի կառույցները և բնակավայրերը Սամեգրելոյում հնում............16 3.5. Տնտեսության բնագավառները Սամեգրելոյում....................................18 3.6. Մեգրելական ավանդույթները..............................................................20 3.7. Սամագրելոն Վրաստանի ազատության և միասնականության պահապան..........................................................22 Ինչ գիտեմ, ինչ եմ կարող...........................................................................24

ԲԱԺԻՆ 4 ՍՎԱՆԵԹԻ..........................................................................................................26 4.1. Սվանեթիի աշխարհագրական դիրքը...................................................28 4.2. Բնակեցման տեսակը և բնակելի տունը Սվանեթիում...........................30 4.3. Լեռներում փոխադրամիջոցները և վտանգները...................................32 4.4. Տարերային երևույթները Սվանեթիում.................................................36 4.5. Սվանական առասպելները և որսի ավանդույթը...................................38 4.6. Տնտեսության բնագավառները Սվանեթիում........................................40 4.7. Սվանեթին՝ Վրաստանի գանձերի պահոց.............................................43 Ինչ գիտեմ, ինչ եմ կարող...........................................................................46

ԲԱԺԻՆ 5 ԱՋԱՐԻԱ............................................................................................................48 5.1. Աջարիայի աշխարհագրական դիրքը և տեսարժան վայրերը................50 5.2. Աջարական տունը, տնամերձը և բնակեցման տեսակները...................54 5.3. Աջարական հյուրընկալությունը...........................................................56 5.4. Աջարների տնտեսական գործունեությունը..........................................58 5.5. Կրոնը Աջարիայում...............................................................................60 5.6. Աջարիան՝ վրացական արհեստագործության կենտրոններից մեկը......62 5.7. Աջարական ժողովրդական բանահյուսությունը....................................66 Ինչ գիտեմ, ինչ եմ կարող ..........................................................................68

3

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶ 41°

k fso u

arxizi

d

q e d i

baqsani

r u s ev T i s !

s

i f

!

i

k oo od

k odor

xaiSi!

x e

bul

m. Sxara

a n e Ti s

5068

q e di r io

! (

!

jvari

walenjixa

asxis

Cxorowyu

masivi

! (

! (

!

R riR ! ngu

zugdidi

n

! (

mam

cageri oni

ambrolauri rion i

!

R

martvili

! (

q

s

i

a WSaoris wylsc. wyaltubo tyibuli saCxer ! ! ! ( ( xobii( ! ( !

WiaTura ( senaki xoni xo b d tyibulis ! ( a (! b e !

R wylsc. ! quTaisi R r Ti s !l ( Terjola i m e o i abaSa r io n i b i ! ( ! ( lob foTi ! aR samtredia paliastomis zestafoni m i tba ! ( ! ( ! ( x r ! lanCxuTi vani baRdaTi( ureki ! i ! xaragauli ( ( ! l 999 Coxatauri ! (

s

si sk i4 60

stam

v

!

R ozurgeTi

i 108

5

R

2182 zekaris uR.

qobuleTi( !

borjomi ( !

! waR

i

ar baTumi m. mtirala q a r T v e l oabasTumani kv mt bakuriani s a s xulo a 1336 s a T r i a ! adigeni ( !

PxelvaCauri ! m x ( ! ( 2025 vale Suaxevi re goderZis uR. ! !

R ( !

Wo ( qeda T ! sarfi ! ( aspinZa axalcixe !

v

!

i

42°

en gur i

e

s

r

s T i

ro

q

i

e

i

anaklia !

vo

n

lentexi galis wylsc. ! gali (

v

nalC

Tirniauzi

4700 m. uSba mestia ( !

jvris wylsc.

!

oCamCire ( !

a

! (

i

m. ialbuzi

i

q e di

is

tyvarCeli

l

k

z

o

s

! gulrifSi(

no

5642

amtyelis tba

ri

!

P soxumi

S

a

Teberda

2782 kluxoris uR.

43°

f e

n

a

2746 maruxis uR.

b zi

so biWvinTa Wi ! axali aToni ( 13 ! gudauTa 3

!

o

k

z i f i b s

gagra( !

!

v

riwis tba

m. arabika 2656

l

3232 m. urupi

a

43°

42° yaraCaevski !

k

3183 m. ziareTi

3165

x

! borCxa

m. arsiani

a

!

( axalqa !

v

xofa

i T em. did

e

174

q

n bzo

roxi

a tr

d

!

a

a

T

s

xozafinis (karwaxis) tba

s

qi

a

e

ari tkv

a

42°

j

p xanCalis t

madaT !

artaani

T

i Cildiris tba

r

Wo

41°

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

r ro

1450 m. yajalayi

4

u

m

! (

i n

rize

xi

41°

arTvini ( !

1984 saraleTis uR.

l

43°

yizlari pirobiTi aRniSvnebi

45°

44°

!da ( siRrmeebi simaRleebi, m

dasaxlebuli punqtebi

mozdoki T

baqsani baqsan i !

!

P

! (

e r gi

proxladni !

!

! (

q

d

e

ni

yelis tba java

cxinvali !

2500 3000 3500 ufro maRali

mxaris

hidrografia

sxva aRniSvnebi 2494 simaRliTi niSnuli

mdinare

urus-marTani

4493

r

barisaxo!

q sa n i

e

d

a

qd. evis al smi o

e on fr

q

!

P grozno

3367 uReltexili

tba, wyalsacavi myinvari

43°

Waobi

m. combolgo

n d i s

2725

3294

m. tebulismTa !

4285 m. diklosmTa

m. didi borbalo

aRvali

q

i

!

fasanauri

m. Saviklde 3578

Jinvalis wylsc.

s

i

ed !

q

bo

g

!

li

qar axalgori TianeTi e i da ! ( Tl ! ( duSeTi S a ! ( is sionis wylsc. l a i rikoTis uR. ruisi! l 999 ! ! ! qareli( ( z gremi axmeta ufliscixe va ! n! ( urbnisi ! i (! yvareli !

R k xaSuri o e ! gori! mtkv kaspi s !

R muxrani ! ( m didi ateni a ari kavTisxevi uramos b t g Telavi a omi ( s lagodexi ! ! v qd az . m. civi o ! ( !

R a a waRveri mcxeTa r ! n i ri 1991 i a gurjaani v T i s q e d i sagarejo !

Tbilisi s ! ( l e2757 m. arjevanimanglisi bakuriani ! ( Tbilisis wylsc. wyneTi a tabawyuris ! ! q tba i r i siRnaRi walkis wylsc. algeTis wylsc. ! re kojori ! ! ( v T wnori ! ( s spinZa i r TeTri wyaro walka rusTavi i !

R m ! ( T T i o! q a rTli i a em. didi abuli bolnisi e m ( s dedofliswyaro(! marneuli ! s ( x v ! ( ram gardabani i 3301 faravnisn e z ! ( q jandaris tba axalqalaqi o a k e e !

T tba kazreTi v g t i ! ( a a dmanisi x

d i q e

!

jvris uR.

!

2000

saxelmwifos avtonomiuri respublikis

! (

stefanwminda

2379 l

1500

sazRvao gza

is

i

! (

1000

i

dagbaSi

z

rokis uR.

v

200

aqsanis wylsc.

500

gudermesi

i

m. myinvarwveri

i

0

o

i

ylsc.

5033

!

! sazRvrebi

a

Te rg

100

200

Selkovskaia

!

P vladikavkazi

do

d erwos tba

e

a r x i

r

m i

a

100

municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti

gzebi

iTum kale

! (

q

d

!

P magasi

T

2995

saCxere ! ura ( ! ( Ti s e er i lob aR

q

buroni !

n

oni

s

a l x a n C u rT i s

500

mxaris centri

avtomagistrali gzatkecili rkinigza

a

mamisonis 2820 uR.

i

s

! (

! alagiri (

i

i

nazrani beslani ! (

ardoni ( !

e

J

s

elxotovo

r io

n

u

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi

san i

tereki

!

Ter gi

664

!

P nalCiki

1500

!

P !

R ! (

f e d e r a c i a

ufro Rrma

saxelmwifos dedaqalaqi

kosobi

42°

i

al

i

na

g

arag vi

axvi

d

k

e

n

e

!

P

! (

alaverdi ( !

stefanavani !

!

! aRsTafa

yazaxi

2344 m. CaTini ! Tumaniani

s o m x e T i 44°

mtk

45°

Tauzi!

va

ri

i

e

r

i

!

r

arfiliCis wylsc.

z

axtala

io

3196 taSiri ! m. aCkasari

i

madaTafis tba

n

alazani

a

! ( l p xanCalis tbaninowminda

j

v

a

x

a

i

ri io

d

zaqaTala

mingeCeviris wylsc.

b

41°

a

46°

5

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱ-ԱԶԳԱԳՐԱԿԱՆ ԵՐԿՐԱՄԱՍԵՐԻ ՔԱՐՏԵԶ

saqarTvelos istoriul-eTnografiuli a

f

x

a

u z

s

e

e

T

dalis (kodoris xeoba) svaneTi

T

i

s

i

qvemo svaneTi samurzayano

i

l

v

g

r

el

v

Sa vS

ar

T

qvemo (vake) imereTi

)

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

j

r

e

T

eT

q

x

e

i ar

i

u

i m i e r

r

e

t a o

s

c m a

uS eT i i an a t

kola

a m i e r

t a o

6

zemo imereTi

Tori

kl

n Wa

qvemo raWa

o i m e r e T i

a W a r a

i T e

r a W a

a

i T e z a (l

3

e

R

zemo raWa

okriba

g u r i a

z

xu C e

i

mi

me

a

sa

S

f

zemo svaneTi

s v a n e T

T

pa la ka c

r

i

ax v a j io

iuli mxareebi

cifrebiT aRniSnulia: 1 - maRran-dvaleTi

mT iu

7

l i

f

eT

5

q a

i

Sida qarTli

6

c TuSeTi

i

i

a Sida kaxeTi

gaRma kaxeTi

er

r

S

a

eT i

av

3 - mTis raWa 4 - kudaro 5 - xando 6 - WarTalo 7 - gudamayari 8 - Tbilisi

he re T

k a x e T i

qvemo qarTli

T

qiziyi

a

z

s o m x e T i

e

o) il ng ai (s

i

i

gare kaxeTi

i

xe a jav

8

l

Ti le a ri T

j

T

Tori

a n i

1

4

r

xevs ur

x e v i

mo reTi

o

e

i eT l a 2 dv

3

W a

d

T i

zemo raWa

2 - Truso

e

wo-Tiane

f

r b a i

saxelmwifo sazRvari sazRvari istoriul-eTnografiul mxareebs Soris zRvis sanapiro masStabi 1: 2 400 000

7

ԲԱԺԻՆ 3.

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

pirobiTi aRniSvnebi dasaxlebuli punqtebi

! . ! . ! !

mxaris centri municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti kurorti

gzebi avtomagistrali gzatkecili rkinigza

sazRvrebi saxelmwifos istoriul-geografiuli provinciis daculi teritoriis

Այս բաժնում կծանոթանաս Արևմտյան Վրաստանի ևս մեկ պատմա-ազգագրական երկրամասի` Սամեգրելոյին: Կստանաս պատասխան հարցերին. ինչպիսի՞ն է Սամեգրելոյի դիրքը, և ի՞նչ ազդեցություն ունի դա նրա բնության և տնտեսության, բնակեցման տեսակի և ավանդույթների վրա, ի՞նչ են մեզ պատմում այս երկրամասի անցյալի մասին հին առասպելները և հնագիտական հայտնագործությունները: Ի՞նչ ներդրում ունի Սամեգրելոն Վրաստանի պատմության մեջ:

hidrografia

sxva aRniSvnebi

mdinare

simaRliTi niSnuli

tba, wyalsacavi Waobi

a

x f

ri

a

e n gu

! ! anaklia

k o l

Savi yulevi !

x

kolxeTis

e

Wuria x o bi

erovnuli

zRva ri

on

i

foTi !

Î

palia

g 8

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

v

s

a n

e

g

i

jvris wyalsc.

e T

3111 # r m. lakumuraSdudi

i

i

tobavarCxilis s

#

2167 m. oxaCque

T

2038 # tba m. yvira

i

s

q e

! jvari

!

kur. lebarde

d

i

ur

z

g en

jgali !

jixaskari

!zugdidi ! .

Waqvinji

a s x i s m a s i v i

! Cxorowyu .

!

mi

didi Wyoni !

! caiSi

T

o

te

i # x u r m. gadirakili

i

W an isw y

a

2520

xob i

ali

! walenjixa .

xu eC raWa-l

e

i

leqajaie

!

! martvili .

m. urTa

#

e

2520 xu ri

oni

marani!

fiCori paliastomis tba

g

u

r

e

a b ! l o abaSa . b i ri

m

parki

i

. !

aba Sa

! . senaki

d

sefieTi i

x

muxuri !

te

cxe ni sw ya l

l

! xobi . e Wuria T i x o bi s li

i r

i

a 9

3.1

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԴԻՐՔԸ ԵՎ ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ի՞նչ ազդեցություն ունի Սամեգրելոյի աշխարհագրական դիրքը նրա բնության և տնտեսության վրա:

ԲԱՌԱՐԱՆ ԳԱՂՈՒԹ (Ախալշենի` Նոր շեն) – կոչվում են հին հույների կողմից հիմնադրված բնակավայրերն այլ երկրի տարածքում, առավելապես, մերձծովյա տարածքներում, որտեղ միայն հույներ էին ապրում, կամ տեղի բնակչությունը՝ հույների հետ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Վրաստանի ո՞ր երկրամասերն են սահմանակցում Սամեգրելոյին: 2. Սամեգրելոյի ո՞ր քաղաքն է գտնվում Սև ծովի ափին: 3. Քարտեզի վրա գտի՛ր (էջ 8-9) Սամեգրելոյի գլխավոր քաղաքը:

Սամեգրելոն Արևմտյան Վրաստանի պատմա-ազգագրական երկրամասերից մեկն է: Նրա սահմաններն ու անվանումը անցյալում բազմիցս փոխվել են: Այն գտնվում է Կոլխեթիի հարթավայրում և նրա հարակից լեռներում ու բլրաշատ վայրերում: Սև ծովին մոտ գտնվելու պատճառով Սամեգրելոյում հիմնականում խոնավ մերձարևադարձային կլիմա է, ինչի համար երկրամասին բնորոշ են առատ տեղումները, առանց ձյուն ձմեռը և համեմատաբար զով ամառը: Այն ցիտրուսների, կաղինի և թեյի արտադրությամբ է հայտնի: Վրաստանի այս հնագույն երկրամասը սկզբից «Սամեգրելո» չի կոչվել: Հին հույները, որոնք Սև ծովի ափին մի քանի գաղութ ունեին, այն Կոլխեթի էին կոչում, իսկ տեղի բնակչությունը` Էգրիսի: Էգրիսիից առաջացել է այստեղ ապրող վրացիների անվանումը` մեգրել և մեգրելից` Սամեգրելո: Որոշ ժամանակ անց Էգրիսին հույն և հռոմեացի պատմաբանները հիշատակում են Լազիկա անվանումով:

Աղբյուր 1. Արքանջելո Լամբերտին՝ Սամեգրելոյի մասին «Կոլխիդայի մեծ մասը կազմում են հիասքանչ լեռները, սակայն, այն զուրկ է բերրի հարթավայրերից: Հիմնականում տարածված է ինչպես թռչունների, այնպես էլ չորքոտանիների որսը: Օդը չափավոր է, սակայն այնքան էլ առողջարար չէ»:

Աղբյուր 2. Ալեքսանդր Դյուման մեգրելների մասին «Մեգրել կանայք խարտյաշ, սևաչյա և թխամորթ կապուտաչյա ամենագեղեցիկ կանայք են աշխարհի երեսին… Հատկապես գեղեցիկ կազմվածք և կեցվածք ունեն տղամարդիկ: Նույնիսկ շարքային ծառայողները իշխանազնի տեսք ունեն»: Աղբյուր 3. Մեգրել կանայք

10

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅԻ ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Վրաստանի տարբեր երկրամասերում տասնյակ արգելոցներ և ազգային պարկեր կան, որոնք պահպանված տարածքներ են հռչակված: Սամեգրելոն բնական բազմազանությամբ և տեսարժան վայրերով հարուստ երկրամաս է: Հատկապես առանձնանում է Կոլխեթիի ազգային պարկը, որտեղ միգրացիայի ժամանակ հանգիստ են առնում չվող թռչունները: Նրանց ժամանակ առ ժամանակ միայն զբոսաշրջիկների հայացքն ու կոչերն են խրտնեցնում, մյուս կողմից, նրանց որսորդներից պաշտպանում է «Պահպանված տարածքների մասին» Վրաստանի օրենքը:

Սամուրզա­ ղանոյի ծագումը Մեգրելները, բացի Սամեգրելոյի ազգագրական երկրամասից, հոծ բնակեցված են Աբխազիայի տարածքում` Գալիի շրջանում: Մոտավորապես 300 տարի առաջ այս երկրամասի կառավարիչ դարձավ Մուրզաղան Շարվաշիձեն, ի պատիվ որի Աբխազիայի այս մասը կոչվել է Սամուրզաղանո:

Աղբյուր 5. Վրաստանի պահպանված տարածքների քարտեզը

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 4. Չվող թռչունները Կոլխեթիի ազգային պարկի տարածքում

4. Տեղեկություններ գտի՛ր Կոլխեթիի ազգային պարկի մասին: Ո՞ր թռչուններն ու կենդանիներն են ապրում այնտեղ: Դրանցից որի՞ն է սպառնում ոչնչացման վտանգը:

Նիկո Նիկոլաձեն և Փոթիի նավահանգիստը Նիկո Նիկոլաձեին կոչում են Փոթիի շինարար: Փոթին գտնվում էր ցածր և ճահճոտ վայրում: Խոնավ կլիմայի պատճառով տենդի և խոլերայի վտանգի մեջ գտնվող քաղաքում մարդիկ չէին բնակվում: Ամեն ինչ փոխվեց նրանից հետո, երբ քաղաքի ղեկավար (քաղաքապետ) ընտրեցին հայտնի հասարակական գործիչ Նիկո Նիկոլաձեին: Նախ և առաջ նա հոգ տարավ ճահիճը չորացնելու միջոցառումների, այնուհետև` մինչև Թբիլիսի երկաթգծի կառուցման մասին: Առանց դրա, Փոթիի նավահանգիստը զարգացման հեռանկար չէր ունենա: Նա երկու նպատակ նախանշեց և երկուսն էլ կատարեց. նավահանգստի վերանորոգումը և արդիականացումը, ինչպես նաև Փոթիի կառուցումը՝ ըստ նոր պլանի, նրա բարեկարգումը: Դրանով Նիկո Նիկոլաձեն փաստորեն «Պատուհան բացեց դեպի Եվրոպա»: Երեք կամուրջ ձգեց, վերացրեց հին կամրջով անցնելու մաքսատուրքը, քաղաքում էլեկտրաէներգիա անցկացրեց, հին տների փոխարեն աղյուսից շենքեր կառուցեց, բացեց գիմնազիա և դպրոցներ, սալարկեց փողոցները, նոր ճանապարհներ անցկացրեց, բանկ հիմնադրեց և այլն:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

5. Նիկո Նիկոլաձեն ինչո՞ւ համարեց, որ առաջնահերթ խնդիրը ճահիճը չորացնելն է: 6. Ըստ քեզ, ի՞նչ նշանակություն ունեն երկաթգիծը, ճանապարհները քաղաքի կամ, ընդհանրապես, երկրի զարգացման համար: 7. Դատողությո՛ւն արեք, ինչո՞ւ են համարում, որ Նիկո Նիկոլաձեն է «բացել պատուհան դեպի Եվրոպա»: ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

11

3.2

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՆ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ ԵՎ ՆԵՐԿԱՅՈՒՄ Ինչպիսի՞ն էր հին հույների աչքով տեսած Կոլխեթին:

ԲԱՌԱՐԱՆ Ոսկե գեղմ – ոչխարի ոսկյա մորթի, որը Կոլխեթիում էր հայտնվել Հունաստանից:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ըստ քեզ, ի՞նչ հետևանք ունեցավ արգոնավորդների ճանապարհորդությունը Վրաստանի համար` դրական, թե՞ բացասական: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: 2. Քո խոսքերով նկարագրի՛ր Այետես թագավորի պալատը: 3. Արգոնավորդների առասպելի օգնությամբ, որոշի՛ր` ո՞ր մետաղն էր «ծանոթ» կոլխերին: 4. Նկարագրի՛ր Աղբյուր 1-ը: Ովքե՞ր են պատկերված նամականիշի վրա:

12

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Կոլխեթիի բնակիչները դեռ Քրիստոսի ծննդից վեց դար առաջ են ստեղծել պետություն, որը հունական աղբյուրները կոչում էին Կոլխեթիի թագավորություն: Կոլխերը մեծ քանակությամբ ոսկի, արծաթ, երկաթ ունեին: Ոսկին հայթայթում էին Կոլխեթիի թագավորության կազմի մեջ մտնող Սվանեթիի լեռներում: Հին հույները լավ գիտեին նրա հզորության ու հարստության մասին, այդ պատճառով էլ նրանց հրապուրում էր այս գեղեցկագույն երկրամասը: Կոլխեթիի հարստությունն էր պատճառը, որ այնտեղ, համաձայն հին հունական առասպելի, արշավեցին արգոնավորդները: Հույն արշավորդներին արգոնավորդներ էին անվանում, որովհետև նրանք Կոլխեթի էին գալիս նավով, որը «Արգո» էր կոչվում: Արգոնավորդների արշավանքի ժամանակ Կոլխեթիի թագավորն էր Այետեսը: Արգոնավորդների առաջնորդ Յասոնը Կոլխեթիում բազմաթիվ արկածների է հանդիպում: Ի վերջո նա Կոլխեթիի թագավորից փախցնում է «ոսկե գեղմը» և առևանգում նրա դստերը` Մեդեային:

Հատված արգոնավորդների մասին առասպելից Արգոնավորդները «տեսան կոլխերի թագավորի պալատը, ցանկապատը` լայն դարպասով, և սյուները, որոնք շրջապատում էին պատերը: Պալատի վերևում պղնձյա ծանր սալերի վրա աշտարակ էր վեր խոյանում: Բակում չորս աղբյուր էր քչքչում: Դրանցից մեկը կաթի աղբյուր էր, երկրորդը` գինու, երրորդը` բուրավետ յուղի, իսկ չորրորդը` զուլալ ջրի»: Մեդեա Մեդեայի անվան հետ են կապում բժշկության՝ ժամանակակից տեսքով զարգացումը: Համաձայն լեգենդի, Մեդեան բուժելու զարմանահրաշ տաղանդ և գիտելիք ուներ, նա կարող էր դարմանել շատ անբուժելի հիվանդություններ:

Աղբյուր 1. Հունական փոստային նամականիշ

Հին հունական առասպելները պատմում են, որ Կոլխեթիի թագավորության մայրաքաղաքն էր Կվիտաիան (ավելի ուշ` Քութաիսին): «Արգոնավորդների ճանապարհորդությունը» առասպելում նկարագրված է Այետեսի գեղեցկագույն պալատը և կոլխերի երկիրը: Առասպելների հիմքում հաճախ ընկած են իրական պատմություններ: Անցյալում դրան չէին հավատում: Պատմաբանները համարում էին, որ արգոնավորդների պատմությունը հորինված էր, և այն շրջանում հույները չէին կարող Կոլխեթի գալ: Ապացուցելու համար, թե իսկապես կարո՞ղ էին արդյոք արգոնավորդները կազմակերպել այս ճանապարհորդությունը, կամավորների խումբը, հին տեխնոլոգիաների պահպանմամբ, կառուցեց Արգոյի ճշգրիտ պատճեն: 1984 թվականին նոր ժամանակների «արգոնավորդները», կապիտան Տիմ Սևերինի ղեկավարությամբ, չնայած բազմաթիվ խոչընդոտներին, կրկնեցին արգոնավորդների ուղին և հանգիստ ժամանեցին Փոթի:

Աղբյուր 3. Ոչխարի մորթի: Ասում են` հնում Սվանեթիում ոսկին հետևյալ կերպ էին հայթայթում. ոչխարի խիտ բրդով մորթին փռում էին գետի մեջ, որը հետը ոսկու ավազ էր բերում: Ժամանակի ընթացքում ոսկու հատիկները նստվածք էին տալիս մորթու վրա: Այն վերցնում էին ջրի միջից, չորացնում արևի տակ և վրայից հավաքում ոսկին:

Աղբյուր 2. Տիմ Սևերինի կողմից հին տեխնոլոգիաներով կառուցած «Արգոն»

Արգոնավորդների առասպելի մասին մի քանի գեղարվեստական և վավերագրական ֆիլմ են նկարահանել, ինչպես նաև, 2008 թվականին ստեղծվել է համակարգչային «Արգոնավորդների կենդանացումը» (Rise of the Argonauts) խաղը: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

5. Արգոնավորդների ճանապարհորդության ժամանակա­ շրջանը նշի՛ր ժամանակային գծի վրա: 6. Բացի Սամեգրելոյից, ո՞ր պատմա-ազգագրական երկրամասերն էին մտնում Կոլխեթիի թագավորության կազմի մեջ: 7. Համացանցում գտի՛ր «Արգոնավորդների կենդանացումը» խաղը: Ըստ քեզ, այն համապատասխանո՞ւմ է արդյոք առասպելում նշված պատմություններին: Հիմնավորի՛ր պատասխանը: ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

13

3.3

ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԵՎ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅՈՒՄ Ի՞նչ են մեզ պատմում գետնի տակ հայտնված կոլխական տնատեղիները:

Հնագետները Կոլխեթիում շատ տների մնացորդներ և տարբեր մշակութային հուշարձաններ են գտնում: Դեռևս հնագույն շրջանում այնտեղի բնակչությունը ստեղծել է հարուստ մշակույթ և տնտեսության տարբեր ուղղություններ: Այս մշակույթն իր առանձնահատուկ լինելու պատճառով գիտնականներն անվանել են «Կոլխյան մշակույթ»: Առանձնահատուկ են այստեղ հայտնաբերված բրոնզե տապարները, ընտանեկան իրերը և մետաղադրամները, որոնք անվանում են «կոլխյան թեթրի»: Դրամի գոյությունը խոսում է այն մասին, որ Կոլխեթիի թագավորությունը մերձսևծովյա տարածքում ամենազարգացած պետությունն էր:

Աղբյուր 1. Առաջին վրացական դրամը` կոլխյան թեթրին

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ինչո՞վ է նման ժամանակակից թեթրին կոլխյան թեթրիին:

Աղբյուր 2. Ժամանակակից թեթրին

Այն ժամանակ, երբ գոյություն ուներ Կոլխեթիի թագա­ վորությունը, վրացիների նախնիները դեռևս ընդհանուր լեզվով էին խոսում: Գոյություն չունեին սվանական և մեգրելական բարբառները: Կոլխեթիի առաջընթացի մեջ մեծ դեր է խաղացել Սև ծովի ափին հունական գաղութացումը: Հունական գաղութները, այսինքն` նոր շեները (Փազիսին, Գիենոսը, Դիոսկուրիան, Պիտիունտը), այստեղ հիմնադրվել են մ.թ.ա.

VI դարում: Դրանք նպաստեցին Արևմտյան Վրաստանում առևտրային հարաբերությունների զարգացմանը և արա­ գացրին տեղի բնակչության սոցիալական և տնտեսական զարգացումը: ՀՈՒՆԱԿԱՆ ԳԱՂՈՒԹՆԵՐԸ ՎՐԱՍՏԱՆՈՒՄ Հույները գաղութները հիմնադրեցին սեփական նպա­ տակների համար: Նման միջոցով նրանք առևտուր էին անում տեղի բնակչության հետ, նրանցից գնում էին այնպիսի մթերք, որը Հունաստանում չկար կամ քիչ էր: Փոխարենը,

14

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

վաճառում էին իրենց ավելցուկային մթերքը: Հույները Վրաստանից արտահանում էին անտառափայտ, մեղր, մոմ և գյուղատնտեսական այլ մթերքներ: Իրենք ներկրում էին թանկագին իրեր, խեցեղեն, գինի և այլն: Ի տարբերություն վրացիների, հույները ջրով նոսրացված գինի էին խմում, այդ էր պատճառը, որ վրացական գինին նրանց համար խիստ հարբեցնող էր, և նրանք առավելությունը շնորհում էին իրենց գինուն: Հույները, բացի Կոլխեթիի թագավորության տարածքից, ուրիշ վայրերում ևս տասնյակ գաղութներ ունեին ստեղծած: Սակայն տեղի բնակչության հետ մեկտեղ նրանք միայն Վրաստանում էին ապրում:

Savi zRva

pitiunti dioskuria gienosi fazisi

bizantioni troa aTeni sparta

xmelTaSua zRva

knososi festosi k. kreta

k. kviprosi

sazRvao gzebi saberZneTi berZnuli koloniebi

Աղբյուր 3. Հունական գաղութները

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

2. Ինչո՞ւ էին հունական գաղութները կառուցվում ծովի ափին: 3. Ըստ քեզ, հույներն ինչո՞ւ էին Կոլխեթիի գաղութներում (Աղբյուր 2) ապրում տեղի բնակիչների հետ՝ ի տարբերություն մերձսևծովյա այլ գաղութների: 4. Արտադասարանական ռեսուրսների միջոցով տեղեկություններ գտի՛ր Վանի քաղաքատեղի մասին: 5. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ է այսօր վրացական մանրադրամը կոչվում թեթրի: 6. Գտի՛ր տեղեկություններ` քարտեզի վրա տեղ գտած կոլխյան գաղութներն այսօր ի՞նչ անվանումներով են հիշատակվում: Տետրում կազմի՛ր աղյուսակ. «Հունական գաղութների հին և ժամանակակից անվանումները»:

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

15

3.4

ԲՆԱԿԵԼԻ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ ԵՎ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅՈՒՄ ՀՆՈՒՄ Ինչպիսի՞ տներում և բնակավայրերում էին հնում ապրում մեգրելները և ինչո՞ւ:

ԲԱՌԱՐԱՆ Բոշխ – բազմամյա խոտաբույս, որը օգտագործում են որպես տան ծածկ:

Աղբյուր 1. Հյուղակ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Հիշի՛ր, թե ինչպիսին է կլիման Սամեգրելոյում: 2. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ էր մեգրել գյուղացին առավելությունը շնորհում հյուսած տներին և փայտյա տներին, իսկ ավելի ուշ` ցցագերանների վրա կանգնեցված օդա-տներին:

16

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Ժամանակակից մարդու և մեր նախնիների կենսական պայմանները տարբերվում են իրարից: Բնակման պայմանների նման, բնակելի տներն ու բնակավայրերի տեսակներն էլ են տարբերվում: Եթե Արևելյան Վրաստանի տները, հիմնականում, կրաքարով էին կառուցվում, Արևմտյան Վրաստանում ունեին խոնավադիմացկուն փայտաշեն տներ: Կային նաև հյուսված տներ: Սամեգրելոյում բնակչությունն ապրում էր հյուղակներում և ջարգվալիում: Հյուղակն ուներ ճյուղերով գործած ցանկապատ և կավացեխով էր ծեփած, իսկ ջարգվալին հավաքում էին գերաններով: Դրանց համար որպես ծածկ էին օգտագործում բոշխը և մշակման ենթարկված բարակ տախտակ: Ավելի ուշ հայտնվեցին օդա-տներ, որոնք պատրաստվում էին սղոցած տախտակով և ցցագերանների վրա կանգնեցվում:

Աղբյուր 2. Ջարգվալի` գերաններով հավաքած տուն

Աղբյուր 3. Մեգրելական օդա-տուն

Սամգրելոն ծովին մոտ է: Իսկ ծովին մոտ լինելը պայմանավորում է օդի խոնավություն: Եթե չլինեին նման ձևով կառուցած կացարանները, մարդիկ կդժվարանային ապրել: Կրաքարով կառուցած տունը օդից հեշտությամբ կլանում է խոնավությունը, համապատասխանաբար, պատերը միշտ թաց կլինեին: Ժամանակակից Սամեգրելոյի բնակիչները գեղեցիկ և ջանասիրաբար խնամված բակ ու տնամերձեր ունեն, ինչով հպարտանում է այս երկրամասը: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

3. Այսօր ինչպիսի՞ տներ են կառուցում Սամեգրելոյի գյուղերում: Բացատրի՛ր` ինչո՞ւ: Համացանցում տեղեկություններ գտի՛ր. ինչպե՞ս էին մշակում տախտակը և բոշխը ծածկի համար: Այսօր ինչո՞վ են պատրաստում տների ծածկը: 4. Հյուղակը Վրաստանում շատ տարածված կառույց է: Որտե՞ղ ես տեսել այն և, ըստ քեզ, այսօր ի՞նչ նպատակով է այն կիրառվում:

Բնական պայմանների պատճառով Սամեգրելոյում տներն իրարից հեռու էին, և բնակավայրը փռված էր: Բնակավայրի տարբեր տեսակները պայմանավորված էին նաև արտաքին գործոնով: Արևմտյան Վրաստանում խիտ անտառների պատճառով թշամին չէր կարողանում գտնել գյուղերը, որոնք ծառերի մեջ էին թաքնված, իսկ Արևելքում դա ավելի հեշտ էր ստացվում: Հետևաբար, որպեսզի ավելի լավ պաշտպանվեին, բնակիչները իրար մոտ էին ապրում: Արևմտյան Վրաստանում դրա անհրաժեշտություն չկար:

Դադիանիների պալատը Այս պատմական պալատը, ներկայում` թանգարանը, Սամեգրելոյի կառավարիչների նստավայրն էր: Պալատի թանգարանը Վրաստանում հնագույնն է: Նրա հազվագյուտ հավաքածուն վկայում է, որ պալատում եվրոպական կարգով էին ապրում: Այստեղ պահպանված է գրադարանը` ֆրանսիական գիտական և գեղարվեստական գրականությամբ, վրաց պատմագիտական հազվագյուտ նմուշներով: Պալատում կա նաև թանկարժեք սպասք, եվրոպական կահույք, վրաց, ռուս և եվրոպացի նկարիչների գործեր, դասական օպերայի կլավիրներ և այլն: Այստեղ է նաև Վրաստանի ամենամեծ պարահանդեսային դահլիճը:

Դադիանիների` Սամեգրեոյի կառավարիչների:

է: ալատն է: ւմ պպալատն ՍաՍաո՞ո՞ւմ

Աղբյուր 4. Զբոսաշրջիկները Զուգդիդիում Դադիանիների պալատի մոտ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

5. Ի՞նչն էր պայմանավորում Սամեգրելոյի բնակավայրի տեսակը: 6. Հիշի՛ր՝ բնակավայրի ի՞նչ տեսակ էր տարածված Արևելյան Վրաստանում, Քարթլիում: 7. Թվարկի՛ր տարբերության պատճառները Քարթլիի և Սամեգրելոյի բնակավայրերի տեսակների միջև: 8. Տեղեկություններ գտի՛ր Զուգդիդիի Դադիանիների պալատի մասին և կազմի՛ր այն հազվագյուտ ցուցանմուշների ցանկը, որ պահպանված է այնտեղ: 9. Ի՞նչն է վկայում, որ պալատում եվրոպական կարգով էին ապրում: ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

17

3.5

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՆԵՐԸ ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅՈՒՄ Ի՞նչ առանձնահատկություններ ուներ տնտեսական գործունեությունը Սամեգրելոյում:

Աղբյուր 1. Մոգար բույսը

Սամգրելոյում, այլ երկրամասերի նման, առաջատար բնագավառ էր հողագործությունը: Այսօր ամբողջ Վրաստանում լայնորեն տարածված է ցորենը, հացը վրացական սեղանի կարևորագույն մասն է: Անցյալում Սամեգրելոյում գյուղացին ոչ թե ցորեն էր աճեցնում, որի ալյուրից հաց են թխում, այլ` կորեկ և մոգար: Համապատասխանաբար, մեգրելները սնվում էին ղոմիով և մճադիով: Իսկ ավելի ուշ մոգարի մշակույթին փոխարինեց եգիպտացորենը: Եգիպտացորենի մշակումն այն աստիճան զարգացավ և այնպիսի մեծ քանակությամբ էին աճեցնում այն, որ XIX դարում եգիպտացորենը Վրաստանից նույնիսկ Ֆրանսիա էին արտահանում վաճառելու: Սամեգրելոյում ցորեն կարելի էր աճեցնել համեմատաբար բարձրադիր վայրերում, որտեղ կլիման խոնավ չէր: Դա էր պատճառը, որ ծովին մոտ լինելը այնտեղ, ի տարբերություն Քարթլ-Կախեթիի, տարբերվող հողագործության համակարգ ձևավորեց: Աղբյուր 3. Ժան Շարդենը մեգրելների և մոգարի մասին «Մեգրելների սովորական ուտելի հատիկայինը մոգարն է: Եփում են միայն այն ժամանակ, երբ գալիս է ուտելու ժամանակը … Սեղանին մատուցում են հատուկ պատրաստված փայտյա փոքրիկ թիակներով: Թուրքերն այս հացն անվանում են «պաստա», իսկ մեգրելները` «ղոմի» … Մեգրելները միայն և միայն այս շիլայով են սնվում: Սա նրանց հացն է, նրանք ուրիշը չունեն»:

Աղբյուր 2. Կորեկ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ըստ քեզ, Վրաստանում մոգարի աճեցման մշակույթին ինչո՞ւ փոխարինեց եգիպտացորենի մշակույթը: 2. Ըստ հնարավորինս, տան պայմաններում ցանի՛ր և աճեցրո՛ւ մոգար: 3. Հիշի՛ր Վրաստանում եգիպտացորենի տարածման պատմությունը:

18

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 4. Եգիպտացորենի արտ

ԽԱՂՈՂԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ-ԳԻՆԵԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅՈՒՄ Վրաստանի հարթավայրերում կամ ցածրավայրերում ամենուրեք զարգացած էր խաղողագործությունգինեգործությունը, այդ թվում՝ նաև Սամեգրելոյում: Վրացիները սահմանը լեռան և հարթավայրի միջև որոշում են՝ ըստ խաղողի որթատունկի տարածման: Սամեգրելոյում աճեցրել են խաղողի որթատունկի բազմաթիվ տեսակներ: Ամենամեծ բերքը և լավագույն գինի օջալեշի տեսակի որթատունկն էր տալիս, որն այսօր հանրահայտ գինի է ինչպես Վրաստանում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Սամեգրելոյին այնպես, ինչպես ամբողջ Արևմտյան Վրաստանին, մեկ առանձնահատկություն էր բնորոշ` եթե Արևելյան Վրաստանում խաղողի այգին ցածրադիր շարատունկերից էր կազմված, Արևմտյան Վրաստանում` բարձրադիր` ծառերի վրա մագլցող տեսակներ էին տարածված: Ճիշտ է, դժվար էր հասուն խաղողը բարձր ծառերից հավաքել, բայց այստեղ ևս ամեն ինչ բնությունն է որոշել, և այս քայլին գյուղացուն մղել է ծովի մերձությամբ հարուցված խոնավ կլիման: Թառմայի վրա թողած որթատունկը ներքևում դժվար կհասունանար, վերևում` ծառի վրա օդն ավելի լավ էր պտտվում նրա շուրջ, և խաղողն էլ լավ էր հասունանում: Միայն թե խաղողը Սամեգրելոյում համեմատաբար ուշ, արդեն ձմեռվա շեմին էր հասունանում:

Աղբյուր 5. Արքանջելո Լամբերտի տեղեկանքը Սամեգրելոյի մասին «Կոլխիդան հարուստ է... գինով, սակայն աղքատ է հացով»:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

4. Համադասարա­ն­ ցիներիդ և ընկերներիդ հարցրո՛ւ` նրանցից որևէ մեկը Սամեգրելոյի գյուղերում բարեկամներ ունի՞: Պարզի՛ր, թե խաղողի ինչ տեսակ է աճում իրենց բակում և բացի գինուց ինչ են պատրաստում դրանից: 5. Վրաստանի՝ քեզ հայտնի ուրիշ ո՞ր երկրամասում են տարածված խաղողի` ծառերի վրա մագլցող տեսակները: Բացատրի՛ր, թե ինչու է Սամեգրելոյում տարածված հենց ծառերի վրա մագլցող` մաղլարի, տեսակը:

Աղբյուր 6. Խաղող քամելը Սամեգրելոյում: Կաստելի ալբոմից

Վերջին տարիներին Սամեգրելոյում շատացել են պնդուկի պլանտացիաները: Բնակչությունը աճեցնում է նաև ցիտրուսներ:

Աղբյուր 7. Պնդուկի պլանտացիա

Աղբյուր 8. Մանդարինի այգի ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

19

3.6

ՄԵԳՐԵԼԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈՒՅԹՆԵՐԸ Ի՞նչ ավանդույթներ են տարածված Սամեգրելոյում:

ՄԱՌԱՆԸ ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՅՈՒՄ Մառանը Արևելյան Վրաստանում կառույց էր, որտեղ պահվում էին հողի մեջ թաղված կարասները: Կարասի մեջ լցրած գինին բնութագրվում էր առանձնահատուկ հատկություններով: Այն երկար ժամանակ էր պահվում և պահպանում էր իր բոլոր բարի հատկությունները:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Սամեգրելոյում ապրող ընկերներիդ և ծանոթներիդ հարցնելով պարզիր՝ մառանում ներկայում կատարո՞ւմ են արդյոք պսակադրության և մկրտության ծեսեր: Բացատրի՛ր պատասխանը: 2. Տեղեկություններ գտի՛ր Սամեգրելոյի որևէ ավանդույթի մասին և համեմատի՛ր Վրաստանի այլ պատմա-ազգագրական երկրամասի նման ավանդույթի հետ: Պատրաստի՛ր շնորհանդես և ներկայացրո՛ւ դասարանում:

20

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 1. Բաց մառան Սամեգրելոյում

Սամեգրելոյում, ինչպես ողջ Արևմտյան Վրաստանում, մառանը կառույց չէր: Այստեղ տարածված էին «բաց մառանները»: Այսպիսի մառանը բակում էր կազմակերպված, ծառերի ստվերում: Սամեգրելոյում մառանը միայն տնտեսական նշանակություն չուներ, այստեղ մարդիկ կատարում էին նաև ծիսակարգեր: Մեր նախնիները մառանի մեջ թաղած կարասները տարբեր տաճարների անունով էին պահում: Այսպիսի կարասներում լցված գինին միայն որոշակի տոների և այս կամ այն աստվածության անունով աղոթելիս պետք է օգտագործվեր: Մառանում թաղված կարասը կատարում էր նաև աղոթատեղի դեր: Հաճախ, եթե գյուղում չունեին եկեղեցի, մկրտության և պսակադրության արարողությունը մառանում էր կատարվում, կամ եկեղեցուց վերադարձած հարսանքավորներին ընտանիքի ավագը դիմավորում էր մառանի մոտ և հարս ու փեսային օրհնելու համար տանում այնտեղ: Մառանում կատարվող պսակադրությունը մինչև քրիստոնեության տարածումը գոյություն ունեցած երևույթ է, ինչը Սամեգրելոյում պահպանվել է նաև քրիստոնեության ընդունումից հետո: Մառանի այս հնագույն գործառույթը բնորոշ էր նաև Վրաստանի այլ պատմա-ազգագրական երկրամասերի:

ՄԵԳՐԵԼԱԿԱՆ ՍՈՒԼԳՈՒՆԻՆ Բոլոր պատմա-ազգագրական երկրամասերն առանձնահատուկ ներդրում ունեն վրացական սննդի ընդհանուր մշակույթի, այսինքն` խոհանոցի ձևավորման մեջ: Առանձնա­ հատուկ է մեգրելների վաստակը, որոնք հորինել են պանրի այնպիսի տեսակ, ինչպիսին սուլգունին է: Սուլգունին սովորական փափուկ պանիր է, միայն թե եփված է և տրորած: Սուլգունիի պատրաստման կարգը Կոլխեթիի ցածրավայրի բնական պայմաններն են պայմանավորել: Խոնավ կլիմայի պատճառով սովորական պանիրը համեմատաբար երկար պահելու հնարավորություն չկար: Իսկ տրորած-եփած պանիրը կամ սուլգունին սովորական պանրի համեմատ երկար է պահվում, բացի այդ, մեգրելներին անպայման անհրաժեշտ էր պանիրը պահել, քանի որ նրանք հողագործներ էին, շատ կով երբեք չեն ունեցել: Նրանց անհրաժեշտ էր պանրի պաշար ունենալ, հատկապես՝ ձմռանը: Սուլգունին այսօր Վրաստանում ամենահայտնի և պահանջվող պանրի տեսակներից մեկն է: Այդ պանիրը կհանդիպեք ինչպես մեծ առևտրային օբյեկտներում, այնպես էլ շուկայի վաճառասեղանների վրա: Այն նույնքան հանրաճանաչ սննդամթերք է Սամեգրելոյից, ինչպես չուրչխելան (սուջուխը)՝ Կախեթիից:

Աղբյուր 2. Սուլգունիի պատրաստման գործընթացը

Ծխեցված սուլգունի Առանձնահատուկ տեսակ է ծխեցված սուլգունին: Հնում սուլգունիի մեծ գլուխները օջախի գլխին էին կախում, և կրակից բարձրացած ծուխը ժամանակի ընթացքում պանրին շագանակագույն երանգավորում էր տալիս: Այսպիսի տեխնոլոգիայով պատրաստած սուլգունին ավելի երկար էր պահվում, նաև փոխվում էին նրա համային հատկանիշները: Այսօր կրկին ծխահարում են սուլգունին, սակայն, այժմ արդեն ժամանակակից տեխնոլոգիաներով:

Աղբյուր 3. Ծխեցված պանիր

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

3. Թվարկի՛ր պատճառները` ինչո՞ւ են Սամեգրելոյում սուլգունի պատրաստում: Համացանցից գտի՛ր լրացուցիչ տեղեկություններ: 4. Ըստ քեզ, ի՞նչ ազդեցություն կարող են ունենալ աշխարհագրական դիրքը և բնական պայմանները տեղի խոհանոցի վրա: ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

21

3.7

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈՆ՝ ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀԱՊԱՆ Ինչպե՞ս էր Սամեգրելոն արտահայտում հավատարմությունը Վրաստանի ազատության և միասնականության նկատմամբ

ՑՈՏՆԵ ԴԱԴԻԱՆԻԻ ՀԵՐՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Դարերի ընթացքում մեր հայրենիքը բազմաթիվ թշնամիներ է ունեցել: Թամար թագուհու վախճանվելուց մի փոքր ժամանակ անց երկրի վրա հարձակվեց մինչ այդ անհայտ թշնամի: Դրանք արևելքից եկած մոնղոլներն էին: Մոնղոլները Վրաստանում վերացրին թագավորությունը և երկիրը բաժանեցին ութ մասի` դումանների: Յուրաքանչյուրի գլուխ կանգնեցրին վրացի կառավարիչ: Սամեգրելոն կառավարում էր Ցոտնե Դադիանին: Ազնվականները երկիրն ազատելու մասին էին մտածում: Դրա համար, մոնղոլների տիրապետությունից ազատվելու նպատակով, նրանք հավաքվեցին Սամցխեում` Կոխտասթավիում: Նրանք որոշեցին համատեղ դուրս գալ և ապստամբել թշնամու դեմ:

Աղբյուր 1. Կոխտասթավիի դավադրության մասնակից վրացի իշխանները և Ցոտնե Դադիանին

Վրացիների այս պլանի մասին իմացան մոնղոլները և ձերբակալեցին դավադրության բոլոր մասնակիցներին: Գերությունից պատահաբար փրկվեցին միայն ապստա­մ­ բության երկու մասնակիցներ` Ցոտնե Դադիանին և Ռաճայի էրիսթավ Կախաբեր Կախաբերիսձեն: Նրանք մի քիչ շուտ էին վերադարձել իրենց կալվածքներ, որպեսզի ավելի լավ պատրաստվեին ապստամբության համար և ժամանակին միանային մնացածներին: Երբ Ցոտնե Դադիանին իմացավ իր ընկերների ձերբակալության մասին, որոնք մերկ պառկած էին արևի տակ և դատապարտված էին մահվան, գնաց, իր հագուստը հանեց, և ինքը նույնպես նստեց նրանց կողքին:

22

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Վրացի կառավարիչները մոնղոլներին ապացուցում էին, որ իրենք ոչ թե ապստամբության, այլ հարկ հավաքելու հարցն էին քննարկում: Իր կամքով այնտեղ գնացած և ընկերների կողքին մերկ նստած Ցոտնե Դադիանին նույնն էր պնդում: Դրանից հետո մոնղոլները հավատացին վրաց իշխանավորներին և նրանց բոլորին ազատեցին: Ցոտնե Դադիանիի գործողությունը հերոսության էր հավասարարժեք: Այսպես փրկեց Սամեգրելոյի կառավարիչ Ցոտնե Դադիանին ոչ միայն իր ընկերներին, այլ նաև երկիրը հերթական ավերումից: ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Սամեգրելոյի բնակիչները, Սվանեթիի բնիկների նման, վրաց գրական լեզվից տարբեր խոսք ունեն: Մի ժամանակ մեր նախնիներն ընդհանուր լեզու ունեին: Բայց ժամանակի ընթացքում այն բաժանվել է երեք ճյուղերի: Մեգրելերեն խոսքը միայն ընտանիքներում էին օգտագործում, իսկ պետական փաստաթղթերը միայն վրաց լեզվով էին ստեղծում, վրաց լեզվով էին աղոթում: Վրացերենն էր նրանց գրական լեզուն: Վրացերեն էին անում արձանագրությունները եկեղեցիների վրա: Նույնիսկ Սամեգրելոյի առանձին կառավարչության տարիներին Դադիանիների արքունիքում բոլոր փաստաթղթերը վրացերեն էին կազմվում: Այն ժամանակ են արտագրել «Քարթլիի կյանքը» և «Ընձենավորը» … Սամեգրելոյից դուրս եկած գրողները հարստացրել են վրաց լեզուն մեգրելերենում պահպանված վրացերեն բառերով: Դա տեղի էր ունենում այն ժամանակ, երբ որոշ երկրներում մասնատվածության և երկրի ներսում տարբեր կողմերի դիմակայության պատճառը հենց լեզվական տարբերությունն էր:

Աղբյուր 2. Սամեգրելոյի կառավարիչ Լևան II Դադիանիի պատվերով 1646 թվականին արտագրած «Ընձենավորը»

Աղբյուր 3. Արքանջելո Լամբերտի կարծիքը Սամեգրելոյում գրի և գրագիտության մասին «Վրացերեն գրելկարդալն այստեղ ամբողջությամբ ոչնչացած կլիներ, եթե կանայք չպահպանեին այն: Այսպիսով, եթե որևէ մեկը ցանկանում է կարդալ սովորել, պետք է որևէ կնոջ դիմի` սովորեցնելու համար»:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ի՞նչ նշանակություն ուներ Ցոտնե Դադիանիի հերոսությունը Վրաստանի համար: 2. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ անջատվեցին սվաներենը կամ մեգրելերենը վրացերենից: 3. Սամեգրելոյում ինչո՞ւ էին եկեղեցիների վրա արձանագրությունները կատարում վրաց գրական լեզվով: 4. Ինչի՞ մասին է խոսում Լամբերտի տեղեկությունը Սամեգրելոյում գրագիտության մասին: (Աղբյուր 3) 5. Քննարկե՛ք, թե ինչպես էին Սամգրելոյում արտահայտում իրենց հավատարմությունը Վրաստանի նկատմամբ:

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

23

ԻՆՉ ԳԻՏԵՄ ԵՎ ԻՆՉ ԵՄ ԿԱՐՈՂ Սամեգրելոյում Խոբիսծղալի գետահովիտը ուշագրավ է նրանով, որ նրա երկայնքով բնության բազմաթիվ հուշարձաններ կան. քարանձավներ, մամռոտ զանգվածներ, հանքային ջուր, ալպյան լճեր, ջրվեժներ, գագաթներ և սառցադաշտ: Զբոսաշրջիկներին հանդիպում են հովիվների փայտյա հյուղակներ, որտեղ նրանք օջախի մոտ կարող են տաքանալ և շատ համեղ կերակուրներ համտեսել: Իսկ ճանապարհի վերջին նրանց դեմ բացվում է կապտա-արծաթագույն և խաղաղ մի լիճ: Համաձայն հնագույն լեգենդի, ով խախտի այստեղի անդորրը և այդ ջրի մեջ լողանա, նրա գլխին կթափվի սև ամպերի զայրույթը, և չի կարողանա փրկվել տեղատարափ անձրևից ու հզոր ամպրոպ-որոտից:

1. Պատրաստի՛ր զբոսաշրջական երթուղի դեպի Տոբավարչխիլի

Աղբյուր 1. Հովիվների հյուղակ

լիճ: ● Համացանցի օգնությամբ գտի՛ր. ի՞նչ կարող է տեսնել զբոսաշրջիկը Չխորոծղուից դեպի Տոբավարչխիլի լիճ տանող ճանապարհին: ● Երթուղու մեջ ընդգրկի՛ր քեզ համար ցանկալի վայրերը: ● Զբոսաշրջիկների համար պատրաստի՛ր համապատասխան գրքույկ, որում կհանրամատչելիացնես ոչ միայն բնության հուշարձանները, այլ նաև առողջ կենսակերպը:

Աղբյուր 2. Տոբավարչխիլի լիճը

ես նույնն * Կարող անել Մարտվիլիի

կանիոն զբոսաշրջական երթուղի պլանավորելիս:

Աղբյուր 3. Մարտվիլիի կանիոնը

24

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

2. Դասարանում կազմակերպե՛ք «Մեգրելական խոհանոցի օր» մրցույթ:

ա. Սուլգունիի թերթիկի մեջ փաթաթած կաթնաշոռ

Դրա համար. ա) Տեղեկություններ գտե՛ք ճաշատեսակների մասին:

մեգրելական

խոհանոցի

բ) Ուսուցչի օգնությամբ, իրար մեջ բաժանե՛ք ճաշատեսակները, որ պետք է պատրաստեք: գ) Տնտեսած գումարով գնի՛ր անհրաժեշտ մթերքները:

ճաշատեսակի

այն

համար

դ) Պատրաստի՛ր ճաշատեսակը:

բ. Ղոմի սուլգունիով

ե) Ընտրե՛ք մրցատյան, որը ձեր ճաշատեսակը կգնահատի 10 միավորանոց համակարգով: զ) Կազմե՛ք գնահատման չափանիշներ. համ, ձևավորում: է) Պատրաստի՛ր PPT-ով շնորհանդես քո պատրաստած ճաշատեսակի մասին. մոտավորապես երբվանի՞ց գոյություն ունի, ինչո՞վ և ինչպե՞ս է պատրաստվում, ի՞նչ կապ ունի այն Սամեգրելոյի աշխարհագրական, բնական պայմանների, տնտեսության բնագավառների, ավանդույթների հետ:

գ. Սացիվի

ը) Պատրաստե՛ք հավաստագրեր հաղթողների և բոլոր մասնակիցների համար և բաժանե՛ք նրանց: Դրա համար. համացանցում ընտրե՛ք կամ ինքներդ ձևավորե՛ք շրջանակ, որի մեջ կգրեք համապատասխան տեքստը: Օրինակ. Աղբյուր 4. Մեգրելական ճաշատեսակներ

Հ Ա Վ Ա Ս Տ Ա Գ ԻՐ Տրվում է V դասարանի աշակերտ ______________________-ին, առ այն, որ նա մասնակցել է «Մեգրելական խոհանոցի ճաշատեսակներ» մրցույթին, և նրա պատրաստած ճաշատեսակը` «_______________» գրավել է ______ տեղը:

Ստորագրություններ _____________________________________

ՍԱՄԵԳՐԵԼՈ

25

ԲԱԺԻՆ 4.

ՍՎԱՆԵԹԻ r

y a r a

Այս բաժնում կծանոթանաս Վրաստանի գեղեցկագույն երկրամասին` Սվանեթիին: Կիմանաս, թե ինչ ազդեցություն ունի նրա աշխարհագրական դիրքն այնտեղ առկա բնակավայրերի տեսակի և բնակելի տների, ավանդական գործունեության և փոխադրամիջոցների, տարերային երևույթների և ավանդույթների վրա, ինչ գործառույթ էին կատարում հայտնի սվանական աշտարակները: Կծանոթանաս Սվանեթիի հետ կապված առասպելներին և լեգենդներին, կիմանաս, թե ինչու է այն դարձել Վրաստանի գանձերի պահոցը և զբոսաշրջիկների համար հրապուրիչ վայր:

C e r q

i

a

k

T e

ne n

z

2241 D uR. kalmari-suki

a

!

# m. xojali 3313

en

xaiSi

x

!

2810 #m. akiba

3041# m. oTefura u

a

f

enguris wyalsacavi

s

26

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

qvemo

a

m

e

g

u

s

e

T

y a r a C a i -

i

C e r q e z e T i

s nakris uR.

a

v

k

a

s

nakra

a

k

skr ne n

yabardo-balyareTi

f

beCos uR.

i

D

mestiis uR.

o

m. uSba# 4700

n qvemo marRi

e

m

o

m. TeTnuldi # 4858

!

WolaSi

!

s

v

a

n

e

waneris uR.

a

T

i

c #m. Sxara # 5068

a

z

! .

ienaSi

r

3887

v

en

i gu r

svifi !

mestia

T

! kur. hawvali

a

!

laxamula ! ! fari

d e

m

s

i

nakra !

ari-suki

3757 e

D

4012

!

adiSi

!

s

a

n

i

m. lahili

e

s

i

#T

e

q

lalxori

d

i

4008

Tefura uR. xeledi

!

q

v xel

g

e

m

o

v

a

n

q

CaJaSi

T

i

!

! . lentexi

!

xeledi

CixareSi xe

n sw

!

r

d

i

3216# m. luxuniswveri

! ya li

3562 # m. Cutkara

xofuri

o

e

2565 uR. lanqori

e

l

c

2623

cana !

e

fanga

ed ul a

r

s

D

!

2830

uR. latfari

2565

zagaros uR.

a

v

i

r

iSi

i

3202

m

D

u

r

x

C a

W

a

-

l

e

pirobiTi aRniSvnebi dasaxlebuli punqtebi

! . ! . ! !

mxaris centri municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti kurorti

gzebi gzatkecili

sazRvrebi saxelmwifos istoriul-geografiuli provinciis

hidrografia mdinare wyalsacavi

sxva aRniSvnebi simaRliTi niSnuli uReltexili

myinvari

27

4.1

ՍՎԱՆԵԹԻԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԴԻՐՔԸ Ինչպիսի՞ն է Սվանեթիի աշխարհագրական դիրքը:

Վրաստանի տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում են լեռները: Լեռներում գտնվող այսպիսի պատմաաշխարհագրական երկրամասերից մեկն է Սվանեթին: Այն գտնվում է Արևմտյան Վրաստանի հյուսիսային մասում, Կովկասյան ջրաբաժան լեռնաշղթայի հարավային լանջերին: Կավկասիոնիի մասերից մեկն է Սվանեթիի լեռնաշղթան: Այն Սվանեթին բաժանում է երկու աշխարհագրական մասերի` Զեմո Սվանեթիի և Քվեմո Սվանեթիի: Զեմո (վերին) Սվանեթիով հոսում է Էնգուրին, իսկ Քվեմո (ստորին) Սվանեթին գտնվում է Ցխենիսծղալիի գետահովտի վերին մասում: Զեմո Սվանեթիում կլիման համեմատաբար խիստ է, և ձմեռն էլ համեմատաբար երկար է տևում: Քվեմո Սվանեթիում կլիման համեմատաբար մեղմ է: Այստեղ կարելի է աճեցնել բանջարեղեն և մրգատու ծառեր:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Քարտեզի (էջ 2627) վրա գտի՛ր և անվանի՛ր Սվանեթիում գտնվող գագաթները: 2. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ է տարբերվում Զեմո Սվանեթիի կլիման Քվեմո Սվանեթիի կլիմայից: 3. Գտի՛ր` Սվանեթիի ո՞ր մասում է գտնվում Թեթնուլդիի դահուկային առողջարանը: 4. Սվանեթիի քարտեզի (էջ 26-27) օգնությամբ պարզի՛ր` ո՞ր լեռնանցքերի միջոցով կարող ես Զեմո Սվանեթիից անցնել Քվեմո Սվանեթի:

28

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 1. Էնգուրի գետը և Զուգդիդի-Մեստիա ճանապարհը

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

5. Որոշի՛ր, թե արդյոք հնարավո՞ր է Զեմո Սվանեթիից այնպես ճանապարհորդել դեպի Քվեմո Սվանեթի, որ չանցնես այլ ազգագրական երկրամասերով: 6. Քարտեզի (էջ 26-27) օգնությամբ ասա՛ Սվանեթիի հարևան Վրաստանի երկրամասերը: 7. Ո՞ր երկիրն է սահմանակցում Սվանեթիին հյուսիսից (քարտեզ, էջ 26-27):

Մեստիան դարերի ընթացքում եղել է Սվանեթիի կենտրոնը: Այնտեղ մինչև օրս շատ աշտարակներ կան պահպանված: Մեստիան Զեմո Սվանեթիի ամենից մեծ բնակավայրն է:

Աղբյուր 2. Մեստիա

Աղբյուր 3. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն Ուշգուլիի համայնքի Չաժաշի գյուղն ընդգրկել է Համաշխարհային մշակութային ժառանգության հուշարձանների ցուցակի մեջ: Դրա համար նրան պաշտպանում է հատուկ օրենքը:

«Ուշգուլին Եվրոպայում ամենաբարձր բնակավայրերից մեկն է»:

«Թեթնուլդին ամենաերկար դահուկային մայրուղին է Կովկասում»:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 4. Զբոսաշրջիկները Սվանեթիում

8. Զբոսաշրջիկների համար պատրաստի՛ր տեղեկություններ Ուշգուլիի մասին: Օգտագործի՛ր տեղեկատվության ցանկացած աղբյուր:

ՍՎԱՆԵԹԻ

29

4.2

ԲՆԱԿԵՑՄԱՆ ՏԵՍԱԿԸ ԵՎ ԲՆԱԿԵԼԻ ՏՈՒՆԸ ՍՎԱՆԵԹԻՈՒՄ Բնակեցման ինչպիսի՞ տեսակներ և տներ կային Սվանեթիում:

ԲԱՌԱՐԱՆ Լանդշաֆտ – գերմաներեն բառ է: Որևէ վայրի ընդհանուր տեսարան: Մսուր – կերաման կապած անասունի համար: Օջախ – տան կենտրոնում կրակ վառելու տեղ, որտեղ հավաքվում էին ընտանիքի անդամները:

Աղբյուր 1. Ուշգուլի

30

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Սվանեթիում անցյալում 140-ից ավելի գյուղ կար, սակայն, ժամանակի ընթացքում դրանցից շատերը վերածվեցին գյուղատեղիների: Այսօր մարդիկ ապրում են ցրված, իրարից հեռու: Անցյալում սվանական գյուղերը խիտ էին բնակեցված: Լեռնային լանդշաֆտում, հողատարածքների սակավության պատճառով անհնար էր ստեղծել մեծ բնակավայրեր: Սվանեթիում և՛ հնում, և՛ ներկայում գյուղերում աշտարակներ են կանգնած: Օրինակ, XIX դարի 80-ական թվականներին Ուշգուլի գյուղում կար գրեթե հարյուր կրաքարե տուն և շուրջ 60 աշտարակ: Աշտարակները կցակառուցած էին սովորական կրաքարե տներին: Թշնամու ներխուժման դեպքում տեղի բնակիչները պատսպարվում էին աշտարակներում: Բոլոր տոհմերն ունեին աշտարակ, որոշ տոհմեր նույնիսկ` մի քանի հատ: Աշտարակների մեծ մասը 1876 թվականի Սվանեթիի ապստամբության ժամանակ ոչնչացվել է: Ապստամբած սվանները թշնամուն աշտարակներից են դիմադրություն ցուցաբերել և մեծ վնաս հասցրել: Որպեսզի այլևս ապստամբությունը չկրկնվեր, թշնամին շատ աշտարակներ է քանդել և բնակիչներին թողել առանց ապաստան:

Սվանական տունը Սվանները բնակելի տունը «քորի» էին կոչում, ինչը հնագույն վրացերեն բառ է: Երբ թշնամին չէր անհանգստացնում, բնակչությունն այս տներում էր ապրում, իսկ պատերազմի և ներխուժումների դեպքում մարդիկ անասունների հետ պատսպարվում էին աշտարակներում: «Քորիի» առաջին հարկը կոչվում է «մաչուբի», իսկ երկրորդ հարկը` «դարբազի»: Մաչուբիում միայն ձմռանն էին ապրում, իսկ ամռանը` երկրորդ հարկում` դարբազիում:

Աղբյուր 2. Մաչուբի: Մաչուբիի կենտրոնում օջախն էր գտնվում, օջախի գլխին միայն ընտանիքի ավագը կարող էր նստել: Օջախի մոտ ընտանիքի բոլոր անդամներն իրենց տեղն ունեին: Օջախի վրա կախված էր երկաթյա շղթա, իսկ դրանից՝ կաթսան, և կերակուր էր պատրաստվում: Մաչուբիի մի անկյունը փայտյա հաստ պատով առանձնացված էր, այնտեղ էր գտնվում մսուրը խոշոր եղջերավոր անասունների համար, իսկ դրանց վերևում տեղավորում էին ոչխարներին և այծերին:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 3. Սվանական տուն («քոր») և աշտարակ («մուրղվամ»)

1. Ըստ Աղբյուր 2-ի և 3-ի, նկարագրի՛ր սվանական կացարանը ներսից: Քանի՞ հարկից է բաղկացած այն: 2. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ էին սվանները հնում կառուցում աշտարակներ, և այսօր ինչո՞ւ այլևս չեն կառուցում: 3. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ էին անասուններին մաչուբիում պահում (Աղբյուր 2): ՍՎԱՆԵԹԻ

31

4.3

ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ ՓՈԽԱԴՐՄԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ԵՎ ՎՏԱՆԳՆԵՐԸ Ինչպե՞ս են ազդում Սվանեթիի բնական պայմանները փոխադրամիջոցների վրա: Սվանեթիի տարածքի մեծ մասը բարձր լեռներում է գտնվում: Այդ պատճառով անցյալում գյուղերն իրար հետ կապվում էին հետիոտնային կածաններով և լեռնանցքերով: Սկզբից Սվանեթիի բնակիչները Վրաստանի ուրիշ երկրամասեր գնալու համար Էնգուրի գետի ակունքից անցնում էին Ցխենիսծղալիի գետահովտի ակունք, իսկ այնտեղից Ռիոնի գետի գետահովիտ: Նույն ճանապարհով էլ հետ էին վերադառնում:

Աղբյուր 1. Կադր «Ջիմ Շվանթե» (այսինքն` Աղ Սվանեթիին) ֆիլմից, 1930 թվական: Սվանեթիի խնդիրներից մեկը աղի պակասն էր: Այն գնելու համար բնակիչները հարթավայր էին իջնում, սակայն ճանապարհների բացակայության պատճառով շատերը զոհվում էին:

Առաջին ավտոմոբիլային ճանապարհը, որով Սամեգրելոն կապվեց Սվանեթիի հետ, կառուցվել է 1934 թվականին: Այսօր միայն Զագարոյի լեռնանցքի միջոցով կարելի է Զեմո Սվանեթիի և Քվեմո Սվանեթիի միջև ավտոտրանսպորտով փոխադրվել: Սակայն, եղանակի պատճառով այս անցումը տարվա ընթացքում ընդամենը երեք-չորս ամսով է բացվում:

Աղբյուր 2. Զագարոյի լեռնանցքը

32

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Եվս մեկ փոխադրամիջոց է ինքնաթիռը: Մեստիայում մի քանի տասնամյակ է, գործում է փոքր չափի օդանավակայան: Դրա շնորհիվ այսօր հեշտացել է ուղևորությունը:

Աղբյուր 3. Մեստիայի օդանավակայանը

Առատ ձյան ժամանակ սվանները գյուղերում քայլելու համար նախատեսված դահուկներով էին տեղաշարժվում, բեռների փոխադրման համար սահնակներ էին օգտագործում, որոնք կապում էին եզներին: Չնայած նոր տեխնոլոգիաների գոյությանը, լեռներում մինչև օրս կան այնպիսի անհասանելի վայրեր, որտեղ դեռևս սահնակ են օգտագործում (օրինակ` հարդ կամ վառելափայտ տեղափոխելու համար):

Աղբյուր 4. Ձյան վրա քայլելու «դահուկներ» Աղբյուր 5. Ժամանակակից դահուկներ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ի՞նչ է հիշեցնում Մեստիայի օդանավակայանի շենքը (Աղբյուր 3): 2. Ըստ քեզ, այսօր ի՞նչ նշանակում ունի աշտարակը: 3. Ի՞նչ նշանակում ունեն հին և նոր դահուկները (Աղբյուր 4-5): ՍՎԱՆԵԹԻ

33

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

4. Սվանեթիում ինչո՞ւ են որոշ տեղերում օգտագործում սահնակ՝ անկախ նրանից, որ գոյություն ունեն ժամանակակից փոխադրամիջոցներ: 5. Համեմատի՛ր փոխադրամիջոցներն անցյալում և այսօր: Բացատրի՛ր դրանցից յուրաքանչյուրի առավելությունը: Տետրի մեջ գրի՛ր աղյուսակի տեսքով:

Աղբյուր 6. Սահնակ

Աղբյուր 7. Ժամանակակից ձնագնաց

Լեռներում փոխադրվելը հաճախ ավելի վտանգավոր է, քան հարթավայրում: Լեռներում կարող է անսպասելիորեն ձյունահյուս իջնել և ուղևորներին ձյան տակ առնել, կամ զառիթափ լանջերից կարող է քար գլորվել և վնասել մարդկանց և ընտանի կենդանիներին: Ուստի բարդ պայմաններում ճանապարհորդելիս, վտանգի դեպքում, օգնություն են խնդրում:

Աղբյուր 8. Դահուկորդ պարեկ

34

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 9. Փրկարարները Սվանեթիում զբոսաշրջիկների են փրկել

Անցյալում մարդիկ օգնության համար միմյանց էին դիմում, հաճախ այսօր էլ այդպես են վարվում: Սակայն, եթե խնդիրը բարդ է, պետությունից են օգնություն խնդրում: Ելնելով բնական պայմաններից` Սվանեթիում նման դեպքերը համեմատաբար հաճախակի են:

Անհետաձգելի օգնության ծառայություն Վրաստանում և աշխարհի բոլոր երկրներում կա անհետաձգելի օգնության կենտրոն: Այն ժամանակ, երբ վտանգի մեջ ենք հայտնվում, որ երկրում էլ լինենք, կարող ենք զանգահարել 112 հեռախոսահամարին և օգնություն կանչել: Օգնություն կանչելու ժամանակ պետք է օպերատորին ասենք, թե որտեղ ենք գտնվում և ինչ խնդիր ունենք: Անհետաձգելի օգնության ծառայությունն աշխատում է 24-ժամյա ռեժիմով: Առանց պատճառի օգնություն կանչելը պատժվում է օրենքով: Վրաստանի տարբեր անկյուններում 2017 թվականի ամռանը հրդեհ բռնկվեց: Այն հանգցնելն այնքան բարդ էր, որ հրշեջներին և փրկարարներին օգնում էր նաև տեղի բնակչությունը: Համատեղ ջանքերով հաջողվեց հանգցնել հրդեհն ամեն տեղ: Կանչերը հաճախակի են տուժած լեռնագնացների փրկելու համար:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

6. Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ են արտակարգ դեպքերը համեմատաբար ավելի հաճախ Սվանեթիում պատահում: 7. Ըստ քեզ, ի՞նչ դեպքերի պատճառով կարող են Սվանեթիում դիմել փրկարար ծառայության: Պատասխանելու համար հիշի՛ր` ի՞նչ վտանգներ գոյություն ունեն այնտեղ: 8. Լեռներում աշխատող փրկարարներն ի՞նչ տեխնիկա են կիրառում (Աղբյուր 9): 9. Լեռնադահուկային առողջարաններում ո՞վ է պահպանում զբոսաշրջիկների անվտանգությունը (Աղբյուր 8): 10. Պատասխանի՛ր` ինչո՞ւ պետք է Օրենքով պատժվի կեղծ կանչը: 11. Ընտանիքի անդամների հետ հարցում անցկացրո՛ւ` երբևիցե դիմե՞լ են արդյոք արտակարգ օգնության ծառայություն և ի՞նչ պատճառով են դիմել նրան:

Աղբյուր 10. Անհետաձգելի օգնության օպերատիվ կառավարման կենտրոնի շենքը Թբիլիսիում

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

12. Անհետաձգելի օգնության ծառայության աշխատակիցները հաճախ սեփական կյանքի գնով են օգնում մարդկանց և դրա համար գնահատանքի են արժանանում: Համադասարանցիներիդ հետ շնորհակալական նամակ գրի՛ր և ուղարկի՛ր նրանց: ՍՎԱՆԵԹԻ

35

4.4

ՏԱՐԵՐԱՅԻՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԸ ՍՎԱՆԵԹԻՈՒՄ Ո՞րն էր և ո՞րն է մնում գլխավոր տարերային երևույթը Սվանեթիում:

XX դարի երկրորդ կեսին Սվանեթիում մի տարերային աղետ եղավ` ձնահոսքի և սողանքի զոհ դարձան շատ մարդիկ: Մի քանի գյուղ դատարկվեց բնակչությունից: Սվանեթիում նման տարերային դժբախտություններ անցած դարերում անհամեմատ պակաս էին տեղի ունենում: Գյուղերում հազվադեպ էին ավերածություններն ու զոհերը: Այսօր հաճախակիացած ձնահոսքերի և սողանքների պատճառը մարդկանց կողմից թույլ տրված սխալներն են: Նրանք մոռացել են ավանդույթները, այն գիտելիքը, որ նրանց էր փոխանցվել նախնիներից. տունն այնտեղ են կառուցել, որտեղ սողանքավտանգ վայր է, կամ կա ձնահոսքի վտանգ: Մարդիկ անտառափայտն այնտեղ են հատել, որտեղ չէր կարելի հատել:

Աղբյուր 1. Սվանական աշտարակը՝ ձնահյուսքի դեմ-դիմաց

Սվանական աշտարակը՝ ձնահյուսքի դեմ-դիմաց Աշտարակն այնպես է կառուցած, որ կրաքարե տները պաշտպանում է ձնահյուսքից: Սարերից իջնող ձնահոսքին դիմակայում էր աշտարակը, նրա անկյունը ձնահոսքը երկու մասի էր բաժանում և պաշտպանում բնակելի տունը: Գիտնականները պարզել են, որ դա պայմանավորում էր ոչ միայն կարծր կրաքարը, այլ նաև բնահողի մեջ խորը թափանցած ձվաձև հիմքը:

36

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 2. Սարերից իջած ձնահյուսքից ճանապարհի մաքրում

Նախորդ դարում տեղի ունեցած տարերային դժբախտությունները հարկադրեցին Սվանեթիի բնակչության մի մասին լքել հայրենի վայրերը և բնակություն հաստատել հարթավայրերում: Այսպիսի բնակիչները կոչվում են էկոմիգրանտներ: Վերաբնակեցման հարցում նրանց օգնեց պետությունը: Էկոմիգրանտների մասին հոգ տանելը պետության պարտականությունն է: Չնայած լեռներից վերաբնակեցմանը` սվանները հարթավայրում ևս պահպանել են իրենց ավանդույթները:

1. Բնության դասագրքից վերհիշի՛ր` ի՞նչ նշանակում ունի անտառը: 2. Ի՞նչ տարերային դժբախտություն կարող է սպառնալ Սվանեթիին: 3. Դասի տեքստի մեջ գտի՛ր տեղեկատվություն նախնիների փորձի մասին: Ի՞նչ միջոցով էին նրանք պաշտպանվում ձնահյուսքից:

Աղբյուր 4. Տոնակատարություն Լամպրոբա Սվանները գարնան շեմին իրենց հանգուցյալի հիշատակին կանթեղներ էին վառում: Նրանք հավատում էին, որ նման կերպ տաքացնում էին իրենց նախնիների տները: Տոնակատարության ժամանակ գլխավորը կանթեղն էր, որը սվանները պատրաստում էին ծառի ճյուղերից:

Աղբյուր 3. Դմանիսի վերաբնակեցված սվանները նշում են Լամպրոբա տոնը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

4. Ըստ քեզ, ինչո՞վ պետք է օգնի պետությունը տարերային աղետից տուժած բնակչությանը: 5. Ո՞ր երկրամասում են ապրում Սվանեթիից վերաբնակված էկոմիգրանտները: 6. Հիշի՛ր` Վրաստանի ուրիշ ո՞ր պատմա-ազգագրական երկրամասն ունի էկոմիգրանտների խնդիր: Համեմատի՛ր այս խնդրի պատճառները:

ՍՎԱՆԵԹԻ

37

4.5

ՍՎԱՆԱԿԱՆ ԱՌԱՍՊԵԼՆԵՐԸ ԵՎ ՈՐՍԻ ԱՎԱՆԴՈՒՅԹԸ Ի՞նչ առասպելներ և որսի ավանդույթ է տարածված Սվանեթիում: Լեռնային տարածաշրջանները, հարթավայրայինի համեմատ, ավելի շատ են պահպանել հին ավանդույթները, լեգենդներն ու առասպելները: Լեռնային բնակչության ապրելակարգը հաճախ այն ավանդույթներն ու լեգենդներն էին սահմանում, որոնք ստեղծվում էին դարերի ընթացքում և փոխանցվում սերնդից-սերունդ: Սվանեթիում մինչև օրս հիշում են, թե ինչպես էին պայքարում իրենց հեռավոր նախնիները ներխուժած թշնամու դեմ կամ ինչպես էին հաղթահարում տարերային աղետները: Որսորդությունն այստեղ տարածված գործունեություններից մեկն էր: Ճիշտ դրա հետ են կապված առասպելները Դալիի մասին: Դալին որսի աստվածուհին էր: Ըստ նկարագրության, ոսկեծամ Դալին ապրում էր դժվար հասանելի ժայռերում: Սվանները հավատում էին, որ Դալին կարող էր շատացնել և պահպանել որսը (լեռնային այծ, քարայծ, եղնիկ), սպանված որսը կենդանացնել, ավանդույթներին հավատարիմ որսորդին աջակցել և որսորդության կանոնները խախտողներին` վնաս պատճառել և նույնիսկ սպանել: Սվանեթիում ամենից հաճախ լեռնային այծ են որսում: Լեռնային այծը շատ զգույշ և արագաշարժ կենդանի է, ունի առանձնահատուկ տեսողություն և լսողություն: Նա ապրում է անմատույց ժայռերում, և շատ դժվար է նրան որսալը: Ճիշտ այդ պատճառով լեռնային այծի որսը մեծ հերոսություն և համարձակություն է պահանջում:

Աղբյուր 1. Լեռնային այծը Սվանեթիի լեռներում

38

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 2. Թեթնուլդի

Մարդը որսորդությամբ զբաղվել է այն ժամանակներից, երբ դեռ չէր ընտանիացրել կենդանիներին և չէր սովորել հող մշակել: Անցյալում որսորդությունը սննդի հայթայթման գլխավոր միջոցն էր: Իսկ այն բանից հետո, երբ մարդը սկսեց ինքն արտադրել սննդամթերք, որսորդությունը կորցրեց իր նշանակությունը: Այսօրվա դրությամբ մարդիկ առավելապես

մարզական պահանջմունքի բավարարման համար են որս անում, իրար հետ են մրցում` ով ավելի շատ կենդանի կսպանի: Դրա համար նույնիսկ արհեստական որսավայրեր են ստեղծել: Պետությունը որսորդությանը պատշաճ ուշադրություն է դարձնում և, դրա հետ կապված, հատուկ օրենքներ է հրապարակում: Տարվա ընթացքում սահմանված են այն ժամանակահատվածները, թե երբ կարելի է որս անել և երբ չի կարելի: Պետությունը նաև արգելում է որոշ թռչունների և կենդանիների որսը, քանի որ բնության մեջ դրանց թիվը շատ է նվազել, և դրանք ընդգրկված են Կարմիր գրքի մեջ:

Աղբյուր 3. Վրաստանի Կարմիր գրքի մեջ ընդգրկած քարայծ

Առասպել Թեթնուլդիի մասին ԲԱՌԱՐԱՆ

Անցյալում, երբ մարդիկ չգիտեին, թե ինչն է պայմանավորում եղանակի փոփոխություն, ամեն ինչ տարբեր կերպ, իրենց հայեցողությամբ և բնության դիտարկմամբ էին բացատրում: Թեթնուլդի լեռը օրվա մեծ մասը մառախուղով է պատած, և նրա գագաթը համարյա չի երևում: Այդ փաստի պատճառով Սվանեթիում ժողովրդական ավանդազրույց է տարածվել. «Ուշբան շատ է սիրում Թեթնուլդիին, Թեթնուլդին ամոթխած է, թաքնվում է Ուշբայից, դեմքը թաքցնում է, այդ պատճառով էլ միշտ ծածկված է մառախուղով, մառախուղը նրա չադրան է»:

Կարմիր գիրք – հազվագյուտ և ոչնչացման եզրին գտնվող բույսերի և կենդանիների ցուցակ՝ դրանց վիճակի համառոտ բնութագրով:

Եղջյուրներից` հագուստ, զենք

Միսը ուտելու համար Ստամոքսից` սպասք կամ պարկ Ոսկորներից` դանակներ, կաշվի քերիչներ, սանրեր

Ջղերից` պարաններ

Բրդից/մորթուց` հագուստ, կոշիկներ

Աղբյուր 4. Ինչի համար էին օգտագործում որսացած լեռնային այծը: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Սնունդ հայթայթելու համար այսօր ինչո՞ւ որս չեն անում: 2. Հիշի՛ր` ինչո՞ւ է որսորդության համար սահմանված հատուկ ժամանակ, և որսորդը ի՞նչ կանոններ է պարտավոր պահպանել: 3. Դատողությո՛ւն արա` Վրաստանում անհրաժե՞շտ է արգելել որսորդությունը: Հիմնավորի՛ր քո տեսակետը: 4. Վրաստանում վայրի կենդանիների պաշտպանության մի քանի կազմակերպություն կա, սակայն դրանց մասին հասարակությունում շատ քիչ է տեղեկատվությունը: Օգնի՛ր այս կազմակերպություններին հանրամատչելիացման հարցում: Այսպես դու կկարողանաս փրկել կենդանիներին: Ստեղծի՛ր գրքույկ կամ սկսի՛ր հասարակական շարժում, կամ մտածի՛ր որևէ այլ ակտիվություն: ՍՎԱՆԵԹԻ

39

4.6

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՆԵՐԸ ՍՎԱՆԵԹԻՈՒՄ Ի՞նչն է փոխվում, և ի՞նչը չի փոխվում սվանների ավանդական գործունեության մեջ:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Տեղեկություններ գտի՛ր՝ ե՞րբ և ինչպե՞ս է տարածվել կարտոֆիլը Վրաստանում: Հասակակիցներիդ ծանոթացրո՛ւ, թե սվանները ինչ կերակրատեսակ են պատրաստում դրանից: .

Հնում գոյություն ունեին ապրելակերպը սահմանող ավանդույթներ: Վրացիները սահմանված և նախնիների կողմից փոխանցված ավանդույթներին հազվադեպ են դավաճանում: Չնայած դրան` ժամանակ առ ժամանակ, կենսակերպի փոփոխման պատճառով, փոխվում են նաև ավանդույթները, և փոփոխությունների հետ մեկտեղ մոռացության են տրվում շատ ավանդույթներ և սովորույթներ: Դրանց փոխարեն նոր ավանդույթներ են ձևավորվում: Սվանների ավանդույթները հատկապես դրսևորվում են նրանց առօրյա կյանքում, տնտեսական գործունեության մեջ: Ինչպես ողջ Վրաստանում, այնպես էլ Սվանեթիում տնտեսության հիմնական բնագավառը հողագործությունն էր: Հնում այստեղ աճեցնում էին գարի, աշորա և կորեկ, իսկ այժմ այս մշակաբույսերին արդեն վաղուց կարտոֆիլն է փոխարինել: Սվանեթիում աճած կարտոֆիլը կարմրավուն երանգ ունի և շատ համեղ է: Սվանեթիում անասնապահությունը հողագործության օժանդակ բնագավառներից մեկն էր: Առանց անասնապահության զարգացման Սվանեթիում չէին կարող հողը ո՛չ մշակել (քանի որ փայտյա արորը եզներն էին քաշում), ո՛չ էլ բերրիացնել: Սվանեթիում տարածված է ինքնատիպ գլխանոցը, այսպես կոչված, սվանական գլխարկը: Գլխարկի վերին մասում ձգված հատվող լարեր են, ինչը խաչի պատկեր է ստեղծում: Այն տարածված է նաև ողջ Վրաստանում: Սվանները գլխարկներն ու այծենակաճերը պատրաստում էին ոչխարի բրդից: Սա նշանակում է, որ այստեղ զբաղվում էին նաև ոչխարաբուծությամբ: Բայց սվանական գլխարկները հնում մի փոքր տարբեր էին: Նրանց վրա կարած կտորները ծածկում էին տղամարդու ականջները:

Աղբյուր 1. Ժամանակակից սվանական գլխարկի պատրաստումը

40

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 2. Լուսանկարի աջ կողմում՝ հին սվանական գլխարկ

Սվանական գլխարկը՝ որպես վահան Սվանական գլխարկն այնքան դիմացկուն և հաստ է, որ մի քանի տակ ծալելու դեպքում կարող է դիմանալ նույնիսկ ուժեղ թափահարած սրի հարվածին: Հնում սվան մարտիկները այն հաճախ վահանի փոխարեն էին օգտագործում, երբ կոտրվում էր նրանց վահանը կամ հարկադրված էին լինում անսպասելիորեն դիմադրել հակառակորդին:

Դեռևս արգոնավորդները գիտեին, որ այն ժամանակվա վրացիները ոսկի որոնողներ և լավ ոսկերիչներ էին: Իսկ ոսկու հայթայթման ավանդույթը մինչև վերջին ժամանակները պահպանել է Կոլխեթիի թագավորության մի մասը` Սվանեթին: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 3. Գետից ոսկու հայթայթումը ոչխարի մորթու միջոցով

2. Հիշի՛ր առասպելը արգոնավորդների մասին և տեղեկությունները ոսկե գեղմի մասին: Ըստ քեզ, ոսկե գեղմի մասին ո՞ր տեղեկությունն է ավելի վստահելի. այն, որը հունական աղբյուրներում է, թե՞ այն, որին այս դասին ծանոթացար: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: 3. Աղբյուր 3-ի օգնությամբ հիշի՛ր, թե ինչպես էին սվանները ոսկի հայթայթում:

Շատ դարերի ընթացքում Սվանեթիի բնիկ տղամարդիկ «արտագնա աշխատանքի» էին գնում: Նրանք ուշ աշնանից մինչև գարնան գալը մի քանի ամիս անց էին կացնում հարթավայրի գյուղերում, որտեղ տարբեր աշխատանք էին կատարում: Իսկ ետ վերադառնալով` բերում էին այն, ինչ լեռներում չկար (աղ, գինի և այլն): Այս երևույթը նպաստում էր վրաց լեզվի տարածմանը, ընդհանուր վրացական մշակույթի մեջ սվանների ներգրավմանը, քանի որ նրանք գրական լեզվից տարբեր խոսք ունեին: Արևմտյան Վրաստանում արտագնա աշխատանքի գնալու ժամանակ սվանները, Ռաճայի տարանցմամբ, Էնգուրիի գետահովտի և Ցխենիսծղալիի գետահովտի ակունքից դեպի Ռիոնիի գետահովտի ակունք, Քարթլի էին տեղափոխվում և գարնանը նույն ճանապարհով հետ վերադառնում: Սվաններն արտագնա աշխատանքի գնալը դեռ չեն դադարեցրել: Այսօր Թբիլիսիում Սվանեթիի լեռներից ժամանած շինարարների ՍՎԱՆԵԹԻ

41

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

4. Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ չեն վախենում սվան բանվորները բարձրահարկ շենքերի վրա աշխատել: 5. Հիշե՛ք անցած դասերը և քննարկե՛ք` ի՞նչն է փոխվել և ի՞նչը չի փոխվել սվանական ավանդական գործունեության մեջ: 6. Ինչ ես կարծում, ելնելով բնական պայմաններից, Սվանեթիում տնտեսության ո՞ր բնագավառների զարգացումն է հնարավոր:

խմբերը ներկում են բարձրահարկ շենքերի ճակատամասերը: Այս վտանգավոր գործը նրանցից լավ և աներկյուղ ոչ ոք չի կարող կատարել: Սվաններն աշխատում են նաև որպես փրկարարներ և ժայռագնացներ Վրաստանում և նրա սահմաններից դուրս: Սվանեթիի բնական պայմանները նպաստում են լեռնագնացության և, դրա հետ կապված, լեռնային զբոսա­ շրջության զարգացմանը: Այսօր Սվենիթին ամառային, ինչպես նաև ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոններից մեկն է: Այս բնագավառի զարգացումը խթան է հանդիսացել երկրամասի տնտեսական առաջընթացին: Ստեղծվել են բազմաթիվ ընտանեկան հյուրանոցներ, ինչը նշանակալիորեն ավելացրել է տեղի բնակչության եկամուտը: Արհեստավարժ կամ սիրողական լեռնագնացները արշավներ են կազմակերպում դեպի Սվանեթիի լեռներ: Դրանում նրանց օգնում են սվան ուղեկցորդները:

«Ժայռերի վագրը» Միխեիլ Խերգիանին աշխարհում հայտնի լեռնագնաց է: Անգլիայում մագլցումների մրցույթներից մեկին ներկա է գտնվել Անգլիայի թագուհին: Երբ նկատել է ժայռագնացներին, ասել է. «Մեկին ճանաչում եմ, մերն է, սակայն ո՞վ է այն երկրորդը, որ ժայռերի վագրի նման է մագլցում»: Դրանից հետո Միխեիլ Խերգիանիին անվանել են «ժայռերի վագր»: Նա աշխարհի բազմաթիվ գագաթներ է բարձրացել և շատ մեդալներ վաստակել, սակայն ամենակարևորը համարում էր այն, որ բազմաթիվ լեռնագնացների կյանք է փրկել: Մեստիայում նրա անվան թանգարան կա, ուր բազմաթիվ հյուրեր են այցելում:

Աղբյուր 4. Լեռնագնացներ

42

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

4.7

ՍՎԱՆԵԹԻՆ` ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԳԱՆՁԵՐԻ ՊԱՀՈՑ Սվանեթին ինչո՞ւ դարձավ Վրաստանի գանձերի պահոց:

Սվանեթին աշխարհագրական դիրքով Վրաստանի կենտրոնից հեռու գտնվող պատմա-ազգագրական երկրամաս է: Չնայած դրան, այն մնացած Վրաստանից երբեք կտրված չի եղել: Սվանները միշտ ակտիվորեն ներգրավված են եղել երկրի քաղաքական կյանքում և երկրի անձնազոհ պաշտպաններ էին: Նրանց հաճախ հիշատակում էին՝ որպես թագավորի աշխարհազորականներ: Այդ վաստակի համար Վրաստանի թագավորները Սվանեթիի եկեղեցիներին հաճախ էին նվիրաբերում սրբապատկերներ, թանկարժեք իրեր: Սվանները, աղոթատեղերում աղոթելիս, դեռ միասնական Վրաստանի, ինչպես նաև Միավորված Վրաստանի խորհրդանշի` Բագրատիոնիների թագավորական հարստության համար էին աղոթք անում առ Աստված, այնուհետև ընդհանուր Սվանեթիի և միայն վերջում այն գյուղի համար, որտեղ աղոթում էին: Սվանեթին Վրաստանի պատմության մեջ երկրի գանձերի պահոցի գործառույթ ուներ: Որպեսզի հարթավայր ներխուժած թշնամուց պաշտպանեին եկեղեցական իրերը, սրբապատկերներն ու հնագույն վրացական ձեռագրերը, դրանք պահում էին Սվանեթիի եկեղեցիներում: Թշնամուց զավթված Տաո-Կլարջեթիից այսպես են հայտնվել Սվանեթիում վրացական մշակույթի շատ նմուշներ, որոնցից հնագույնը 897 թվականին արտագրած Օթխթավին է (Ավետարան), որը պահվում էր Ադիշի գյուղում:

Աղբյուր 1. Զանգ, որը 1600 թվականին Լատալի համայնքի եկեղեցուն նվիրաբերել է Կախեթիի թագավոր Ալեքսանդրը:

Աղբյուր 2. Ադիշիի Ավետարանը ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ինչ ես կարծում, Կախեթիի թագավորը ինչո՞ւ է զանգ նվիրել Սվանեթիում գտնվող եկեղեցուն: ՍՎԱՆԵԹԻ

43

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

2. Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ դարձավ Սվանեթին Վրաստանի գանձերի պահոց:

Աղբյուր 3. Դեմետրե Ա-ի թագավոր օծման տեսարան Մացխվարիշիի եկեղեցում

Սվանեթիում այնքան մեծ քանակությամբ էին պահպանվել ինչպես տեղական, այնպես էլ այլ պատմական երկրամասերից բերված վրացական մշակույթի հուշարձաններ, որ այն անվանում էին նաև վրաց մշակույթի օրրան: Թանկարժեք իրերի և ձեռագրերի մեծ քանակություն, բացի եկեղեցիներից, պահվում էր նաև սվանական ընտանիքներում և մինչև օրս պահպանվել Է: Չնայած մեծ դժվարությանը և ընտանեկան խնդիրներին` նրանք երբեք չեն մտածել գանձը վաճառելու և այդ եղանակով հարստանալու մասին: Դարերի ընթացքում պահպանված գանձերը շատ ընտանիքներ փոխանցել են Մեստիայի պետական թանգարանին, որտեղ ցուցադրվում են այդ իրերը: Սվանեթիում քրիստոնեությունը հենց սկզբից է տարածվել, և այնտեղ յուրաքանչյուր գյուղում մի քանի եկեղեցի կար: Եկեղեցիների մեծ մասը զարդարված էր գեղեցկագույն որմնանկարներով և հին վրացական արձանագրություններով: Սվանեթիում 200-ից ավելի գեղեցիկ եկեղեցի կա: Այն Վրաստանի միակ պատմա-ազգագրական երկրամասն է, որտեղ եկեղեցու արտաքին պատերը ևս զարդանկարված են:

Աղբյուր 4. Ադիշիի եկեղեցին

Աղբյուր 5. Լենջերիի եկեղեցին և նրա արտաքին պատի զարդանկարը

44

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 6. Սվանեթիի թանգարանը (Մեստիա) և թանգարանային ցուցադրանմուշները

3. Ըստ քեզ, որտե՞ղ պետք է պահվեն դարերի պատմություն ունեցող գանձերը, որոնք մինչև այսօր Սվանեթիում պահպանվել են տարբեր ընտանիքներում. թանգարանում, թե՞ կրկին այդ ընտանիքներում: 4. Անցած դասի հիման վրա, կազմի՛ր քո անձնական երթուղին, որտեղ կգրես՝ բնության և մշակութային ժառանգության ո՞ր հուշարձանները և ցուցադրանմուշները կդիտեիր ընկերներիդ հետ մեկտեղ:

ՍՎԱՆԵԹԻ

45

ԻՆՉ ԳԻՏԵՄ ԵՎ ԻՆՉ ԵՄ ԿԱՐՈՂ Վրաստանում տարեցտարի ավելանում է էլեկտրաէներգիայի սպառումը, որը մեր երկիրը հիմնականում հիդրոէլեկտրակայանների (հէկ) միջոցով է արտադրում: Հէկ-ն աշխատում է հետևյալ սկզբունքով. գետի ջուրը ամբարտակում են ջրամբարտակի միջոցով, այնուհետև բաց են թողնում հատուկ թունելի մեջ, որպեսզի բարձր ճնշման հետևանքով ջուրը թունելով արագ հոսի: Մեծ արագությամբ շարժվող ջրի հոսքը պտտեցնում է հատուկ սարքավորումը` գեներատորը, որը պտտվելիս էլեկտրաէներգիա է արտադրում: Արտադրված էլեկտրաէներգիան էլեկտրահաղորդիչ լարերով փոխանցվում է Վրաստանի տարբեր քաղաքներ և գյուղեր:

Աղբյուր 1. Էնգուրհէկ` կամարաձև ամբարտակ

Ինչպես իմացար անցած դասից, Սվանեթիում շատ են գետահովիտներն ու գետերը: Վրաստանի ամենամեծ հէկ-ի մի մասը` ջրամբարը, հենց Սվանեթիի տարածքում, Էնգուրի գետի վրա է գտնվում, ամբարտակը` Սամեգրելոյի, իսկ կառավարման վահանակը` Աբխազիայի տարածքում է: Էնգուրհէկի ամբարտակի բարձրությունը 271 մետր է: Այն աշխարհի ամենբարձր հէկերից մեկն է:

46

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 2. Այլընտրանքային էլեկտրակայաններ

Վրաստանում էլեկտրաէներգիայի ավելացած պահա­ն­ջարկի բավարարման համար անհրաժեշտ է նոր հիդրոէլեկտրակայաններ կառուցել: Հէկերը բացասաբար են ազդում շրջակա միջավայրի վրա: Դրանք կառուցելու համար անհրաժեշտ է ջրի տակ առնել մեծ տարածքներ: Էնգուրհէկի շինարարության ժամանակ միայն Էնգուրի գետի երկայնքով ջրածածկ է արվել 27 կիլոմետր տարածք, ինչը նշանակալի վնաս է հասցրել շրջակա միջավայրին: Որպեսզի ապագայում շրջակա միջավայրին պակաս վնաս հասցվի, անհրաժեշտ է խելամտորեն ծախսել էլեկտրաէներգիան:

• Ընտանիքիդ անդամների հետ մտածի՛ր, թե ինչպես կարող ես քո բնակելի տանը նվազեցնել էլեկտրաէներգիայի ծախսը: • Համեմատի՛ր քո ընտանիքի կողմից ձեռնարկված միջոցները քո համադասարանցու ընտանիքի կողմից ձեռնարկված միջոցների հետ: • Համացանցի միջոցով հայթայթի՛ր տեղեկություններ, թե ինչպես են տնտեսում էլեկտրաէներգիան այլ երկրներում: • Հէկ-ի աշխատանքի սկզբունքը որոշելու համար կատարի՛ր փորձ. խմելու ջրի շիշը լցրո՛ւ հեղուկով, այն շրջի՛ր կափարիչով դեպի ներքև և դանդաղ պտտի՛ր կափարիչը: Համեմատի՛ր ինչպիսի ուժով կթափվի ջուրը շշից, երբ կափարիչը կիսատ է բացած և ինչպիսի ուժով, երբ այն լրիվ բացես: • Գտե՛ք տեղեկություններ էլեկտրաէներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների մասին: Գրե՛ք համատեղ նամակ մունիցիպալիտետի անունով, որտեղ կառաջարկեք ձեր երկրամասի համար էներգիայի ամենահեռանկարային, այլընտրանքային աղբյուրը:

ՍՎԱՆԵԹԻ

47

ԲԱԺԻՆ 5.

ԱՋԱՐԻԱ a

g

v

! oCxamuri ! mux qobuleTis

qobuleTi

dablobi

R

! .

cixisZiri!

z

! kvirike

Caqvi !

i baTumi v !

P

!

mwvane koncxi

mtiral m. mtirala 1336 erovnuli s

kaxabris

48

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

a

vake

gonio !

S

Այս բաժնում կուսումնասիրես Վրաստանի հարավ-արևմտյան մերձծովյա պատմաաշխարհագրական երկրամասը` Աջարիան, նրա աշխարհագրական դիրքը, բնությունը և տեսարժան վայրերը: Կիմանաս, թե տնտեսության ինչ ավանդական բնագավառներ են զարգացած այստեղ, որ տարերային աղետն է հաճախակի Աջարիայում, ինչն է հարուցում այն, և ինչ հետևանքներ են հաջորդում նրան, ինչն է պայմանավորում բնակավայրերի և կացարանների տեսակները, և ինչպիսիք են դրանք, ինչ է մեզ պատմում Աջարիայի նյութական և ոչ նյութական մշակույթը, ինչու է այնտեղ տարածվել իսլամը: Կկարողանաս զբոսաշրջիկներին հետաքրքիր երթուղիներ առաջարկել Աջարիայում:

parki

xelvaCauri Wor . ! oxi

e

m

li

!

aWariswyali aWariswya

sarfi !

! maradidi

T

m. baSTiurki 1712 0

5km

u

a S

u

! oCxamuri quqaTi ! muxaestate

r

i

leTis

WaxaTi

2676

xino

i S i s n! a k r Z a l 2234 m. peranga

m. WanWaxi 2506

i

dandalo

!

! qeda .

! Cao

2025

goderZis uR. kur.beSumi !

lomanauri!

S

e

T

i

xixaZiri

s

!

q

q

r

!

P ! .

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi municipalitetis centri

!

! !

e

sxva dasaxlebuli punqti kurorti

r

s

e 2371 m. maRalmTa 2512 d pirobiTi aRniSvnebi m. kordadasaxlebuli punqtebi i

S

a

a

v

i

i

jinali !

2376 m. rkiniskari

T

gzebi

i eT

zvare

xulo ! .

x

e

Suaxevi ! .

!

didaWara mwvane tba ! danisparauli

a

!

vani !

q

x

an i

v

e

s

i

T

bl i

i

ri

e

s

mtiralas tirala

uli

nt

q va

!

q

ki

d naRvarevi

a mcx sa e-j

i iS

m. xino 2598

a n i s

r

virike

m. zotismTa

i

e

kin! t

a

d

lobi

m. kenWauli 2992

avtomagistrali gzatkecili aRniSvnebi rkinigza pirobiTi pirobiTi aRniSvnebi sazRvrebi dasaxlebuli punqtebi

dasaxlebuli punqtebi

!!

P P

sazRvrebi

saxelmwifos saxelmwifos istoriul-geografiuli avtonomiuri respubikis provinciis daculi istoriul-geografiuli teritoriis

saxelmwifos dedaqalaqi

!.! . !! . ! !!

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi

mxaris centri

municipalitetis centri

municipalitetis centri

provinciis municipalitetis hidrografia

sxva dasaxlebuli punqti

mdinare daculi teritoriis

kurorti

tba, wyalsacavi hidrografia

sxva dasaxlebuli punqti kurorti

CanCqeri

gzebi

gzebi avtomagistrali avtomagistrali gzatkecili gzatkecili rkinigza

mdinare

sxva aRniSvnebi tba

rkinigza

sazRvrebi

sxva aRniSvnebi simaRliTi niSnuli uReltexili

simaRliTi niSnuli uReltexili

saxelmwifos avtonomiuri respubikis istoriul-geografiuli provinciis municipalitetis daculi teritoriis

hidrografia mdinare

sxva aRniSvnebi simaRliTi niSnuli

49

5.1

ԱՋԱՐԻԱՅԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԴԻՐՔԸ ԵՎ ՏԵՍԱՐԺԱՆ ՎԱՅՐԵՐԸ Ի՞նչ կապ ունի Աջարիայի աշխարհագրական դիրքը նրա բնական պայմանների և տեսարժան վայրերի հետ:

Աջարիան Վրաստանի մերձծովյա տարածքում գտնվող պատմա-աշխարհագրական երկրամաս է: Սակայն, նրա հիմնական մասը լեռներն են զբաղեցնում: Աջարիայի գլխավոր քաղաքը Բաթումին է: Աջարիան երեք կողմերից շրջապատված է Արսիանիի, Շավշեթիի և Աջարիա-Գուրիայի լեռնաշղթաներով: Հարավից նրան սահմանակցում է ժամանակակից Թուրքիա պետությունը: Հնում այս տարածքում գտնվում էին Վրաստանի պատմական Շավշեթի և Կլարջեթի երկրամասերը: Ելնելով իր աշխարհագրական դիրքից և բնությունից` այն հայտնի է հիմնականում մերձծովյա առողջարաններով: Վերջին տարիներին Աջարիայում բացվել են նաև ձմեռային առողջարաններ Գոդերձին և Գոմարդուլին: Նոր առողջարաններ բացելը հանգստացողների համար ավելի հրապուրիչ դարձրին այն: Այս փաստը հատկապես կարևոր է տեղի բնակչության համար, քանի որ այս տարածաշրջանի եկամտի գլխավոր աղբյուրը զբոսաշրջությունն է:

Աղբյուր 1. Աջարիայի մերձծովյա ափը, Քոբուլեթի

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 48-49) թվարկի՛ր` Վրաստանի ո՞ր երկրամասերն են սահմանակցում Աջարիային:

50

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Զբոսաշրջիկներին այստեղ ձգում է տեղի հարուստ խոհանոցը, աչքի ընկնող ֆլորան և ֆաունան, բազմազան պատմական ժառանգությունը: Աջարիայի մերձսևծովյա մասում մերձարևադարձային կլիմա է: Առափնյա գոտում հաճախակի և ուժեղ անձրևներ են լինում, իսկ լեռնոտ մասերը ձմռանն աչքի են ընկնում ձնառատությամբ:

Աղբյուր 2. Բարձալեռ Աջարիան

Աղբյուր 3. Խաբելաշվիլիների կամուրջը Շուախևիի շրջանում Աջարիան Վրաստանի միակ երկրամասն է, որտեղ անցյալում կառուցում էին տախտակածածկ փայտյա կոճերով կամուրջներ: «Խաբելաշվիլիների կամուրջը» գտնվում է Շուախևիի շրջանում: Այն արդեն 300 տարեկան է և մեզ է հասել գրեթե նախնական տեսքով: 2014 թվականին պետությունը կամրջին շնորհել է մշակութային ժառանգության նյութական հուշարձանի կարգավիճակ:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

2. Ըստ քեզ, Աջարիայում կամուրջներին ինչո՞ւ էին տախտակե ծածկ (Աղբյուր 3) անում, և ինչո՞ւ դա չէին անում Վրաստանի մյուս երկրամասերում: ԱՋԱՐԻԱ

51

Աջարիայում, Թուրքիայի և Վրաստանի սահմանի վրա, գտնվում է Սարփի գյուղը: Այստեղ բնակիչների մեծ մասը լազեր են: Լազեթին անցյալում Վրաստանի նույնպիսի պատմաազգագրական երկրամաս էր, ինչպես մնացած երկրամասերը: Տարբեր պատճառներով Լազեթիի մեծ մասն այսօր Թուրքիա պետության կազմի մեջ է, իսկ Վրաստանում միայն այս մի գյուղն է մնացել, որտեղ լազեր են ապրում:

Աղբյուր 4. Սարփի գյուղը և Թուրքիայի հետ սահմանը

Բաթումին Սև ծովի ափի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկն է: Այստեղ իրար կողք-կողքի են գտնվում հին Բաթումիին բնորոշ փոքրիկ, գեղեցիկ տները և ժամանակակից երկնաքերները: Զբոսաշրջիկները հաճախ են հյուրընկալվում Բաթումիի սրճարան-բարերում և առափնյակում գտնվող պարային ակումբներում: Բաթումիում գործում են դելֆինարիում, թատրոն, մի քանի թանգարան և այլ մշակութային հաստատություններ:

Աղբյուր 5. Ժամանակակից Բաթումին

52

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 6. Բաթումիի դելֆինարիումը

Աղբյուր 7. Բաթումիի բուսաբանական այգին

Աղբյուր 8. Գոնիոյի բերդը մ.թ. I դարի 70-ական թվականներին կառուցել են հռոմեացիները:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

3. Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ է Լազեթին հայտնվել ուրիշ պետության կազմի մեջ: 4. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 48-49) թվարկի՛ր Աջարիայի ծովափնյա հանգստավայրերը: 5. Աղբյուրներ 1-8-ի օգնությամբ անվանի՛ր Աջարիայի տեսարժան վայրերը: 6. Կազմի՛ր զբոսաշրջական երթուղի: Գրի՛ր այն տեսարժան վայրերը (Աղբյուրներ 1-8), որոնք կառաջարկես, որ տեսնեն զբոսաշրջիկները: 7. Քարտեզի վրա գտի՛ր (էջ 48-49)՝ ո՞ր լեռնանցքով կարելի է Աջարիայից անցնել Սամցխե: 8. Ժամանակային գծի վրա գտի՛ր Գոնիոն կառուցելու ժամանակը (Աղբյուր 8): Ըստ քեզ, հռոմեացիներն ի՞նչ նպատակով են այն կառուցել: Վերստուգի՛ր քո ենթադրությունը, և ճշգրտված տեղեկատվությունը քննարկեք դասարանում: 9. Քո կարծիքով, Աջարիան զբոսաշրջիկների շրջանում ինչո՞ւ է հանրաճանաչ: Թվարկի՛ր պատճառները: 10. Օժանդակ գրականության և համացանցային ռեսուրսների միջոցով գտի՛ր տեղեկություններ Բաթումիի բուսաբանական այգում պահպանված հազվագյուտ տեսակի բույսերի մասին:

ԱՋԱՐԻԱ

53

5.2

ԱՋԱՐԱԿԱՆ ՏՈՒՆԸ, ՏՆԱՄԵՐՁԸ ԵՎ ԲՆԱԿԵՑՄԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ Ի՞նչն է ազդում աջարական տան ու տնամերձի և բնակեցման տեսակների վրա:

ԲԱՌԱՐԱՆ Հարդանոց – հարդը պահելու համար հատկացված զետեղարան: Նալիա – եգիպտացորենը պահելու զետեղարան:

Աջարիայում, Արևմտյան Վրաստանի այլ պատմաազգագրական երկրամասերի նման, անցյալում տները ամբողջությամբ փայտից էին կառուցում: Այստեղի գյուղերը կառուցած են սարերի, բլուրների վրա ու բարձրադիր վայրերում, որպեսզի արևի ճառագայթները հավասարաչափ բաշխվեն, և խոնավությունը չանհանգստացնի տան բնակիչներին: Տան շուրջը հյուսած ցանկապատով բակ ունեին: Բակը երկու մասի էր բաժանվում, որի մի մասը տնտեսական նշանակություն ունի, իսկ մյուսը` դեկորատիվ: Տան ճակատամասով նրանում ապրողները երկրորդ մաս կամ դեկորատիվ բակ էին դուրս գնում: Այն միշտ մաքուր էր պահպանված: Տան ետին մասով դուրս էին գնում տնտեսական բակ: Այնտեղ էր գտնվում հարդանոցը, նալիան` ալյուր, հատիկայիններ պահելու շտեմարանը, չորանոցը, որտեղ չորացնում էին հատիկայինները, երբեմն նաև՝ հավանոցը: Վերին աջարական տունն ու տնամերձը շատ ընդհանրություններ ունեին արևմտավրացական տան ու տնամերձի հետ, սակայն կային նաև տարբերություններ: Աջարական տանն առանձնացված էին հյուրերի սենյակները:

Աղբյուր 1. Բնակելի տուն, Աջարիա

Աջարիան Վրաստանում ամենասողանքավտանգ պատմաազգագրական երկրամասն է: Այստեղ համարյա ամեն տարի տեղի են ունենում դժբախտ պատահարներ, որոնց երբեմն զոհեր են հետևում: Տարերային աղետի հետևանքով տուժած էկոմիգրանտներին պետությունը բնակեցնում է Վրաստանի տարբեր երկրամասերում: Այդ պատճառով անցյալ դարում աջարներին բնակեցրին Սամցխեում, Ջավախեթիում, Կախեթիում, Գուրիայում, Քարթլիում և Վրաստանի այլ երկրամասերում:

54

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Սողանքի առաջացման պատճառը հաճախակի տեղումներն են և զառիթափ, անտառազուրկ լանջերը: Աջարիան համարյա ամբողջությամբ անտառով է պատած, սակայն այնտեղ այնքան հաճախ և առատ են անձրևները, որ ծառերը հողից արմատներով պոկում և իջեցնում են հարթավայր: Վրաստանում ամեն տարի, ըստ վիճակագրական տվյալների, ամենաշատ տեղումներ են լինում Աջարիայում, Մտիրալա լեռան վրա:

Աղբյուր 2. Սողանք

Աղբյուր 3. Մտիրալա լեռը

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 4. Ճանապարհ դեպի Թագո գյուղ

Նոր դարաշրջանը սկսվելու հետ զարգացան շինարարական տեխնոլոգիաները, հնարավոր դարձավ տարբեր շինանյութերից այնպիսի տներ կառուցել, որոնք շուտ չեն քանդվում և առողջության համար ևս վնասակար չեն: Կոլխեթիի դաշտավայրում ճահճի մասնակի չորացումը ևս իր դերը կատարեց, և Աջարիայում շինարարական ավանդույթները գրեթե ամբողջովին փոխվեցին: Այսօր արդեն հազվադեպ են կառուցում փայտե տներ, քանի որ դրանց կառուցումը ավելի աշխատատար է և ֆինանսապես ոչ շահութաբեր: Դա է պատճառը, որ փայտե տները դեկորատիվ նշանակությամբ կամ զբոսաշրջիկներ գրավելու համար են կառուցում:

1. Ինչի՞ մասին է խոսում այն, որ աջարական տներում հյուրասենյակն առանձնացված էր: 2. Ինչո՞ւ է Աջարիան սողանքավտանգ երկրամաս: 3. Աջարիայում տների կառուցման ժամանակ ինչո՞ւ էին հիմնականում փայտանյութ օգտագործում: Ինչո՞ւ այսօր այլևս անհրաժեշտ չէ դա: 4. Աղբյուր 4-ում հաղորդակցության ո՞ր նոր միջոցն է երևում: ԱՋԱՐԻԱ

55

5.3

ԱՋԱՐԱԿԱՆ ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆԸ Հյուրընկալության ի՞նչ ավանդույթ ունի Աջարիան, և ինչպե՞ս է այն դրսևորվում այսօր:

Աղբյուր 1. Վրացի գիտնականը աջարացիների մասին «Աջարացին, եթե որևէ բան ունի, հյուրին պատիվ տալը մեծ երանություն է համարում: Հյուրին Աստծո մարդ է համարում»:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Դասի տեքստում գտի՛ր նախադասություններ, որոնք խոսում են աջարացիների հյուրընկալության մասին: 2. Ինչպե՞ս ես հասկանում Աղբյուր 1-ում բերված արտահայտությունը. «Աջարացին հյուրին Աստծո մարդ է համարում»:

Աղբյուր 2. Զբոսաշրջական երթուղիները մատնանշող ցուցանակ

56

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Վրաստանում, այդ թվում՝ Աջարիայում, տարածված ավանդույթների թվում հատկանշական է հյուրասիրությունը: Երբ ընտանիք հյուր էր գալիս, նա համարվում էր նաև ամբողջ գյուղի հյուրը: Եթե այս ընտանիքը նեղության պատճառով չէր կարող հյուրին արժանավայել հյուրընկալել, օգնության էր դիմում գյուղին: Դա բոլորի համար մեծ պատիվ էր: Հյուրընկալությունը Աջարիայում այնքան սուրբ գործ էր համարվում, որ հյուրի ազգությանն ու կրոնին ոչ մի կարևորություն չէին տալիս: Դա մեր նախնիներին ուսուցանում էր քրիստոնեական կրոնը, որը մարդկանց չի բաժանում՝ ըստ կրոնի և ծագման: Աջարիան մնացած Վրաստանից առանձնանում էր մեկ առանձնահատկությամբ: Նրա բոլոր գյուղերում հյուրերի համար հատուկ հատկացված տուն կար: Այսպիսի տները կանգնած էին գյուղի եզրին: Դրանք հատուկ իրերով էին կահավորված, և բոլոր ուղևորները կարող էին այնտեղ կանգ առնել: Տան խնամքը և անհրաժեշտ նյութերով ապահովելն ամբողջ գյուղի պարտականությունն էր: Աջարիայում հյուրատներ գոյություն ունեին մինչև XX դարի սկիզբը: Այսօր տեղի բնակչությունը հյուրի նկատմամբ հարգանքն այլ կերպ է արտահայտում: Ժամանակակից աշխարհում, անցյալ դարերի համեմատ, փոխվել է ապրելու ոճը: Աշխարհում, այդ թվում նաև՝ Վրաստանում, եկամտի նշանակալի աղբյուրի է վերածվել զբոսաշրջությունը: Տոլեռանտ կամ հանդուրժող

Աղբյուր 3. Ամեն տարի աշնանը, Աջարիայի տարանցմամբ, միլիոնավոր թռչուն է չվում ձմեռելու: Թռչունների միգրացիային հատուկ Աջարիա ժամանած հարյուրավոր զբոսաշրջիկներ, մասնագետներ կամ պարզապես սիրողներ են հետևում:

բնույթից ելնելով`աջարները չեն դժվարացել ընդունել տարբեր երկրներից ժամանած հյուրերին: Այսօր Աջարիայում հարյուրավոր ընտանեկան հյուրանոցներ են բացվել, որտեղ հանգստացողներն իրենց հարմարավետ են զգում: Նման հյուրանոցներում զբոսաշրջիկներն ավելի լավ են ծանոթանում տեղի մշակույթին և ավանդույթներին, քան մեծ չափի հաստատություններում:

Աղբյուր 4. Ընտանեկան հյուրանոցներ Աջարիայի բարձրալեռ գյուղերում

Աղբյուր 5. Զբոսաշրջիկները ծանոթանում են ընտանեկան դարբնոցին և աջարական ժողովրդական բանահյուսությանը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 6. Զբոսաշրջիկների ներկայությամբ խոհարարը աջարական խաճապուրի է թխում:

3. Ի՞նչ է մատնանշում այն փաստը, որ Աջարիայի բնիկները և, ընդհանրապես, վրացիները չեն հրաժարվել հյուր ընդունելուց, անկախ նրանից, թե որ կրոնի հետևորդ էր կամ ինչ էթնիկ ծագման էր նա: 4. Մտածի՛ր` ինչպե՞ս կարող ես զբոսաշրջիկներին հետաքրքրել քո երկրամասով: Օգտագործի՛ր Աջարիայի օրինակը (Աղբյուրներ 3-6): 5. Քննարկե՛ք` ի՞նչ առավելություններ ունեն Աջարիայում ընտանեկան հյուրանոցները ժամանակակից հյուրանոցների համեմատ (Աղբյուրներ 4-5): ԱՋԱՐԻԱ

57

5.4

ԱՋԱՐԱՑԻՆԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Ի՞նչն է աջարացիների հիմնական տնտեսական գործունեությունը և ինչո՞ւ:

ԲԱՌԱՐԱՆ Յայլա – լեռնային արոտավայրեր, ուր ամռանը բարձրացնում են անասունները:

Աղբյուր 1. Բեշումիի յայլան

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ինչո՞ւ էր յուրահատուկ աջարական անասնապահությունը: 2. Ըստ քեզ, ինչո՞վ զբաղված կլինեին երեխաները յայլայում:

58

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աջարիայում զարգացած էին տնտեսական գործունեության բոլոր այն բնագավառներն, ինչ մնացած Վրաստանում. հողագործություն-դաշտավարություն (աճեցնում էին կորեկ, ցորեն, գարի, աշորա), այգեգործություն, խաղողագործություն (ունեին ծառերին մագլցող խաղողի որթատունկեր), անասնապահություն և այլն: Սակայն աջարացիների հիմնական տնտեսական բնագավառը այնուամենայնիվ անասնա­ պահությունն էր: Քանի որ Աջարիայում շատ էին լեռնալանջերը, աջարացիները թեք հողամասերում սանդղափուլեր էին սարքում: Սանդղափուլերը ամրացված էին փայտյա պատերով: Պատի երկայնքով երեք-չորս մետրի վրա առջևի կողմից հատուկ ուռենիներ էին տնկում, որոնց արմատները հողին պոկվելու հնարավորություն չէին տալիս:

Ելնելով բնական պայմաններից` Աջարիայում անասնապահությունը յուրահատուկ էր: Քանի որ գյուղի շուրջն առկա հողն օգտագործում են միայն վար ու ցանքի և հնձելու համար, գարունը գալուն պես, կովերին կտրում են մսուրային կերակրումից և գյուղից հեռու գտնվող արոտավայրեր տեղափոխում: Դրանք «յայլա» են կոչում: Սակայն յայլան ենթադրում էր ոչ միայն արոտավայրերը, այլև` այնտեղ կառուցած կացարանները: Լեռան կացարանների մոտ ունեին նաև բանջարանոցներ: Երեք-չորս ամսվա ընթացքում ընտանիքի անդամների գրեթե կեսն անցկացնում էր յայլայում: Այնտեղ էլ պատրաստում էին տարբեր կաթնամթերքներ: Յայլաներում գտնվելու միջին շրջանում ավանդաբար տոնակատարություն էր նշվում, որն անվանում էին Շուամթոբա: Շուամթոբան շարունակվում էր մեկ շաբաթ և տոնակատարության եկած ընտանիքի անդամները, այն ավարտվելուց հետո, տուն էին տանում պատրաստած

կաթնամթերքը: Նրանց կաթնամթերքը բազմազան էր. կարագ և տարբեր տեսակի պանիրներ: Աջարական պանիրը համարյա մեկ տարի էր պահվում: Անցյալի նման, Բեշումիի յայլաներ ժողովուրդը կրկին բարձրանում է, և Շուամթոբա տոնակատարությունն էլ ամեն տարի անցկացվում է: Սակայն, այժմ արդեն զբոսաշրջիկներն ու հովեկներն են ակտիվություն հանդես բերում: Շուամթոբան տարեցտարի ավելի կազմակերպված է դառնում, քանի որ տեղի իշխանությունն այս միջոցառումն ինքն է կազմակերպում և իրականացնում: Բեշումին լեռնային հանգստավայրի է վերածվել:

Աղբյուր 2. Շուամթոբայի տոնակատարությունը Բեշումիում

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

3. Ինչ ես կարծում, ի՞նչ նշանակում ուներ հնում Շուամթոբան, և ի՞նչ նշանակում ունի այն այսօր (Աղբյուր 2):

Աջարիայում ավանդական էր «գեջային մեղվապահությունը»: Մեղուն ոչ թե փեթակների մեջ էին պահում, այլ «գեջիների» մեջ: «Գեջին» սնամեջ գերանն էր:

Աղբյուր 3. Մեղվի «գեջիներ» Աջարիայում

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

4. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 4647) պլանավորե՛ք զբոսաշրջական երթուղի Բեշումիի յայլայից Խախանիի բերդի ուղղությամբ: Ըստ քեզ, տարվա ո՞ր սեզոնին է նպատակահարմար օգտվել այս երթուղուց: Ի՞նչ տրանսպորտով: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: ԱՋԱՐԻԱ

59

5.5

ԿՐՈՆԸ ԱՋԱՐԻԱՅՈՒՄ Ինչո՞վ է հաստատվում այն, որ տարբեր կրոնների հետևորդ աջարացիները միևնույն ազգության ներկայացուցիչներ են:

Քարթլիի թագավորության ձևավորման պես, Աջարիան նրա անբաժանելի մասն էր: Քրիստոնեությունը Քարթլիում պաշտոնական կրոն հռչակվեց մեր թվարկության IV դարի սկզբին, բայց մինչ այդ, ամենից շուտ, I դարում, Աջարիայում էր այն տարածվել: Քրիստոնեությունն այստեղ քարոզել է Անդրեաս Նախավկան:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ժամանակային գծի վրա նշի՛ր Աջարիայում քրիստոնեության և իսլամի տարածման դարերը: 2. Հիշի՛ր` ուրիշ ինչպե՞ս են կոչում Քրիստոսից առաջ և Քրիստոսից հետո ժամանակա­ շրջանները: Աղբյուր 1. Անդրեաս Նախավկայի քանդակը Սարփիում

Անդրեաս Նախավկան Քրիստոսի աշակերտներից մեկն է: Նրան հանձնարարվել էր քրիստոնեացնել Քարթլիի թագավորությունը: Նա ուղևորվեց դեպի Քարթլի և սկզբից քրիստոնեություն քարոզեց Աջարիայում: Անդրեաս նախավկան Վրաստանում առաջին եկեղեցին կառուցել է Աջարիայում: Այս վայրն այսօր կոչվում է Դիդաճարա: Մինչև օրս Դիդաճարայում պահպանվել են տաճարի փլատակները, որը, ավանդույթի համաձայն, կառուցել է Անդրեաս նախավկան: XVI դարում Աջարիա ներխուժեցին թուրքերը, և այն երեք դարերի ընթացքում Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ էր մտնում: Աջարիայի բնիկ քրիստոնյա վրացիները երկար ժամանակ դիմադրություն էին ցուցաբերում թուրքերին` չէին ընդունում իսլամը: Բայց ի վերջո չդիմացան ճնշումներին և ընդունեցին: Քրիստոնեության հետքերը մինչև օրս պահպանված են Աջարիայում: Դրանցից մեկը Սխալթայի տաճարն է: Չնայած նրան, որ Աջարիան երկար ժամանակ այլ երկրի կողմից էր զավթված` նրա բնակչությունը մնացած Վրաստանի հետ երբեք չի խզել կապերը: Մահմեդականացումը աջարներին կորցնել չի տվել ո՛չ վրացերեն մայրենի լեզուն, ո՛չ էլ մշակույթը: Այսօր շատ աջարացիներ իսլամի հետևորդներ են, սակայն տարբեր կրոնի հետևորդ լինելը չի նշանակում վրացի լինելուց

60

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 2. Սխալթայի տաճարը

կտրվել: Դրա վառ օրինակ էր Մեմեդ Աբաշիձեն, ով XX դարի սկզբին պայքարում էր Վրաստանի միասնականության և մահմեդական վրացիների ինքնագիտակցության բարձրացման համար:

Աղբյուր 3. Մեմեդ Աբաշիձեի արձանը Բաթումիում

Աղբյուր 4. Չիքունեթիի ջամեն (աղոթատունը)

Աջարներն արհեստների իրենց կատարյալ տիրապետմամբ տասնյակ փայտե ջամե` աղոթատներ են կառուցել և ձևավորել գեղեցիկ նախշազարդերով: Առանձնահատուկ գեղեցկությամբ է աչքի ընկնում Չիքունեթիի աղոթատունը: Այսօր աջարացիների կառուցած ինչպես քրիստոնեական, այնպես էլ մահմեդական աղոթարանները վրացական մշակութային ժառանգության մաս են կազմում:

ԲԱՌԱՐԱՆ Ջամե – մահմեդականների աղոթատեղ: Օսմանյան կայսրություն – նույն` Թուրքիան հնում:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

3. Քո կարծիքով, ո՞ւմ պատվին և ինչո՞ւ են արձան կանգնեցնում: Ինչո՞ւ են Մեմեդ Աբաշիձեի արձանը կանգնեցրել: 4. Հիշի՛ր և թվարկի՛ր` ինչպե՞ս պետք է պահես քեզ՝ մշակութային հուշարձանը դիտելիս, որ այն չվնասես: Ինչպե՞ս կարող ես հոգ տանել նրա և այն միջավայրի մասին, որտեղ գտնվում է հուշարձանը: 5. Լրացուցիչ նյութերի օգնությամբ, գտի՛ր տեղեկություններ Չիքունեթիի ջամեի և Սխալթայի եկեղեցու գտնվելու վայրի և դրանց ներկայիս վիճակի մասին: ԱՋԱՐԻԱ

61

5.6

ԱՋԱՐԻԱՆ ՎՐԱՑԱԿԱՆ ԱՐՀԵՍՏԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐԻՑ ՄԵԿԸ Ինչո՞ւ են Աջարիայում զարգացել արհեստագործության ավանդական բնագավառները:

ԲԱՌԱՐԱՆ Խիթխուրի – փայտագործ վարպետ: Քվիթխուրո – քարագործ վարպետ:

Արհեստագործությունը զարգացած էր Վրաստանի բոլոր պատմա-ազգագրական երկրամասերում: Աջարացիները լավ փայտագործ և քարագործ վարպետներ էին: Նրանք այս գործունեությամբ հայտնի էին ողջ Վրաստանում: Փայտագործ վարպետները զարդանախշեր էին անում: Այս ավանդույթը նրանք օգտագործել են աջարական փայտե տների, մահմեդական պաշտամունքային կառույցների (մզկիթ, ջամե) շինարարության մեջ: Զարգացած էր փայտյա սեղանի, եռաոտ աթոռների և գործած կենցաղային իրերի` կողովի, քթոցի, զամբյուղի պատրաստումը: Բաղեղի տաշեղներով գործած ալյուրի քթոցները անջրանցիկ էին: Փայտից էին պատրաստում նաև կաթի տարաները և այն վաճառքի տանում: Աջարացի փայտամշակման վարպետների ձեռագործ աշխատանքները մինչև օրս պահպանվել են իրենց նախնական Աղբյուր 1. Մաճախելայի գետահովտի Զեդա Չխուտունեթի գյուղի ջամեն արդեն 200 տարվա պատմություն ունի: Չնայած դրան, նրա ներքին զարդանկարները դեռևս առաջվա պես փայլում են և նույնիսկ մի փոքր չեն խունացել:

Վախուշտի Բագրատիոնի Վախուշտի Բագրատիոնին ապրել և ստեղծագործել է XVIII դարում: Նա գրել է «Նկարագրություն Վրաստանի թագավորության» գիրքը, իսկ գրելու համար ոտքով շրջագայել է ողջ Վրաստանը, բնութագրել այն ժամանակվա բնական-աշխարհագրական վիճակը և նույնիսկ ուսումնասիրել է բոլոր պատմա-ազգագրական երկրամասերում ապրող մարդկանց բնավորությունը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ինչպե՞ս ես հասկանում Վախուշտի Բագրատիոնիի բառերը (Աղբյուր 2):

62

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Աղբյուր 2. XVIII դարի վրաց գիտնական Վախուշտի Բագրատիոնին՝ աջարացիների մասին. «Արվեստագետ մարդիկ փայտամշակման մեջ»:

Աղբյուր 3. Աջարացի փայտագործ վարպետները մինչև վերջին ժամանակները ողջ Վրաստանում շրջագայում էին և փայտյա տներ կառուցում:

բ

ա

գ

Աղբյուր 4. ա) քթոց, բ) խնոցի, գ) կողով

տեսքով: Դրանք կարելի է տեսնել նաև գավառագիտական թանգարաններում: Տներ կառուցելու համար նրանց հրավիրում էին Վրաստանի տարբեր երկրամասեր, քանի որ նրանք նաև լավ քարագործ վարպետներ էին: Քանի որ Աջարիան, հիմնականում, լեռնային երկրամաս է, այստեղ վարելահողը համեմատաբար պակաս էր, և բերքն էլ այնքան չէին ստանում, որպեսզի ապահովեին ընտանիքի պահանջմունքները: Դա է պայմանավորել քարագործ վարպետության բարձր մակարդակը: Այսօր այդ արհեստն այլևս այնքան պահանջված չէ, տներն արդեն կառուցում են ժամանակակից շինանյութերով և հատուկ տեխնիկայով:

ԲԱՌԱՐԱՆ Կողով – գործվում է ծառի բարակ ճյուղերով: Խնոցի – հատուկ սպասք է: Դրա մեջ լցնում են թթվեցված կաթը, և երկար շարժելուց հետո կաթը դեռ սերուցքի է վերածվում, այնուհետև` կարագի: Քթոց – գործվում է ծառի տաշած կեղևից:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

2. Ինչի՞ մասին է խոսում այն, որ խնոցին Աջարիայում փայտից էր պատրաստվում (Աղբյուր 4): 3. Ինչ ես կարծում, այսօր ինչպե՞ս են պատրաստում կարագը, պանիրը, ինչպես նաև՝ մյուս կաթնամթերքները: 4. Ըստ քեզ, այսօր պահպանվե՞լ է արդյոք փայտագործների և քարագործների մասնագիտությունը: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: ԱՋԱՐԻԱ

63

Աջարիայում շատ էին փայտյա կամարակապ կամուրջները: Մինչև մեր օրեր են հասել շուրջ 35 այսպիսի կամուրջներ: Դրանք, հիմնականում, կառուցվում էին հին առևտրաքարավանային ճանապարհների վրա:

Աղբյուր 5. Թամարի կամուրջը Փուրտիոյում

Աղբյուր 6. Դանդալոյի կամուրջը

Աջարիայում հատկապես ճանաչված էր տեղական մարտական զենքը: Մաճախելայի կիրճում պատրաստում էին ինչպես սառը զենք, այնպես էլ հրազեն` հրացաններ և ատրճանակներ: Ժամանակի ընթացքում «մաճախելա» հրացանը այնքան հայտնի դարձավ, որ այն ողջ Կովկասում լավագույնն էր համարվում և նույնիսկ Օսմանյան պետությունում էր վաճառվում: Այն աչքի էր ընկնում ամրությամբ, դիմացկունությամբ և դիպուկությամբ:

64

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Մաճախելայի կիրճում պատրաստած «մաճախելա» հրացանի մեկ օրինակ այսօր պահպանված է Քութաիսիի պատմա-ազգագրական թանգարանում: Հրացանը 1881 թվականին Մարադիդիում բնակվող մայոր Ախմեդ էֆենդի Խալվաշը նվիրել է Գուրիայի հետիոտնային ջոկատի հրամանատար գնդապետ Էրմալի Նիժարաձեին: Վերջինս հրացանը, դաշույնի հետ, փոխանցել է թանգարանին:

Աղբյուր 7. Մաճախելա հրացանը

Գյուղատնտեսական մթերքների պակասը Աջարիայի բնիկները լրացնում էին արտագնա աշխատանքների միջոցով: Արտագնա աշխատանքի ավանդույթը աջարա­ ցիները պահպանել են մինչև վերջին ժամանակները: Օրինակ, մեկ դար առաջ Աջարիայի բարձալեռ շրջաններից սեփական եզով և ձիով նույնիսկ Ճիաթուրայի հանքեր էին գնում աշխատելու: Իսկ այսօր, հիմնականում, հարևան երկիր` Թուրքիա են մեկնում աշխատանքի:

Աղբյուր 8. «Մաճախելա» հրացանի արձանը կիրճի մուտքի մոտ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

4. Համեմատի՛ր Աղբյուր 5-ում տրված հին և նոր կամուրջները: Ի՞նչ տարբերություն կա դրանց միջև: 5. Ինչո՞ւ է Աջարիայի տարածքում զարգացել հրազենի արտադրությունը: 6. Հիշի՛ր` ո՞ր պետությունն էր սահմանակցում նրան հարավից: 7. Գտի՛ր և ինֆորմատիկայի դասին, համացանցի միջոցով դիտի՛ր «Մաճախելա հրացանը» վավերագրական ֆիլմը: Ինչ ես կարծում, հնարավո՞ր է արդյոք այսօր կրկին հրացան արտադրել: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: 8. Աջարացի վարպետները ինչո՞ւ էին աշխատանքի գնում Վրաստանի այլ կողմեր: 9. Հիշի՛ր՝ Վրաստանի` քեզ հայտնի ուրիշ ո՞ր պատմաազգագրական երկրամասերից էին մեկնում արտագնա աշխատանքների: Ի՞նչն էր դրա պատճառը հնում և ի՞նչն է այսօր: 10. Կազմի՛ր և տետրի մեջ լրացրո՛ւ աղյուսակը. «Արտագնա աշխատանքների մեկնելու պատճառները»: ԱՋԱՐԻԱ

65

5.7

ԱՋԱՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԲԱՆԱՀՅՈՒՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ինչո՞ւ պետք է հպարտանանք աջարական ժողովրդական բանահյուսությամբ: Վրաստանի բոլոր պատմա-ազգագրական երկրամասերը ստեղծել են իրենց բնորոշ ժողովրդական բանահյուսությունը: Այսօր ժողովրդական պարերն ու երգերը բեմի վրա են կատարվում: Սակայն հնում երգում և պարում էին ոչ միայն տոնակատարությունների ժամանակ, այլ նաև աշխատանքի պրոցեսում, խնջույքի սեղանի մոտ և նույնիսկ սգի ժամանակ: Աջարական պարերի թվում ամենահիշարժանը մարտական «Խորումի» պարն է: Այն արտահայտում է մարտական տեսարաններ և մի քանի դրվագից է բաղկացած: Դրանք են. ճակատամարտի պատրաստվելը, հետախուզությունը, թշնամու հետ հանդիպելը և ճակատամարտը, թշնամուն հաղթելը և տուն վերադառնալը: «Խորումին» լավատեսական բնույթի պար է: Մարտիկ պարողները հաղթանակած են թողնում մարտի դաշտը և վիրավոր առաջնորդին էլ դուրս են հանում «մարտի դաշտից»: Այս պարի տարբեր տարբերակներ գոյություն ունեն և այն պարում էին ոչ միայն Աջարիայում, այլ նաև Գուրիայում, Շավշեթ-Իմերխևիում և Կլարջեթիում:

Աղբյուր 1. Խորումին բեմի վրա

Աջարացիների որոշ պարեր և երգեր կապված էին աշխատանքի պրոցեսի հետ: Օրինակ, առանձին երգեր կատարվում էին բերքահավաքի ժամանակ: Ելնելով փորձից` աջարացի գյուղացիները հասկացել էին, որ, եթե աշխատելու ժամանակ երգում էին, ժամանակն ավելի ուրախ էր անցնում, և աշխատանքն էլ ավելի արագ և որակով էր կատարվում:

66

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 5

Կանայք հաճախ երգում էին գործելու ժամանակ: Երգերը եռաձայն էին: Հանրահայտ էին «Հորիրամա» երգը և «Գանդագանա» պարը և այլն: Չնայած նրան, որ մահմեդական հոգևորականները արգելում էին երգել, Աջարիայում ապրող վրացիներն այս ավանդույթը պահպանել են, և այն մոռացության չի տրվել:

Աղբյուր 2. Գանդագանա պարը «Բերմուխա» համույթի կատարմամբ, որտեղ կան նաև 80 տարեկանն անց պարողներ:

Աջարական ժողովրդական բանահյուսությունն առա­նձ­ նանում է համարձակությամբ, պայքարի անկոտրում կամքով և զվարթությամբ: Ժամանակի ընթացքում աջարական պարն ու երգը փոփոխության են ենթարկվել, ավելացել են նոր տարրեր և լրացվել շարժումներով, սակայն, ամենից շատ դրա նշանակումն է փոխվել: Սկսած XX դարից տասնյակ բանահյուսական համույթներ են ստեղծվել: Նրանք պարը գյուղից տեղափոխել են բեմ և ողջ աշխարհին ներկայացրել այն: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

1. Ըստ քեզ, ի՞նչն էր ազդում աջարական ժողովրդական բանահյուսության վրա: 2. Ինչո՞վ կբացատրես «Խորումի» մարտական պարի ստեղծումը: 3. Համեմատի՛ր աջարական և քեզ ծանոթ պատմաազգագրական երկրամասերի ավանդական հագուստը (Աղբյուրներ 1, 2 և, օրինակ` էջ 40, Աղբյուր 2): Ի՞նչ նմանություն և տարբերություն կա դրանց միջև: 4. Տեղեկություններ գտի՛ր հայտնի վրացական ժողովրդական բանահյուսական համույթների՝ «Սուխիշվիլիների», «Էրիսիոնիի», «Ռուսթավիի», «Բերմուխայի» հիմնադրման և դրանց գործունեության մասին: Ներկա գտնվի՛ր դրանց համերգին, եթե ունենաս այդ հնարավորությունը: ԱՋԱՐԻԱ

67

ԻՆՉ ԳԻՏԵՄ ԵՎ ԻՆՉ ԵՄ ԿԱՐՈՂ Աջարիայի տնտեսության հիմնական բնագավառը զբոսաշրջությունն է: Աջարիայում զբոսաշրջության զարգացմանը նպաստում է ինչպես ամառվա, այնպես էլ ձմեռային հանգստավայրերի առկայությունը: Զբոսաշրջիկների համար կարևոր է, որ գոյություն ունենա ժամանցի և հանգստի բազմազան ընտրություն: Պետական և մասնավոր բիզնեսը տարբեր միջոցառումներ է անցկացնում, որպեսզի զբոսաշրջիկների համար ստեղծի հարմարավետ միջավայր և նրանց հանգիստն ավելի հաճելի դարձնի: Օրինակ, Բաթումիում հեծանվորդների համար հատուկ արահետների կազմակերպումը բացի տեղացիներից, զբոսաշրջիկներին ևս հետաքրքրեց և քաղաքում հեծանիվներով տեղաշարժվելու լավ հնարավորություն ստեղծեց: Նորությունը նպաստեց առողջ կենսակերպի հանրահռչակմանը և էկոլոգիական հարցերի բարելավմանը: Այս օրինակի նախատեսմամբ կարող ես օգնել պետությանը, որպեսզի զբոսաշրջությունն ավելի զարգանա: Դրա համար.

• Համացանցի

միջոցով տեղեկություններ գտի՛ր, թե ինչ միջոցառումներ են անցկացվում աշխարհի այլ զբոսաշրջական վայրերում հանգստացողների համար հարմարավետություն ստեղծելու նպատակով:

• Ստացված

տեղեկությունը համեմատի՛ր Աջարիայում առկա վիճակի հետ, հնարավո՞ր է արդյոք Աջարիայում նման միջոցառումներ անցկացնել:

• Հարցում անցկացրո՛ւ քո ընկերների, ծնողների և ծանոթների շրջանում, ովքեր

ուրիշ երկրներում եղել են հանգստանալու: Ինչ են հավանել այնտեղ, որ չկա Աջարիայում և ինչը հնարավոր է զարգացնել:

• Ստացած

տեղեկատվության հիման վրա գրի՛ր քո երաշխավորությունները: Դասարանում քննարկե՛ք, ի մի բերեք և գրե՛ք կոլեկտիվ նամակ Աջարիայի զբոսաշրջության դեպարտամենտի անունով, որում կառաջարկեք ձեր կողմից մտածված միջոցառումները:

Սև ծովի մարգարիտն է Բաթումին:

Համաձայն եմ քեզ հետ:

Աղբյուր 1. Զբոսաշրջիկները Բաթումիում