ჩვენი საქართველო, მე-6 კლასი, მოსწავლის წიგნი, მე-2 ნაწილი, სომხურ ენაზე

Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ Աշակերտի գիրք ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի

6

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ Աշակերտի գիրք ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

Երաշխավորվել է Վրաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարության կողմից 2018 թվականին։

«Կլիո» հրատարակչություն

Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի

Մեր Վրաստանը, VI դասարան, երկրորդ մաս Աշակերտի գիրք

Դասագրքերի շարքի խմբագիր` Էլենե Մեձմարիաշվիլի

Նկարիչ` Իվանե Ղիփշիձե Քարտեզներ` Զուրաբ Լաոշվիլի Մանանա Շեղիլաձե Համակարգչային ապահովում` Մամուկա Լոլաձե Նանա Էսարթիա Կազմի դիզայնը` Էլենե Վարամաշվիլի

© «Կլիո» հրատարակչություն, 2018 © Ռոլանդ Թոփչիշվիլի, Էլենե Մեձմարիաշվիլի, Նոդար Էլիզբարաշվիլի, Գիորգի Ավթանդիլաշվիլի, 2018

Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: ISBN 978-9941-481-78-9 (երկու մասերի) ISBN 978-9941-481-80-2 (երկրորդ մասի)

ՍՊԸ «Կլիո» հրատարակչություն, Աղմաշենեբելիի պողոտա #181-2, Թբիլիսի, 0112 Հեռ.` (+995 32) 234 04 30 E-mail: book@klio.ge www.klio.ge

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Վրաստանի ֆիզիկական քարտեզ..................................................... 4 Վրաստանի պատմա-ազգագրական երկրամասերի քարտեզ............... 6 ԲԱԺԻՆ 6 ԱԲԽԱԶԻԱ............................................................................................. 8

6.1. Աբխազիայի աշխարհագրական դիրքը և բնական պայմանները.. 10 6.2. Տնտեսության բնագավառները Աբխազիայում............................ 12 6.3. Բնակեցման տեսակները և ամենօրյա կյանքը Աբխազիայում ...... 16 6.4. Աբխազիայի բնակչությունը....................................................... 18 6.5. Մշակույթի հուշարձանները Աբխազիայում................................. 22 Ինչ գիտեմ և ինչ եմ կարող............................................................... 25 ԲԱԺԻՆ 7 ԹԲԻԼԻՍԻ.............................................................................................. 26

7.1. Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսին.......................................... 28 7.2. Թբիլիսիի հիմնադրումը ............................................................ 30 7.3. Թբիլիսիի բնակչության էթնիկ կազմը........................................ 32 7.4. Թբիլիսիի բնակչության կրոնական կազմը................................. 36 7.5. Թբիլիսցիների հիմնական տնտեսական գործունեությունը.......... 38 7.6. Առևտուրը և առևտրի վայրերը Թբիլիսիում................................. 40 7.7. Փոխադրամիջոցները Թբիլիսիում............................................... 42 7.8. XIX դարի քաղաքային կյանքը................................................... 46 7.9. Ջուրը թբիլիսցիների կյանքում հնում և այսօր............................. 50 7.10. Հանգիստը և ժամանցը Թբիլիսիում ......................................... 52 Ինչ գիտեմ և ինչ եմ կարող............................................................... 56 ԲԱԺԻՆ 8 ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ.............................................................. 58

8.1. Վրաստանի աշխարհագրական դիրքը ....................................... 59 8.2. Վրաստանի տարածքը և սահմանները........................................ 60 8.3. Վրաստանի հարևանները.......................................................... 62 8.4. Վրաստանի բնական միջավայրը և լանդշաֆտը.......................... 64 8.5. Վրաստանի պետական խորհրդանշանները ............................... 66 8.6. Վրացական գրի ծագումը........................................................... 68 8.7. Քարթլիի թագավորության ստեղծումը ....................................... 70 8.8. Փառնավազի բարեփոխումները................................................. 72 8.9. Ճանապարհ դեպի միասնական պետության ստեղծում .............. 74 8.10. Դավիթ Շինարար..................................................................... 78 8.11. Պետական կառավարումը միավորված Վրաստանում................ 80 Ինչ գիտեմ և ինչ եմ կարող............................................................... 83

3

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶ 41°

k fso u

arxizi

d

q e d i

baqsani

r u s ev T i s !

s

i f

!

i

k oo od

k odor

xaiSi!

x e

bul

m. Sxara

a n e Ti s

5068

q e di r io

! (

!

jvari

walenjixa

asxis

Cxorowyu

masivi

! (

! (

!

R riR ! ngu

zugdidi

n

! (

mam

cageri oni

ambrolauri rion i

!

R

martvili

! (

q

s

i

a WSaoris wylsc. wyaltubo tyibuli saCxer ! ! ! ( ( xobii( ! ( !

WiaTura ( senaki xoni xo b d tyibulis ! ( a (! b e !

R wylsc. ! quTaisi R r Ti s !l ( Terjola i m e o i abaSa r io n i b i ! ( ! ( lob foTi ! aR samtredia paliastomis zestafoni m i tba ! ( ! ( ! ( x r ! lanCxuTi vani baRdaTi( ureki ! i ! xaragauli ( ( ! l 999 Coxatauri ! (

s

si sk i4 60

stam

v

!

R ozurgeTi

i 108

5

R

2182 zekaris uR.

qobuleTi( !

borjomi ( !

! waR

i

ar baTumi m. mtirala q a r T v e l oabasTumani kv mt bakuriani s a s xulo a 1336 s a T r i a ! adigeni ( !

PxelvaCauri ! m x ( ! ( 2025 vale Suaxevi re goderZis uR. ! !

R ( !

Wo ( qeda T ! sarfi ! ( aspinZa axalcixe !

v

!

i

42°

en gur i

e

s

r

s T i

ro

q

i

e

i

anaklia !

vo

n

lentexi galis wylsc. ! gali (

v

nalC

Tirniauzi

4700 m. uSba mestia ( !

jvris wylsc.

!

oCamCire ( !

a

! (

i

m. ialbuzi

i

q e di

is

tyvarCeli

l

k

z

o

s

! gulrifSi(

no

5642

amtyelis tba

ri

!

P soxumi

S

a

Teberda

2782 kluxoris uR.

43°

f e

n

a

2746 maruxis uR.

b zi

so biWvinTa Wi ! axali aToni ( 13 ! gudauTa 3

!

o

k

z i f i b s

gagra( !

!

v

riwis tba

m. arabika 2656

l

3232 m. urupi

a

43°

42° yaraCaevski !

k

3183 m. ziareTi

3165

x

! borCxa

m. arsiani

a

!

( axalqa !

v

xofa

i T em. did

e

174

q

n bzo

roxi

a tr

d

!

a

a

T

s

xozafinis (karwaxis) tba

s

qi

a

e

ari tkv

a

42°

j

p xanCalis t

madaT !

artaani

T

i Cildiris tba

r

Wo

41°

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

r ro

1450 m. yajalayi

4

u

m

! (

i n

rize

xi

41°

arTvini ( !

1984 saraleTis uR.

l

43°

yizlari pirobiTi aRniSvnebi

45°

44°

!da ( siRrmeebi simaRleebi, m

dasaxlebuli punqtebi

mozdoki T

baqsani baqsan i !

!

P

! (

e r gi

proxladni !

!

! (

q

d

e

ni

yelis tba java

cxinvali !

2500 3000 3500 ufro maRali

mxaris

hidrografia

sxva aRniSvnebi 2494 simaRliTi niSnuli

mdinare

urus-marTani

4493

r

barisaxo!

q sa n i

e

d

a

qd. evis al smi o

e on fr

q

!

P grozno

3367 uReltexili

tba, wyalsacavi myinvari

43°

Waobi

m. combolgo

n d i s

2725

3294

m. tebulismTa !

4285 m. diklosmTa

m. didi borbalo

aRvali

q

i

!

fasanauri

m. Saviklde 3578

Jinvalis wylsc.

s

i

ed !

q

bo

g

!

li

qar axalgori TianeTi e i da ! ( Tl ! ( duSeTi S a ! ( is sionis wylsc. l a i rikoTis uR. ruisi! l 999 ! ! ! qareli( ( z gremi axmeta ufliscixe va ! n! ( urbnisi ! i (! yvareli !

R k xaSuri o e ! gori! mtkv kaspi s !

R muxrani ! ( m didi ateni a ari kavTisxevi uramos b t g Telavi a omi ( s lagodexi ! ! v qd az . m. civi o ! ( !

R a a waRveri mcxeTa r ! n i ri 1991 i a gurjaani v T i s q e d i sagarejo !

Tbilisi s ! ( l e2757 m. arjevanimanglisi bakuriani ! ( Tbilisis wylsc. wyneTi a tabawyuris ! ! q tba i r i siRnaRi walkis wylsc. algeTis wylsc. ! re kojori ! ! ( v T wnori ! ( s spinZa i r TeTri wyaro walka rusTavi i !

R m ! ( T T i o! q a rTli i a em. didi abuli bolnisi e m ( s dedofliswyaro(! marneuli ! s ( x v ! ( ram gardabani i 3301 faravnisn e z ! ( q jandaris tba axalqalaqi o a k e e !

T tba kazreTi v g t i ! ( a a dmanisi x

d i q e

!

jvris uR.

!

2000

saxelmwifos avtonomiuri respublikis

! (

stefanwminda

2379 l

1500

sazRvao gza

is

i

! (

1000

i

dagbaSi

z

rokis uR.

v

200

aqsanis wylsc.

500

gudermesi

i

m. myinvarwveri

i

0

o

i

ylsc.

5033

!

! sazRvrebi

a

Te rg

100

200

Selkovskaia

!

P vladikavkazi

do

d erwos tba

e

a r x i

r

m i

a

100

municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti

gzebi

iTum kale

! (

q

d

!

P magasi

T

2995

saCxere ! ura ( ! ( Ti s e er i lob aR

q

buroni !

n

oni

s

a l x a n C u rT i s

500

mxaris centri

avtomagistrali gzatkecili rkinigza

a

mamisonis 2820 uR.

i

s

! (

! alagiri (

i

i

nazrani beslani ! (

ardoni ( !

e

J

s

elxotovo

r io

n

u

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi

san i

tereki

!

Ter gi

664

!

P nalCiki

1500

!

P !

R ! (

f e d e r a c i a

ufro Rrma

saxelmwifos dedaqalaqi

kosobi

42°

i

al

i

na

g

arag vi

axvi

d

k

e

n

e

!

P

! (

alaverdi ( !

stefanavani !

!

! aRsTafa

yazaxi

2344 m. CaTini ! Tumaniani

s o m x e T i 44°

mtk

45°

Tauzi!

va

ri

i

e

r

i

!

r

arfiliCis wylsc.

z

axtala

io

3196 taSiri ! m. aCkasari

i

madaTafis tba

n

alazani

a

! ( l p xanCalis tbaninowminda

j

v

a

x

a

i

ri io

d

zaqaTala

mingeCeviris wylsc.

b

41°

a

46°

5

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱ-ԱԶԳԱԳՐԱԿԱՆ ԵՐԿՐԱՄԱՍԵՐԻ ՔԱՐՏԵԶ

saqarTvelos istoriul-eTnografiuli a

f

x

a

u z

s

e

e

T

dalis (kodoris xeoba) svaneTi

T

i

s

i

qvemo svaneTi samurzayano

i

l

v

g

r

el

v

Sa vS

ar

T

qvemo (vake) imereTi

)

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

j

r

e

T

eT

q

x

e

i ar

i

u

i m i e r

r

e

t a o

s

c m a

uS eT i i an a t

kola

a m i e r

t a o

6

zemo imereTi

Tori

kl

n Wa

qvemo raWa

o i m e r e T i

a W a r a

i T e

r a W a

a

i T e z a (l

3

e

R

zemo raWa

okriba

g u r i a

z

xu C e

i

mi

me

a

sa

S

f

zemo svaneTi

s v a n e T

T

pa la ka c

r

i

ax v a j io

iuli mxareebi

cifrebiT aRniSnulia: 1 - maRran-dvaleTi

mT iu

7

l i

f

eT

5

q a

i

Sida qarTli

6

c TuSeTi

i

i

a Sida kaxeTi

gaRma kaxeTi

er

r

S

a

eT i

av

3 - mTis raWa 4 - kudaro 5 - xando 6 - WarTalo 7 - gudamayari 8 - Tbilisi

he re T

k a x e T i

qvemo qarTli

T

qiziyi

a

z

s o m x e T i

e

o) il ng ai (s

i

i

gare kaxeTi

i

xe a jav

8

l

Ti le a ri T

j

T

Tori

a n i

1

4

r

xevs ur

x e v i

mo reTi

o

e

i eT l a 2 dv

3

W a

d

T i

zemo raWa

2 - Truso

e

wo-Tiane

f

r b a i

saxelmwifo sazRvari sazRvari istoriul-eTnografiul mxareebs Soris zRvis sanapiro masStabi 1: 2 400 000

7

ԲԱԺԻՆ 6.

u

r

ԱԲԽԱԶԻԱ

k

v

i

q e d

fs o

ga gris

m. arabika 2656

a

s

i

nakrZali

z

i

o

bzifi

f

i

bzifi !

S a

biWvinTa-miuseris ifi bz nakrZali ! biWvinTa

! . gudauTa axali a

v pirobiTi aRniSvnebi dasaxlebuli punqtebi

!

P ! . ! !

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi mxaris centri municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti kurorti

gzebi avtomagistrali gzatkecili rkinigza

sazRvrebi saxelmwifos avtonomiuri respubikis istoriul-geografiuli provinciis municipalitetis daculi teritoriis

hidrografia

sxva aRniSvnebi

tba, wyalsacavi

simaRliTi niSnuli uReltexili

myinvari

karstuli mRvime

CanCqeri

aeroporti

mdinare

porti

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

!

b

! gagra .

! .

8

m. aJ

kur. avadhara riwis tba riwis

g eg a

Այս գլխում կիմանաս, թե ինչպիսին են Աբխազիայի աշխարհագրական դիրքը և բնական պայմանները, ինչ ազդեցություն ունեն դրանք նրա բնակեցման տեսակների, շինությունների, տնտեսական բնագավառների, ամենօրյա կյանքի վրա, բնության ինչ հրաշալիքներ կարելի է տեսնել այնտեղ և մշակույթի որ հուշարձաններն են այս գեղեցկագույն երկրամասում, ինչպես և ինչու էր փոխվում Աբխազիայի բնակչությունը դարերի ընթացքում, կծանոթանաս Աբխազիայից փախստականների խնդիրներին և կհասկանաս, որ դու ևս, ուրիշների հետ մեկտեղ, ամեն ինչ պետք է անես նրանց` հայրենի հող վերադառնալու, այն բարեկամության վերականգնման համար, որ դարերի ընթացքում կապում էր վրացիներին և աբխազներին:

T

2908

k

gegas CanCq.

ganTiadi!

e

krasnodaris mxare

a

u

s

i

T

i

s

f

m. aJara

e

!

d

avadhara wis tba

a

respublika

!

m. amtyeli

kelasuri !

2336

amtyeli !

o

k o ri

k

z

o

d

i

! sakeni

d

e

q

m. xojali

o

i

r

k

a 3313

s

i

i

e

gvandra !

CxalTa ! i r do o k

abrskilis mRvime

od

! . gulrifSi

d

3984

n

ke l as uri

is gum

i

m. dombai-ulgeni 2782 D kluxoris uR. 4046 m. gvandra

q amtyelis tba

! .

r

nakrZali

soxumi

v

!

l

x

e

i s

! axali kindRi

2810

aqarmara ! ! tyvarCeli

T

m. akiba

!

d

R

l

i

a

s

u

.g

Ta

v

gumisTis

axali aTonis mRvime

a

!

T

T

sTa mi

a

i

o

mi

a u mi sT

! axali aToni

d

a b

! muxuri galis wylsc.

l

! oCamCire .

o

aCigvara !

e

e

q

e

sx u s n a k r Z a li

s

c

maruxis uR. D 2746

s

b i

v

r

i

s da

a

n

bzifi

i

r

yaraCaevo-CerqezeTis

o f

f

e

aRm. g

i

! gali .

!

Wuburxinji ! ganaxleba ri ! en g u

g

2908

s

e

a

m

a

0

8 km

s

9

6.1

ԱԲԽԱԶԻԱՅԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԴԻՐՔԸ ԵՎ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ Ինչպիսի՞ն են Աբխազիայի աշխարհագրական դիրքը և բնական պայմանները:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Վրաստանի ո՞ր մասում է գտնվում Աբխազիան (Վրաստանի սխեմատիկ քարտեզ, էջ 9): 2. Աբխազիայի քարտեզի օգնությամբ (էջ 8-9) որոշի՛ր. ա) Աբխազիայի սահմանակից պետությունը, Աբխազիան և այս երկիրը կապող լեռնանցքը: բ) Վրաստանի ո՞ր երկրամասերն են սահմանակցում Աբխազիային: գ) Թվարկի՛ր Աբխազիայի մերձծովյա քաղաքները: 3. Հիշի՛ր հունական գաղութատիրությունը և նոր շեների ժամանակակից անվանումները: Գտի՛ր դրանք Աբխազիայի տարածքում (քարտեզ, էջ 4-5):

Աբխազիան պատմականորեն Վրաստանի անբաժան մասն է: Այն գտնվում է Վրաստանի ծայր հյուսիս-արևմտյան մասում: Արևմուտքից նրան սահմանակցում է Սև ծովը, հյուսիսից` Կովկասյան գլխավոր ջրբաժան լեռնաշղթան և Փսոու գետը, իսկ արևելքից և հարավից Կոդորիի կիրճը և Էնգուրի գետը: Աբխազիայի մայրաքաղաքն է Սոխումին: Աբխազիան, հիմնականում լեռնոտ երկրամաս է: Այնտեղ կան ինչպես անտառներով, այնպես էլ սառցադաշտերով ծածկված լեռնաշղթաներ: Աբխազիայի գլխավոր գետերը` Կոդորին և Բզիփին, աչքի են ընկնում ջրառատությամբ: Լեռներում է գտնվում Վրաստանի ամենախորը` Ռիծա լիճը: Աբխազիայում ծովի խոնավ և տաք կլիմա է, ինչի պատճառով այնտեղ տաք ձմեռ է լինում: Օգտակար հանածոներից հայթայթվում են քարածուխ, սնդիկ և շինանյութեր: Այնտեղ շատ հանքային աղբյուրներ կան: Աբխազիայում են գտնվում համընդհանուր հայտնի ծովային հանգստավայրեր: Երկրամասը հարուստ է նաև բնության հրաշալիքներով: Այս ամենը հրապուրում է հանգստացողներին և զբոսաշրջիկներին: Աբխազիայում է աշխարհի ամենախորը` 2197 մետր խորության, կարստային անդունդ Կրուբերը: Այնտեղ է նաև աշխարհի ամենակարճ գետը` Ռեպրուան: Նրա ակունքը ծովից 18 մետր հեռավորության վրա է գտնվում: Գետի երկարությունը ծովի հուզումների ժամանակ կարճանում է մինչև 6-10 մետր:

Աղբյուր 1. Դոմբայ-Ուլգեն լեռը, Աբխազիայի Կավկասիոնին

10

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 2. Կրուբերի անդունդը

Աբխազիայի լեռնոտ երկրամասում շատ ջրվեժներ կան: Այդ թվում առանձնանում է Գեգիի ջրվեժը: Ջուրը 55 մետրից երեք շիթով է թափվում ներքև: Արևոտ օրերին ջրվեժն ավելի գեղեցիկ է. միլիոնավոր մանր կաթիլներ, որոնք հսկայական ջրի շիթ են ստեղծում, ադամանդների նման պսպղում են և տարբեր ուղղություններով ցրվում: Հենց այնտեղ է Գեգիի քարանձավը: Հիասքանչ է Վրաստանի ամենախորը՝ Ռիծա լիճը: Լճի գույնը փոխվում է՝ ըստ տարվա եղանակների: Գարնանը կանաչավուն է, ձմռանը` երկնագույն երանգներով:

Աղբյուր 3. Գեգիի ջրվեժը

Աղբյուր 4. Ռիծա լիճը

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 5. Նոր Աֆոնի քարանձավը

Աբխազիայի սևծովյա հանգստավայր Նոր Աֆոն զբոսաշրջիկներն այցելում են նաև այստեղ գտնվող քարանձավի պատճառով: Քարանձավում ութ ընդարձակ և բարձր առաստաղով դահլիճներ կան: Դրանք տարբեր մեծության և տարբեր ձևի պտկաքարերով և շթաքարերով, քարե վարագույրներով և քարացած ջրվեժներով են զարդարված: Աբխազիայում Բզիփիի լեռնաշղթայի վրա ևս մեկ հրաշալիք կա` դա ամենահզոր ստորգետնյա գետն է` Մճիշթան: Սև ծովի առափնյա գոտում Բիճվինթա-Մյուսերա արգելոցն է: Այստեղ 100 հեկտարի վրա հնագույն սոճու անտառներ են:

4. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 8-9) կազմի՛ր զբոսաշրջական երթուղի` դիտելու Աբխազիայի բնության քեզ ծանոթ ամենահետաքրքիր տեսարժան վայրերը: 5. Գտի՛ր լրացուցիչ տեղեկություններ Նոր Աֆոնի քարանձավի մասին: Հիշի՛ր Իմերեթիում եղած քարանձավները V դասարանի «Մեր Վրաստանը» դասագրքից: Աբխազ հասակակցիդ նամակ գրի՛ր և առաջարկի՛ր համատեղ էքսկուրսիա՝ Իմերեթիի այս քարանձավները դիտելու: Խնդրի՛ր նրան դառնալ քո ուղեկիցը Նոր Աֆոնի քարանձավում: ԱԲԽԱԶԻԱ

11

6.2

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՆԵՐԸ ԱԲԽԱԶԻԱՅՈՒՄ Ի՞նչ ազդեցություն ունի աշխարհագրական դիրքը Աբխազիայի տնտեսության տարբեր բնագավառների զարգացման վրա:

ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ XIX դարում և XX դարի սկզբին աբխազների տնտեսության առաջատար բնագավառը անասնապահությունն էր, հատկապես մանր եղջերավոր անասունների` այծերի բուծումը: Խոշոր եղջերավոր անասնապահությամբ զբաղվում էին միայն հարթավայրում: Բուծում էին նաև ձի, ջորի, ավանակ: Ձիերը հիմնականում օգտագործում էին՝ որպես փոխադրամիջոց և ձիավարության համար, հազվադեպ` բեռներ փոխադրելու: Բնական պայմանների պատճառով, աբխազները ձմեռվա համար հարդ պատրաստելու սովորություն չունեն: Նրանք ազատ կարող էին Հյուսիսային Կովկասի լեռնային արոտավայրերն օգտագործել, այն դեպքում, երբ Կոդորիի կիրճում նախիրի համար արոտավայրերն օգտագործելիս, նրանք սվաններին հարկ պետք է վճարեին:

Աղբյուր 1. Թեյի պլանտացիաները Աբխազիայում

Աբխազիայի կենցաղում առանձնահատուկ տեղ էին զբաղեցնում որսորդությունը և մեղվաբուծությունը: Որսորդները լեռներում և ձյան մեջ տեղաշարժման համար առանձնահատուկ երկաթյա պայտ և դահուկներ էին օգտագործում: Որսի էին գնում քերծեներով և որսի թռչուններով: Բոլոր աբխազական տների դիմացի հողամասում փեթակներ կային: Զբաղվում էին նաև անտառային մեղվապահությամբ` վայրի մեղվի մեղր հավաքելով: Հողագործական մթերքներից աճեցնում էին կորեկ, մոգար, գարի: Ավելի ուշ հիմնական մշակաբույսը դարձավ եգիպտացորենը: Աբխազիայում հողագործությամբ, հիմնա­ կանում, կանայք էին զբաղված:

12

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Պտղաբուծության կողքին, մեծ նշանակություն ուներ խաղողագործությունը: Արևմտյան Վրաստանի այլ տարածաշրջանների նման, Աբխազիայում ևս միայն խաղողի թառմային տեսակի որթատունկեր էին տարածված: XIX դարի վերջին ներկրած որթատունկի բերքառատ ամերիկյան տե­ սակը` իզաբելան, մեծ մրցակից դարձավ տեղական տեսակների համար, ուստի որոշ տեսակներ անհետացան: Աճեցնում էին նաև մանրաթելային մշակաբույսեր (վուշ, կանեփ, բամբակ), ինչպես նաև՝ ծխախոտ: Աբխազիայում լավագույն բնական պայմաններ էին նաև բարձրորակ թեյի և ցիտրուսների աճեցման համար:

Աղբյուր 2. Ցիտրուսների այգի Աբխազիայում

Ի տարբերություն այլ պատմա-ազգագրական երկրամա­ սերի, աբխազները զբաղվում էին նաև ձկնորսությամբ: Նրանք ամբողջական գերաններից պատրաստած նավերով ծովում զբաղվում էին դելֆինների որսով: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչո՞վ կբացատրես Աբխազիայում գյուղատնտեսության տարբեր բնագավառների զարգացումը: Պատասխանելու համար հիշի՛ր Աբխազիայի աշխարհագրական դիրքը և նրա կլիման: 2. Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան Աբխազիայի և Արևմտյան Վրաստանի այլ պատմաազգագրական երկրամասերում տնտեսության բնագա­ վառների զարգացման միջև: Բացի այդ, ո՞ր բնագավառն է զարգացած Աբխազիայում: Տետրում կազմի՛ր Վեննի դիագրամ և լրացրո՛ւ այն: 3. Ի՞նչ դեր ուներ կինը Աբխազիայի տնտեսական գործունեության զարգացման մեջ: 4. Ըստ քեզ՝ ինչո՞ւ են աբխազները լավ լողորդներ (Աղբյուր 3): 5. Ինչ ես կարծում, ինչի՞ համար էին աբխազներն օգտագործում բռնած դելֆինները: Համացանցում գտի՛ր տեղեկություններ դելֆինների մասին: Դրանք ինչի՞ համար են օգտագործում այսօր:

Աղբյուր 3. Ռուս սպա Ֆ.Տոռնաուն դելֆինների` աբխազների կողմից որսի մասին: … Նավը երբեմն ջրասույզ է լինում ձկան ծանրությունից կամ շրջվում է` բախվելով դելֆինի, սակայն աբխազներին դա չի վախեցնում, քանի որ նրանք շատ լավ լողորդներ են:

ԱԲԽԱԶԻԱ

13

ԱՐՀԵՍՏԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆԸ Հնում Աբխազիայում, հիմնականում, տնայնագործությունն էր զարգացած: Ընտանիքին անհրաժեշտ բոլոր իրերը տանն էին պատրաստում: Սակայն կային արհեստավորներ, ովքեր դա անում էին շուկայում վաճառելու համար: Պատրաստում էին աշխատանքի գործիքներ, ընտանեկան սպասք, գործվածքներ, այծենակաճեր, հագուստ, վառոդ և այլն: Աբխազիայում պատրաստած մարտական զենքը բավականին բարձր որակի էր և զարդարված ոսկով-արծաթով: Այնտեղ պատրաստում էին նաև շղթայե շապիկներ: Մինչև XIX դարի երկրորդ կեսը, այսինքն՝ մինչև Վրաստանում՝ Ռուսական կայսրության տիրապետության հաստատումը, Աբխազիայում կար նաև նավաշինության ավանդույթ:

Աղբյուր 4. Սոխումիի նավահանգիստը XX դարի սկզբին

Այսօր Աբխազիայի տնտեսության մեջ առաջատար դեր է կատարում քարածխի հայթայթումը (Տղվարչելիում), ինչպես նաև՝ էլեկտրաէներգետիկան: Իսկ Աբխազիայի մերձսևծովյա հանգստավայրերը, հատկապես՝ Գագրան, Պիցունդան, Նոր Աֆոնը նպաստում են զբոսաշրջության զարգացմանը:

ԲԱՌԱՐԱՆ Էլեկտրաէներգետիկա – արդյունաբերության բնագավառ, որը էլեկտրաէներգիա է արտադրում: Աղբյուր 5. Տղվարչելի

14

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 6. Գագրա

Աղբյուր 7. Սոխումիի նավահանգիստը

Աղբյուր 8. Պիցունդայի առափնյակը

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Ինչի՞ մասին է խոսում Աբխազիայում մարտական նյութերի և զենքի արտադրության բարձր մակարդակը: 7. Հիշի՛ր Աբխազիայի հարևան Վրաստանի պատմաազգագրական երկրամասերի հանգստավայրերը և քարտեզի օգնությամբ (էջ 6-7) պլանավորի՛ր համատեղ զբոսաշրջական երթուղի Աբխազիա և, օրինակ, Սվանեթի կամ Սամեգրելոյի հանգստավայրեր այցելելու և դրանցից որևէ մեկում հանգստանալու համար: 8. Համացանցում գտի՛ր տեղեկություններ Աբխազիայում զբոսաշրջության զարգացման մասին: Գրի՛ր նամակ աբխազ հասակակցիդ և նրանից խորհուրդ խնդրի՛ր, թե որ հանգստավայրում է գերադասելի հանգստանալը և ինչո՞ւ: ԱԲԽԱԶԻԱ

15

6.3

ԲՆԱԿԵՑՄԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ԱՄԵՆՕՐՅԱ ԿՅԱՆՔԸ ԱԲԽԱԶԻԱՅՈՒՄ Ի՞նչն էր ազդում աբխազների բնակեցման տեսակների և ամենօրյա կյանքի վրա:

ԱԲԽԱԶԱԿԱՆ ԳՅՈՒՂԸ

ԲԱՌԱՐԱՆ Ճաշատուն – խոհանոց: Ուբիխներ – Հյուսիսային Կովկասում Աբխազիայի հարևանությամբ ապրող ժողովուրդ, որը 1864 թվականին Օսմանյան կայսրություն աքսորվեց:

Աբխազական գյուղը, որպես կանոն, մեծ լանջի վրա էր փռված: Այն հիմնականում ծառաշատ վայրում էր կառուցված: Գյուղում քառակուսի կամ կլոր, հարդով ծածկված կավածեփ «հյուղակներ» էին (աբխազական ափացխա): Ունևոր աբխազները բակում երկու տուն էին ունենում. մեծը` հյուրերի համար, փոքրը` ընտանիքի: Հաճախ այնտեղ կար նաև հողե հատակով ճաշատուն, որի կենտրոնում օջախն էր: Ընտանիքի անդամները ժամանակի մեծ մասն այնտեղ էին անցկացնում: Եթե գյուղացու տունն ու տնամերձը հյուսած կամ գերան­ ներով հավաքած ցանկապատ ունեին, խոշոր հողատերերի մեծ տունը պաշտպանում էր աշտարակներով պարիսպը կամ նրա երկայնքով փորած խորը խրամատը: XIX դարից աբխազները սկսեցին այնպիսի օդա-տներ կառուցել, ինչպիսիք կային Արևմտյան Վրաստանի մյուս երկրամասերում: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչ ես կարծում, աբխազներն ինչո՞ւ էին տները կառուցում ծառաշատ վայրերում: 2. Վրաստանի քեզ հայտնի ո՞ր երկրամասերում էին տները կառուցվում անտառի եզրին և ինչո՞ւ: 3. Վրաստանում ուրիշ որտե՞ղ էր կառուցվում հյուղակ և ինչո՞ւ: 4. Աբխազիայի ո՞ր ավանդույթի մասին է խոսում բակում երկու տան առկայությունը: 5. Ի՞նչ նմանություն կա աբխազական և վրացական ավանդույթների միջև:

ԱԲԽԱԶԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԿԵՐԱԿՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ՀԱԳՈՒՍՏԸ

Աղբյուր 1. Աբխազ կինը հյուղակի դիմաց, XIX դարի միջին շրջան

16

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աբխազների ավանդական կերակրատեսակը ղոմին էր, որը «աբստա» էին կոչում: Սովորաբար, այն եփում էին կորեկի ձավարից: XIX դարում այն փոխարինվեց եգիպտացորենի ալյուրով: Անցյալում ղոմին սառն էին ճաշակում և սեղանին մատուցում կտրատած կտորներով: Նրանց համար դա հաց էր: Ազնվական աբխազ տղամարդու հագուստը չուխան էր, որը կարում էին տանը մանած բրդից: Կանայք հագնում էին երկար, գոտկատեղում ձևած զգեստ (նազ` նրբիկ): XVI-XVII դարերում աբխազ տղամարդու ավանդական հագուստի հիմնական

բաղադրիչը թաղիքե այծենակաճն էր, որը տարածված էր Կովկասում և մարդուն պաշտպանում էր ինչպես ցրտից, այնպես էլ շոգից ու անձրևից: Թաղիքե գլխարկը սկզբից աչքի էր ընկնում նեղ, սրածայր, վեր բարձրացած վերջնամասով: Այդ ժամանակ աբխազները, Հյուսիսային Կովկասի ժողովուրդներից մեկի` չերքեզների նման, ունեին մազերը սափրելու և միայն գլխի գագաթին երկար մազեր թողնելու սովորություն: Փոխարենը` նրանք չէին սափրում մորուքը: Աստիճանաբար, վրացիների հետ մշակութային և սոցիալ-տնտեսական հարաբերության հիմքի վրա, նրանք մոռացան գլուխը սափրելու այս սովորույթը: Ինչ վերաբերում է կանանց, նրանք զգեստի տակ հագնում էին ծալքավոր անդրավարտիք: Այն գոտկատեղում և սրունքների վրա գոտիներով էր կապվում և զգեստի տակից չէր երևում:

Աղբյուր 2. Աբխազ տղամարդ

Աղբյուր 3. Ուբիխ և աբխազ առաջնորդների հանդիպում Սոչիում, 1841 թվական

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Ի՞նչն է հուշում, որ ղոմին աբխազների համար հացի նման էր: 7. Վրաստանի ուրիշ ո՞ր երկրամասում էին ղոմին այս նպատակով կիրառում: 8. Նշի՛ր` Աղբյուր 3-ում հանդիպման մասնակիցներից քանի՞սն է աբխազ: Ինչպե՞ս կռահեցիր: 9. Գծի՛ր աղյուսակ. Ի՞նչ նմանություն և ի՞նչ տարբերություն կա Վրաստանի տարբեր երկրամասերում ապրողների հագուստի և թաղիքե գլխարկների միջև (Աղբյուր 3): Ըստ քեզ՝ որո՞նք են նմանության և տարբերության պատճառները: ԱԲԽԱԶԻԱ

17

6.4

ԱԲԽԱԶԻԱՅԻ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆԸ Ի՞նչն էր առաջացնում Աբխազիայի բնակչության փոփոխություններ: Աբխազիայում այնպես, ինչպես ողջ Վրաստանում, բազմաթիվ ազգությունների և կրոնների ներկայացուցիչներ են ապրում` աբխազներ, վրացիներ, ռուսներ, հույներ, հայեր և այլն: Դարերի ընթացքում նրա բնակչության կազմը փոխվում էր: Հին ժամանակներում ժամանակակից Աբխազիայի տարածքում աբխազներն ապրում էին մինչև Կոդորի գետը, Կոդորիի հարավ-արևելքում ապրում էին վրացիներ, մասնավորապես` մեգրելներ, իսկ Կոդորիի կիրճում` սվաններ: Այլ պատմաազգագրական երկրամասերի բնիկների նման, աբխազներն այն ժամանակ քրիստոնյաներ էին և հարևան մեգրելների նման հողագործությամբ էին զբաղվում: Ավելի ուշ, մոտավորապես XVIII դարում աբխազների շրջանում մահմեդականների թիվն ավելացավ: Հողագործության փոխարեն նրանց մոտ զարգացավ անասնապահությունը, մասնավորապես` այծաբուծությունը: Նրանց լեզուն Հյուսիսային Կովկասում ապրող ժողովուրդներից մեկի` ադիղեյների լեզվին է ցեղակից: Ժամանակի ընթացքում աբխազներին խառնվեցին շատ վրացիներ (մեգրելներ), ինչն արտացոլվեց նաև նրանց ազգանունների վրա, որոնց կեսից ավելին վրացական է: Աղբյուր 2. Աշխարհագրագետ և պատմաբան Վախուշտի Բագրատիոնին աբխազների՝ վրացիների հետ նմանության մասին Աբխազները «մեգրելների նման մարդիկ են և առավելապես աշխույժ և մարմնեղ, նիհար, բարձրահասակ»:

Աղբյուր 1. Աբխազ տղամարդիկ

ԲԱՌԱՐԱՆ Տիտղոսներ – տիտղոսների ամբողջություն:

18

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Վրացական պետության մեջ երկար ժամանակ ապրելու հետևանքով, աբխազները ենթարկվել են վրաց գրականության մեծ ազդեցությանը: Աբխազների իշխաններն ու ազնվական­ ները միշտ իրենց համարում էին վրացական իշխանական և ազնվականական խավի ներկայացուցիչ: Չնայած նրան, որ աբխազներն ունեին իրենց ընտանեկան խոսակցական լեզուն, նրանց համար գրական, աստվածաբանության և պետական լեզուն միշտ եղել է վրաց լեզուն: Դրա հավաստումն են այնտեղ գոյություն ունեցող քրիստոնեական մշակութային հուշարձանները, որոնց վրա վրացերեն արձանագրություններ են պահպանված: Դարերի ընթացքում վրացիները փոքրփոքր պետություններ ունեին. առանձին էր Աբխազական թագավորությունը, որը որոշակի ժամանակահատվածում ներառում էր արդեն ողջ Արևմտյան Վրաստանը, մայրաքաղաքն էլ Քութաիսին էր: Նման թագավորություններ էին Քարթլիի, Կախեթիի և Տաո-Կլարջեթիի վրացական թագավորությունները: Վրաստանի միավորման գործընթացի մեջ ներգրավված էր նաև Աբխազական թագավորությունը: Քանի որ միավորված

թագավորության թագավորն առաջին անգամ Աբխազական թագավորությունում օծվեց, վրաց թագավորների տիտղոսներն այսպես էին սկսվում. «թագավոր աբխազների, վրացիների, ռաների և կախերի ….»: Արտաքին տեսքով աբխազները ոչնչով չէին տարբերվում Արևմտյան Վրաստանում ապրող վրացիներից: Աբխազիայում աբխազերենը, վրաց լեզվի հետ, պետական լեզու է: Աղբյուր 3. Վրաց գիտնական Գիորգի Շարվաշիձե XIX դարի երկրորդ կեսի և XX դարի սկզբի հայտնի աբխազ գործիչ Գիորգի Շարվաշիձեն Իլյա Ճավճավաձեի համախոհն էր, պայքարում էր վրաց լեզվի և գրականության զարգացման համար, վրացերեն էր գրում իր բանաստեղծություններն ու հոդվածները: Թբիլիսիի թատրոնում բեմադրվում էին նրա պիեսները: Նա փորձում էր պահպանել աբխազների և վրացիների բարի հարաբերությունները: Գիորգի Շարվաշիձեն Վրաստանը կոչում էր «Մեր հայրենիք Իվերիա»:

Փաստ, որը հաստատում է, որ վրաց լեզուն աբխազների համար օտար չէր: 1714 թվականին Մալթա կղզում վրաց գրող ՍուլխանՍաբա Օրբելիանիին դիմավորում է մի աբխազ գերի, որը վրացերեն էր խոսում: Ինքը Սուլխան-Սաբա Օրբելիանին այնպես, ինչպես Թամար թագուհին, աբխազներին վրացիներ էր համարում:

Աղբյուր 4. Գիորգի Շարվաշիձե

Խուտունիա Շարվաշիձե Վրաստանի դարավոր պատմության ընթացքում աբխազները պայքարում էին Վրաստանի ազատության և բարեկեցության համար: Այս առումով աչքի էին ընկնում աբխազ իշխաններն ու ազնվականները: Մի այսպիսի աչքի ընկնող անձ էր Խուտունիա Շարվաշիձեն: 1757 թվականին Իմերեթիի թագավոր Սոլոմոն Ա-ն Թուրքիայից ներխուժած թշնամու դեմ կռվեց Խրեսիլի գյուղի մոտ: Խրեսիլիի պատերազմում թշնամու դեմ կռվում էր նաև Խուտունիա Շարվաշիձեն: Նա այդ պատերազմում զոհվեց, իսկ մինչ այդ, անմիջական բախման ժամանակ տարեց մարտնչողն իր դաշույնով թշնամու 16 մարտիկի ոչնչացրեց:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչպե՞ս էր փոխվում Աբխազիայի բնակչությունը դարերի ընթացքում: Ըստ քեզ, ի՞նչն էր այս փոփոխության պատճառը: 2. Ինչո՞ւ էր աբխազական ազգանունների կեսից ավելին վրացական: 3. Ի՞նչն է խոսում այն մասին, որ վրացիներն ու աբխազները դարերի ընթացքում իրար կողք-կողքի բարեկամաբար էին ապրում: Գրի՛ր դա հավաստող փաստեր: ԱԲԽԱԶԻԱ

19

ԲԱՌԱՐԱՆ Մուհաջիրություն – արաբերեն բառ է և նշանակում է վերաբնակեցում, XIX դարում Կովկասի բնիկ մահմեդական բնակչության, հիմնականում, բռնի վերաբնակեցում Օսմանյան կայսրությունում:

ԱԲԽԱԶԻԱՅԻՑ ՎՏԱՐՎԱԾՆԵՐԸ Դեռևս 1867 և 1877 թվականներին, Ռուսաստանի այն ժամանակվա իշխանության հարկադրմամբ, աբխազների մեծ մասը տեղահանվեց հայրենի օջախից և բնակեցվեց օտար երկրում` Թուրքիայում: Դա կոչվում է «մուհաջիրություն», ինչն աբխազ ժողովրդի համար ողբերգություն էր: Այն կապված էր կովկասյան պատերազմների հետ, որոնք կովկասցիները մղում էին Ռուսաստանի կայսրության դեմ: Լեռնականներին Օսմանյան կայսրություն աքսորելով` Ռուսաստանը ցանկա­ նում էր այս երկրամասում քաղաքական խաղաղության հասնել, իսկ ազատված հողերի վրա` հավատարիմ ժողովուրդների բնակեցնել:

Աղբյուր 5. Լեռնականները լքում են գյուղը: Պետրե Գրուզինսկիի նկարը

Աղբյուր 6. Մուհաջիրները՝ Սամսունի նավահանգստում (Թուրքիա), XIX դարի երկրորդ կես

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 4. Ըստ Աղբյուր 5-ի և 6-ի` որոշի՛ր մուհաջիրությունը կամավոր էր, թե՞ հարկադիր:

20

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

XX դարում Վրաստանի հյուսիս-արևմտյան մասում ապրող աբխազների թիվը նվազեց: 1990-ական թվականների տվյալներով, աբխազները 90 հազար էին, իսկ վրացիները` 300 հազար: Նույն տասնամյակում, այս անգամ արդեն ժամանակակից Ռուսաստանի իշխանությունը զինված

դիմակայություն հրահրեց վրացիների և աբխազների միջև, և ինքը ևս ներգրավվեց Վրաստանի դեմ պատերազմի մեջ: Մարտական գործողությունների պատճառով վրացիների մեծ մասը, այլ ազգությունների մարդկանց հետ, հարկադրաբար լքեց Աբխազիան և սեփական երկրում վերածվեց փախստականի: Դրա հետևանքով բնակչության թիվը կիսվեց: Այսօր աբխազները վրացիներից օտարացած են:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Ինչպե՞ս արտացոլվեցին Ռուսաստանի XIX և XX դարերի պատերազմները Կովկասում աբխազների և Աբխազիայում ապրող վրացիների ճակատագրի վրա:

Աղբյուր 7. Փախստականները լեռնանցքում (Սակենի), 1993 թվական

Աղբյուր 8. Փախստականները Սոխումիից ուղևորվելու սպասման մեջ, 1993 թվական

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Որպես Վրաստանի քաղաքացի, մտածի՛ր` ի՞նչ ճանապարհով կարելի է հաշտեցնել աբխազներին: Քեզ պատկերացրո՛ւ նրանց տեղում: Վրացի երեխաներից ի՞նչը լսելը կուրախացներ ձեզ: Գրեք կոլեկտիվ նամակ ձեր աբխազ հասակակիցներին, որով հաշտության «ձեռք կմեկնեք» նրանց: Լավագույն նամակները հրապարակեք դասարանի պատի թերթում: 7. Հիշի՛ր մեր ժամանակների հերոսների, ովքեր պայքարում էին Վրաստանի միասնականության համար: Ի՞նչն է միավորում նրանց:

Ժիուլի Շարտավա` ազգային հերոս Պատերազմի ժամանակ Աբխազիայի կառավարության ղեկավարը Ժիուլի Շարտավան էր: Նա չլքեց շրջապատման մեջ հայտնված Սոխումին և շարունակեց կատարել իր պարտականությունը: Զոհվելուց մի փոքր ժամանակ առաջ, Շարտավան իր ընկերոջն ասել է. «Մինչև վերջ կպայքարենք, քանի դեռ կարող ենք, և եթե մեզ մահ է կանխատեսված, ոչ էլ դա պետք է լինի մեծ ողբերգություն»:

ԱԲԽԱԶԻԱ

21

6.5

ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ ԱԲԽԱԶԻԱՅՈՒՄ Աբխազիայի տարածքում առկա մշակութային ժառանգության հուշարձաններն ինչպե՞ս են արտացոլում երկրամասի պատմությունը: Աբխազիան մշակութային ժառանգության հուշարձաններով հարուստ երկրամաս է: Այստեղ հայտնաբերվել են դոլմեններ` հնագույն քարե բրածո կառույցներ: Որոշ քարերի քաշը գերազանցում է 50 տոննան: Դիմացի պատի մեջ բացված խոռոչը փակվում էր քարե փականով:

Աղբյուր 1. Դոլմենը Աբխազիայում

Աբխազիայում քրիստոնեական մշակույթի բազում հուշարձաններ կան: Ծովի ափին է X դարի Պիցունդայի գմբեթավոր տաճարը: Պիցունդան հույն աշխարհագրագետ Ստրաբոնն (մ.թ.ա. I դար) անվանում էր Մեծ Պիտիունտ: Այն ժամանակ այնտեղ կանգնած էր հռոմեացիների կայազորը, որը Հռոմեական կայսրությունը պաշտպանում էր հյուսիսային քոչվորների ներխուժումներից: Այնտեղ կա նաև IV դարի հարուստ ձևավորված բազիլիկ:

Աղբյուր 3. Խճանկարազարդ բազիլիկի հատակ, Պիցունդա, IV դար Աղբյուր 2. X դարի Պիցունդայի գմբեթավոր տաճարը

22

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Մինչև մեր օրերը պահպանվել է նրա խճանկարազարդ հատակը: Պիցունդան երկար ժամանակի ընթացքում Արևմտյան Վրաստանի եկեղեցական կենտրոնն էր, որտեղ նրա առաջնորդի` Պիցունդայի կաթողիկոսի նստավայրն էր: XVI դարի միջին շրջանում Պիցունդայի կաթողիկոսական նստավայրը տեղափոխեցին Գելաթի: Տեղափոխման պատճառը տարածքի զավթումն էր օտարեկրացիների կողմից, տեղի քրիստոնյա բնակչության տեղափոխությունը Արևմտյան Վրաստան, հիմնականում՝ Սամեգրելո, և նրանց փոխարեն հյուսիսկովկասցիների բնակեցումը: Սոխումիի մոտակայքում Բեսլեթի գետի վրա պահպանվել է կամարակապ կամուրջ, որի բարձրությունը 6 մետր է: Կամրջի վրա պահպանվել են վրացերեն արձանագրություններ:

ԲԱՌԱՐԱՆ Բազիլիկ – երկարավուն, նավի ձև ունեցող առանց գմբեթի տաճար:

Աղբյուր 4. Կամարակապ կամուրջ Բեսլեթի գետի վրա` հին վրացերեն արձանագրությամբ (ասոմթավրուլի` գլխագիր գրատեսակով)

Աբխազիայում վրաց եկեղեցական ճարտարապետության մի քանի նմուշ կա: Դրանց թվում է Բեդիայի տաճարը: Այն 999 թվականին կառուցել է Միասնական Վրաստանի առաջին թագավոր Բագրատ III-ը: Բեդիան նաև եպիսկոպոսական կենտրոն էր: Տաճարը կառուցող թագավորը և նրա մայրը`

Աղբյուր 5. Բեդիայի տաճարն այսօր ոչնչացված է: Վրաստանի մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությունը չի կարողանում բռնազավթված տարածքներում պաշտպանել հուշարձանները:

Աղբյուր 6. Բագրատ III-ի որմնանկարը

Աղբյուր 7. Բեդիայի ոսկյա սկիհ ԱԲԽԱԶԻԱ

23

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Հնում ինչպե՞ս էր կոչվում Պիցունդան: Ո՞ր պետության հետ է կապված նրա անվանումը: 2. Ինչո՞վ է ուշագրավ կամարակապ կամուրջը Բեսլեթի գետի վրա (Աղբյուր 4): Ուրիշ որտե՞ղ կան այսպիսի կամուրջներ Վրաստանում: 3. Ի՞նչ է տեղեկացնում մեզ Բեդիայի տաճարի որմնանկարը (Աղբյուր 6): 4. Ինչ ես կարծում, որտեղի՞ց գիտենք, որ Իլորիի Սուրբ Գիորգի եկեղեցին Օդիշիի իշխանության կազմի մեջ էր մտնում (Աղբյուր 8): Ի՞նչ ճակատագրի է արժանացել տաճարն այսօր:

Գուրանդուխտն, այնտեղ են հուղարկավորված: Որմնանկարի վրա, ուրիշների հետ մեկտեղ, պատկերված է նաև Բագրատ թագավորը: Նույն տեղում պատկերված են Դադիանիների տոհմի ներկայացուցիչներ, ինչը նրա վկայություն է, որ այս տարածքն այն ժամանակ պատկանում էր Սամեգրելոյի իշխաններին: Բեդիայում պահվում էր վրացերեն մակագրությամբ ոսկյա սկիհ կամ թաս: Այն պատրաստվել է Բագրատ Գ-ի պատվերով: Աբխազիայում կան նաև վրացական քրիստոնեական մշակույթի ուրիշ շատ հուշարձաններ: Դրանց թվում են Մոքվին (X դար), Դրանդայի եպիսկոպոսական տաճարը (VIII դար): Արևմտյան Վրաստանի կարևորագույն աղոթատեղին է Իլորիի Սուրբ Գիորգին: Այն Օդիշիի իշխանության կազմի մեջ էր մտնում: Իլորիում աղոթելու էր հավաքվում ողջ Սամեգրելոյի բնակչությունը: Սրբավայրում աղոթում էին նաև Սվանեթիի բնիկները:

Աղբյուր 8. Իլորիի Սուրբ Գիորգի եկեղեցին ռուսական գմբեթով: Վերանորոգվել է զավթիչ իշխանության կողմից:

VIII-XI դարերում ժամանակակից Աբխազիայի տարածքում կառուցված տաճարները շատ ընդհանուր բան ունեն Աբխազիայից ամենահեռու գտնվող Կախեթիի նման տիպի հուշարձանների հետ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Գտի՛ր տեղեկություններ` ի՞նչ վիճակում են Աբխազիայի տարածքում գտնվող վրացական մշակույթի հուշարձանները: Դատողությո՛ւն արա` դու և քո հասակակիցներն ի՞նչ կարող եք անել, որ հասարակությունն այս խնդրին ուշադրություն դարձնի: 6. Ինչի՞ մասին է վկայում Աբխազիայում և Կախեթիում առկա տաճարների նմանությունը: 7. Ժամանակային գծի վրա տեղադրի՛ր տեքստում հիշատակված Աբխազիայի նախաքրիստոնեական և քրիստոնեական մշակույթի հուշարձանների ստեղծման տարեթվերը:

24

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

ԻՆՉ ԳԻՏԵՄ ԵՎ ԻՆՉ ԵՄ ԿԱՐՈՂ Պատրաստի՛ր շնորհանդես PPT-ում, «Տնտեսության ամենահեռանկարային բնագավառը Աբխազիայում» թեմայով: Շնորհանդեսի հանգուցային հարցն է. Տնտեսության ո՞ր բնագավառի զարգացումն է ավելի հեռանկարային Աբխազիայի համար` գյուղատնտեսությունը, թե՞ զբոսաշրջությունը: Այդ նպատակով.  Հիշի՛ր.

ա) Գյուղատնտեսության ո՞ր Աբխազիայում և ինչպե՞ս:

բնագավառներն

են

զարգացած

բ) Ի՞նչ հանգստավայրեր կան Աբխազիայում: Համացանցում գտի՛ր տեղեկություններ` ի՞նչ տեսարժան վայրեր կան այնտեղ:  Տետրի մեջ գծի՛ր աղյուսակ և գրի՛ր. «Ի՞նչ առավելություններ ունի

գյուղատնտեսությունը և ի՞նչ առավելություններ` զբոսաշրջությունը». Գյուղատնտեսություն

Զբոսաշրջություն

 Դասարանին ներկայացրո՛ւ շնորհանդես PPT-ում:  Շնորհանդեսից հետո կազմակերպե՛ք քննարկում այն մասին, թե ո՞ր

բնագավառի զարգացումն է ամենահեռանկարայինը Աբխազիայում: Հիմնավորե՛ք ձեր կարծիքը:

Աղբյուր 1. Զբոսաշրջիկները Նոր Աֆոնի քարանձավում

ԱԲԽԱԶԻԱ

25

ԲԱԺԻՆ 7.

ԹԲԻԼԻՍԻ Այս բաժնում կսովորես, թե որտեղ է գտնվում և ինչպիսի պայմաններ ունի Թբիլիսին, կծանոթանաս նրա հիմնադրման մասին լեգենդին, նրա հիմնադիր Վախթանգ Գորգասալիի պատմությանը, կիմանաս, թե ինչպես դարձավ Թբիլիսին բազմազգ, բազմակրոն և բազմամշակույթ քաղաք, ավանդաբար ինչ գործունեությամբ էին զբաղված թբիլիսցիները, ինչ փոխադրամիջոցներից էին օգտվում նրանք հնում և ինչից են օգտվում այսօր, ինչպիսին էր ամենօրյա կյանքը XIX դարի Թբիլիսիում, ինչ է նշանակում մայրաքաղաք, ինչու է Թբիլիսին համարվում ինչպես Վրաստանի, այնպես էլ ողջ Կովկասի կենտրոն, ինչու է նա այսօր էլ ձգում ոչ միայն Վրաստանի բոլոր երկրամասերում ապրող մարդկանց, այլև` միլիոնավոր զբոսաշրջիկների աշխարհի տարբեր երկրներից:

! didgori

diRomi

! diR

lsis t

v

vera wyneTi !

beTania !

T

r

s e T i l a i

wavki kojori ! ! kikeTi

26

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

d q e

pirobiTi aRniSvnebi dasaxlebuli punqtebi

ahesi

Tbilisis dasaxleba

! !

sxva dasaxlebuli punqti kurorti

mtkvari

gzebi gamziri pirobiTi aRniSvnebi quCa dasaxlebuli punqtebi rkinigza

zahesi !

Tbilisis dasaxleba

sazRvrebi

sxva dasaxlebuli punqti ! kurorti ! mxaris

gzebi

mtkvari

sxva aRniSvnebi gamziri quCa simaRliTi niSnuli rkinigza

629 m. yeenis gora

mdinare sazRvrebi mxaris tba, wyalsacavi

Tb

diRomi

!

il

sxva aRniSvnebi CanCqeri

simaRliTi niSnuli

is

ri va

i av

mtk

ri va

v era

m. maxaTa 628

kus tba

tba, wyalsacavi

CanCqeri

912 m. didi 912 gora m. didi gora

m. maxaTa 628

evi

i ni

WinoiW

r

l

i

! tabaxmela

l

mtkva

o

wavkisi !

orx

d ioqroyana ! q e

evi

m. mTawminda 720

orx

da 720

mdinare

i av

mtk

gora i s 629 m. yeenis 684 wy diRm kvirikobis mTa i s wy a l T bm. il a li sa isi ! patara lilo m. Zegvi 684 s c wy mTa lilo! a l m. kvirikobisdidi 632 lsis tba sa ! patara lilo m. Zegvi c !

632 didi lilo

r

mtkva

i 0

0

2 km

2 km

27

7.1

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔ ԹԲԻԼԻՍԻՆ Որտե՞ղ է գտնվում և ինչպիսի՞ պայմաններ ունի Թբիլիսին:

Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսին գտնվում է Արևելյան Վրաստանում: Այստեղ իրար սահմանակցում են Քվեմո Քարթլին և Շիդա Քարթլին: Քաղաքը կառուցված է Քուռ գետի երկու ափերին` Թբիլիսիի գոգավորության մեջ: Թբիլիսիի տարածքում Քուռ գետին է միանում Վերե գետը, որի կիրճում քաղաքի մի քանի թաղամաս է գտնվում: Թբիլիսիի գոգավորությունը ծովի մակերևույթից 350-400 մետր բարձրության վրա է, իսկ նրա շուրջը գտնվող որոշ լեռների լանջերի բարձրությունը գրեթե 1500 մետրի է հասնում: Միջին և բարձր բարձրություն ունեցող լեռները հիմնականում Քռի աջ կողմում են, իսկ ձախ կողմում առավելապես հարթ ռելիեֆ է: Թբիլիսիում են գտնվում չորս` Լիսիի, Կրիայի, Գլդանիի մեծ և փոքր լճերը, ինչպես նաև ջրամբար, որը բնակչությունը Թբիլիսիի ծով է կոչում: Հին Թբիլիսին, այսօրվա Թբիլիսիի համեմատ, ավելի փոքր մակերես էր զբաղեցնում: Նրա աշխարհագրական սահմաններն անցյալում հաճախ էին փոխվում և այսօր էլ փոխվում են: Սկզբնական Թբիլիսին հիմնադրվել է այսօրվա Աբանոթուբանիի (Բաղնիքների թաղամասի) տարածքում: Ավելի ուշ այն տարածվեց Քուռ գետի երկու ափերով, հիմնականում՝ երկարությամբ զարգացավ: 20-րդ դարում Թբիլիսին երկարությամբ շատ մեծացավ, և քաղաքի թաղամասերի միջև հաղորդակցությունը դժվարացավ: Որպեսզի քաղաքը համաչափ զարգանար, իշխանությունը Մթածմինդայի սարավանդի վրա որոշեց նոր բնակելի թաղամաս կառուցել: Որպեսզի թաղամասը քաղաքի հետ կապեին, անցկացրին ֆունիկուլյոր կամ ճոպանային երկաթգիծ: Երբ այն կառուցվեց, և նաև պլանավորվում էր նոր բնակելի տների կառուցում, սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, և շինարարությունն ընդհատվեց:

Աղբյուր 1. Թբիլիսիի կենտրոնական թաղամասերը և նրան միացված գյուղերը

28

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 2. Թբիլիսի, 1671 թվական: Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի նկարը

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 3. Թբիլիսի, 1701 թվական: Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Տուրնեֆորի նկարը

Ավելի ուշ Մթածմինդայի (Մամադավիթի) լեռնաշղթայի վրա կազմակերպվեց ժամանցային զբոսայգի և ֆունիկուլյոր, նույն տեղում կառուցվեց հեռուստատեսային աշտարակ, որը դարձավ Թբիլիսիի աշխարհագրական խորհրդանիշներից մեկը: Թբիլիսին հատկապես ընդարձակվեց XX դարի երկրորդ կեսից: Այն ժամանակ ստեղծվեցին շատ նոր թաղամասեր` Դիղոմիի զանգվածը, Թէմքա-ն, Գլդանին, Դիդի Դիղոմին, Վարկեթիլին, Վազիսուբանին, Սանզոնան և այլն: Թբիլիսին այսօրվա տեսքը ստացավ XXI դարում: Համաձայն նոր վարչական բաժանման, Թբիլիսիի կազմի մեջ ընդգրկվեցին նրա շուրջը եղած գյուղերը` Ծավկիսին, Շինդիսին, Կոջորին, Ծղնեթին, Դիղոմի գյուղը, Լիսին, Մուխաթծղարոն և այլն:

1. Ինչ ես կարծում, ի՞նչն էր հարուցում Թբիլիսիի աշխարհագրական սահմանների փոփոխություն: 2. Ըստ քեզ՝ Թբիլիսիի ո՞ր մասն է արտացոլված Աղբյուր 2-ում: 3. Նկարագրի՛ր` ինչպիսի՞ն է ճանապարհորդների աչքով տեսած Թբիլիսին (Աղբյուր 2 և 3): 4. Համեմատի՛ր Աղբյուրներ 1, 2, և 3-ը և ենթադրությո՛ւն արտահայտիր փոփոխությունների մասին:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Գտի՛ր լրացուցիչ տեղեկություններ ֆրանսիացի ճանապարհորդներ Շարդենի և Տուրնեֆորի մասին: Ե՞րբ են նրանք ճանապարհորդել Վրաստանում: Ե՞րբ են եղել Թբիլիսիում: 6. Համացանցի օգնությամբ որոշի՛ր` ի՞նչ թաղամասեր կան ժամանակակից Թբիլիսիում: ԹԲԻԼԻՍԻ

29

7.2

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՀԻՄՆԱԴՐՈՒՄԸ Ի՞նչ է պատմում մեզ լեգենդը Թբիլիսիի հիմնադրման մասին:

Վախթանգ Գորգասալի Ըստ վրացական պատմական աղբյուրների` Վախթանգ Գորգասալիի հայրը` Միհրդատը, շուտ է վախճանվել, և 7 տարեկան Վախթանգին միայն Սագդուխտ թագուհին էր մեծացնում: Վախթանգը գահ բարձրացավ 15 տարեկանում և 45 տարի թագավորեց: Նա վախճանվել է 60 տարեկան հասակում ճակատամարտի ժամանակ ստացած վերքերից: Իր ողջ կյանքն անցկացրել է Պարսկաստանի հետ պատերազմներում: Նա փորձում էր Վրաստանի թագավորությունը պաշտպանել պարսիկ զավթիչներից: Վախթանգ Գորգասալին դիմադրում էր Վրաստանում պարսիկների կրոնի տարածմանը և մինչև վերջ քրիստոնեության պահապանն էր: Նրա մեծ ջանքերի արդյունքում Վրաստանի եկեղեցին ավտոկեֆալիա, այսինքն` անկախություն ձեռք բերեց: Այս վաստակի համար Վրաստանի եկեղեցին Վախթանգ Գորգասալիին սրբերի շարքն է դասել:

Թբիլիսիի հիմնադրումը կապվում է թագավոր Վախթանգ Գորգասալիի անվան հետ: Սկզբից Քարթլիի թագավորության մայրաքաղաքը Մցխեթան էր, սակայն V դարում Վախթանգ Գորգասալիի որոշումով սկսեցին նոր մայրաքաղաքի կառուցումը և այն անվանեցին Թբիլիսի: Նրա հիմնադրման հետ կապված լեգենդ գոյություն ունի: Լեգենդ Թբիլիսիի հիմնադրման մասին Վախթանգ թագավորը խիտ անտառներով ծածկված վայրերում որս էր անում: Որսորդների քերծեները փասիան թռցրին: Փասիանի հետևից թռավ թագավորի շահենը: Երկու թռչուններն էլ կորան տեսադաշտից: Որսորդները հետքով գնացին և վերջում հասան մի վայրի, որտեղ գետնի տակից ջուր էր բխում: Երկու թռչուններն էլ խեղդվել էին տաք ջրի մեջ: Ուղեկցող անձինք թագավորին զեկուցեցին, որ ջուրը բուժիչ հատկություններ ունի: Թագավորը շատ հավանեց վայրը և հրաման արձակեց, որ այնտեղ քաղաքի շինարարություն սկսեն, իսկ նորակառույց քաղաքն անվանեց Թբիլիսի: Վախթանգ Գորգասալին ցանկանում էր մայրաքաղաքը Մցխեթայից Թբիլիսի տեղափոխել: Բայց նա չտեսավ մայրաքաղաքի տեղափոխությունը: Շուտով թշնամիների դեմ ճակատամարտում նա զոհվեց: Հոր սկսած գործն ավարտեց նրա որդին` Դաչին, ով մայրաքաղաքը վերջնականապես Մցխեթայից Թբիլիսի տեղափոխեց: Այն տեղանքը, որտեղ այսօր էլ է տաք ջուր բխում գետնի տակից, կոչվում է Աբանոթուբանի: Իր գոյության ընթացքում վրացիները մայրաքաղաքը նաև Տփիլիսի են կոչել: Միայն 1936 թվականին այդ անվանումը փոխարինեցին Թբիլիսիով: Ճիշտ է, քաղաք Թբիլիսին Վախթանգ Գորգասալին է հիմնադրել, սակայն այստեղ մարդիկ ապրել են նաև դրանից առաջ:

Աղբյուր 1. Վախթանգ Գորգասալիի հուշարձանը, որը ֆունիկուլյորի և հեռուստատեսային աշտարակի հետ Թբիլիսիի խորհրդանշանն է համարվում:

30

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 2. Աբանոթուբանի` վայր, որտեղ, լեգենդի համաձայն, փասիանը և շահենը խեղդվել են տաք ջրի մեջ:

Վախթանգ Գորգասալիի մասին պատմությունը շատ տեղեկություններ է պահպանել: Հայտնի է, որ նա շատ բարձրահասակ էր և ֆիզիկապես ուժեղ: Նա այնքան արագ էր վազում, որ կարող էր փախչող եղնիկի հասնել: Վախթանգ Գորգասալիի մասին շատ գրքեր են գրվել և բազմաթիվ վավերագրական ֆիլմեր նկարահանվել:

Աղբյուր 3. Վախթանգ Գորգասալիի որմնանկարը (Վախթանգ Գորգասալին բոլոր որմնանկարներում որպես ռազմիկ սուրբ է ներկայացված:)

Ինչու էր Վախթանգ թագավորը Գորգասալի կոչվում «Գորգասալին» Վախթանգ թագավորի կեղծանունն էր և ոչ թե ազգանունը: Պարսիկներն էին նրան այդպես կոչել: Վախթանգ թագավորը կռվի ժամանակ այնպիսի սաղավարտ էր կրում, որի ետին մասում առյուծ էր պատկերված, իսկ առջևում` գայլ, իսկ պարսկերեն «գորգասալի» բառը գայլագլուխ է նշանակում, այդ պատճառով մարտի դաշտում, որտեղ Վախթանգ թագավորն էր հայտնվում, վախեցած պարսիկները փախչում էին և բացականչում. «Գայլագլուխն է գալիս»:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչ ես կարծում, հնարավո՞ր է արդյոք, որ Թբիլիսիի հիմնադրման մասին լեգենդը ճիշտ լինի: Հիմնավորի՛ր պատասխանը: 2. Օգտվի՛ր համացանցային ռեսուրսից և ծանոթացի՛ր տեղեկությունների Թբիլիսում անցկացված հնագիտական հայտնագործությունների մասին: Ի՞նչ եզրակացություններ կարող ես անել: 3. Հիշի՛ր անցած նյութը` ինչպե՞ս և որտե՞ղ էին վրացիները կառուցում քաղաքներ և համեմատի՛ր` որքանո՞վ է համապատասխանում Թբիլիսիի տարածքը քաղաքի համար անհրաժեշտ տեղանքին: 4. Տետրի մեջ լրացրո՛ւ աղյուսակ. Գիտեմ

Ուզում եմ իմանալ

Աղբյուր 4. Կադր Վախթանգ Գորգասալիի մասին ժամանակակից ֆիլմից

Սովորեցի

5. Տետրի մեջ կազմի՛ր երկու սյունականոց աղյուսակ. «Լեգենդ և իրականություն»: Ըստ քեզ, դասի տեքստի մեջ տրված տեղեկատվության մեջ ինչն է լեգենդ և ինչը` իրականություն: ԹԲԻԼԻՍԻ

31

7.3

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԷԹՆԻԿ ԿԱԶՄԸ Ինչո՞ւ էին Թբիլիսիում բնակություն հաստատում և այսօր ևս հաստատում են տարբեր ծագումով և տարբեր կրոնների մարդիկ:

ՀԱՅԵՐԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ ԲԱՌԱՐԱՆ Էթնիկ – նույնն է, ինչ՝ ազգային:

Թբիլիսին գտնվում է Եվրոպայից Ասիա և հարավից հյուսիս տանող ճանապարհների վրա: Դա է պատճառը, որ այստեղ հնուց տարբեր ժողովուրդներ էին հավաքվում: Դրանցից ոմանք ժամանակավոր էին բնակություն հաստատում, իսկ ոմանք` մշտապես: Այնպես որ, Վրաստանի մայրաքաղաքում վրացիների հետ մեկտեղ ապրում և գործունեություն էին ծավալում հայեր և պարսիկներ, հույներ և ռուսներ, գերմանացիներ և լեհեր, օսեր և էզդիներ, հրեաներ և թուրքեր, ասորիներ և լեկեր... Վրաստանի` Ռուսական կայսրության կազմի մեջ մտնելու պահին Թբիլիսիում ամենից շատ հայերն էին: Սակայն հայ անվանվող բնակչության թվում բոլորը էթնիկ հայեր չէին: Նրանց թվում կային Հայ Առաքելական Եկեղեցու հետևորդ վրացիներ, որոնց կրոնական տարբերության պատճառով հայեր էին անվանում: Թբիլիսիի հայ բնակչության մայրենի լեզուն վրացերենն էր: Միայն XIX դարի երկրորդ կեսից, երբ Թբիլիսի եկավ հայ բնակիչների մեծ խումբ, թբիլիսցի հայերի համար առաջատար լեզուն դարձավ հայերենը:

Աղբյուր 1. Թբիլիսցի հայեր, XIX դարի երկրորդ կես

Հովհաննես Թումանյան – հայ բանաստեղծ և հասարակական գործիչ, ապրել և ստեղծագործել է Թբիլիսիում: Ողջ իր կյանքը նվիրել է հայերի և վրացիների բարեկամությանը: Նրա տանը հավաքվում էին ժամանակի մտավորականները: Այսօր այդ տանը գործում է «Հովհաննես Թումանյանի տուն» գիտական-մշակութային կենտրոնը, որի շուրջ համախմբված են հայ և վրաց գրողներ և հասարակական գործիչներ:

32

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԹԲԻԼԻՍԻԻ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԿԱԶՄԻ ՄԵՋ Կամավոր միգրացիայի հետ մեկտեղ, Ռուսական կայսրությունը Թբիլիսիում նպատակաուղղված բնակեցնում էր տարբեր ժողովուրդների և էթնիկ առումով խայտաբղետ դարձնում ոչ միայն Թբիլիսին, այլ նաև ողջ Վրաստանը: Սակայն վրացիներն ուրիշ ժողովուրդների հետ համագոյակցության երկար ժամանակների ավանդույթ ունեին: Տարբեր լեզուներով խոսող մարդիկ Թբիլիսիում խաղաղ ապրում էին: Լեզվական և էթնիկ տարբերությունը դիմակայություն չէր առաջացնում:

Աղբյուր 2. Անգլիացի դիվանագետ սըր Ջոն Օլիվեր Ուորդրոպը՝ Թբիլիսիի մասին Այնտեղ ապրում են ոչ միայն վրացիներ, այլ նաև ռուսներ, հայեր, պարսիկներ, թաթարներ, մի քիչ եվրոպացիներ, մասնավորապես՝ գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ և այլոք: Թբիլիսին այնպիսի քաղաք է, որտեղ մարդ կարող է այնպես ապրել, որ թախիծը չտանջի նրան:

Աղբյուր 3. Պարսիկները Թբիլիսիում, XIX դարի երկրորդ կես

Միրզա Ֆաթալի Ախունդով Թբիիսիում գործունեություն էր ծավալում անվանի ադրբեջանցի գրող և լուսավորիչ Միրզա Ֆաթալի Ախունդովը (1812-1878): Նա Թբիլիսիում որպես թարգմանիչ էր աշխատում փոխարքայի գրասենյակում, թուրքերեն և պարսկերեն էր դասավանդում Թբիլիսիի գավառական ուսումնարանում: Միրզա Ֆաթալի Ախունդովի պիեսով 1873 թվականին սկսվում է ադրբեջանական թատրոնի պատմությունը: Նրան կոչում էին նաև «թաթար Մոլիեր»: Ախունդովի «Խանի վեզիր» պիեսն առաջին անգամ թարգմանել է վրաց բանաստեղծ Ակակի Ծերեթելին: Նույն թվականին այն վրացական բեմ բարձրացավ: Անվանի վրաց բանաստեղծ Գրիգոլ Օրբելիանիի նախաձեռնությամբ Միրզա Ֆաթալի Ախունդովին հուղարկավորել են Թբիլիսիում, ներկայիս բուսաբանական այգու տարածքում, որտեղ առաջ մահմեդական գերեզմանոց էր: Այսօր Օրթաճալայում գործում է Ախունդովի անվան գրական սրճարան-սալոն, որը թբիլիսցիների սիրելի վայրերից մեկն է:

Աղբյուր 4. Միրզա Ֆաթալի Ախունդովի հուշարձանը Թբիլիսիի թիվ 73 հանրային դպրոցի բակում

ԹԲԻԼԻՍԻ

33

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչ ես կարծում, Թբիլիսին ինչո՞ւ դարձավ տարբեր ժողովուրդների հավաքատեղի: 2. Ըստ Աղբյուր 1-ի` հայերն ի՞նչ գործունեություն էին ծավալում Թբիլիսիում: 3. Ըստ քեզ, ի՞նչ նշանակություն ունի կոնկրետ անհատի գործունեությունը ժողովուրդների միջև բարեկամության ամրապնդման մեջ, դու ի՞նչ ներդրում կարող ես ունենալ այս բարեկամության մեջ և ինչպե՞ս: 4. Ըստ Աղբյուր 2-ի, ի՞նչ կարող է նշանակել Ուորդրոպի արտահայտությունը Թբիլիսիի մասին: 5. Ըստ Աղբյուր 3-ի, ենթադրություն արտահայտի՛ր` ի՞նչը կարող էր լինել պարսիկների հիմնական գործունեությունը Թբիլիսիում:

XIX դարի սկզբից Թբիլիսիի բնակչության թիվն արագ աճում էր ոչ միայն Վրաստանի տարբեր պատմա-ազգագրական երկրամասերից տեղափոխված բնակչության, այլև ոչ վրացական էթնիկ խմբերի հաշվին: Հին Թբիլիսին ուներ ևս մեկ առանձնահատկություն: Ամռանը բնակչությունն ավելանում էր, իսկ ձմռանը` պակասում: Ուրիշ երկրներից Թբիլիսի եկած բնակչությունն աշխատանքի հենց ամռանն էր գալիս: XX դարի սկզբին բնակչության գրեթե կեսը ժամանակավոր ապրողներն էին: Դրանց թվում ամենաշատը միշտ պարսիկներն էին լինում: Եթե 1864 թվականի ամռանը պարսիկների թիվը 7000 էր, ձմռանը, այսինքն` մշտապես ապրող, միայն 529 մարդ մնաց: Որոշ ժամանակ անց Թբիլիսիի էթնիկ իրավիճակը փոխվեց: Բնակչության մեծամասնությունը կազմում էին վրացիները: Պարսիկների թիվը նշանակալիորեն նվազեց, հայերի և ադրբեջանցիների թիվը գրեթե նույնն է: Թբիլիսիում հայերն ու ադրբեջանցիները անցյալում հիմնականում հին թաղամա­ սերում էին ապրում` Աբանոթուբանիում և Հավլաբարում, իսկ այսօր նրանք ապրում են նաև ուրիշ թաղամասերում:

ԳԵՐՄԱՆԱՑԻՆԵՐԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ XIX դարում Ռուսաստանի իշխանության թույլտվությամբ Թբիլիսիում բնակվեց գերմանացիների բավականին մեծ խումբ: Նրանք Գերմանիայից հեռացել էին կրոնական և տնտեսական պատճառներով և պատսպարվել Վրաստանում: Գերմանացիները շատ նորությունների հիմք են դրել: Նրանց հետ է կապվում Թբիլիսիում եվրոպական հացաբուլկեղենի փռերի, գարեջրի գործարանների հիմնումը, տարբեր արհեստների

Աղբյուր 5. Գերմանական եկեղեցին, նույն՝ Կիրխեն, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, 1946-1947 թվականներին, Մարջանիշվիլիի հրապարակը վերականգնելիս, այն ժամանակվա իշխանությունը գերմանացի ռազմագերիներին է քանդել տվել:

34

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

զարգացումը: Գերմանացիները Վրաստանում ութ բնակավայր են հիմնել, այդ թվում, երկուսը՝ Թբիլիսիում. մեկը ներկայիս Դավիթ Աղմաշենեբելիի պողոտայի հարակից տարածքում, իսկ մյուսը` Դիդուբեում:

Աղբյուր 6. Գերմանացի Ա.Տունյեֆի գինու խանութը: Մակագրությունը. «Կախեթական գինիներ»

Խորհրդային իշխանությունը 1941 թվականին գերմանացիներին աքսորեց Միջին Ասիայի երկրներ: Չնայած դրան` նրանց հետքը Թբիլիսիում այսօր էլ պահպանված է: Օրինակ` գերմանացիների կառուցած շենքերը նորացված Դավիթ Աղմաշենեբելիի պողոտայում թբիլիսցիների և օտարեկրացի զբոսաշրջիկների մեծ հավանությանն են արժանանում:

Աղբյուր 7. Թբիլիսիում գերմանացի ճարտարապետի նախագծով կառուցած պալատ (1895 թ.), որտեղ այսօր Թատրոնի, երաժշտության, կինոյի և պարարվեստի թանգարանն է:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Ինչո՞ւ տեղափոխվեցին գերմանացիները Վրաստան: 7. Ինչ ես կարծում, ի՞նչ հետևեց գերմանացիների բնակեցմանը Թբիլիսիում և, ընդհանրապես, Վրաստանում: 8. Գտի՛ր տեղեկություններ Թբիլիսիում գերմանական ժառանգության մասին և ուսուցչի հետ պլանավորի՛ր էքսկուրսիա` դիտելու այդ ժառանգությունը: 9. Կազմե՛ք երկսյունակ աղյուսակ. «Ի՞նչ գործունեություն են ծավալում հայերը, պարսիկները և գերմանացիները Թբիլիսիում»: ԹԲԻԼԻՍԻ

35

7.4

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱԶՄԸ Թբիլիսիում ինչ կրոնական խմբեր են հանդիպում:

ԲԱՌԱՐԱՆ Լյութերանական – XVI դարից ի վեր Գերմանիայում քրիստոնեական բողոքական դավանանքի հետևորդ: Հավատացյալների հոտ – բնակչություն, որը մեկ որոշակի եկեղեցում է մասնակցում ծիսական արարողությունների:

Բազմազգ Թբիլիսիում գոյություն ուներ նաև կրոնական բազմազանություն: Հին Թբիլիսիում իրար շատ մոտ են գտնվում վրացական ուղղափառ տաճարները, հայոց եկեղեցին, սինագոգը և մզկիթը: Այստեղ էր նաև կաթոլիկ եկեղեցին: XIX դարի սկզբից այնտեղ գերմանացի լյութերանականներ էին ապրում: Նրանք էլ ունեին իրենց աղոթատունը, որը կիրխե էր կոչվում: Առանձին եկեղեցի ունեին նաև հույն ուղղափառները: Քաղաքում շատ ուղղափառ եկեղեցիներ կային: Ի տարբերություն կաթոլիկության, ուղղափառ քրիստոնեության մեջ ժամերգությունները սեփական, ազգային լեզվով են ընթանում. վրացիները վրացերեն են աղոթում, ռուսները` ռուսերեն, հույները` հունարեն … Ուստի թբիլիսցի հույները սեփական եկեղեցին կառուցեցին, որպեսզի իրենց լեզվով աղոթեին: 1825 թվականի Թբիլիսիում, տասներկու վրացական եկեղեցու հետ, կար նաև չորս ռուսական և երկու հունական եկեղեցի:

Նարիղալայի պատմությունը Թբիլիսիի հիմնադրման պես կառուցվեց բերդ-ամրոց, որը Դեդացիխե էին անվանում: Թշնամիներն այն բազմիցս քանդել են: Թշնամիներից մեկը բերդը Նարիղալա կամ Փոքր բերդ կոչեց: Այնտեղից լավ երևում են տարբեր կրոնների հետևորդների աղոթատեղիները:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչ ես կարծում, ի՞նչն է հարուցել Թբիլիսիում հայկական եկեղեցիների քանակի աճ մեկ դարի ընթացքում:

36

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 1. Թբիլիսիի մահմեդական մզկիթը Նարիղալա բերդի ֆոնին

Թբիլիսիում ամենանշանակալի ուղղափառ կենտրոնը Սիոնիի տաճարն էր, որը պարսիկ Աղա Մահմադ խանն է անարգել: Սակայն վրացիները շատ շուտ այն կարողացան վերականգնել: XVIII դարի երկրորդ կեսին Թբիլիսիում հինգ հայկական եկեղեցի կար, XIX դարի երկրորդ կեսին` տասը: Իսլամը երկու հիմնական ուղղությունների է բաժանվում. շիիզմ և սուննիզմ: Թբիլիսիում ապրում էին և՛ շիաներ, և՛ սուննիներ: Ուստի քաղաքում կային ինչպես շիական, այնպես էլ սուննիական մզկիթներ: Շիական մզկիթը գոյություն ուներ միջին դարերից, իսկ սուննիականը միայն XIX դարում կառուցեցին: Այս առումով ևս Թբիլիսին յուրահատկություն

ուներ: Խորհրդային շրջանում իշխանությունը մզկիթներից մեկը քանդեց: Դրանից հետո երկու մահմեդական համայնքներն էլ, որոնք աշխարհի բոլոր երկրներում դիմակայում են իրար, Թբիլիսիում մեկ մզկիթում, իրար կողք-կողքի են աղոթում: Հնում Թբիլիսիում Կլդե թաղամասում զրադաշտական­ ների «Աթեշգա»՝ աղոթատեղի կար: Հին պարսիկների այս աղոթատեղը մեզ է հասել փլատակների տեսքով: Թբիլիսիի կրոնական առումով տարբեր բնակիչներ նեղության կամ հիվանդության պահին օգնության էին դիմում միմյանց սրբերին: Մամադավիթի եկեղեցում, վրացիների հետ, «Դավիթոբա» տոնակատարությանն էին մասնակցում հայեր, թուրքեր, քրդեր … Նույնն էր լինում նաև «Բարբարոբա» տոնակատարությանը Նավթլուղիում: XX դարում Վրաստանում և Թբիլիսիում տարածվեցին մի քանի նոր կրոններ, որոնք մինչ այդ անծանոթ էին քաղաքին: Դարավոր պայքարից հետո աշխարհի հիմնական եկեղեցիները համաձայնության եկան, որ չեն փորձի միմյանցից խլել հավատացյալների և սեփական հավատը չեն պարտադրի ոչ ոքի: Արդի դարաշրջանում երկրների մեծ մասում, այդ թվում՝ Վրաստանում, կրոնական ազատություն է, և բոլորը կարող են հետևել իրենց նախընտրած կրոնին:

Աղբյուր 3. Կինոռեժիսոր և նկարիչ Սերգո Փարաջանովը Թբիլիսիի մասին Ես ծնվել և մեծացել եմ մեծ Թբիլիսիում, որտեղ ասորին և ուկրաինացին, քուրդը և ռուսը, հայը և ադրբեջանցին, վրացին և հույնը, թուրքը և լեհը, իսպանացին և գերմանացին, էստոնացին և հրեան մեկ մեծ ընտանիքով, մեկ մեծ տան մեջ էին ապրում և ապրում են: Այս քաղաքն իր կոլորիտը, իր բույրն ու ազատությունն ունի: Այս քաղաքում մեկ հրապարակում են գտնվում ռուսական, հայկական և վրացական եկեղեցիները, հրեական սինագոգը և մահմեդական մզկիթը … Սա հրաշք է, որը միշտ իմ սրտում է:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

2. Ինչո՞վ կարող ես բացատրել այն փաստը, որ միայն Թբիլիսիի մզկիթում են սունիներն ու շիաները միասին խաղաղ աղոթում, իսկ ուրիշ երկրներում դիմակայում են իրար: 3. Ինչպե՞ս ես գնահատում թբիլիսցիների այն արարքը, երբ նեղության ժամին նրանք միմյանց սրբերից են օգնություն հայցում: 4. Ի՞նչ եզրակացություն կարող ես անել ծագումով հայ թբիլիսցի Սերգո Փարաջանովի բառերից (Աղբյուր 3):

Աղբյուր 2. Թբիլիսի Սուրբ Նիկողայոս հունական եկեղեցին

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Գտի՛ր՝ ուրիշ ի՞նչ կրոնական համայնքներ գոյություն ունեն այսօրվա Վրաստանում, և ինչո՞ւ է դրանց մեծ մասը Թբիլիսիում հավաքված: 6. Համադասարանցիներիդ հետ կազմի՛ր Թբիլիսիի այն վայրերի ցանկը, որոնք ցանկանում եք դիտել ձեր գիտելիքը հարստացնելու համար: Ներկայացրե՛ք ձեր փաստարկները և ցանկը դպրոցի ղեկավարությանը և խնդրե՛ք կազմակերպել էքսկուրսիա Թբիլիսիում: Դասարանում կազմակերպե՛ք հարցում և ըստ դրա՝ պլանավորե՛ք էքսկուրսիայի ժամանակացույցը:

ԹԲԻԼԻՍԻ

37

7.5

ԹԲԻԼԻՍՑԻՆԵՐԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Արհեստագործության ո՞ր բնագավառներն էին զարգացած Թբիլիսիում:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ուշադիր դիտի՛ր Թբիլիսիի համքարական ընկերության նկարը (Աղբյուր 1): Ուշադրությո՛ւն դարձրու միջավայրին, մանրամասներին, հագուստին և այլն: Ի՞նչն է հուշում այն մասին, որ նրանք, իսկապես, համքարության ներկայացուցիչներ են: Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ չկան նրանց շրջանում կանայք:

ԹԲԻԼԻՍՅԱՆ ՀԱՄՔԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Հնում թբիլիսցիների տնտեսական գործունեության մեջ առաջատար բնագավառ էր արհեստագործությունը: Արհեստավորները Թբիլիսիում ունեին արհեստավորների միավորումներ` համքարություններ: Թբիլիսցի արհեստա­ վորները համքարությունը ստեղծում էին՝ ըստ արհեստների: Սակայն, Թբիլիսիում կային նաև էթնիկ պատկանելությամբ միավորված համքարություններ: Օրինակ` կլայեկիչները միայն լեզգիներն էին: Առանձին համքարություն ունեին պարսիկ կոշկակարները և թաթար որմնադիրները: Համքա­ րության կազմում բացի վարպետներից ընդգրկված էին ենթավարպետները և աշկերտները: Ենթավարպետը վարպետա­ցման միջին և պարտադիր աստիճան էր, իսկ մինչ ենթավարպետ դառնալն, անհրաժեշտ էր անցնել աշկերտության դասընթաց: Համքարությունում միավորված վարպետները տարին մեկ անգամ հավաք էին կազմակերպում: Այդ ժամանակ տեղի էր ունենում ենթավարպետների կազմից վարպետների կարգումը: Համքարության ուստաբաշը օծման ենթակա ենթավարպետին օրհնում էր, այնուհետև մի ձեռքով բռնում էր նրա երկու ձեռքի բթամատերը և երկու այտերին ապտակում երեքական անգամ: Ապտակելը համարվում էր օծման ենթակայի հասունացման խորհրդանիշ: Միաժամանակ գառ էին մատաղ անում: Այսպես

Աղբյուր 1. Թբիլիսյան համքարական ընկերություն, XX դարի սկիզբ

38

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

էին ընդունում համքարական միավորման մեջ նոր անդամի: Համքարություններն ունեին վրացերեն մակագրություններով դրոշներ: Թբիլիսիում գործունեություն էին ծավալում արհեստա­ գործության բազմաթիվ բնագավառների ներկայացուցիչներ` տրեխագործներ, կոշկակարներ, տարբեր նշանակության այն ժամանակվա հագուստ կարողներ կամ դերձակներ և այլն: Թբիլիսիում մեծ քանակությամբ դարբիններ կային, որոնց համքարությունում միավորված էին նաև ոսկերիչները, թիթեղագործները, կաթսայագործները և այլն: Հյուսների/ ատաղձագործների համքարությունում միավորված էին փայտագործ վարպետները: Հացթուխների համքարությունում, հիմնականում, ռաճացիներն էին ընդգրկվում: Թբիլիսին ոչ միայն Վրաստանի, այլ նաև ամբողջ Հարա­ վային Կովկասի ինչպես արհեստագործության, այնպես էլ առևտրային մեծ կենտրոնն էր: Արհեստագործական արտադրանքը վաճառվում էր բազմաթիվ կրպակներում և շուկաներում: ՆՈՐ ՀԱՄՔԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ` ԱՐՀԵՍՏԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Ճիշտ է, Թբիլիսիում այսօր այլևս չկան համքարություններ, սակայն դեռևս գոյություն ունեն արհեստավորների և այլ ոլորտների ներկայացուցիչների միավորումներ: Այժմ դրանք կոչվում են արհեստակցական միություններ կամ արհմիություններ: Արհմիությունների հիմնական պարտա­ կանությունն է նրա անդամների մասին հոգածությունը և տարբեր միջոցառումների կազմակերպումը: Այս կամ այն աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության համար արհմիությունը հաճախ համընդհանուր գործադուլներ է կազմակերպում: Արհմիությունում անդամագրվելու ժամանակ այլևս չի անցկացվում որևէ հատուկ ծիսակարգ: Արհմիությունը կարող է լինել ինչպես ըստ մասնագիտությունների, այնպես էլ ընդհանուր: Եթե հնում արհեստագործության հիմնականում հայերը և այլ էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչներն էին հետևում, այսօր այս ոլորտում զբաղված են նաև վրացիները: Ի տարբերություն հին ժամանակների, արհմիություններն այլևս ազգային պատկանելությամբ չեն ստեղծվում: Ինչպես նաև` հատուկ ուսումնական հաստատություններում կարելի է ցանկացած արհեստի տիրապետել:

Աղբյուր 3. Արհմիությունների կողմից կազմակերպված գործարաններից մեկի աշխատակիցների գործողություն

Աղբյուր 2. Համքարության դրոշ

ԲԱՌԱՐԱՆ Կլայեկիչ – վնասված պղնձյա սպասքն է կյայեկում, վերականգնում: Ուստաբաշ – (ուստա՝ վարպետ, բաշ՝ գլուխ) համքարության ղեկավար, ավագ վարպետ: Կոշկակար – ոտնաման կարող կամ նորոգող:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 2. Ինչպիսի՞ն էին թբիլիսյան համքարություն ընդունվելու կանոնները: Ըստ քեզ, ինչո՞ւ էին տարբեր ծիսակարգեր անցկացնում՝ տարբեր համքարություններ ընդունելիս: 3. Իրար հետ համեմատի՛ր հին թբիլիսյան համքարությունը և ժամանակակից արհմիությունները. ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան դրանց միջև: 4. Անցկացրո՛ւ հարցում ընտանիքիդ անդամների և հարևանների շրջանում, անդամագրվա՞ծ են արդյոք նրանք արհմիություններում: Երբևէ օգնե՞լ է նրանց նման միավորումը, եթե այո, ապա` ինչպե՞ս: 5. Համեմատի՛ր դպրոցի աշակերտների ինքնակառավարման և արհմիությունների գործառույթները: ԹԲԻԼԻՍԻ

39

7.6

ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ ԵՎ ԱՌԵՎՏՐԻ ՎԱՅՐԵՐԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Ինչպե՞ս, որտե՞ղ և ո՞վ էր առևտուր անում Թբիլիսիում: ՄԵՅԴԱՆԸ` ԹԲԻԼԻՍԻԻ ԱՌԵՎՏՐԻ ԿԵՆՏՐՈՆ Դարեր շարունակ Թբիլիսին Հարավային Կովկասի գլխավոր առևտրային կենտրոնն էր: Քաղաքի կյանքում մեծ դեր էր կատարում շուկան: 1887 թվականին քաղաքում Հավլաբարի, Սալդաթի, Թուրքի, Մեյդանի և Վերայի շուկաներ կային, ինչպես նաև, մանր շուկաներ, որտեղ տարբեր առարկաներ կամ մթերքներ էին վաճառում, իսկ Թբիլիսիի գլխավոր առևտրային կենտրոնը Մեյդանն էր: Այստեղ առավոտ վաղ հավաքվում էին շինարարներ, հողագործներ, այգիներում և բանջարանոցներում սեզոնային աշխատողներ: Արհեստանոցը, վաճառականների կրպակները և շուկան իրարից անբաժան էին:

Աղբյուր 1. Մեյդանը՝ հնում

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ըստ քեզ, ինչի՞ն էր նպաստում առևտուրը: 2. Այսօր որտե՞ղ են առևտուր անում թբիլիսցիները: 3. Նկարագրի՛ր Աղբյուր 1-ը. ովքե՞ր են արտացոլված նկարում, ի՞նչ են անում, ի՞նչ են հագել, ինչպիսի՞ միջավայր է, տեսարանը և այլն:

40

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Արհեստագործության միևնույն կամ նման բնագավառները ստեղծում էին առանձին-առանձին «շարքեր»: Իրար կողք-կողքի շարված առևտրային և արհեստագործական կրպակներում գնորդներին իրենց արտադրանքն էին առաջարկում. կոշկակարները` կոշիկներ, թամբագործները` ձիու լծասարքեր, կաշվեգործները` կաշի: Այստեղ էին նաև ոսկերիչները, ատաղձագործները, զինագործները, թրագործները, քարտա­շ­ ները և այլն: 2010 թվականին Վրաստանում ստեղծվեց փաստաթուղթ, որտեղ թվարկված են Վրաստանում գոյություն ունեցած մասնագիտությունները, և դրանք բաժանված են տարբեր ուղղությունների և բնագավառների: Ի տարբերություն հին ժամանակների, ժամանակակից Թբիլիսիում և Վրաստանում շուրջ հազար մասնագիտություն գոյություն ունի:

XVIII դարի սկզբին քաղաքում երկու հարյուր հատ առևտրային կրպակ կար: Մի քանի տասնյակ տարի անց կրպակների թիվը հասավ հինգ հարյուրի: Շուկաները նաև հասարակական հավաքի վայրեր էին: Այնտեղ կարելի էր իմանալ նորությունները: Ժամանակակից Թավիսուփլեբա հրապարակի տեղում հնում, հիմնականում, փայտի և հարդի առևտուր էին անում: Ռիղեում հնում մոլոկաններ էին ապրում, որոնք զբաղվում էին ձիերի, ձկան վաճառքով:

ԲԱՌԱՐԱՆ Մոլոկաններ – Ռուսական Ուղղափառ Եկեղեցուց անջատված խումբ:

Աղբյուր 2. Թբիլիսցի արհեստավորներ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 4. Որոշի՛ր` ո՞ր բնագավառի արհեստավորներ են արտացոլված Աղբյուր 2-ում:

ՔԱՐՎԱՆՍԱՐԱՆԵՐԸ ՀԻՆ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Միջին դարերի Թբիլիսիում կային առևտրային կենտրոններ` քարվանսարաներ: Ամենամեծ քարվանսարաներն այսօրվա Սիոնի փողոցում էին գտնվում: XIX դարում նոր քարվանսարա­ ներ կառուցվեցին: 1850 թվականին Թբիլիսիում շուրջ տասներեք քարվանսարա կար: Քարվանսարաների վերին հարկերում հյուրասենյակներ էին, իսկ առաջին հարկերը զբաղեցնում էին կրպակները, արհեստանոցները և պահեստները: Որպես պահեստ էին օգտագործում նաև նկուղները: Հնում վրացիներն առևտրով չէին զբաղվում, ուստի Թբիլիսիում, հիմնականում, հայերն էին առևտրով զբաղվում: Ժամանակի ընթացքում վրացիները նույնպես սկսեցին զբաղվել առևտրով: Ամենահաջողակ վրացի վաճառականներից և ձեռներեցներից մեկն էր Դավիթ Սարաջիշվիլին: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 8. Համեմատի՛ր հին քարվանսարաներն ու այսօր գոյություն ունեցած առևտրային կենտրոնները, ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ ես տեսնում դրանց միջև: 9. Հիշի՛ր` վրացիների ազգագրական խմբերից առաջինը ովքե՞ր սկսեցին առևտրով զբաղվել և ինչո՞ւ: 10.Համացանցում գտի՛ր տեղեկություններ Դավիթ Սարա­ ջիշվիլիի մասին: Գնահատի՛ր նրա վաստակը Վրաստանի հանդեպ:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Թվարկի՛ր` դասի տեքստում անվանված մասնագիտություններից այսօր ո՞րը գոյություն չունի: Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ այլևս չկան այն մասնագիտությունները, որոնք հնում գոյություն ունեին Թբիլիսիում: 6. Թվարկի՛ր` ի՞նչ ժամանակակից մասնագիտություններ գիտես: 7. Դատողությո՛ւն ծավալեք` ե՞րբ և որտե՞ղ է առաջանում նոր մասնագիտությունների պահանջմունք: ԹԲԻԼԻՍԻ

41

7.7

ՓՈԽԱԴՐԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Ի՞նչ փոխադրամիջոցներից էին Թբիլիսիում օգտվում հնում և ինչի՞ց են օգտվում այսօր: ՉՈՐՔՈՏԱՆԻ «ՓՈԽԱԴՐԱՄԻՋՈՑԸ» ՀԻՆ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Համեմատի՛ր հնում գոյություն ունեցած սայլերը ժամանակակից ավտոմոբիլային տրայլերի հետ: Ի՞նչ առավելություններ և ի՞նչ թերություններ ունի դրանցից յուրաքանչյուրը: 2. Քարտեզի վրա (էջ 4-5) գտի՛ր` ի՞նչ ճանապարհ պետք է անցներ Վլադիկավկազից մինչև Թբիլիսի տարված ապրանքը: Դատողությո՛ւն արա` նման երկար ճանապարհին ճամփորդելու ի՞նչ դժվարություններ ու վտանգներ գոյություն ունեին: Այսօր կա՞ արդյոք նման խնդիր: Պատասխանը հիմնավորի՛ր:

Թբիլիսիին գյուղատնտեսական մթերքով, հիմնականում, նրա մերձակայքում բնակվող գյուղական բնակչությունն էր ապահովում: Ավելի ուշ, տարբեր ժամանակներում, այս գյուղերն ընդգրկվեցին Թբիլիսիի կազմի մեջ: XIX դարից այս բնագավառի մեջ ներգրավվեց գերմանական գաղութը: Քաղաքի հարակից գյուղերի բնիկները մթերքները շուկա տանելու համար, հիմնականում, օգտագործում էին սայլերը և ավանակները: Գյուղերից քաղաք եկած մածնավաճառը վաճառվելիք մածունի պուլիկները ավանակի վրա էր կախում: Քաղաքի նոր թաղամասերում եվրոպական տների շինարարության ժամանակ օգտվում էին այս գյուղերից եկած աշխատուժից: Նրանք շինանյութի հիմնական փոխադրողներն էին սայլերով: Մինչև XIX դարի 30-ական թվականները Դիղոմի գյուղից քառասուն սայլից բաղկացած «քարավան» էր դուրս գալիս, որը գյուղ էր վերադառնում մթնելիս: Հին Թբիլիսիում փոխադրամիջոցներից մեկը սայլն էր: Սայլերով մթերքներ էին ներկրում նաև հեռավոր վայրերից: Օրինակ` Դաղստանից Վլադիկավկազի տարանցմամբ, սայլերով բերում էին թաղիք և մահուդ: Հին թբիլիսցիները տոնակատարություններին աղոթելու էին գնում սայլերով: Նման դեպքերում սայլերը ծածկված էին խալիներով և թաղիքով, ինչը վրանով սայլ էին կոչում: Սայլի մեջ հիմնականում հարդ էր փռված, իսկ հարդի վրա` խալիներ և վերմակներ:

Աղբյուր 1. Վրանով սայլ, XIX դարի 70-ական թվականներ

42

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Թբիլիսիում բեռներ փոխադրելիս հիմնականում նախ` բեռնակիր անասուններն էին օգտագործում` ավանակներ, ջորիներ, ձիեր, եզներ: Դրանցից ամենատարածվածը ավանակն էր: Քաղաքում այն հիմնական բեռնափոխադրողն էր: Ամռանը և ձմռանը ավանակների վրա այս ու այն կողմից կախած քթոցներով տեղափոխում էին կանաչեղեն, միրգ, ծաղիկներ, ածուխ, փայտ: Ավանակներ սիրով օգտագործում էին նաև թուլուխչիները` ջուր փոխադրողները: Տեղափոխում էին նաև ցախ: Եղել են նաև այնպիսի դեպքեր, երբ ցախի (ինչպես նաև հարդի) մեծ կապոցները տեղափոխելիս երևացել են ավանակի միայն գլուխը և երկար ականջները: Բացի քթոցներից, բեռներ տեղափոխելու համար ավանակների վրա հաճախ կախում էին խուրջիններ և նաև՝ տիկեր: Հին թբիլիսցիների համար ուղտերը ևս օտար չէին: Հեռավոր վայրերից Թբիլիսի բեռները, հիմնականում, ուղտերի քարավաններն էին բերում: Հին թբիլիսցիների համար օտար չեն եղել նաև գահավորակները, որոնցով միայն արտոնյալ խավի ներկայացուցիչ տիկնայք էին տեղափոխվում: XIX դարի 60ական թվականներից երևացին եվրոպական կառքերը, որոնց լծված էր զույգ ձի: 1887 թվականի պաշտոնական տվյալներով, Թբիլիսիում գրանցված էր 520 կառավար և քառանիվ կառքի սեփականատեր:

ԲԱՌԱՐԱՆ Թուլուխչի – ջրկիր, որը փողոցից-փողոց անցնում, ջուր էր վաճառում: Թուլուխ – ջուր կրելու (ձիով և նմ.) տիկ կամ տակառ: Բեռնակիր – բեռ փոխադրող: Լծօղակ (ճապանի) – կաշվե օղակ` սայլի ամրագոտի:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 3. Դատողությո՛ւն արա` ինչպե՞ս ես հասկանում «ճապանծղվետա» (տանջանք, չարչարանք) բառի նշանակությունը:

Աղբյուր 2. Ուղտերի քարավանը Թբիլիսիում

Աղբյուր 3. Պարսիկ թուլուխչիները Թբիլիսիում, XIX դարի վերջ

Աղբյուր 4. Ֆայտոնը Թբիլիսիի փողոցում

ԹԲԻԼԻՍԻ

43

Աղբյուր 5. Թբիլիսիի փողոց, XIX դարի վերջ

ԲԱՌԱՐԱՆ Կոնկա – տրամվային նախորդող քաղաքային երկաթգիծ, որի վագոնին ձիեր էին լծված:

Աղբյուր 6. Լաստանավ, XIX դ.

44

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Թբիլիսցիները Քռի մի ափից մյուսը կամուրջներով և լաստանավերով էին տեղափոխվում: Լաստանավն առաջին անգամ 1847 թվականին են սարքել: Այն փայտերից էր կազմված: XIX դարի վերջին Թբիլիսիում գոյություն ուներ երկու` Վերայի և Դիդուբեի լաստանավ: Վերջինս Դիդուբեն կապում էր Դիղոմիի հետ և գործում էր մինչև 1953 թվականը: Լաստանավը Մուխրանի կամրջի տեղում էր, որը Ռիղեն և Հավլաբարն էր կապում իրար հետ: Ավելի ուշ, 1883 թվականին Թբիլիսիում հայտնվեց կոնկան, որին 1904 թվականին փոխարինեց տրամվայը:

Աղբյուր 7. Հին տրամվայ

ՓՈԽԱԴՐԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Ժամանակակից փոխադրամիջոցները նշանակալիորեն տարբերվում են հներից, ինչը տեխնոլոգիական առաջընթացի արդյունք է: XX դարից ի վեր Թբիլիսիում համարյա բոլոր տեսակի փոխադրամիջոցներն են տարածվել: Ֆունիկուլյոր, տրամվայ, տրոլեյբուս, ավտոբուս, ճոպանուղի և այլ փոխադրամիջոցներ: Թբիլիսին Կովկասում առաջին քաղաքն է, որտեղ մետրո են կառուցել: Նրա տարածքում են գտնվում միաժամանակ երեք օդակայաններ: Վերջին ժամանակներում Թբիլիսիում հեղինակություն է վայելում հեծանվով փոխադրվելը: Քաղաքի կենտրոնական թաղամասերում գծանշվել են և կազմակերպվել հեծանվուղիներ: Սակայն, Թբիլիսիի անհամաչափ ռելիեֆը չի նպաստում այս փոխադրամիջոցի զարգացմանը:

Աղբյուր 8. Թեքահարթակով նոր ավտոբուս Թբիլիսիում

Աղբյուր 9. Թբիլիսիի մետրոն

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 4. Նկարագրի՛ր Աղբյուր 5-ը: Ի՞նչ «փոխադրամիջոց» ես տեսնում: Ինչ ես կարծում, ի՞նչ առավելություն ունի այն ժամանակակից փոխադրամիջոցների համեմատ: 5. Համեմատի՛ր այսօր տարածված փոխադրամիջոցներն իրար հետ: Էկոլոգիական առումով ո՞րն է ավելի մաքուր` բեռնատար ավտոմեքենան, երկաթուղային վագոնը, մետրոն, թե՞ ինքնաթիռը: Հիմնավորի՛ր պատասխանը: 6. Ի՞նչ փոխադրամիջոց գիտես այլ երկրներում, որ Վրաստանում դեռ չի զարգացած: 7. Ինչ ես կարծում, ավտոբուսն ինչո՞ւ ունի թեքահարթակ: 8. Ի՞նչ առավելություն ունի հեծանիվն այլ փոխադրամիջոցների համեմատ: Հանրահռչա­ կի՛ր առողջ կենսակերպը և գովազդի՛ր հեծանիվը: Նկարի՛ր պաստառ, որի վրա կգրես համապատասխան կոչ: Ձեր պաստառները ցուցադրե՛ք դասարանում: 9. Դատողությո՛ւն արեք ձեր քաղաքի էկոլոգիայի մասին: Ո՞ր էկոլոգիական խնդիրն է նրա համար ամենասուրը: Նամակ գրե՛ք ինքնակառավարմանը, որում ելք կառաջարկեք` կապված օդի/շրջակա միջավայրի աղտոտման, անվտանգ տեղաշարժման հարցերի հետ:

Ժամանակակից Թբիլիսիի էկոլոգիան XXI դարում էկոլոգիան ամբողջ աշխարհի խնդիրն է: Թբիլիսիին ամենից շատ անհանգստացնում է օդի աղտոտումը: Դրա պատճառն ավտոմոբիլային տրանսպորտի արտանետումներն են: Հաճախակի է սմոգը` ծխի, մառախուղի և փոշու խառնուրդը, իսկ դրա գլխավոր պատճառը ավտոմեքենաներով և այլ փոխադրամիջոցներով գերծանրաբեռնված փողոցներն են: Շրջակա միջավայրն ու օդը իրենց հետքն են թողնում մարդու առողջության վրա: Որքան ավելի բարձր զարգացած է երկիրը, այնքան ավելի լավ են կարգավորված շրջակա միջավայրի պահպանության խնդիրները:

ԹԲԻԼԻՍԻ

45

7.8

XIX ԴԱՐԻ ՔԱՂԱՔԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԸ Ինչպիսի՞ն էր կյանքը XIX դարի Թբիլիսիում:

ԲԱՌԱՐԱՆ Կոլորիտ – այստեղ՝ անհատ, ով առանձնանում է տարբերվող վարքագծով, անսովոր արտաքինով կամ հագնվելու ոճով:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Հիշի՛ր` ինչպիսի՞ բնակելի տներ էին կառուցում հնում Վրաստանում: 2. Ըստ Աղբյուրներ 1, 2, 3-ի՝ բացատրի՛ր, թե ինչ տարբերություն կա վրացական ավանդական ճարտարապետության և եվրոպական ճարտարապետության միջև: Պատասխանելու ժամանակ նկատի՛ ունեցիր տների կառուցման ժամանակ կիրառած շինանյութը, հարկերի թիվը և այլն: 3. Այսօր ինչպիսի՞ տներ են կառուցում և ինչո՞ւ:

46

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

XIX դարի երկրորդ կեսում ավելացավ ինչպես քաղաքների, այնպես էլ բնակչության թիվը: Փոփոխությունները և նորությունները նկատելի եղան բնակչության բոլոր խավերի կյանքում: Փոխվեց Թբիլիսիի և նաև որոշ այլ քաղաքների ճարտարապետությունը:

Աղբյուր 1. XIX դարի վերջի Թբիլիսիի տեսարան (Նարիղալան՝ ավանդական տների ֆոնին)

Աղբյուր 2. Հին Թբիլիսիի փողոց, ճանապարհ դեպի Հացի հրապարակ, XIX դարի սկիզբ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 3. XIX դարի եվրոպական ճարտարապետության նմուշ: Կառուցվել է Ի.Զուբալաշվիլիի պատվերով: Մինչև XX դարը հոգևոր ճեմարան էր: Այսօր արվեստի թանգարան է:

4. Ինչպե՞ս է կոչվում վարքը, որը դրսևորում էին ղարաչողելիները համքարության անդամի վախճանվելու դեպքում: 5. Ի՞նչ նշանակություն ուներ ղարաչողելիների բարեգործությունը վախճանվածի ընտանիքի համար: 6. Հիշի՛ր ժամանակակից բարեգործության որևէ օրինակ: 7. Մասնակցե՞լ ես արդյոք որևէ բարեգործության: Եթե այո` ի՞նչ նպատակով:

ՂԱՐԱՉՈՂԵԼԻՆԵՐԸ ԵՎ ԿԻՆՏՈՆԵՐԸ Թբիլիսիի քաղաքային կյանքի կոլորիտը ստեղծում եին ղարաչողելիները և կինտոները: Ղարաչողելիներ էին անվանում մանր արհեստավորներին: Նրանք առանձնանում էին ազնվությամբ, վստահելիությամբ, անհոգությամբ և քաջությամբ: Համքարության անդամի վախճանվելու դեպքում, օգնում էին ընտանիքին, այրուն ուղարկում ամեն տեսակ պարենամթերք, աղքատների համար դրամ էին հավաքում: Այստեղ կային նաև նրանցից բոլորովին տարբեր մարդիկ` կինտոներ: Կինտոների գլխավոր գործունեությունը սննդամթերքի առևտրով զբաղվելն էր: Գլխներին դրված մեծ փայտյա սկուտեղներով/թասերով վաճառելու համար ման էին տալիս միրգ, բանջարեղեն, թթվեղեն, ձու, ձուկ և այլն: Չափն ու քաշը խաբելը և գնորդի վրա ներգործելը կինտոյի հիմնական զենքն էր, իսկ անազնիվ առևտուրը և գումար հայթայթելը՝ նրանց նպատակը:

Աղբյուր 4. Ղարաչողելիներ

Աղբյուր 5. Կինտոներ ԹԲԻԼԻՍԻ

47

Թբիլիսցի կանանց նորաձևությունը Ամենից արագ բարձր և միջին խավի թբիլիսցի կանանց հագնվելու ոճն էր փոխվում: Սկզբից նրանք եվրոպական կոշիկները գերադասեցին ավանդականին: 1880-ական թվականներից քաղաքացի կանայք արդեն եվրոպական նորաձևության հետևորդներ էին:

ԻՇԽԱՆՆԵՐԻ ԵՎ ԱԶՆՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿԵՆՍԱԿԵՐՊԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Ունևոր խավերի ներկայացուցիչները աստիճանաբար անցնում էին եվրոպական ոճի կյանքի: Իրենց զավակներին ուղարկում էին պանսիոններ և գիմնազիաներ, օտար լեզու և երաժշտություն էին սովորեցնում: Բարձր խավի ընտանիքներում կազմակերպվում էին գրական սալոններ, որտեղ ստեղծագործող մարդիկ իրենց ստեղծագործությունն էին ընթերցում կրթված հասարակության համար, խոսում էին արվեստի, փիլիսոփայության թեմաների շուրջ: 1851 թվականին Թբիլիսի եկած ռուս գրող Լև Տոլստոյը գրում է. «Թբիլիսին շատ զարգացած քաղաք է», իսկ ֆրանսիացի գրող Ալեքսանդր Դյուման Թբիլիսին հիշատակում է՝ որպես փոքրիկ Փարիզ:

Աղբյուր 6.Պարահանդեսի հրավիրատոմսեր և Ալեքսանդրե ԲագրատիոնՄուխրանելիի պալատի մոտ պարահանդեսի հրավիրված Թբիլիսիի իշխաններն ու ազնվականությունը (հրավիրատոմսի վրա նշված է, որ Ռուսաստանի կայսեր՝ Թբիլիսի ժամանման հետ կապված, 1888 թվականի սեպտեմբերի 29-ին, ժամը 9-ին պարահանդես է անցկացվում)։

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 8. Տեղեկություններ գտի՛ր` հնո՞ւմ որտեղ էին կրթություն ստանում Վրաստանում: Ի՞նչ փոփոխություն տեղի ունեցավ այս առումով XIX դարում: Թբիլիսին ինչո՞ւ էր այս կողմից հրապուրիչ Վրաստանի տարբեր երկրամասերի երիտասարդների համար: 9. Ըստ քեզ, ֆրանսիացի գրող Ալեքսանդր Դյուման ինչո՞ւ է համեմատել Թբիլիսին Փարիզի հետ: 10. Նկարագրի՛ր Աղբյուր 6-ը և 7-ը: Դրանցում պատկերված մարդիկ հասարակության ո՞ր խավին են պատկանում: Հիմնավորի՛ր քո պատասխանը:

48

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Բարձր հասարակությունը հաճախում էր ռուսական թատրոն և իտալական օպերա: Հաճախում էր նաև Գիորգի Էրիսթավիի առաջնորդությամբ 1850 թվականին բացված վրացական թատրոնի ներկայացումներին: 1850-ական թվականներին հասարակությունը երեկոյան զբոսնելու էր դուրս գալիս Ղաբախի հրապարակ, որը այգու վերափոխեցին (այսպես կոչված` Ալեքսանդրյան այգի) և վրացերենի հետ մեկտեղ վայելում ռուսական և եվրոպական երաժշտություն: Քաղաքի բնակչության ավելի ցածր խավերը գերադասում էին արևելյան-ղարաչողային հանգերը: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 11. Բացատրի՛ր` ինչպե՞ս ես հասկանում եվրոպական կենսակերպը: 12. Ըստ քեզ՝ ովքե՞ր են ենթադրվում բնակչության ցածր խավերի մեջ:

Աղբյուր 7. Թբիլիսիի օպերայի թատրոնի բացումը (1851 թ.)

Դարերի ընթացքում տարբեր ծագման և կրոնի մարդկանց մերձեցրել է մեկ քաղաքում համագոյակցությունը: Ստեղծվել է առանձնահատուկ քաղաքային մշակույթ. ճարտարա­ պետություն, պոեզիա, երաժշտություն, որը Թբիլիսիում ապրող մարդկանց համար հավասարապես թանկ էր: Այսպես կոչված թբիլիսյան բակերում տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչների համար ընդհանուր էին տոների և սգո արարողությունների օրերը: Ստեղծվում էին խառը ընտանիքներ, որտեղ ծնողները տարբեր ազգության և հավատքի ներկայացուցիչներ էին:

Աղբյուր 8. Թբիլիսյան բակ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 13. Ինչ ես կարծում, ըստ Աղբյուր 8-ի՝ որքանո՞վ է նպաստում նման ճարտարապետությունը մարդկանց մերձեցմանը: Հիմնավորի՛ր քո պատասխանը: 14. Թվարկի՛ր տարբեր ազգությունների մարդկանց համագոյակցության դրական օրինակներ: 15. Տեղեկություններ գտի՛ր թբիլիսյան բակերի մասին: Վիկիպեդիայի համար գրի՛ր համառոտ տեղեկություն «Թբիլիսյան բակերի մասին» և այն պատրաստի՛ր կայքէջում տեղադրելու համար: 16. Խաղարկե՛ք տեսարան թբիլիսյան բակերի կյանքից: 17. Հարցում անցկացրո՛ւ ավագ սերնդի ներկայացուցիչների հետ ընտանիքում, հարևանների շրջանում և պարզի՛ր, թե ինչն էր ստեղծում առանձնահատուկ թբիլիսյան մշակույթ: ԹԲԻԼԻՍԻ

49

7.9

ՋՈՒՐԸ ԹԲԻԼԻՍՑԻՆԵՐԻ ԿՅԱՆՔՈՒՄ ՀՆՈՒՄ ԵՎ ԱՅՍՕՐ Ինչպիսի՞ն էին թբիլիսյան բաղնիքները և ինչպե՞ս էր Թբիլիսին մատակարարվում ջրով: ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՄԱՏԱԿԱՐԱՐՈՒՄԸ ՋՐՈՎ

Աղա Մահմադ խանը Թբիլիսիում Պարսից զավթիչ Աղա Մահմադ խանը 1795 թվականին զավթեց Թբիլիսին և այն հողի հետ հավասարեցրեց: Նա գիտեր Թբիլիսիի բաղնիքների բուժիչ հատկությունները և մտածում էր, որ այնտեղ կբուժվեր: Սակայն զայրացավ, երբ նրա հիվանդությանը չօգնեցին Թբիլիսիի ծծմբաջրերը։

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ինչ ես կարծում, Թբիլիսիում հնում ինչո՞ւ էին ջուր վերցնելու համար Քռի վրա հատուկ տեղեր հատկացված թուլուխչիներին: 2. Պատրաստե՛ք և երաշխավորություններ առաջարկե՛ք Թբիլիսիի ինքնակառավարմանը Քուռ գետի մաքրման միջոցների վերաբերյալ:

50

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Ջուրը մարդու համար կարևորագույն ռեսուրսն է: Այսօր խմելու և կենցաղային նշանակության ջուրը բոլոր ընտանիքներում ծորակից է հոսում, իսկ անցյալում այդպես չէր: Թբիլիսիում խմելու ջրի համակարգը անցկացվել է 1887 թվականին: Մինչ այդ քաղաքը խմելու ջրով մատակարարում էին թուլուխչիները: Քաղաքի իշխանությունը Քռի վրա տասներկու տեղ էր առանձնացրել, որտեղից կարելի էր ջուր վերցնել: Նրանք լիքը թուլուխները բարձում էին ձիերի և ավանակների վրա, ինչից հետո ջուրը տանում էին վաճառելու: Որոշ ջրավաճառներ ջուրը կավե սափորներով և տակառներով էին ման տալիս քաղաքի փողոցներում: Մինչև 1880 թվականը ջրի գինը, հիմնականում, սահմանվում էր՝ ըստ Քռից եղած հեռավորության: Այսօր անհնար է պատկերացնել գետի ջուրը խմելը, սակայն հնում Վրաստանում գետի ջուրը շատ վայրերում էին խմում: Ուստի այն ժամանակ գետերին խնամքով էին մոտենում, չէին աղտոտում, և ջուրն էլ խմելու համար պիտանի էր:

Աղբյուր 1. Թուլուխչիներ

Այսօր Թբիլիսին խմելու ջրով մատակարարվում է Արագվի գետից և Թբիլիսիի ծովից: Մինչև Արագվիից ջուրը Թբիլիսիի տներ, ծորակներ հասնի, երկար և աշխատատար գործընթաց է անցնում: Արագվի գետից ջուրը հատուկ պոմպերով մղվում է Թբիլիսիի տարբեր թաղամասերի ջրազտիչ կայաններ: Այնտեղ տարբեր միջոցներով մաքրում, ֆիլտրում են ջուրը և ստուգում նրա մաքրությունը: Երբ ջուրը բավականաչափ մաքրվում է, այն բաց են թողնում քաղաքի ջրատար խողովակների մեջ, և այդպես այն հասնում է Թբիլիսիի բոլոր տներ: Աշխարհի երկրների մեծ մասում չունեն բավարար չափով մաքուր ջուր, ուստի խմելու ջուրը գնում են, իսկ ծորակի ջուրը լվացվելու և այլ ընտանեկան գործերի համար են կիրառում:

ԹԲԻԼԻՍՅԱՆ ԲԱՂՆԻՔՆԵՐԸ Թբիլիսիի յուրահատկությունը ծծմբային տաք ջրի բաղնիքներն էին հանդիսանում: Բաղնիքները թբիլիսցիների հավաքատեղին էին: Դրանք լուսավորված էին ջահերով և օր ու գիշեր բաց էին: Այնտեղ լողանալու ժամանակը սահմանափակ չէր, և մարդիկ կարող էին մնալ մինչև լուսաբաց: Բաղնիքը հաճախ Թբիլիսի եկած գյուղացու համար գիշերելու վայր էր դառնում, նաև՝ հյուրանոց: Բաղնիքը մեկ օր կանանց համար էր աշխատում, հաջորդ օրը` տղամարդկանց: Այնտեղ գնացած կանայք հետները լվացք էին տանում: Բաղնիքում սովորական երևույթ էր թեյ խմելը և միմյանց տեսակցելու համար հանդիպելը: Թբիլիսիի հյուրերի համար բաղնիքներ այցելելը և նրա ծծմբային ջրերով լողանալը յուրօրինակ արկած էր և նաև` առողջության կոփման և հիգիենայի պահպանման միջոց: Բաղնիքում քիսաչու մասնագիտությամբ հիացած էին բոլոր հյուրերը: Քիսաչիները մարդուն լողացնում էին և մերսում: Թբիլիսյան բաղնիքներն այսօր էլ հանրահայտ են ոչ միայն թբիլիսցիների, այլ նաև Թբիլիսիի հյուրերի շրջանում:

Աղբյուր 2. Թբիլիսյան բաղնիք: XIX դ.

Աղբյուր 3. Թբիլիսյան բաղնիքում

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 3. Սեփական քաղաքի մասին հոգ տանելը այդ քաղաքի բոլոր բնակիչների պարտականությունն է: Համադասարանցիներիդ հետ նամակ գրի՛ր քաղաքի/ շրջանի ջրամատակարարման հիմնարկությանը և ճշգրիտ կերպով իմացի՛ր, թե որտեղից և ինչպես է գալիս խմելու ջուրը մինչև քո տուն: 4. Ինչ ես կարծում, ի՞նչ պետք է անես նրա համար, որ քո ծորակում միշտ հոսի խմելու ջուր: 5. Համադասարանցիներիդ հետ մեկտեղ աշխատի՛ր «Ջուրը` կյանքի աղբյուր» նախագծի վրա: 6. Տետրի մեջ լրացրո՛ւ աղյուսակ. Ո՞ր գործունեության համար կարելի է կամ չի կարելի կիրառել ծորակի ջուրը, որպեսզի այն ռացիոնալ օգտագործվի: Ջուրը ծախսելու օրինակներ Ռացիոնալ

Ոչ ռացիոնալ

ԲԱՌԱՐԱՆ Ռացիոնալ – խելամիտ, հիմնավորված, տնտեսող:

7. Գտի՛ր տեղեկություններ «Թբիլիսիի առողջարանի մասին»: Դատողությո՛ւն արա ծծմբային ջրերի բուժիչ և զբոսաշրջական նշանակության մասին այսօրվա Թբիլիսիի համար: ԹԲԻԼԻՍԻ

51

7.10

ՀԱՆԳԻՍՏԸ ԵՎ ԶՎԱՐՃԱՆՔԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Ինչպե՞ս էին հնում զվարճանում Թբիլիսիում: ԴՈՒՔԱՆՆԵՐ

ԲԱՌԱՐԱՆ Աշուղ – ժողովրդական գուսան կամ երգիչ:

Հանգիստը և ժամանցը մարդու համար բնական վիճակ է: Այդ ժամանակ նա վերականգնում է կորցրած էներգիան և բարելավում իր տրամադրվածությունը: Թբիլիսցիների համար անցյալում ժամանցի վայր և հավաքատեղի էր դուքանը: Օրինակ, հայտնի Ապրակունեի դուքանում էր հավաքվում Թբիլիսիի գրական հասարակությունը: Այստեղ կազմակերպվում էին իմպրովիզացված բանաստեղծական մրցույթներ, երգում էին հայտնի աշուղներ: Դուքանների հաճախակի հյուր էին Նիկո Փիրոսմանին և Եթիմ Գուրջին: Եթե նրանցից առաջինը դուքանների պատերն էր զարդանկարում ու ցուցանակներ/ցուցապաստառներ նկարում, երկրորդն իր բանաստեղծություններն էր ստեղծում երեք լեզուներով` հայերեն, ադրբեջաներեն և վրացերեն: Այսպիսի բանաստեղծ էր նաև Սայաթ-Նովան:

Աղբյուր 1. Թբիլիսյան դուքան

Աղբյուր 3. Եթիմ Գուրջիի հուշարձանը Թբիլիսիում

52

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 2. Նիկո Փիրոսմանիի զարդանկարած ցուցանակ

Սայաթ-Նովա Թբիլիսիում շատ կրթված հայեր էին գործունեություն ծավալում, ովքեր իրենց հետքն են թողել վրաց-հայկական հարաբերությունների վրա: Այսպիսի գործիչների թվում ամենից աչքի ընկնողը բանաստեղծ, աշուղ և երգիչ Սայաթ-Նովան էր (Հարություն Սայադյանը): Նա ծնվել է Թբիլիսիում և այնտեղ էլ հուղարկավորված է` Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակում: Զոհվել է 1795 թվականի Աղա Մահմադ խանի ներխուժման ժամանակ: Սայաթ-Նովան սազ էր նվագում: Հերակլ թագավորի արքունիքի երգիչն էր: Իր երգերն ու բանաստեղծությունները գրում էր երեք` հայերեն, վրացերեն և պարսկերեն լեզուներով: ՍայաթՆովայի բանաստեղծությունները հրատարակված են նաև վրաց լեզվով:

ԱՅԳԻՆԵՐԸ, ՊՈՒՐԱԿՆԵՐԸ Արդի դարաշրջանում տոնակատարությունները հաճախ դիմավորում ենք հրավառությամբ` գույնզգույն սալյուտներ արձակելով: Այսպիսի տեսարանից չէին հրաժարվում նաև հին թբիլիսցիները: Թբիլիսիում տոնական հրավառությունների համար խեժով տակառներ էին օգտագործում, որոնք տեղադրում էին Մթածմինդայում, Մամադավիթի եկեղեցու մոտակայքում: Ով ակտիվ հանգիստ չի սիրում, նրանց հրապուրում են քաղաքի զբոսայգիներն ու պուրակները: Հին Թբիլիսում շատ էին այսպիսի վայրերը: Ամենամեծ և գլխավոր թագավորական այգին գտնվում էր այսօրվա բուսաբանական այգու տեղում: Հայտնի էր 1830-ական թվականներին ստեղծված Մուշտաիդի զբոսայգին: Քուռ գետում լողալը ևս թբիլիսցիների ամառային զվարճանքի տեսակներից էր: Այսօր գետի աղտոտման պատճառով նրանում լողալն անհնար է:

Փիրոսմանի Նիկո Փիրոսմանին հիմնականում Թբիլիսիի դուքանների, խանութների և ռեստորանների ցուցանակներն էր նկարազարդում: Դուքաններում նկարած նկարների համար ոչ ոքից գումար չէր պահանջում: Նա հաճախ ասում էր. «Կգա ժամանակ և իմ նկարների համար միլիոններ կվճարեն»: 1913 թվականին եղբայրներ Իլյա և Կիրիլ Զդանևիչները Մոսկվայում կայացած մեծ ցուցահանդեսին նրա չորս նկար են տարել: Նրանք Փիրոսմանիի բազմաթիվ նկարներ են գնել և անհատույց փոխանցել Վրաստանի պետական թանգարանին:

Աղբյուր 4. Սրճարան Մուշտաիդի զբոսայգում: XIX դարի երկրորդ կես

Հին թբիլիսցիների շփումը կապված է այսպես կոչված սալաղբոյի (խոսելու տեղի) հետ: Սալաղբո հրապարակում ամեն օր հարյուրավոր մարդիկ էին հանդիպում իրար: Նրանք ժամանակ էին անցկացնում զրուցելով, նորություններ էին փոխանակում, այնտեղ էլ սպասում էին տեղեկությունների թագավորական պալատից: Հանդիպելուն պես սալաղբո գնացածների առաջին հարցն էր. «Ի՞նչ նորություն կա»: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ի՞նչ գործառույթ ուներ դուքանը հին Թբիլիսիում: Ինչի՞ հետ կհամեմատեիր հին թբիլիսյան դուքանը ժամանակակից Թբիլիսիում: 2. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ են Եթիմ Գուրջիին հուշարձան կանգնեցրել (Աղբյուր 3): Ինչ ես կարծում, ի՞նչ է նշանակում այն, որ Եթիմ Գուրջին և Սայաթ-Նովան երեք լեզվով էին բանաստեղծություններ գրում: 3. Հանգստյան զբոսայգիները մեծ նշանակություն ունեն քաղաքի համար: Գտի՛ր քո քաղաքում/ շրջանում եղած զբոսայգու կամ պուրակի մասին տեղեկություններ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են հիմնադրվել դրանք: Նկարագրի՛ր Աղբյուր 4-ը և գտի՛ր տեղեկություններ Մուշտաիդի զբոսայգու մասին: 4. Ինչի՞ հետ կհամեմատեիք հնում եղած «սալաղբոն» ժամանակակից քաղաքներում և գյուղերում: 5. Դիտե՛ք Փիրոսմանիի մասին ֆիլմը՝ նկարիչ Ավթո Վարազիի մասնակցությամբ, և քննարկե՛ք, թե ինչու է ռեժիսորը այս դերի համար նրան ընտրել: ԹԲԻԼԻՍԻ

53

Թբիլիսիի փողոցներում ման էին գալիս պարկապզուկ նվագողներ, երգեհոնահարներ, թափառող երաժիշտներ, բանաստեղծ-իմպրովիզատորներ, որոնք հիմնականում Քարթլիի գյուղերից էին և համապատասխան վարձատրություն էին ստանում. պարկապզուկ նվագողները մասնակցում էին թբիլիսյան բոլոր հարսանիքներին: Տարածված էր ոտնափայտերով քայլելը, ինչը ծաղրածուներն էին կատարում: Որոշ մարդիկ նույնիսկ պարում էին ոտնափայտերով:

Աղբյուր 5. Աշուղներ

Բարեկենդանի ժամանակ թբիլիսցիների սիրելի զվարճանքը ճոճանակն էր: Այն համարյա բոլոր բակերում էին կախում: Ճոճանակը միայն աղջիկների համար էր հատկացված: ԲԱՌԱՐԱՆ Դիմակահանդես – ժողովրդական տոնակատարություն երգ ու պարով և դիմակներով (անցկացվում է բաց երկնքի տակ): Ղվելիերի (Բարեկենդան) – քրիստոնեական մեծ պասի նախորդ շաբաթը, երբ թույլատրված է ընդունել ցանկացած սնունդ, բացի մսեղենից:

«ՂԵԵՆՈԲԱՅԻ» ԱՎԱՆԴՈՒՅԹԸ ԹԲԻԼԻՍԻՈՒՄ Թբիլիսցիների համար սիրելի զվարճանք էր «Ղեենոբա» տոնակատարությունը: Այս տոնակատարությանը ընդգրկված էր քաղաքի գրեթե ողջ բնակչությունը: Այն շատ բանով էր նման եվրոպական դիմակահանդեսին: Ղեենոբային մասնակցում էր ժողովուրդը, և նրանում ներգրավված էին որոշակի գործող անձինք: Այս տոնակատարությունը նման էր ժողովրդական ներկայացման: Երկարատև պատմության ընթացքում Ղեենոբայի ժամանակ վրացիներն իրենց թշնամիներին, բռնակալներին և պարտության մատնողներին ծաղրում էին և հայրենակիցների մեջ հույս սերմանում, որ բոլոր թշնամիների նկատմամբ ի վերջո հաղթանակած էին դուրս գալու: Աղբյուր 6. Քաղվածք Ղեենոբայի մասին XIX դարի «Կվալի» թերթից «Ամբողջ քաղաքը բաժանված էր երկու թաղամասերի … բնակիչների կեսը Ղեենի կողմից էին …. Նրա սպասավորները բռնում էին անցնող-դարձողներին և խանի մոտ երկրպագելու տանում … Կեսօրին խանին զեկուցում էին, որ երկիրը ապստամբել է, որ ժողուվորդը դեմ է դուրս եկել իրեն, և վրացիները մոտեցել են Սոլոլակի բարձունքին: Խանն անմիջապես կռվելու է գնում, սակայն ի վերջո գերի է ընկնում վրացական զորքին»:

54

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 7. Ղեենոբա

Աղբյուր 8. Բանաստեղծ Իոսեբ Գրիշաշվիլին Ղեենոբայի ավանդույթի մասին «Բարեկենդանի երկուշաբթի օրը Թբիլիսիի յուրաքանչյուր թաղամաս իր խանին էր դուրս բերում: Այդ օրը խան էին ընտրում «սրամիտ, կատակասեր մարդու, ում զարդարում էին ծաղրածուի պես. գլխին թղթից պատրաստած սրածայր գլխարկ էր, մի ձեռքին սրի փոխարեն ծակոտկեն շերեփ էր, երկրորդում` ժանգոտ շամփուր, որի ծայրին խնձոր էր կամ սոխ: Խանի շքախումբը փակում էր անցորդների ճանապարհը և հարկ վճարել տալիս … Երբեմն խանին թարս էին նստեցնում ավանակի վրա կամ ծնկաչոք` քթոցի վրա … Ով չէր վճարում հարկը, նրան կախաղանով էին սպառնում: Կեսօրին խանին գցում էին Քուռը, իսկ թբիլիսցիներից հավաքած գումարով մի քանի օր քեֆ անում»:

XIX դարի վերջում աստիճանաբար փոխվեց իշխանության վերաբերմունքը դիմակահանդեսի նկատմամբ և 1894 թվականից ընդհանրապես արգելվեց: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Ըստ Աղբյուրներ 6-8-ի՝ նկարագրի՛ր Ղեենոբա տոնակա­ տարությունը: 7. Ըստ քեզ, ի՞նչ տեսարաններ էին խաղարկում մասնակիցները, ի՞նչ էին ցանկանում փոխանցել դրանցով: 8. Նկարագրի՛ր Աղբյուր 7-ը: Աղբյուրներ 6-8-ի օգնությամբ, որոշի՛ր Ղեենոբայի մասնակիցներին և հանդիսատեսին: Ինչպիսի՞ շինություններ են շուրջբոլորը և այլն: 9. Ինչ ես կարծում, Ռուսական կայսրությունը, որի կազմի մեջ այն ժամանակ մտնում էր Վրաստանը, ինչո՞ւ արգելեց Ղեենոբայի ավանդույթը: ԹԲԻԼԻՍԻ

55

ԻՆՉ ԳԻՏԵՄ ԵՎ ԻՆՉ ԵՄ ԿԱՐՈՂ 1.

Համադասարանցիների հետ պլանավորի՛ր մեկօրյա էքսկուրսիա Թբիլիսի: Դասարանում կազմակերպի՛ր հարցում` էքսկուրսիայի երթուղին որոշելու համար, և ըստ դրա ընտրի՛ր լավագույն վայրերը: Նկատի՛ ունեցիր, որ պետք է այցելեք վայրեր, որոնք խոսում են Թբիլիսիի՝ որպես երկրի մշակութային և քաղաքական կենտրոնի մասին: Կազմակերպման գործին ներգրավե՛ք դպրոցի վարչության աշխատակիցներին: Դիմում գրե՛ք դպրոցի տնօրենի անունով և խնդրե՛ք ֆինանսավորել էքսկուրսիան: Նկատի՛ ունեցիր, որ էքսկուրսիան պետք է լինի ճանաչողական և ժամանցային միջոցառում:

ՀԻԻԱ Սարթիճալա գյուղի հանրային դպրոցի տնօրեն ___________________ին VI դասարանի աշակերտներից ԴԻՄՈՒՄ Մեր դասարանի աշակերտներով ցանկանում ենք կազմակերպել էքսկուրսիա՝ Թբիլիսիի տեսարժան վայրերը դիտելու համար: Էքսկուրսիայի նպատակն է ամրապնդել դասի ժամանակ ստացած գիտելիքը: Խնդրում ենք օգնել մեզ կարգավորել կազմակերպչական հարցերը: VI դասարանի աշակերտներ 2018 թվականի 10 մայիսի

Աղբյուր 1. Դիմումի նմուշ

Հիշե՛ք` ի՞նչ եք սովորել Թբիլիսիի մասին, համադրե՛ք ձեր հետաքրքրությունները և ընտրե՛ք՝ Թբիլիսիի ո՞ր տեսարժան վայրերն եք ցանկանում այցելել։ Ճանաչողական նպատակով, ինչպես նաև ստացած գիտելիքը խորացնելու համար. ● Այցելել Վրաստանի խորհրդարանի և կառավարության վարչության շենքեր ● Թավիսուփլեբա հրապարակը և նրա հարակից փողոցները ● Վրաստանի խորհրդարանի Ազգային գրադարան ● Սիմոն Ջանաշիայի անվան Վրաստանի ազգային թանգարան ● Գիորգի Չիտաիայի անվան ազգագրական թանգարան բաց երկնքի տակ (կամ ուսուցչի օգնությամբ կարող եք ծանոթանալ Թբիլիսիի թանգարանների ցանկին և ընտրել ձեր ուզած թանգարանը) ● Թբիլիսիի բուսաբանական այգի ● Հին Թբիլիսիի թաղամասեր Ժամանցի նպատակով.

Աղբյուր 2. Ուղղություն ցույց տվող ցուցանակներ

56

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

● ● ● ● ●

Մթածմինդա զբոսայգի Կրկես Պատանի հանդիսատեսի թատրոն Որևէ մարզական միջոցառում Ազգագրական համերգ

Հիշե՛ք փողոցում տեղաշարժման կանոնները, պահպանե՛ք վարքի կանոնները թանգարանում, էքսկուրսիայի ժամանակ, տրանսպորտում:

Սա ի՞նչ բերդ-ամրոց է: Նարիղալան:

Աղբյուր 3. Զբոսաշրջիկները Թբիլիսիում

2. Պատրաստի՛ր նախագիծ. «Ինչո՞ւ են Թավիսուփլեբա հրապարակը և նրա հարակից փողոցները ոչ միայն Թբիլիսիի, այլ նաև Վրաստանի մշակութային և քաղաքական կենտրոն համարվում» Նախագծի վրա աշխատելիս` պատասխանե՛ք հարցերին. ա) Ինչպե՞ս էին փոխվում հրապարակի և փողոցների անվանումները ժամանակի տե իփ

ազ

խ Աբ .

աշ

դի

ւ Գո

. իձեի փ

Գ.Տաբ

փ.

Գ.Լ

դո

իի

ակ

վի Թա սո

լեբա ւփ

լ վի

փ.

իանիի

Շ.Դադ

Պուշկինի փ. ապար հր

Լա

.

իփ

լ

վե

ա սթ

ձե

տա

ղո

ո իպ

նի

եո

Եզրակացության մեջ ընդգծե՛ք, թե ինչու կարելի է համարել Թավիսուփլեբա հրապարակը և նրա հարակից փողոցները Թբիլիսիի և, ընդհանրապես, Վրաստանի քաղաքական և մշակությաին կենտրոն:

Կո

ընթացքում, և ինչի՞ հետ էր դա կապված: բ) Ո՞ր պետական հաստատություններն են հրապարակում և նրա հարակից փողոցներում: գ) Ո՞ր մշակութային հաստատություններն են այնտեղ:

ւ

Ռո

Աղբյուր 4. Թավիսուփլեբա հրապարակի և հարակից փողոցների հատակագիծը ԹԲԻԼԻՍԻ

57

ԲԱԺԻՆ 8.

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

Այս բաժնում կիմանաս, թե երբ է ստեղծվել Վրաստան պետությունը, վրացական գիրը, ինչու էին փոխվում նրա սահմանները, կօգտագործես և կամփոփես երկու տարվա ընթացքում ձեռք բերված գիտելիքը նրա պատմա-ազգագրական երկրամասերի, մայրաքաղաքի մասին և կիմանաս, թե ինչու է մեր հայրենիքին բնորոշ այս բնական և մշակութային բազմազանությունը, ինչպես է հոգ տանում մեր պետությունը մեզանից յուրաքանչյուրի իրավունքների մասին, և ինչ պարտավորություններ ունենք նրա հանդեպ:

58

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

8.1

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԴԻՐՔԸ Որտե՞ղ է գտնվում Վրաստանը:

evrazia

CrdiloeT amerika atlantis okeane wynari okeane

samxreT amerika

wynari okeane

afrika

indoeTis okeane

avstralia

Աղբյուր 2. Վրաստանի տարածքը տիեզերքից

Աղբյուր 1. Վրաստանի աշխարհագրական դիրքը աշխարհի քարտեզի վրա

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ուսումնասիրի՛ր Վրաստանի ֆիզիկական քարտեզը (էջ 4-5), ի՞նչն է ավելի շատ Վրաստանում` լեռները, թե՞ հարթավայրերը: 2. Նկարագրի՛ր Վրաստանի աշխարհագրական դիրքը:

Մեր հայրենիքի աշխարհագրական դիրքը կարող ենք քննարկել մի քանի տեսանկյունից.

1. Վրաստանը գտնվում է Կովկասյան լեռնաշղթայից հարավ: 2. Վրաստանը գտնվում է Սև ծովի արևելյան ափին: 3. Վրաստանը գտնվում է Եվրոպայում, նրա հարավարևելյան մասում: 4. Վրաստանը գտնվում է Եվրասիա մայրցամաքում: Համարվում է, որ Վրաստանը բարենպաստ աշխարհագրա­ կան դիրք ունի: Այն Եվրոպայի և Ասիայի խաչմերուկում է: Այս­ տեղ բարեխառն կլիմա է: Մեծ նշանակություն ունի Վրաստանի` Սև ծովի արևելյան ափին գտնվելը: Սև ծովի միջոցով այն կարող է կապվել օվկիանոսների և բազմաթիվ երկրների հետ: Սև ծովի ջուրը տաք է և ձմռանը չի սառչում: Այն ամռանը զովացնում է, իսկ ձմռանը տաքացնում Վրաստանի առափնյակը: Կովկասյան բարձր լեռները Վրաստանը պաշտպանում են հյուսիսից փչող սառը քամիներից, իսկ պատմականորեն թշնամու դեմ բնական պարիսպ էին հանդիսանում: Աշխարհագրական դիրքը ուղղակիորեն կապված է երկրի բնական պայմանների հետ, և պայմանավորում է նրա բնական բազմազանությունը, ինչին ծանոթացել ես՝ տարբեր երկրամասերն ուսումնասիրելիս:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 3. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ են համարում որ մեր հայրենիքը բարենպաստ աշխարհագրական դիրք ունի: 4. Վրաստանի ֆիզիկական քարտեզի (էջ 4-5) օգնությամբ, ասա՛ Վրաստանի բնական սահմանների անվանումները. հյուսիսից` լեռնային համակարգի, արևմուտքից` ծովի, հարավից` լեռնային համակարգի: 5. Հիշի՛ր` ի՞նչ ճանապարհներ էին անցնում հնում Վրաստանով և ի՞նչ ճանապարհներ և խողովակաշարեր են անցնում այսօր: Երկրագնդի ո՞ր մասերն են կապում այս ճանապարհները:

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

59

8.2

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔԸ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ Ի՞նչ տարածք և ինչպիսի՞ սահմաններ ունի Վրաստանը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Քանի՞ տիպի սահմաններ են հայտնի: 2. Հաշվարկի՛ր` քանի՞ անգամ է գերազանցում Վրաստանի ցամաքային սահմանը ծովային սահմանին: 3. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 4-5) որոշի՛ր` Վրաստանը ո՞ր պետությունների հետ ունի ցամաքային սահման և դրանցից ո՞րն է ամենաերկարը:

Վրաստանի տարածքը 69 700 քառակուսի կիլոմետր է (կմ2): Աշխարհում գոյություն ունեցող շուրջ 200 երկրների շրջանում այն մեծ երկրների թվին չի պատկանում: Ըստ մակերեսի` Եվրոպայում գրեթե միջին կամ 25-րդ տեղն է զբաղեցնում: Վրաստանի սահմանները երկու ձևի են. ցամաքային և ծովային: Սահմանների ընդհանուր երկարությունը 1970 կմ է: 1660 կմ-ն անցնում է ցամաքային սահմանով, իսկ մնացածը (310 կմ)՝ Սև ծովի ափով: Վրաստանի ցամաքային սահմանը ձգվում է ինչպես լեռների, այնպես էլ հարթավայրերի երկայնքով: Երկրի հյուսիսային և արևելյան սահմանն անցնում է Կովկասյան լեռներով: Հարավային սահմանը համեմատաբար ցածր լեռնաշղթաների երկայնքոով է ձգվում: Վրաստանի հարավ-արևելյան սահմանը հատում է Քվեմո Քարթլիի հարթավայրը, Իորիի սարահարթը և Ալազանիի հովիտը: Վրաստանը ցամաքային սահման ունի չորս պետությունների հետ: Նրան հյուսիսից սահմանակցում է Ռուսաստանը, արևելքից` Ադրբեջանը, հարավից` Հայաստանը, իսկ հարավարևմուտքից` Թուրքիան:

«Լարս»

«Սարփի»

«Ծիթելի խիդի» Աղբյուր 1. Վրաստանի սահմանային-անցման կետերը

60

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

«Սադախլո»

Մեր երկրի տարածքը և սահմանները պատմության ընթացքում հաճախ էին փոխվում: Ամենից շատ Վրաստանի սահմանները փոխվել են երկրի հարավ-արևմտյան մասում: Երկրի տնտեսական վերելքը նշանակալիորեն կախված է սահմանի արդյունավետ կառավարումից: Սահմանի վրա առկա սահմանային-անցման կետերն ապահովում են երկրի ազգային անվտանգություն և աջակցություն միջազգային առևտրին: Ինչպես բոլոր պետությունները, պատմականորեն Վրաստանը ևս ուներ մուտքի կետեր: Այսօրվա Վրաստանը ևս յուրաքանչյուր սահմանակից պետության հետ ունի սահմանային-անցման կետեր. Հայաստանի հետ` «Սադախլոն», Ադրբեջանի հետ`«Ծիթելի խիդին», Թուրքիայի հետ` «Սարփին», «Վալեն» և «Կարծախը»: Ռուսաստանի հետ չորս կետերից մեկը՝ Վերին Լարսի (Կազբեկի) կետն է գործում: Մնացած երեքը` «Գանթիադին» (Աբխազիայի տարածքում), «Ռոքը» և «Մամիսոնը» (Շիդա Քարթլիում) բռնազավթված են Ռուսաստանի պետության կողմից:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 2. «Գանթիադի» Վրաստանի սահմանային-անցման կետը Աբխազիայում

Ալեքսանդր Դյումա (1802-1870) - ֆրանսիացի անվանի գրող: Հեղինակն է այնպիսի ստեղծագործությունների, ինչպիսիք են «Երեք հրացանակիրները», «Քսան տարի անց», «Կոմս Մոնտե Քրիստո» և այլն: Ճանապարհորդել է Վրաստանի տարբեր անկյուններում, իսկ տպավորությունները նկարագրել է «Կովկաս» գրքում: Ալեքսանդր Դյուման բնութագրել է մեր հայրենիքի բնությունը, բնակչությանը, տնտեսությունը և ավանդույթներն ու սովորույթները:

4. Կազմի՛ր Վրաստանի սահմանային և ծովային սահմանների բաշխման շրջանաձև դիագրամ: 5. Ըստ քեզ՝ ինչի՞ համար գոյություն ունի սահմանը, ո՞վ է պաշտպանում այն: 6. Վրաստանի ֆիզիկական քարտեզի վրա գտի՛ր այն գետերը, որոնք հատում են Վրաստանի սահմանը: 7. Հիշի՛ր` ո՞ր սահմանային-անցման կետերն են Վրաստանի այս կամ այն պատմաազգագրական երկրամասում: ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

61

8.3

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐԵՎԱՆՆԵՐԸ Ո՞ր երկրների հետ ունի Վրաստանը ցամաքային սահման:

pii Rv s z

Savi zRva

kas

ruseTis federacia

a

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Որտե՞ղ է անցնում ՎրաստանՌուսաստան պետական սահմանը: 2. Ո՞ր գետերն են հատում ՎրաստանԱդրբեջան և Վրաստան-Հայաստան սահմանը:

T u r q e T i Վրաստանի սահմանը Հիմնական ճանապարհները

Աղբյուր 1. Քարտեզ` Վրաստանը և նրա սահմանները

Վրաստանի ցամաքային հարևաններն են Ռուսաստանը, Ադրբեջանը, Հայաստանը և Թուրքիան: Վրաստան-Ռուսաստան սահմանը հիմնականում անցնում է Կովկասյան լեռնաշղթայով: Ռուսաստանը աշխարհի խոշորագույն երկրներից մեկն է: Այն տարածքի մեծությամբ աշխարհում առաջին տեղում է: Նրա մայրաքաղաքն է Մոսկվան: Վրաստանը Ռուսաստանի հետ բարդ հարաբերություն ունի: Չնայած դրան` ժողովուրդների միջև միշտ եղել են սերտ մշակութային և տնտեսական կապեր: Շատ վրացիներ այսօր էլ Ռուսաստանում են ապրում: Վրաստանի արևելքից սահմանակից հարևան Ադրբեջանը տարածքով Վրաստանին գերազանցում է մեկ և կես անգամ: Այն հարուստ է նավթով և բնական գազով: Ադրբեջանի մայրաքաղաքն է Բաքուն: Վրաստանն Ադրբեջանի հետ միշտ բարեկամական հարաբերություններ է ունեցել: Մեր երկրներին միավորում են ընդհանուր էներգետիկական նախագծերը: Շատ ադրբեջանցիներ Վրաստանում են ապրում:

Աղբյուր 2. Մոսկվայի Սուրբ Գիորգիի տաճարը` վրացական սփյուռքի հոգևոր կենտրոնը, որտեղ ժամերգությունները Վրաստանի և Ռուսաստանի պատրիարքների միջև համաձայնության հիման վրա ընթանում են վրաց և ռուսաց լեզուներով: Գտնվում է Բոլշայա Գրուզինսկայա փողոցում: Աղբյուր 3. Նավթի արդյունահանումը Բաքվում

62

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Վրաստանին հարավից սահմանակցող հարևան Հայաստանը տարածքով 2 անգամ փոքր է Վրաստանից: Հայաստանը հարուստ է գունավոր մետաղներով և շինանյութերով: Հայաստանի մայրաքաղաքն է Երևանը: Հայ և վրաց ժողովուրդներին կապում են դարավոր հարաբերությունները: Շատ հայեր ապրում և գործունեություն են ծավալում Վրաստանում: Վրաստան-Թուրքիա սահմանը հատում են Քուռ և Ճորոխ գետերը: Թուրքիայի տարածքը 11 անգամ մեծ է Վրաստանից: Այն հարուստ է գունավոր մետաղներով և քարածխով: Թուրքիայի մայրաքաղաքն է Անկարան: Այսօր Թուրքիան Վրաստանի ամենահարուստ առևտրային գործընկերներից մեկն է: Մեր երկրներն ունեն բարիդրացիական հարաբերություն: Թուրքիայում ապրում և գործունեություն են ծավալում միլիոնավոր վրացիներ:

Աղբյուր 4. Սերգո Փարաջանովի թանգարանը Երևանում

ԲԱՌԱՐԱՆ Սփյուռք – ժողովրդի (էթնիկ խմբի) նշանակալի մասի ապրելն իր երկրի սահմաններից դուրս:

Աղբյուր 5. Կապադովկիա, Սուրբ Նինոյի հայրենիքը

Վրացիները Մոսկվայում Թշնամական շրջապատում ապրող որոշ վրաց թագավորներ Ռուսաստանի հետ էին կապում իրենց փրկությունը: Այսպիսիներից մեկը վրաց թագավոր Վախթանգ VI-ն էր: Բազմահազարանոց շքախմբով (1214 մարդ) 1724 թվականին նա ուղևորվեց Ռուսաստան: Շքախմբի մեծ մասը, թագավորը՝ ներառյալ, այլևս չի կարողացել հայրենիք վերադառնալ: Վերաբնակվածների սերունդները Մոսկվայում հիմնադրված գաղութն ընդարձակեցին, կառուցեցին նաև եկեղեցի: Այն վերածվեց վրաց մշակույթի հզոր օջախի: Այնտեղ գործարկվեց վրացական տպարան, գրվեցին և հրապարակվեցին Վրաստանի համար կարևոր պատմական և աշխարհագրական բնույթի աշխատություններ: Մոսկվայի վրացական համայնքի անդամներն ակտիվորեն մասնակցում էին Ռուսաստանի հասարակական-մշակութային կյանքին: Վրացիների՝ Մոսկվայում ապրելու հետքը պահպանել են պատմական հուշարձանները և տեղանունները (Բոլշայա Գրուզինսկայա փողոցը, Մալայա Գրուզինսկայա փողոցը): Այսօր Մոսկվայում և ամբողջ Ռուսաստանում շատ վրացիներ են ապրում և գործունեություն ծավալում տարբեր բնագավառներում:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 3. Հիշի՛ր` ի՞նչն է Ռուսաստանի հետ բարդ հարաբերության պատճառը: Վրաստանի ո՞ր պատմա-ազգագրական երկրամասում են ապրում ադրբեջանցիները, հայերը: Ի՞նչ թուրքական մթերք գիտես, որը հաճախ օգտագործում ես: Ինչ ես կարծում, կարո՞ղ է արդյոք Վրաստանն արտադրել նույն մթերքները: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: 4. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 4-5) որոշի՛ր` ի՞նչ ճանապարհ պետք է անցնեին Վախթանգ VI-ը և նրա շքախմբի անդամները, որպեսզի Ռուսաստանում հայտնվեին: Ի՞նչ փոխադրամիջոցներ կային այն ժամանակ: 5. Ի՞նչ ձեռքբերումներ ուներ վրացական սփյուռքը Մոսկվայում: Գտի՛ր տեղեկություններ անվանի վրացիների մասին, ովքեր այսօր գործում են Մոսկվայում, և ծանոթացրո՛ւ ընկերներիդ: ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

63

8.4

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԲՆԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԸ ԵՎ ԼԱՆԴՇԱՖՏԸ Ի՞նչ ազդեցություն է ունեցել աշխարհագրական միջավայրը Վրաստանի պատմության վրա:

ԲԱՌԱՐԱՆ Լանդշաֆտ – տեսարան, բնապատկեր, տարածքի տեսքը:

Վրաստանն առավելապես լեռնաբլրային երկիր է, սակայն բնակչության հիմնական մասը հարթավայրում` դաշտավայրերում և հովտային վայրերում է ապրում: Քաղաքներն էլ հարթ վայրերում են կառուցած: Լեռնաբլրային վայրերն ու հարթավայրերը հերթագայում են իրար: Վրաստանում ճամփորդելիս, շատ կարճ ժամանակում Սև ծովի ափից կարող ես հասնել բարձրալեռ և հավերժական ձյունով ծածկված լեռներ և հավերժական սառցի աշխարհ: Այստեղից կրկին շատ կարճ ժամանակում կարող ես հայտնվել կիսաանապատային միջավայրում:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Վրաստանի ո՞ր տեսարանն է քեզ ծանոթ Աղբյուր 1-ում: 2. Նկարագրի՛ր քո երկրամասի բնական միջավայրը: 3. Ինչ ես կարծում, մարդիկ ինչո՞ւ են գերադասում հարթավայրում ապրելը: 4. Ըստ քեզ, ի՞նչ պայմաններ պետք է ստեղծվեն լեռներում, որպեսզի մարդու կյանքն այնտեղ հեշտանա: 5. Հիշի՛ր` Վրաստանի ո՞ր երկրամասն է լեռնաբլրային: Դրանցից ո՞րն ունի միգրացիայի խնդիր և ինչո՞ւ: Ի՞նչ պետք է անի պետությունը այդ խնդրի լուծման համար:

64

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 1. Վրաստանի տեսարաններ

Վրաստանում շատ վայրերում են հանդիպում անձեռնմխելի կամ բնական լանդշաֆտներ: Այսպիսին են բարձր լեռները, անհասանելի կիրճերը, կարստային քարանձավները, ճահիճներն ու պահպանված տարածքները: Բնական լանդշաֆտները զբաղեցնում են Վրաստանի տարածքի 1/5-ը, ինչը Եվրոպայի երկրների համեմատ շատ բարձր ցուցանիշ է: Մնացած տարածքը մարդու կողմից ձևափոխված է: Նման տարածքներն անվանում են անթրոպոգեն` մարդածին («անթրոպոս» հունարեն մարդ է նշանակում) կամ մարդու կողմից ստեղծված լանդշաֆտ: Այսպիսիք են քաղաքներով և գյուղերով, մրգատու և խաղողի այգիներով, արտերով և բանջարանոցներով, ջրամբարներով և ճանապարհներով զբաղեցված տարածքները:

Ռելիեֆը մեծ ազդեցություն է ունեցել Վրաստանի պատմության վրա: Արևմուտքից Սև ծովը ոչ միայն նշանակալի ազդեցություն է ունենում երկրի կլիմայի վրա, այլ նաև անցյալում երկիրը պաշտպանում էր թշնամու ներխուժումից: Հյուսիսից այն պաշտպանված էր Կովկասյան ջրբաժան լեռնաշղթայով: Արևմտյան Վրաստանում խիտ անտառներ են տարածված: Անտառապատ Լիխիի լեռնաշղթայի շնորհիվ գրեթե անհնար էր Արևելյան Վրաստանից թշնամու անցումը Արևմտյան Վրաստան: Բնական-աշխարհագրական միջավայրը Վրաստանի բնակչությանն ամբողջ տարվա ընթացքում ապահովում էր գյուղատնտեսական մթերքներով: Դրանց պակասի կամ ավելորդ մթերքի առկայության դեպքում, տարբեր պատմաազգագրական երկրամասերի բնիկները մթերքը միմյանց հետ էին փոխանակում: Վրաստանի պատմա-ազգագրական երկրամասերում, ինչպես արդեն սովորեցիր, տարբեր ծեսեր, սովորություններ և ավանդույթներ ձևավորվեցին: Ի վերջո, դրանք միավորվեցին և ստեղծվեց ընդհանուր վրացական մշակույթ: Դա է պատճառը, որ Վրաստանի նման փոքրիկ երկրում գոյություն ունեն շատ տարբեր ժողովրդական պարեր, երգեր, հագուստի ոճ և կացարաններ: Վրաստանի նման, ուրիշ երկրներ ևս բաժանվում են պատմաազգագրական երկրամասերի: Նրա որոշ ազգագրական երկարամասեր մեկ այլ երկրի երկրամասի ավելի են նման, քան մնացած Վրաստանի մասերին: Այս փաստը ցույց է տալիս, որ մեկ երկրում միավորվելը միայն արտաքին նմանությունների պատճառով չէ, որ լինում է:

Վրաստանի պահպանված տարածքներ Վրաստանում պահպանված տարածքները մի քանի տեսակ են: Դրանցից մեծությամբ աչքի են ընկնում արգելոցները և ազգային պարկերը: Մեր երկրում կա 14 արգելոց և 8 ազգային պարկ: Այնտեղ պահպանում են ինչպես ֆլորայի և ֆաունայի, այնպես էլ անկենդան բնության առանձնահատուկ օբյեկտները (օրինակ` քարանձավներ, լճեր, ճահիճներ, դինոզավրի հետք և այլն):

Աղբյուր 2. Վրաստանի պահպանված տարածքները

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Քննարկում դասարանում. ա) Ի՞նչ ազդեցություն ուներ աշխարհագրական միջավայրը Վրաստանի պատմության վրա: բ) Ինչո՞ւ է համարվում, որ վրացական մշակույթը հարուստ է: 7. Հիշի՛ր՝ ո՞ր երկրամասերն էին իրար հետ փոխանակում մթերքներ: 8. Հիշե՛ք Վրաստանի երկրամասերի բնական լանդշաֆտները և լուսանկարչական ցուցահանդեսին ներկայացրե՛ք Վրաստանի բնության բազմազանությունը: 9. Համացանցում դիտե՛ք Վրաստանի պահպանված տարածքների մասին (www.apa.gov. ge) վավերագրական ֆիլմ և քննարկե՛ք հաջորդ դասի ժամանակ: ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

65

8.5

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՆՇԱՆՆԵՐԸ Ինչպիսի՞ն են Վրաստանի պետական խորհրդանշանները:

ԲԱՌԱՐԱՆ Բռնազավթում – որևէ պետության զինված ուժերի կողմից այլ երկրի տարածքի ժամանակավոր զավթում:

Բոլոր անկախ պետություններն ունեն իրենց խորհրդանշանները` դրոշը, զինանշանը, օրհներգը: Վրաստանը ևս բացառություն չէ: Քաղաքացիները շատ են հարգում դրանք. օրհներգը լսելիս ոտքի են կանգնում, ամենակարևոր ընդհանուր ազգային տոներին դրոշներ են բարձրացվում, բոլոր պետական գերատեսչությունների պաշտոնական փաստաթղթերի վրա արտացոլում են զինանշանը: Վրացիները Թուրքիայում և 2008 թվականի Ռուսաստան-Վրաստան պատերազմը Երբ Ռուսաստանը 2008 թվականին բռնազավթեց Շիդա Քարթլին, Թուրքիայի քաղաքացի վրացիները Անկարայում Ռուսաստանի դեսպանության մոտ բողոքի ցույց են կազմակերպել: Մասնակիցներից մեկի խոսքով` իր համար, որպես մահմեդականի, շատ դժվար էր Վրաստանի հնգախաչ դրոշը բռնել: Սակայն երկմտելուց հետո, ինքն իրեն հաղթահարել է և հպարտորեն վեր պարզել Վրաստանի դրոշը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ըստ քեզ, ինչի՞ մասին է խոսում Թուրքիայում ապրող ծագումով վրացու այս պահվածքը: Աղբյուր 2. Վրաստանի օրհներգը «Թավիսուփլեբա»` ազատություն: Օրհներգի տեքստի հեղինակն է Դավիթ Մաղրաձեն, սակայն նախնական տեքստը պատկանում է Ակակի Ծերեթելիին՝ `Cemi xatia samSoblo, saxate mTeli qveyana~ (Իմ սրբապատկերն է հայրենիքը, սրբավայրը` ողջ երկիրը): Երաժշտության հեղինակն է Զաքարիա Փալիաշվիլին, որպես օրհներգ՝ վերամշակել է Իոսեբ Կեճաղմաձեն:

Աղբյուր 1. Վրաստանի դրոշը և օրհներգը

66

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Cemi xatia samSoblo, saxate mTeli qveyana, ganaTebuli mTa-bari, wilnayaria RmerTTana.

Tavisufleba dRes Cveni momavals umRers didebas, ciskris varskvlavi amodis amodis da or zRvas Sua brwyindeba, dideba Tavisuflebas, Tavisuflebas dideba!

Մեր երկրի պետական խորհրդանշանները միայն XX դարում երեք անգամ են փոխվել: Փոփոխությունները կապված էին երկրի կյանքում տեղի ունեցած նշանակալի իրադարձությունների հետ: 1918 թվականի մայիսի 26-ին Վրաստանն ազատվեց Ռուսաստանի տիրապետությունից: Անկախ երկրին անհրաժեշտ էին ազգային խորհրդանշաններ: Դրոշը և օրհներգը ստեղծվեցին Թբիլիսիի պետական համալսարանի հիմնադիրներից մեկի` Իվանե Ջավախիշվիլիի խորհրդով:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 2. Ինչ ես կարծում, ինչո՞ւ ընտրեցին Վրաստանի դրոշի համար հնգախաչ պատկերը (Աղբյուրներ 1 և 3): 3. Ըստ քեզ, Վրաստանի զինանշանի վրա ինչո՞ւ է պատկերված Սուրբ Գիորգին (Աղբյուր 1): 4. Դատողություն արե՛ք Վրաստանի օրհներգի բովանդակության, նրա խոսքերի մասին: Քեզ համար ի՞նչ է նշանակում օրհներգի յուրաքանչյուր քառյակ:

Աղբյուր 3. Հնգախաչ պատկեր Ուդե գյուղի կանանց մենաստանի պատի վրա: Այսպիսի պատկերներ հանդիպում են նաև միջին դարերի Սամցխե-Ջավախեթիի այլ հուշարձանների վրա:

1921 թվականին Ռուսաստանը բռնազավթեց Վրաստանը և կրկին զրկեց անկախությունից: Մեր երկիրը հայտնվեց Խորհրդային Միության կազմի մեջ, որում Ռուսաստանը միավորեց տասնհինգ հանրապետություններ: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, 1991 թվականին Վրաստանը կրկին վերականգնեց անկախությունը և վերադարձրեց Առաջին հանրապետության խորհրդանշանները: Խորհրդանշական էր նաև, որպես անկախության վերականգնման օր, մայիսի 26-ի հռչակումը: Ճիշտ այս օրն է Վրաստանի բոլոր քաղաքացիների համար ամենամեծ ազգային տոնը: 2004 թվականից նոր իշխանությունը նոր խորհրդանշաններ ներմուծեց, որոնցով մենք հպարտանում ենք մինչև օրս: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Քննարկե՛ք` անկախ պետությանն ինչո՞ւ են անհրաժեշտ խորհրդանշաններ: 6. Ըստ քեզ, ի՞նչ նշանակություն ունի այնպիսի ընդհանուր ազգային տոնը, ինչպիսին Անկախության օրը` մայիսի 26-ն է: Ուրիշ ի՞նչ ընդհանուր ազգային տոն գիտես, որը նշում են Վրաստանի բոլոր քաղաքացիները: Ինչո՞ւ կարելի է այն համարել ընդհանուր ազգային: 7. Դատողությո՛ւն արեք` ինչո՞ւ են մարդիկ հպարտանում իրենց երկրի խորհրդանշաններով և ինչպե՞ս են արտահայտում դա:

Աղբյուր 4. Վրաստանի առաջին հանրապետության դրոշը և զինանշանը:

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

67

8.6

ՎՐԱՑԱԿԱՆ ԳՐԻ ԾԱԳՈՒՄԸ Ե՞րբ և ինչպե՞ս է ստեղծվել վրացական այբուբենը:

ԲԱՌԱՐԱՆ Քարակոթող – քարե հուշարձան:

Աշխարհում գոյություն ունեցող տասնչորս հիմնական գրերից մեկը վրացական այբուբենն է: Նրա ծագման մասին բազմաթիվ տեսակետներ գոյություն ունեն: Երկար ժամանակի ընթացքում հնագույնն էին համարում Բոլնիսիի Սիոնի տաճարի արձանագրությունը, որը 493-494 թվականներով էր թվագրվում: Այսօր այդպիսին են համարվում XX դարում Պաղեստինում հայտնաբերված վրացական վանքի փլատակները` երեք վրացական արձանագրություններով: Դրանցից երկուսը թվագրվում են V դարի առաջին կեսով: Յուրաքանչյուր նոր հայտնագործություն նոր տարբերակի հիմք է դառնում: Բազմաթիվ գիտնականներ են համամիտ այն կարծիքին, որ վրացական գիրը մ.թ.ա. III դարում, Միասնական Վրաստանի առաջին թագավոր Փառնավազն է ստեղծել: Այս տարբերակը հիմնվում է պատմական երկի մեջ պահպանված տեղեկության վրա: Ոմանք դրա հավաստում են համարում անցյալ դարի վերջում հայտնաբերված Դավաթի քարակոթողը, ոմանք էլ` Նեկրեսիի հնագիտական հայտնագործությունները:

Աղբյուր 2. Պաղեստին: Վրացական վանքի արձանագրություն, 430 թ. Աղբյուր 1. Դավաթի քարակոթողը

Վրացական այբուբենը ստեղծվել է արամեականի հիմքի վրա, սակայն ավելի ուշ բազմիցս կրել է հունական գրի ազդեցությունը: Այս տեսակետն ամրապնդել են հետագա հայտնագործություններն ու հետազոտությունները: Տառերի մեծ մասի գծագրությունը ինքնօրինակ է և չի հիմնվում որևէ այլ գրի տառերի վրա:

68

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 3. Բոլնիսիի Սիոնիի արձանագրությունը

Վրացական գիրը երեք պատմական համակարգ ունի. «ասոմթավրուլի», «նուսխուրի» և «մխեդրուլի»: «Նուսխուրի» գիրը «ասոմթավրուլիի» զարգացման արդյունք է, իսկ «մխեդրուլին»` «նուսխուրիի»: Փոփոխությունը պայմանավորված էր արագ, պարզ գրելու անհրաժեշտությամբ:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 4. Վրացական այբուբենը 1 – «ասոմթավրուլի» 2 – «նուսխուրի» 3 – «մխեդրուլի» 4 – Թվային արժեքը

1. Վրաստանի քարտեզի վրա գտի՛ր Բոլնիսին (էջ 4-5): Ո՞ր պատմաազգագրական երկրամասում է գտնվում այն: 2. Ըստ քեզ, ինչի՞ մասին է խոսում վրացական գրի նմուշների՝ տարբեր վայրերում հայտնաբերումը: 3. Հիշի՛ր` ի՞նչ դեր է կատարում հնագիտությունը Վրաստանի անցյալի ուսումնասիրման մեջ, և ելնելով դասի նյութից, հիմնավորի՛ր քո պատասխանը: 4. Դիտարկի՛ր Աղբյուր 4-ը: Ասա՛, թե ինչպես է կոչվում այն գրային համակարգը, որից օգտվում ես: 5. Գտի՛ր տեղեկություններ վրացական այբուբենի մասին: ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

69

8.7

ՔԱՐԹԼԻԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՍՏԵՂԾՈՒՄԸ Ի՞նչ նշանակություն ուներ Քարթլիի թագավորությունը վրացական պետության ձևավորման մեջ:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Բնութագրի՛ր` ինչպիսի՞ կառավարիչ էր Ազոն:

Մոտավորապես 24 դար առաջ Վրաստանի տարածքում սկսեց ձևավորվել Քարթլիի թագավորությունը: Այդ ժամանակ Քարթլիում բոլոր քաղաքներն ունեին իրենց կառավարիչը` «մամասախլիսին», ովքեր պատերազմի ժամանակ ղեկավարում էին բանակը: Մցխեթայի վերջին մամասախլիսիի` Սամարայի ժամանակ քաղաքը զավթեց Ազոն: Նա Արմազիի և ևս մի քանի բերդերում իր զորքերը տեղակայեց, իսկ մնացած ամրությունները քանդեց: Ազոն իրեն ենթարկեց ողջ Քարթլին և Էգրիսին, իսկ հյուսիսկովկասցիների համար հարկ սահմանեց: Մցխեթա տեղափոխեց իր հարազատներին և պարտադրեց Գացի և Գաիմի կուռքերի պաշտամունքը:

Աղբյուր 1. Մցխեթան գտնվում է Քուռ և Արագվի գետերի գետաբերանի մոտ:

Սամարայի եղբորորդի Փառնավազին մայրը տարել էր և Կովկասյան լեռներում պահել: Հասունացած Փառնավազը վերադարձավ Մցխեթա: Փառնավազը խելամիտ պատանի, հոյակապ զինվոր և որսորդ էր: Մցխեթայում Փառնավազը Ազոյի հետ մտերմացավ, իսկ Փառնավազի մայրը վախենում էր և որդուն խնդրում էր Պարսկաստան տեղափոխվել, քանի որ ինքը ծագումով պարսկուհի էր: Փառնավազը համաձայնում է, սակայն, դժվարանում էր հայրենիքը լքել:

Աղբյուր 2. «Փառնավազի երազը», Գիա Բուղաձեի նկարը

70

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Փառնավազի երազը Փառնավազը երազ տեսավ, իբր նա ուզում էր անմարդաբնակ տնից դուրս գնալ և չէր կարողանում: Հանկարծ օդանցքից արևի լույս է թափանցում, փաթաթվում նրա գոտկատեղին և դուրս տանում: Երբ Փառնավազը դաշտ է դուրս գալիս, տեսնում է, որ արևը ներքև է իջել: Նա արևի վրայից սրբում է շաղը և քսում իր դեմքին: Երբ Փառնավազն արթնանում է, մտածում է, որ այս երազը Պարսկաստանում իր հաջողության նախանշանը կարող է լինել։

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 2. Բնութագրի՛ր Փառնավազին: Ըստ քեզ, Փառնավազն ինչո՞ւ մտածեց, որ ուրիշ երկրում նա հաջողության կհասներ: 3. Ենթադրությո՛ւն արտահայտիր` ինչպե՞ս իրականացավ Փառնավազի կանխատեսումը:

Փառնավազը որոշեց մեկ անգամ ևս որս անել Մցխեթայի մոտակայքում և որսի գնաց Դիղոմիի հովիտ: Նա այնտեղ եղնիկներ տեսավ և նրանցից մեկին վիրավորեց: Փառնավազը սկսեց հետապնդել եղնիկին, այդ ընթացքում մթնեց: Որոշեց ժայռի տակ գիշերել, գիշերը տեղատարափ անձրև եկավ: Անձրևից պատսպարվելու համար Փառնավազը ժայռի մեջ քանդեց քարանձավի փակված մուտքը: Քարանձավում նա անթիվ-անհամար ոսկի-արծաթ գտավ: Ուրախացած Փառնավազը կրկին քարով փակեց քարանձավի մուտքը, այնուհետև մոր և քույրերի օգնությամբ գանձը հուսալի վայրում պահեց: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 3. Այս ոսկյա իրերը մոտավորապես 2 500 տարվա վաղեմության են: Դրանք միասին թաղված են գտել Քսանի գետի կիրճում, Սաձեգուրի գյուղի մոտ:

4. Ինչ ես կարծում, ինչի՞ համար կօգտագործեր Փառնավազն այս հարստությունը: 5. Ըստ քեզ, այս գանձը նրա սեփականատերն ինչո՞ւ էր թաղել: Ինչի՞ մասին են վկայում այս իրերը: (Աղբյուր 3)

Փառնավազն իր սուրհանդակին ուղարկում է Արևմտյան Վրաստանի կառավարիչ Քուջիի մոտ և առաջարկում Ազոյի դեմ միասին պայքարել: Քուջին համաձայնում է և տեղեկացնում. «Ուրեմն ուրախանան բոլոր վրացիները` նրա կողմից ոչնչացված և ճնշված»: Փառնավազը վարձեց կովկասցիների զորք, իր բանակն էլ հավաքեց և սկսեց պայքարը Ազոյի դեմ: Նրա կողմ անցան Ազոյի հազար մարտիկները, ովքեր դժգոհ էին Ազոյի կառավարումից: Փառնավազը գրավեց Մցխեթայի չորս ամրոցները և շուտով, բացի Կլարջեթիից (որը Ազոյի կալվածքն էր), գրավեց ամբողջ Քարթլին: Պայքարը նրա և Ազոյի միջև երկու տարի շարունակվեց: Ազոն այս կռվի ժամանակ զոհվեց: Փառնավազն իրեն հռչակեց Քարթլիի և Էգրիսիի թագավոր:

ԲԱՌԱՐԱՆ Կուռք – որևէ առարկա, պատկեր կամ խորհրդանշան, որն աստվածացնում են:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Քուջիի խոսքերով, ի՞նչ վիճակում էին վրացիները Ազոյի կառավարման ժամանակ: 7. Անվանի՛ր Փառնավազի դաշնակիցներին Ազոյի դեմ պայքարում: Ըստ քեզ, ինչո՞ւ էին նրանք դաշնակիցներ: 8. Քո խոսքերով բացատրի՛ր` ինչպե՞ս ես հասկանում հզոր տիրակալ արտահայտությունը: Ինչ ես կարծում, արդյոք Ազոն հզո՞ր տիրակալ էր: Հիմնավորի՛ր քո տեսակետը: 9. Բացատրիր` ինչո՞ւ կարող ենք ասել, որ Փառնավազը միավորում է վրացիներով բնակեցված տարածքները: 10. Ինչո՞ւ տարան Փառնավազին Հյուսիսային Կովկաս: Ինչպե՞ս կբացատրեք, որ Ազոյի հետ դիմակայության ժամանակ նա այնտեղ զորք վարձակալեց:

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

71

8.8

(თერგი)

ქ

(ბზიფი)

ე

ბ

ა

ი

ი) (კოდორ

დიოსკურია (სოხუმი)

ნ

-

ო

ვ

დედაქალაქი

ს

ე

ტე

ე გ რ ი ს ი ს(

ბ

საერისთავოს ცენტრი

ი

დასახლებული პუნქტი (ცხენის წ ყ ა ლ ი)

ს ა ე რ ი ს თ ა ვ ო ფაზისი (რიონი

მცხეთის დამცველი ციხეები

დუ რძ უკ ) ი ებ ვ ხ ა ი ლი გვ ი

არა

თა

ვო

დი

) საირხე ( შიდა ციხეგოჯი ა) ილ ქ ა რთლი ფაზისი ვარდციხე ქუთათისი ფაზის (სასპასპეტო) ი შორაპანი ე (ფოთი) ზადენი ურბნისი ლ სა ე სარკინე კ ბ ე ის ვანი დიმნა წიწამური თ ე ვ გ არ უფლისციხე ბერი ოძრხე  (ქცია) არმაზი (აბასთუმანი) ჰ ოძრხის ლა საერისთ ს ზ ანი ე აფსაროსი ავო ) ხერთვისი რ ბოსტან-ქალაქი სამშვილდე ე (რუსთავი) ს წუნდა თ ა გაჩიანი ე წუნდის რი ი ) რ ართვინი საერისთავო სამშვილდის კვ ა ი ს ა) ი) თ ქაჯთა ქალაქი ბედ ხუნანის ა ვ დე თუხარისი ო ს ა ე რ ი ს თ ა ვ ო არტანუჯი (არტაანი) მტ კ ვ ა რ ი) საერისთავო მტუერისციხე კ ლ ა რ ჯ ე თ ი ს ხუნანი საერისთავო

რ

(ყვ ირ



ხუ

გიენოსი (ოჩამჩირე)

ა)

ალი ( ენგურ ი ) ისწყ ეგრ

ა

პირობითი აღნიშვნები საქართველოს საზღვარი საერისთავოების საზღვარი

რ ი)

( ღ ა ლ იძგ

ლ

დი

ი

Ինչո՞ւ են բարեփոխումները կարևոր պետության համար:

ის

ჯ

ა) იმთ (მზ ) (ფსოუ

ՓԱՌՆԱՎԱԶԻ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԸ



ი

კა

ხე

(ა

თ

(იო

ი

ი

ი აფსარ

ტრაპეზუნტი

თ

(მ ტ

ე

(

რ

ოხი)

თო მი)

ი)

ა

ნ

(

რ აფსარი (ჭო

(თო

რ

წყა ლ თის (ოლ

ს

ო

მ

ხ

ე

თ

ი

სე

ვა

ნი

ს

ტბ

ა

ა

ლ

ბ

© M.Shekiladze, 2019

Աղբյուր 1. Քարտեզ` Վրաստանը Փառնավազ թագավորի ժամանակ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Ըստ քարտեզի (Աղբյուր 1), տետրի մեջ գրի՛ր. ա) Փառնավազի կողմից Արևելյան և Արևմտյան Վրաստանում հիմնած էրիսթավությունների կենտրոնները: բ) Քանի՞ էրիսթավություն հիմնեց Փառնավազը: Ո՞ր էրիսթավությունների և դրանց կենտրոնների անվանումներն էին համընկնում միմյանց:

72

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Պետության զարգացման, երկիրն ավելի լավ կազմակերպելու և կառավարելու համար կամ այլ նպատակով անցկացվում են բարեփոխումներ կամ փոփոխություններ: Այսպես էր հնում, այսպես է նաև այսօր: Փառնավազը թագավորության տարածքը բաժանեց ութ էրիսթավությունների: Շիդա Քարթլին Փառնավազը տվեց սպասպետին, ում ենթարկվում էին էրիսթավիները, իսկ էրիսթավիներին` իրենց ենթակայության մեջ գտնվող այլ պետական ծառայողներ: Նրանք հավաքում էին թագավորական և էրիսթավական հարկը: Փառնավազը Մցխեթան պարսպապատեց և Քարթլիում նոր քաղաքներ ու բերդեր կառուցեց: Նա Մցխեթայում լեռան վրա կանգնեցրեց գլխավոր կուռքը` Արմազին, սահմանեց այս կուռքի տոն և դրանից հետո այդ լեռը կոչեց Արմազի լեռ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 2. Որոշի՛ր` Փառնավազն ի՞նչ սկզբունքով բաժանեց թագավորության տարածքը էրիսթավությունների: 3. Գտի՛ր` այսօր ի՞նչ սկզբունքով են ստեղծվում տարածքային միավորները:

Աղբյուր 2. Ցիխեգոջի Էգրիսիի կառավարիչ դարձավ Քուջին: Նա կառուցեց Ցիխեգոջին, ինչը նշանակում է Քուջի բերդ: Այս բերդը հույներն անվանում էին հին քաղաք կամ արխեոպոլիս: Ցիխեգոջին երկար ժամանակի ընթացքում նշանակալի դեր էր կատարում Էգրիսիի պատմության մեջ:

Գարունն ու աշունը թագավորն անցկացնում էր Մցխեթայում, ձմեռը` Գաչիանիում, իսկ ամառը` Ծունդայում: Ժամանակ առ ժամանակ մեկնում էր նաև Էգրիսի և Կլարջեթի ու այնտեղի գործերը կարգավորում: Փառնավազը Քարթլիի թագավորությունում հաստատեց վրացերեն լեզուն ու գիրը: Փառնավազը թագավոր է դարձել քսանյոթ տարեկան հասակում և Քարթլիի առաջին թագավորն է: Եթե Փառնավազի ժամանակ թագավորն էր նշանակում էրիսթավիներին, այսօր ինքնակառավարումը երկրի քաղաքացիներն են ընտրում: Երկուսի նպատակն էլ տեղերում առկա հարցերի կարգավորումն է: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 4. Հիշի՛ր Մցխեթայի դիրքը և քարտեզի օգնությամբ (էջ 4-5) ասա՛` ո՞ր գետերն են այստեղ միանում իրար: 5. Ըստ քեզ՝ ինչո՞ւ է անհրաժեշտ թագավորությունը բաժանել վարչական միավորների: 6. Թվարկի՛ր` ի՞նչ նորություններ է ներմուծել Փառնավազը՝ թագավորությունը կառավարելու համար: Ըստ քեզ՝ ո՞րն էր նրանցից ամենակարևորը: Պատասխանը հիմնավորի՛ր: 7. Դատողությո՛ւն արա` ինչո՞ւ աջակցեց Փառնավազին Էգրիսիի կառավարիչը: Գնահատի՛ր նրա պետական տեսլականը: Դու ինչպե՞ս կվարվեիր Քուջիի փոխարեն: 8. Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ, որ երկրի կառավարիչը լավ իմանա իրավիճակը տեղերում: Այսօր պետության գերագույն դեմքերն ինչո՞ւ են այցելում երկրի տարբեր երկրամասեր:

Արմազիի կուռքը Արմազիի կուռքը պղնձե մարդ էր, որի հագին ոսկե շղթայի շապիկ էր, գլխին՝ ոսկյա սաղավարտ, իսկ աչքերի տեղում թանկագին ակներ էին: Նրա ձեռքին պսպղացող սուր էր: Նրանից աջ կանգնած էր տղամարդու ոսկյա կուռքը` Գացը, իսկ ձախից` արծաթյա կուռքը` Գաիմը:

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

73

ՃԱՆԱՊԱՐՀ ԴԵՊԻ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՏԵՂԾՈՒՄ

8.9 ji

qeTi

pirobiTi

q

a

nikofsia

Ի՞նչ քայլեր է արել Դավիթ Շինարարը Միավորված Վրաստանի պետության ստեղծման նպատակով:

f

a S a g e T i

x

i

y

v

C

a

a z

Z

e

u

T

r

i

d a l

i

anakofia cxumi

Z

i i

e

i ed

d

v Tu S e T

baTumi

avSeTi

a

Tuxarisi

anisi

kari

n i i a

b

e

x

m

T

i

l

saqarTvelo

s

C

a

u

r

b

a

d

a

g

a

n

i

z R v a

s

o

e

a

i

s

olTisi

ganZa

i

-

r

bana

n

karnu_qalaqi (arzrumi)

yabala

erwuxi

n

T

a

giSi

lore

artanuji

S

kaxi

rusTavi n i k a m b e C a

ni

TorTomi

u r

e Ti

e T i

a

speri

ymadnafici qveyana

samSvilde

andi

v

i

xaxuli

q

Tbilisi

ub

r

t

l e T i

k

darubandi

r

a

n

a

didgori

T

a

a

i

e

ta

z

r

e

r

veJini

ar

j klar

i

m c x e

iyalTo

kldekari

jayi Tmogvi

trapizoni

b

T

a

i

xufaTi

s r a

a

S

a

W

a

d H e

s d i a n

a

e

b

naWarmagevi SiomRvime

u

v

do

l

R

di

zedazeni mcxeTa

z

i

pankisi

xunZaxi x u n Z e T i i

ajameTi

x o

T

( S a v i )

x

waRvlisTavi

xis

quTaisi

foTi (fazisi)

q

li

s

eTi

r

o

gelaTi

v i

i

T

e

a

t

i

T

T n

WyondiDi

n

e

e

a

dv al

o

k

v

bedia

p

u

uSguli

s

biWvinTa

f

gagari

y

aR n i S v n e b i

saxelmwifo sazRvari danarCeni sazRvrebi dedaqalaqi samefo rezidencia dasaxlebuli punqti cixesimagre eklesia-monasteri swavla-ganaTlebis centri brZolis adgili

d

k

T

a

a

s

a

x

e

l

m

w

i

f

o

© M.Shekiladze, 2019

Աղբյուր 1. Քարտեզ` Վրաստանը Դավիթ Շինարարի ժամանակ

ԴԱՎԻԹ ԹԱԳԱՎՈՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՅԼԵՐԸ ԲԱՌԱՐԱՆ Վեզիր – թագավորական խորհրդի անդամ, թագավորի խորհրդական, նախարար: Տերմինը ներմուծվել է մահմեդական արևելքից: Հետախույզ – հետախուզող անձ, լրտես:

74

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Վրաստանի տարածքում միասնական վրացական թագավորության ստեղծման համար պայքարը դեռևս X դարում Աբխազիայի թագավոր Բագրատ Գ-ն է սկսել, իսկ միավորումը ավարտել է Դավիթ IV Շինարարը (1089-1125)՝ XII դարում: Դավիթի թագադրման ժամանակ նրա իշխանությունը տարածվում էր միայն Արևմտյան Վրաստանում, իսկ Լիխիի լեռնաշղթայից արևելք գտնվող տարածքները ավերվել էին թշնամու կողմից: Դավիթը երկրի միասնականացման համար սկսում է նախապատրաստվել բանակի բարեփոխումով և կարճ ժամանակում ստեղծում է սեփական` վրացական բանակ: Մատենագիրը բանակն այսպես է բնութագրում. «Ընտրյալներ էին և հանդերձավորված, լավագույն ձիերով էին և անսասան»: Այս ջոկատներով նա անսպասելիորեն հարձակվում էր Վրաստանում քոչվոր թուրք-սելջուկների վրա և նրանց հարկադրում լքել Քարթլին: Լեռներ բարձրացած բնակիչներն աստիճանաբար վերադարձան իրենց տուն ու տեղին և սկսեցին վերականգնել ավանդական տնտեսությունը:

Աղբյուր 2. Քոչվոր թուրք-սելջուկներն իրենց անթիվ-անհամար մանր եղջերավոր անասուններով ոչնչացնում էին մրգատու և խաղողի այգիները, ցանքատարածությունները:

Թագավորության հզորացման և կարգուկանոնի հաստատման համար թագավորն աշխարհիկ և հոգևոր բարձր պաշտոնների նշանակեց իր հավատարիմ աջակիցներին և եկեղեցու գլուխ կարգեց աշխարհիկ անձի` Գիորգի Մծիգնոբարթուխուցեսի-Ճղոնդիդելիին: Այս որոշումը կայացվեց 1104 թվականի Ռուիս-Ուրբնիսիի եկեղեցական ժողովին: Թագավորը նրան նշանակեց իր առաջին տեղակալ, այսինքն` առաջին վեզիր: Վեզիրը պետական և եկեղեցական գործերին միջամտելու իրավունք ուներ: Դավիթը փոխեց նաև գերագույն դատարանի աշխատանքի կարգը: Մինչ այդ գերագույն դատավոր էր համարվում թագա­ վորը: Նա ստեղծեց մշտական գործող գերագույն դատարան, այսպես կոչված՝ Սաաջո կարի, որի գործունեությունը ղեկավարում էր Գիորգի Մծիգնոբարթուխուցեսի-Ճղոնդիդելին: Երկուշաբթի օրերը նա անձամբ էր «վարում» այրիների և որբերի ու անարդարացիորեն ճնշվածների գործերը: Շաբաթվա մնացած օրերին գործերը ուրիշ դատավորներ էին քննում: Իր թագավորությունն ավելի լավ վարելու և այն պաշտպա­ նելու համար նա ստեղծեց հետախուզական ծառայություն: Հետախույզներին հանձնարարված էր Վրաստանում և նրա սահմանների մոտ հետևել թուրք-սելջուկների տեղաշարժին, ինչպես նաև «հայտնաբերել» թագավորի ենթակաների շրջանում ամեն տեսակ դավադրություն կամ դավաճանություն: Այս լուրերը հետախույզներն անհապաղորեն պետք է զեկուցեին Դավիթին, որպեսզի թագավորը ժամանակին արձագանքեր:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Քո խոսքերով փոխանցի՛ր` ինչպիսի՞ն էր մատենագրի կողմից նկարագրված վրացական բանակը: 2. Հիշի՛ր` որո՞նք են ավանդական տնտեսական բնագավառները Վրաստանում: 3. Ըստ քեզ` ի՞նչ նշանակություն ուներ այս բնագավառների վերականգնումը վրացական թագավորության գոյության համար: 4. Հիշի՛ր` ինչպե՞ս էր պաշտպանում թշնամու ներխուժումների ժամանակ Վրաստանը այս կամ այն պատմաազգագրական երկրամասի բնակչությունը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 5. Համեմատի՛ր Դավիթի և Փառնավազի ժամանակվա բարեփոխումները և պաշտոնները: 6. Ենթադրությո՛ւն արտահայտիր` պետությանն ինչի՞ համար է անհրաժեշտ գերագույն դատարան: 7. Ըստ քեզ` ի՞նչ գործառույթ ունի պետության մեջ հետախույզը: 8. Այսօր ո՞վ է պաշտպանում քաղաքացիների անվտանգությունը: ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

75

ԲԱՌԱՐԱՆ Ղփչաղներ – հյուսիսային տափաստաններում ապրող ժողովուրդ:

ՆՈՐ ԲԱՆԱԿԸ ԵՎ ՊԱՅՔԱՐ ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՀԱՄԱՐ Արևելյան Վրաստանի զգալի մասի ազատագրումից հետո Դավիթը 40 հազարանոց ղփչաղների մշտական բանակ ստեղծեց, որի նպատակը Թբիլիսիի մերձակայքում գտնվող գրաված բերդ-ամրոցների պահպանումն էր:

Աղբյուր 3. Ղփչաղ մարտիկ: Դավիթը ղփչաղների հետ նույնիսկ բարեկամական կապ ուներ։ Նրա երկրորդ կինը ղփչաղների թագավորի դուստրն էր:

Մշտական զորքի ստեղծումից հետո Դավիթը պաշտպա­ նական պայքարից անցավ հարձակման: Եկավ պայքարի ժամանակը Թբիլիսիի համար, որը 400 տարի տարբեր թշնամիների ձեռքում էր:

Դավիթ Շինարարը` ուսյալ թագավոր

Աղբյուր 4. Դավիթ Շինարար թագավորի որմնանկարը Գելաթիում

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 9. Դավիթ թագավորի ո՞ր հատկանիշների մասին է խոսում տեքստում հիշատակված պատմությունը:

76

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Մի անգամ Դավիթը Թբիլիսիի մերձակայքում դարանակալել էր մեծ գանձով բեռնավորված քարավանի: Նա տասնհինգ ստրուկ-մարտիկ ուղարկեց, որոնք թուրք-սելջուկներին պետք է ձգեին դեպի վրացիների թաքստոց: Թշնամուն ձորի մեջ սպասում էր երեք հարյուր դարանակալված մարտիկ, որոնք հրաման էին ստացել՝ մինչև մարտական կոչ չստանային, իրենց չբացահայտեին, իսկ նշանը պետք է աներ Դավիթը: Ինքը` Դավիթը, սրով զինված, նստեց թաքստոցում և ճակատամարտի սպասման մեջ սկսեց գիրք ընթերցել: Թուրք սելջուկների հետ մարտ սկսվեց: Դավիթի մարտիկները հակառակորդներին տարան պայմանավորված վայր, որպեսզի ծուղակը գցեին: Զինվորները թագավորի նշանին էին սպասում, իսկ թագավորը գիրք էր կարդում և մոռացել էր նշան անել: Դավիթը միայն այն ժամանակ կողմնորոշվեց, երբ մարտական ճիչերը շատ մոտ տարածությունից լսեց: Նա շտապ ներգրավվեց մարտի մեջ և նշան արեց դարանակալված մարտիկներին: Մարտից հետո Դավիթը չկարողացավ սուրը պատյանը դնել, քանի որ այն մենամարտի ժամանակ ծռվել էր:

Վճռական ճակատամարտը Դիդգորիի դաշտում տեղի ունեցավ 1121 թվականի օգոստոսի 12-ին: Ճակատամարտում վրացիների կողքին մարտնչում էին նաև եվրոպացի մարտիկ­ ներ: Դիդգորիում հաղթելուց և Թբիլիսին ազատագրելուց հետո, Դավիթը ստեղծեց հզոր միասնական պետություն, ընդարձակեց նրա սահմանները, Թբիլիսին դարձրեց Միասնական Վրաստանի մայրաքաղաք և ձևավորեց արդյունավետ կառավարման համակարգ:

Աղբյուր 5. Դավիթ Շինարարը՝ Դիդգորիի պատերազմից առաջ

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 6. Դիդգորոբա` ժողովրդական տոն, որն անցկացվում է օգոստոսի 12-ին, Դիդգորիի դաշտում վեր խոյացված հուշակոթողի մոտ: Տոնի ժամանակ կազմակերպվում է ժողովրդական զբոսանք, ազգագրական համույթների համերգ, ձիարշավ, ըմբշամարտի և բազկամարտի մրցաշար:

10. Ըստ քեզ, ինչի՞ մասին է խոսում եվրոպացի մարտիկների մասնակցությունը Դիդգորիի ճակատամարտին: Ուրիշ ո՞ր փաստն է վկայում այն, որ Դավիթը շփումներ ուներ արտաքին աշխարհի հետ:

Աղբյուր 7. Դիդգորոբա` թատերականացված ներկայացում (2002 թ.)

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 11. Ինչ ես կարծում, Վրաստանի նման փոքր երկրի համար ի՞նչ նշանակություն ունեն միջազգային կապերը: 12. Այսօր ո՞վ է օգնում Վրաստանին՝ ժամանակակից հզոր բանակ ստեղծելու մեջ:

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

77

8.10

ԴԱՎԻԹ ՇԻՆԱՐԱՐ

Աղբյուր 1. Դավիթ Շինարարի պղնձյա դրամ

Ինչպիսի՞ն պետք է լինի ժամանակակից կառավարիչը, որպեսզի Դավիթի նման կերտի երկրի ապագան:

Միավորված վրացական թագավորությունում Դավիթը մեծ ուշադրություն էր դարձնում տարբեր երկրների հետ կապերին և առևտրի զարգացմանը: Թագավորի հրամանով անցկացնում էին քարավանային ճանապարհներ և հետևում դրանց բարեկարգմանը: Այն ժամանակ այսպիսի ճանապարհների վրա քարավանի համար համեմատաբար նեղ գոտով սալահատակ էին անում: Իսկ քարավանավորների գիշերակացի համար ճանապարհների վրա, իրարից որոշակի հեռավորությամբ, կառուցվում էին հատուկ հյուրատներ` փունդուկներ: Այնտեղ կարող էին հանգիստ առնել և գիշերել վաճառականները և նրանց ուղեկցող անձինք: Որպեսզի հեղեղումները չխափանեին քարավանների տեղաշարժը ճանապարհների վրա, հաճախ գետերի և խորը գետակների վրա կամուրջներ էին կառուցում: Որոշ այսպիսի կամուրջներ պահպանվել են մինչև օրս, օրինակ, Աբխազիայում, Քարթլիում և նաև՝ Կլարջեթիում: Առևտրի և արհեստների զարգացման համար Դավիթը նորացրեց քաղաք Գորին: Այնտեղ վրացիների հետ մեկտեղ առևտրով էին զբաղվում նաև հայեր: Թբիլիսիի բնակչության, հատկապես՝ մահմեդականների համար առևտուրը հիմնական գործունեությունն էր, և դա մեծ եկամուտ էր բերում: Թագավորական գանձարանը լցնելու համար թագավորը որոշեց առևտրից ստացած հարկերն օգտագործել: Որպեսզի մահմեդական վաճառականները մնային Թբիլիսիում, Դավիթը նրանց համար արտոնություններ սահմանեց: Մահմեդականների թաղամասում արգելվում էր խոզ պահել, մորթել և միսը վաճառքի հանել: Դավիթը հարգանքով էր վերաբերվում մահմեդական ուսյալներին և հոգևոր անձանց: Վաստակ ունենալու դեպքում նաև պարգևատրում էր նրանց: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Դատողությո՛ւն արեք` ի՞նչ միջոցառումներ էր անցկացնում Դավիթ թագավորը առևտրին օժանդակելու համար: Այսօր ի՞նչ է արվում այդ նպատակով: 2. Ըստ քեզ՝ ի՞նչ նշանակություն ուներ ճանապարհների անցկացումը: Տեղեկություններ գտի՛ր այսօր գոյություն ունեցած կարևոր ճանապարհների (օրինակ` ավտոխճուղու) մասին: 3. Դատողությո՛ւն արա՝ ի՞նչ նշանակություն ունի առևտրի զարգացումը երկրի առաջընթացում: 4. Ըստ քեզ, ինչո՞ւ սահմանեց Դավիթն արտոնություններ մահմեդական վաճառականների համար: 5. Դատողությո՛ւն արա` ինչո՞ւ պետք է դրսևորես հանդուժողական վերաբերմունք տարբեր ազգությունների և հավատի մարդկանց նկատմամբ:

78

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Աղբյուր 2. Գելաթիի վանքը և ակադեմիան: Ակադեմիայի գլուխ կանգնած էր առաջնորդների առաջնորդը: Ուսումնական հաստատությունում դասավանդվում էր գեոմետրիա, այսինքն` «երկրաչափություն», թվաբանություն` «թվեր», երաժշտություն, աստղագիտություն և այլն:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Ժամանակակից աշխարհում, որքան ավելի բարձր զարգացած է երկիրը, այնքան ավելի է այն հոգ տանում կրթության մասին: Դավիթ թագավորը մեծ ուշադրություն էր դարձնում իր թագավորությունում կրթության զարգացմանը: Վրաց երիտասարդները բարձրագույն կրթություն կարող էին ստանալ միայն արտասահմանում, քանի որ այն ժամանակվա համար Վրաստանում այսպիսի հաստատություն գոյություն չուներ: Դավիթն այդ մասին հոգ տարավ: Այստեղ թագավորը արտասահմանում գործող ուսյալներ Իոանե Պետրիծիին և Արսեն Իղալթոեցուն հրավիրեց: Դավիթի թագավորությունը հիմք դրեց վրացական միապետությանը, որը 100 տարուց ավելի գոյություն ունեցավ: Աղբյուր 3. Անվանի մարդիկ՝ կրթության նշանակության մասին Սոկրատես, հույն փիլիսոփա. «Ամենամեծ բարիքը գիտելիքն է, իսկ ամենամեծ չարիքը` անխոհեմությունը»: Ակակի Ծերեթելի. «Միայն կրթությունն է եղել և կա աղբյուրը ժողովրդի ամեն երջանկության և բարեկեցության»: Իլյա Ճավճավաձե. «Երկիրը ոչ թե նրանով է թույլ, որ աղքատ է, այլ նրանով, որ գիտակ, ուշիմ, լուսավոր մարդիկ չունի»:

6. Բնութագրի՛ր` ի՞նչ իրավիճակ էր Գելաթիի վանքի շինարարության ժամանակ Դավիթի թագավորությունում: Որոշի՛ր` բարձրագույն ուսումնական հաստատություն ստեղծելու մասին Դավիթի որոշումը ինչպե՞ս է բնութագրում նրա պետական պլանները: 7. Այսօր որտե՞ղ կարելի է ստանալ բարձրագույն կրթություն: Հիշի՛ր` ո՞վ էր ղեկավարում ժամանակակից համալսարանի հիմնադրումը: 8. Դատողությո՛ւն արեք` ինչո՞ւ են համարում, որ կրթությունը սահմանում է երկրի զարգացման մակարդակը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 9. Դատողությո՛ւն արա Աղբյուր 3-ի մասին: Ինչպե՞ս ես հասկանում այս անվանի մարդկանց արտահայտությունները: Ինչո՞ւ կարող է անխոհեմությունը կամ անգրագիտությունը դառնալ չարիքի պատճառ: Ինչո՞ւ է կրթությունը ժողովրդի երջանկության և բարեկեցության աղբյուր: Ինչո՞ւ էր Իլյա Ճավճավաձեն համարում, որ երկրի թուլության գլխավոր պատճառը կրթված մարդկանց սակավությունն է: 10. Ժամանակային գծի վրա հաջորդաբար տեղադրի՛ր Դավիթի թագավորության տարիներին տեղի ունեցած քեզ հայտնի իրադարձությունները: Դրանցից առանձնացրո՛ւ, ըստ քեզ, ամենակարևորները: Հիմնավորի՛ր պատասխանը: 11. Դատողությո՛ւն արեք` ինչո՞ւ են սերունդները Դավիթին կոչել «Շինարար»` «Աղմաշենեբելի»: 12. Գրի՛ր շարադրություն. «Դավիթը և նրա ժամանակաշրջանը» (ոչ ավելի, քան 200 բառ): ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

79

8.11

ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ ՄԻԱՎՈՐՎԱԾ ՎՐԱՍՏԱՆՈՒՄ Ինչպիսի՞ն էր պետական կառավարումը Միավորված Վրաստանում և ինչպիսի՞ն է այսօր:

Դավիթ Շինարարի թագավորության տարիներին ձևավորվեց պետական կառավարման հետևալ համակարգը. կենտրոնական իշխանություն` թագավորական արքունիք և տեղական կառավարում՝ երկրով մեկ տարածված ծառայողներ: Կենտրոնական իշխանությունը կենտրոնացված էր մայրաքաղաքում՝ թագավորական արքունիքում: Առանձին պետական գերատեսչությունները տնօրինում էր համա­ պատասխան վեզիրը: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

Աղբյուր 1. Վրացի մարտիկ

1. Քարտեզի օգնությամբ (էջ 74) հիշի՛ր, թե ինչպես միավորվեց վրացական թագավորությունը, և ի՞նչ տարածքներ միացան նրան Դավիթ Շինարարի թագավորության ժամանակ: 2. Հիշի՛ր` Դավիթ Շինարարի ժամանակվանից ինչպե՞ս էր կոչվում առաջին վեզիրը:

Թագավոր

Մծիգնոբարթուխուցեղի-Ճղոնդիդելի – մասնակցում էր կարևորագույն պետական հարցերի որոշմանը և կառավարում էր գերագույն դատարանը: Նրան էին ենթարկվում մնացած վեզիրները:

Ամիրսպասալար – բանակի գերագույն գլխավոր հրամանատար, պարտականությունն էր զորք հավաքելը և զորավարժելը, իսկ պատերազմի ժամանակ` զորահրամանատարությունը, եթե թագավորը չէր մասնակցում պատերազմին:

Աղբյուր 2. Դավիթի ժամանակվա վրացական պետության կառավարման սխեման

80

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Մեճուրճլեթուխուցեսի – տնօրինում էր պետական միջոցները, հարկերի և տուրքերի հավաքումը:

Մանդատուրթուխուցեսի – տնօրինում էր պալատի գործերը և թագավորական կալվածքները: Պահպանում էր կարգուկանոնը պետության ներսում:

Էրիսթավիներ – թագավորի պետական ծառայողներ, տնօրինում էին էրիսթավությունները. հավաքում էին հարկերը, էրիսթավության զորքի հրամանատարն էին և ղեկավարում էին տեղի դատարանը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 3. Ըստ քեզ՝ ինչո՞ւ էին էրիսթավիները ենթարկվում անմիջապես թագավորին: 4. Քո խոսքերով ձևակերպի՛ր` ինչպե՞ս էր թագավորը տնօրինում պետությունը: 5. Հիշի՛ր, թե հիմնականում տնտեսության որ բնագավառն էր հնում զարգացած Վրաստանում: Այսօր տնտեսության ո՞ր բնագավառներն են զարգացած:

Վրաստանում հնում հողը պետությանը, այսինքն` թագավորին էր պատկանում, որը նա ըստ վաստակի բաշխում էր էրիսթավիների միջև: Էրիսթավիները թագավորի կողմից շնորհված հողը ազնաուրներին էին տալիս: Ազնաուրների հողը նրա վրա ապրող գյուղացիներն էին մշակում և հարկեր վճարում: Քաղաքացիներն այսօր նույնպես հարկեր են վճարում: Պետության գոյության համար դրանք պարտադիր են: Հարկերի տեսքով գանձարան մուտք գործած գումարներով պետությունն ապահովում է տարբեր գերատեսչությունների (խորհրդարանի, կառավարության, բոլոր պետական հաստատությունների) գործունեությունը, կառուցում է ճանապարհներ, կամուրջներ, դպրոցներ, մանկապարտեզներ, մանկական հրապարակներ և մարզահրապարակներ, կազմակերպում է ժողովրդական տոնակատարություններ և մշակութային միջոցառումներ, ֆինանսավորում է սոցիալապես անապահով բնակչությանը, առողջապահությունը և այլն:

Աղբյուր 3. Վրացի գյուղացի

Աղբյուր 4. Ժողովրդական տոն՝ մայիսի 26

Աղբյուր 5. Մանկական և մարզական հրապարակներ

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

81

ԲԱՌԱՐԱՆ Մունիցիպալիտետ – ինքնակառավարվող քաղաք կամ ինքնակառավարվող համայնք, որն ունի վարչական սահմաններ և կենտրոն, ինչպես նաև՝ կառավարման մարմիններ` շրջանային վարչություն, քաղաքապետարան և սակրեբուլո:

Արդեն XIX դարի սկզբից Վրաստանում այլևս թագավոր չկար: XX դարի 90-ական թվականներին, անկախության վերականգնումից հետո երկիրը կառավարվում է նոր համակարգով: Վրաստանի պետության գլուխ է կանգնած ժողովրդի կողմից ընտրված Խորհրդարանը: Կառավարության ղեկավարին` վարչապետին, որը կառավարում է երկիրը, Խորհրդարանն է նշանակում և հաստատում: Վարչապետը Կառավարության կազմը` նախարարներին ներկայացնում է Խորհրդարանին, որը հաստատում է այն: Այդ պատճառով Կառավարությունը պատասխանատու է Խորհրդարանի առջև: Պետության ղեկավար, Վրաստանի հիմնական օրենքի կամ Սահմանադրության համաձայն, համարվում է Նախագահը, որի իրավունքները սահմանափակ են: Նա զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարն է համարվում և Վրաստանը ներկայացնում է տարբեր միջազգային հանդիպումներին: Եթե Փառնավազի ժամանակ Քարթլիի թագավորությունը էրիսթավությունների էր բաժանված, ժամանակակից Վրաստանը բաժանվում է երկու ինքնավար հանրա­ պետությունների (Աբխազիա և Աջարիա) և 79 մունիցիպա­ լիտետի: Մունիցիպալիտետները միավորված են ինը երկրամասերում, որտեղ Կառավարությունը ներկայացնում է պետական լիազորը` նահանգապետը:

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 8. Գտի՛ր տեղեկություններ` քո երկրամասում ի՞նչ մունիցիպալիտետներ կան: Դու ո՞ր մունիցիպալիտետում ես ապրում: 9. Վերջին երկու տարվա ընթացքում դու արդեն բազմաթիվ նամակներ ես գրել մունիցիպալիտետի անունով` այս կամ այն խնդրի կարգավորման համար: Այստեղից ելնելով` ենթադրությո՛ւն արա` ի՞նչ գործառույթներ ունի մունիցիպալիտետը: Գրի՛ր ևս մեկ նամակ, որտեղ տեղական ինքնակառավարմանը երաշխավորություններ կառաջարկես քո քաղաքի/գյուղի/ երկրամասի նշանակալի խնդրի կարգավորման համար:

82

ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ 6

Նախագահ

Վրաստանի խորհրդարան

Վարչապետ

Նախարարների կաբինետ (նախարարներ)

Պաշտպանության

Ֆինանսների

Արտաքին գործերի

Ներքին գործերի

Աղբյուր 6. Ժամանակակից Վրաստանի պետական կառավարման սխեման

և այլն

ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 6. Կազմի՛ր աղյուսակ. «Կառավարումը Վրաստանում հնում և ներկայում»: 7. Համապատասխանեցրո՛ւ ժամանակակից նախարարներին Դավիթի ժամանակվա վեզիրներին (Աղբյուր 2, էջ 80):

ԻՆՉ ԳԻՏԵՄ ԵՎ ԻՆՉ ԵՄ ԿԱՐՈՂ 1. Համադասարանցիներիդ հետ մտածի՛ր տվյալ նախագծի իրականաց­ ման ուղիներ և իրականացրո՛ւ այն:

ՄԵՆՔ ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ ԵՆՔ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳՆԵՐԻ ԴԵՄ:

Նախագծի անվանումը

ԾԱՐԱ՞Վ ԵՍ: ԽՄԻ՛Ր:

ՀՈ՞Գ ԵՍ ՏԱՆՈՒՄ:

ՇՆՉՈ՞ՒՄ ԵՍ: ՇՆՉԻ՛Ր

ՔԱՂՑԱ՞Ծ ԵՍ: ԿԵ՛Ր:

Հետազոտություններով պարզվել է, որ վերջին տարիներին Վրաստանի շատ Խնդրի քաղաքներում օդը չափից ավելի է աղտոտվել: Օդի հետ մեկտեղ վատթարացած են նկարագրություն այլ էկոլոգիական ցուցանիշներ:

Նախագծի նպատակը

Հայտնաբերել տարբեր էկոլոգիական խնդիրներ և պայքարել դրանց դեմ: Տվյալ խնդրի հետ կապված` հասարակությունում սկսել ակտիվ տեղեկատվական քարոզչությունը: Ընդօրինակի՛ր նրանց, նկարի՛ր պաստառ և համադասարանցիների հետ պլանավորի՛ր տեղեկատվական հանդիպումներ ամենուրեք, որտեղ հնարավորություն կունենաս: Հիշի՛ր` «Բոլորս նույն օդն ենք շնչում»:

2. Առջևում

ամառային արձակուրդներն են: Անհրաժեշտ է հոգ տանել առողջության կոփման մասին: Ուստի մտածեք շրջանային վարչության անունով դիմում գրելու մասին` կապված մարզահրապարակի կազմակերպման կամ լողավազանի կառուցման հետ:

● Շրջանային վարչության անունով նամակ գրեք, որտեղ կխնդրեք ձեր կողմից նախօրոք ընտրված վայրում մարզահրապարակ կազմակերպել կամ լողավազան կառուցել:

● Դիմումի մեջ հիմնավորե՛ք, թե ինչու եք ցանկանում այս հրապարակը կազմակերպել կամ լողավազանը կառուցել, այն էլ՝ մատնանշված վայրում:

ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ` ՄԵՐ ՎՐԱՍՏԱՆԸ

83