ჩვენი საქართველო, მე-6 კლასი, მოსწავლის წიგნი, მე-2 ნაწილი, აზერბაიჯანულ ენაზე

Roland Topçişvili, Elene Medzmariaşvili, Nodar Elizbaraşvili, Giorgi Avtandilaşvili

BIZIM GÜRCÜSTAN Şagirdin kitabı İKINCI HISSƏ

Roland Topçişvili, Elene Medzmariaşvili, Nodar Elizbaraşvili, Giorgi Avtandilaşvili

6

BIZIM GÜRCÜSTAN Şagirdin kitabı İkinci hissə

Gürcüstan Təhsil, Elm, Mədəniyyət və İdman Nazirliyi tərəfindən 2018-ci ildə qriflənmişdir

“Klio” nəşriyyatı

Roland Topçişvili, Elene Medzmariaşvili, Nodar Elizbaraşvili, Giorgi Avtandilaşvili

Bizim Gürcüstan, VI sinif, ikinci hissə Şagirdin kitabı

Seriyanın redaktoru Rəssam Xəritələr

Elene Medzmariaşvili

İvane Qipşidze Zurab Laoşvili Manana Şegiladze

Kompüter təminatı Mamuka Loladze Nana Esartia Üz qabığının dizaynı Elene Varamaşvili

Tərcümə edən Emin Mahmudov Korrektor Ceyran Ağayeva Yığıcı operator Sona Xudiyeva © “Klio” nəşriyyatı, 2018 © Roland Topçişvili, Elene Medzmariaşvili, Nodar Elizbaraşvili, Giorgi Avtandilaşvili, 2018

Bütün hüquqlar qorunur ISBN 978-9941-481-72-7 (Hər iki hissənin) ISBN 978-9941-481-74-1 (İkinci hissənin)

MMC “Klio Nəşriyyatı” Ağmaşenebeli Prospekti, #181-2, Tbilisi ,0112 Tel: (+995 32) 234 04 30 E-mail: book@klio.ge www.klio.ge

MÜNDƏRICAT Gürcüstanın fiziki xəritəsi.................................................................................. 4 Gürcüstanın tarixi-etnoqrafik regionlarının xəritəsi........................................... 6

FƏSIL 6 ABXAZIYA................................................................................................................. 8 6.1. Abxaziyanın coğrafi yerləşməsi və təbii şəraitləri. ....................................... 10 6.2. Abxaziyada təsərrüfat sahələri. ................................................................. 12 6.3. Abxaziyada məskunlaşma tipləri və gündəlik həyat.................................... 16 6.4. Abxaziyanın əhalisi. .................................................................................... 18 6.5. Abxaziyanın mədəni abidələri.................................................................... 22 Nə bilirəm və nə bacararam. ............................................................................ 25

FƏSIL 7 TBILISI...................................................................................................................... 26 7.1. Gürcüstanın paytaxtı – Tbilisi..................................................................... 28 7.2. Tbilisinin yaradılması ................................................................................. 30 7.3. Tbilisi əhalisinin etnik tərkibi..................................................................... 32 7.4. Tbilisi əhalisinin dini tərkibi. ...................................................................... 36 7.5. Tbilisililərin əsas təsərrüfat məşğuliyyəti.................................................. 38 7.6. Tbilisidə ticarət və ticarət yerləri............................................................... 40 7.7. Tbilisidə nəqliyyat vasitələri....................................................................... 42 7.8. XIX əsrin şəhər həyatı................................................................................. 46 7.9. Qədimdə və bu gün tbilisililərin həyatında su. ......................................... 50 7.10. Tbilisidə istirahət və əyləncə ................................................................... 52 Nə bilirəm və nə bacararam. ............................................................................ 56

FƏSIL 8 DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN.............................................................................. 58 8.1. Gürcüstanın coğrafi yerləşməsi ................................................................. 59 8.2. Gürcüstanın ərazisi və sərhədləri. ............................................................. 60 8.3. Gürcüstanın qonşuları................................................................................ 62 8.4. Gürcüstanın təbii mühiti və landşaftı........................................................ 64 8.5. Gürcüstanın dövlət rəmzləri . .................................................................... 66 8.6. Gürcü yazısının yaranması.......................................................................... 68 8.7. Kartli knyazlığının yaradılması.................................................................... 70 8.8. Parnavazın islahatları. ................................................................................ 72 8.9. Vahid dövlət yaradılmasına aparan yol. .................................................... 74 8.10. Qurucu David............................................................................................ 78 8.11. Birləşmiş Gürcüstanda dövlət idarəçiliyi................................................. 80 Nə bilirəm və nə bacararam. ............................................................................ 83

3

GÜRCÜSTANIN FIZIKI XƏRITƏSI

41°

k fso u

arxizi

d

q e d i

baqsani

r u s ev T i s !

s

i f

!

i

k oo od

k odor

xaiSi!

x e

bul

m. Sxara

a n e Ti s

5068

q e di r io

! (

!

jvari

walenjixa

asxis

Cxorowyu

masivi

! (

! (

!

R riR ! ngu

zugdidi

n

! (

mam

cageri oni

ambrolauri rion i

!

R

martvili

! (

q

s

i

a WSaoris wylsc. wyaltubo tyibuli saCxer ! ! ! ( ( xobii( ! ( !

WiaTura ( senaki xoni xo b d tyibulis ! ( a (! b e !

R wylsc. ! quTaisi R r Ti s !l ( Terjola i m e o i abaSa r io n i b i ! ( ! ( lob foTi ! aR samtredia paliastomis zestafoni m i tba ! ( ! ( ! ( x r ! lanCxuTi vani baRdaTi( ureki ! i ! xaragauli ( ( ! l 999 Coxatauri ! (

s

si sk i4 60

stam

v

!

R ozurgeTi

i 108

5

2182 zekaris uR.

qobuleTi( !

R

borjomi ( !

! waR

i

ar baTumi m. mtirala q a r T v e l oabasTumani kv mt bakuriani s a s xulo a 1336 s a T r i a ! adigeni ( !

PxelvaCauri ! m x ( ! ( 2025 vale Suaxevi re goderZis uR. ! !

R ( !

Wo ( qeda T ! sarfi ! ( aspinZa axalcixe !

v

!

i

42°

en gur i

e

s

r

s T i

ro

q

i

e

i

anaklia !

vo

n

lentexi galis wylsc. ! gali (

v

nalC

Tirniauzi

4700 m. uSba mestia ( !

jvris wylsc.

!

oCamCire ( !

a

! (

i

m. ialbuzi

i

q e di

is

tyvarCeli

l

k

z

o

s

! gulrifSi(

no

5642

amtyelis tba

ri

!

P soxumi

S

a

Teberda

2782 kluxoris uR.

43°

f e

n

a

2746 maruxis uR.

b zi

so biWvinTa Wi ! axali aToni ( 13 ! gudauTa 3

!

o

k

z i f i b s

gagra( !

!

v

riwis tba

m. arabika 2656

l

3232 m. urupi

a

43°

42° yaraCaevski !

k

3183 m. ziareTi

3165

x

! borCxa

m. arsiani

a

!

( axalqa !

v

xofa

i T em. did

e

174

q

n bzo

roxi

a tr

d

!

a

a

T

s

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

qi

a

e

ari tkv

a

42°

j

p xanCalis t

madaT !

artaani

T

i Cildiris tba

r

Wo

41°

xozafinis (karwaxis) tba

s

r ro

1450 m. yajalayi

4

u

m

! (

i n

rize

xi

41°

arTvini ( !

1984 saraleTis uR.

l

43°

yizlari pirobiTi aRniSvnebi

45°

44°

!da ( siRrmeebi simaRleebi, m

dasaxlebuli punqtebi

mozdoki T

baqsani baqsan i !

!

P

! (

e r gi

proxladni !

!

! (

q

d

e

ni

yelis tba java

cxinvali !

2500 3000 3500 ufro maRali

mxaris

hidrografia

sxva aRniSvnebi 2494 simaRliTi niSnuli

mdinare

urus-marTani

4493

r

barisaxo!

q sa n i

e

d

a

qd. evis al smi o

e on fr

q

!

P grozno

3367 uReltexili

tba, wyalsacavi myinvari

43°

Waobi

m. combolgo

n d i s

2725

3294

m. tebulismTa !

4285 m. diklosmTa

m. didi borbalo

aRvali

q

i

!

fasanauri

m. Saviklde 3578

Jinvalis wylsc.

s

i

ed !

q

bo

g

!

li

qar axalgori TianeTi e i da ! ( Tl ! ( duSeTi S a ! ( is sionis wylsc. l a i rikoTis uR. ruisi! l 999 ! ! ! qareli( ( z gremi axmeta ufliscixe va ! n! ( urbnisi ! i (! yvareli !

R k xaSuri o e ! gori! mtkv kaspi s !

R muxrani ! ( m didi ateni a ari kavTisxevi uramos b t g Telavi a omi ( s lagodexi ! ! v qd az . m. civi o ! ( !

R a a waRveri mcxeTa r ! n i ri 1991 i a gurjaani v T i s q e d i sagarejo !

Tbilisi s ! ( l e2757 m. arjevanimanglisi bakuriani ! ( Tbilisis wylsc. wyneTi a tabawyuris ! ! q tba i r i siRnaRi walkis wylsc. algeTis wylsc. ! re kojori ! ! ( v T wnori ! ( s spinZa i r TeTri wyaro walka rusTavi i !

R m ! ( T T i o! q a rTli i a em. didi abuli bolnisi e m ( s dedofliswyaro(! marneuli ! s ( x v ! ( ram gardabani i 3301 faravnisn e z ! ( q jandaris tba axalqalaqi o a k e e !

T tba kazreTi v g t i ! ( a a dmanisi x

d i q e

!

jvris uR.

!

2000

saxelmwifos avtonomiuri respublikis

! (

stefanwminda

2379 l

1500

sazRvao gza

is

i

! (

1000

i

dagbaSi

z

rokis uR.

v

200

aqsanis wylsc.

500

gudermesi

i

m. myinvarwveri

i

0

o

i

ylsc.

5033

!

! sazRvrebi

a

Te rg

100

200

Selkovskaia

!

P vladikavkazi

do

d erwos tba

e

a r x i

r

m i

a

100

municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti

gzebi

iTum kale

! (

q

d

!

P magasi

T

2995

saCxere ! ura ( ! ( Ti s e er i lob aR

q

buroni !

n

oni

s

a l x a n C u rT i s

500

mxaris centri

avtomagistrali gzatkecili rkinigza

a

mamisonis 2820 uR.

i

s

! (

! alagiri (

i

i

nazrani beslani ! (

ardoni ( !

e

J

s

elxotovo

r io

n

u

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi

san i

tereki

!

Ter gi

664

!

P nalCiki

1500

!

P !

R ! (

f e d e r a c i a

ufro Rrma

saxelmwifos dedaqalaqi

kosobi

42°

i

al

i

na

g

arag vi

axvi

d

k

e

n

e

!

P

! (

alaverdi ( !

stefanavani !

!

! aRsTafa

yazaxi

2344 m. CaTini ! Tumaniani

s o m x e T i 44°

mtk

45°

Tauzi!

va

ri

i

e

r

i

!

r

arfiliCis wylsc.

z

axtala

io

3196 taSiri ! m. aCkasari

i

madaTafis tba

n

alazani

a

! ( l p xanCalis tbaninowminda

j

v

a

x

a

i

ri io

d

zaqaTala

mingeCeviris wylsc.

b

41°

a

46°

5

GÜRCÜSTANIN TARIXI-ETNOQRAFIK DIYARLARININ XƏRITƏSI

saqarTvelos istoriul-eTnografiuli a

f

x

a

u z

s

e

e

T

dalis (kodoris xeoba) svaneTi

T

i

s

i

qvemo svaneTi samurzayano

i

l

v

g

r

el

v

Sa vS

ar

T

qvemo (vake) imereTi

)

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

j

r

e

T

eT

q

x

e

i ar

i

u

i m i e r

r

e

t a o

s

c m a

uS eT i i an a t

kola

a m i e r

t a o

6

zemo imereTi

Tori

kl

n Wa

qvemo raWa

o i m e r e T i

a W a r a

i T e

r a W a

a

i T e z a (l

3

e

R

zemo raWa

okriba

g u r i a

z

xu C e

i

mi

me

a

sa

S

f

zemo svaneTi

s v a n e T

T

pa la ka c

r

i

ax v a j io

iuli mxareebi

cifrebiT aRniSnulia: 1 - maRran-dvaleTi

mT iu

7

l i

f

eT

5

q a

i

Sida qarTli

6

c TuSeTi

i

i

a Sida kaxeTi

gaRma kaxeTi

er

r

S

a

eT i

av

3 - mTis raWa 4 - kudaro 5 - xando 6 - WarTalo 7 - gudamayari 8 - Tbilisi

he re T

k a x e T i

qvemo qarTli

T

qiziyi

a

z

s o m x e T i

e

o) il ng ai (s

i

i

gare kaxeTi

i

xe a jav

8

l

Ti le a ri T

j

T

Tori

a n i

1

4

r

xevs ur

x e v i

mo reTi

o

e

i eT l a 2 dv

3

W a

d

T i

zemo raWa

2 - Truso

e

wo-Tiane

f

r b a i

saxelmwifo sazRvari sazRvari istoriul-eTnografiul mxareebs Soris zRvis sanapiro masStabi 1: 2 400 000

7

FƏSIL 6.

u

r

ABXAZIYA

k

v

i

q e d

fs o

ga gris

m. arabika 2656

a

s

i

nakrZali

z

i

o

bzifi

f

i

bzifi !

S a

biWvinTa-miuseris ifi bz nakrZali ! biWvinTa

! . gudauTa axali a

v pirobiTi aRniSvnebi dasaxlebuli punqtebi

!

P ! . ! !

avtonomiuri respublikis dedaqalaqi mxaris centri municipalitetis centri sxva dasaxlebuli punqti kurorti

gzebi avtomagistrali gzatkecili rkinigza

sazRvrebi saxelmwifos avtonomiuri respubikis istoriul-geografiuli provinciis municipalitetis daculi teritoriis

hidrografia

sxva aRniSvnebi

tba, wyalsacavi

simaRliTi niSnuli uReltexili

myinvari

karstuli mRvime

CanCqeri

aeroporti

mdinare

porti

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

!

b

! gagra .

! .

8

m. aJ

kur. avadhara riwis tba riwis

g eg a

Bu fəsildə biləcəksən ki, Abxaziyanın coğrafi yerləşməsi və təbii şəraitləri necədir, bunun o regionun yaşayış məskənlərinin tipinə, tikililərinə, təsərrüfat sahələrinə, gündəlik həyatına təsiri necədir; orada təbiətin hansı möcüzələrini görmək olar və bu cazibədar regionda hansı mədəniyyət abidələri vardır; Abxaziyanın əhalisi əsrlər boyu necə və nə üçün dəyişir; Abxaziyadan olan qaçqınların problemləri ilə tanış olacaqsan və başa düşəcəksən ki, sən də başqaları ilə birlikdə, onların doğma torpaqlara qayıtmaları üçün, o dostluğun bərpa edilməsi üçün mümkün olan hər şeyi etməlisən, o dostluğun ki, əsrlər boyu gürcüləri və Abxazları birləşdirirdi.

T

2908

k

gegas CanCq.

ganTiadi!

e

krasnodaris mxare

a

u

s

i

T

i

s

f

m. aJara

e

!

d

avadhara wis tba

a

respublika

!

m. amtyeli

kelasuri !

2336

amtyeli !

o

k o ri

k

z

o

d

i

! sakeni

d

e

q

m. xojali

o

i

r

k

a 3313

s

i

i

e

gvandra !

CxalTa ! i r do o k

abrskilis mRvime

od

! . gulrifSi

d

3984

n

ke l as uri

is gum

i

m. dombai-ulgeni 2782 D kluxoris uR. 4046 m. gvandra

q amtyelis tba

! .

r

nakrZali

soxumi

v

!

l

x

e

i s

! axali kindRi

2810

aqarmara ! ! tyvarCeli

T

m. akiba

!

d

R

l

i

a

s

u

.g

Ta

v

gumisTis

axali aTonis mRvime

a

!

T

T

sTa mi

a

i

o

mi

a u mi sT

! axali aToni

d

a b

! muxuri galis wylsc.

l

! oCamCire .

o

aCigvara !

e

e

q

e

sx u s n a k r Z a li

s

c

maruxis uR. D 2746

s

b i

v

r

i

s da

a

n

bzifi

i

r

yaraCaevo-CerqezeTis

o f

f

e

aRm. g

i

! gali .

!

Wuburxinji ! ganaxleba ri ! en g u

g

2908

s

e

a

m

a

0

8 km

s

9

6.1

ABXAZIYANIN COĞRAFI YERLƏŞMƏSI VƏ TƏBİİ ŞƏRAİTLƏRİ Abxaziyanın coğrafi mövqeyi və təbii şəraitləri necədir?

TAPŞIRIQ

1. Abxaziya Gürcüstanın hansı hissəsində yerləşir (Gürcüstanın sxematik xəritəsi, səh. 9)?

2. Abxaziya xəritəsinin (səh. 8-9) köməyi ilə müəyyənləşdir: a) Abxaziya ilə həmsərhəd olan dövlət; Abxaziya ilə bu dövləti birləşdirən aşırım. b) Gürcüstanın hansı regionları Abxaziya ilə həmsərhəddir. c) Abxaziyanın dənizsahili şəhərlərini sadala.

3. Yunan müstəmləkəçiliyini və yeni dünya quruluşunda müasir dövlətləri yadına sal. Onları Abxaziya ərazisində (xəritə, səh.

4-5) tap.

Abxaziya tarixi Gürcüstanın ayrılmaz hissəsidir. O Gür­ cüstanın ən şimal – qərb hissəsində yerləşir. Qərbdən ona Qara dəniz, şimaldan Qafqazın baş su ayırıcı silsiləsi və Psou çayı, şərqdən və cənubdan isə Kodori aşırımı və İnquri çayı ilə həmsərhəddir. Abxaziyanın paytaxtı Suxumidir.

Abxaziya, əsasən, dərə-təpəli yerdir. Orada həm meşələrlə, həm də buzlaqlarla örtülü aşırımlar vardır. Abxaziyanın əsas çayları – Kodori və Bzıpi – suyunun bolluğu ilə seçilir.

Gürcüstanda ən dərin Ritsa gölü bu dağlarda yerləşir.

Abxaziyada dənizin rütubətli və isti iqlimi vardır ki, bu da orada qışın isti keçməsinə səbəb olur.

Faydalı qazıntılardan burada daş kömür, civə və tikinti materialları çıxarılır. Orada çoxlu mineral su bulaqları vardır.

Abxaziyada dünyaca məşhur dəniz kurortları yerləşir.

Region həmçinin təbiət möcüzləri ilə də zəngindir. Bütün bunlar istirahətçiləri və turistləri cəlb edir.

Abxaziyada dünyada ən dərin 2197 metr hündürlüyü olan karst tipli sıldırım Kruber yerləşir. Elə buradaca dünyada ən qısa çay- Reprua vardır. Onun mənbəyi dənizdən 18 metr aralıda yerləşir. Çayın uzunluğu, dənizin dalğalanması zamanı 6-10 metrədək qısalır.

Mənbə 1. Dombay-Ulqen dağı, Abxaziya Qafqazı

10

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 2. Kruber sıldırımı

Abxaziyanın dağlıq guşəsində çoxlu şəlalə vardır. Onlar arasında ən seçilənlərdən biri Qeqi şəlaləsidir. Su 55 metrdən üç axınla tökülür. Günəşli günlərdə şəlalə daha gözəl və baxımlı olur: nəhəng su axınını yaradan milyonlarla kiçik damlalar, brilyant kimi parlayır və müxtəlif istiqamətlərə səpələnir. Qeqi mağarası da oradadır.

Gürcüstanda ən dərin Ritsa gölü füsunkardır. Gölün rəngi ilin fəsilləri ilə əlaqədar dəyişir: yazda yaşıla çalır, qışda – mavi rəngli olur.

Mənbə 3. Qeqi şəlaləsi

Mənbə 4. Ritsa gölü

Mənbə 5. Yeni Afoni mağarası

Abxaziyanın Qara dəniz kurortu – Yeni Afoniyə turistlər onun mağarasına görə də axınla gəlirlər. Mağarada səkkiz geniş və hündür tavanlı salon vardır. Onlar müxtəlif böyüklüyə və formaya malik stalaqmitlərlə, stalaktitlərlə, qaya pərdələri və daşlaşmış şəlalələrlə bəzənmişdi. Abxaziyada Bzipi aşırımında daha bir möcüzə vardır – Bu ən güclü sualtı çay olan – Mciştadır.

Qara dənizin sahil zolağında Pisunda-Miusera qoruğu vardır. Burada 100 hektar sahədə ən qədim şam meşəsi vardır.

TAPŞIRIQ

4. Xəritənin (səh. 8-9 ) köməyi ilə Abxaziyanın sənin üçün ən maraqlı təbiət möcüzələrini görmək üçün turist marşrutu tərtib et.

5. Yeni Afoni mağarası barədə əlavə məlumat axtarıb tap. İmeretidə mövcud olan mağaraları V sinfin “Bizim Gürcüstan” dərsliyindən yadına sal. Sənin Abxaziyadan olan həmyaşıdının adına məktub yaz və İmeretidə bu mağaralara baxmaq üçün onlara birgə ekskursiya tövsiyə et.

Eləcə də xahiş et ki, yeni Afoni mağarasına səninlə birgə səyahət etsin.

ABXAZIYA

11

6.2

ABXAZIYADA TƏSƏRRÜFAT SAHƏLƏRI Coğrafi yerləşməsi Abxaziya təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafına hansı təsiri vardır?

KƏND TƏSƏRRÜFATI XIX əsrdə və XX əsrin başlanğıcında abxazların təsərrüfatının aparıcı sahəsi heyvandarlıq, xüsusən, xırda dırnaqlı heyvandarlıq – keçi çoxaltmaq idi. İri buynuzlu heyvandarlıqla yalnız aranda məşğul olurdular. Eləcə də at, qatır, uzunqulaq saxlayırdılar. Atı əsasən başqa yerlərə getməkdə və cıdırlarda, çox nadir hallarda isə yük daşımaqda istifadə edirdilər. Təbii şəraitlərinə görə, abxazlar qış üçün ot ehtiyatı yaratmaq bilmirdilər. Onlar Şimali Qafqazın dağ otlaqlarından sərbəst istifadə edirdilər, nə zaman ki, Kodori dərəsində qatır üçün, otlaqlardan istifadə etməyə görə onlar svanlara vergi vermək məcburiyyətində qalırdılar.

Mənbə 1. Abxaziyada çay plantasiyaları

Abxaziya məişətində ovçuluq və arıçılıq xüsusi yer tuturdu.

Ovçular dağlarda və qarda irəliləmək üçün xüsusi dəmir naldan və xizəklərdən istifadə edirdilər. Ov itləri və ov quşları ilə ov edirdilər. Bütün Abxaz həyətlərinin önündə arıxanalar var idi. Meşə arıçılığı ilə – meşə arısı balı toplamaqla da məşğul olurdular. Əkinçilik bitkilərindən darı, ğomi, arpa becərirdilər.

Sonralar, qarğıdalı becərmək əsas bitki sahəsi oldu. Abxaziyada əkinçiliklə, əsasən, qadınlar məşğul olurdular.

Meyvəçiliklə yanaşı, üzümçülüyün də böyük əhəmiyyəti var idi. Qərbi Gürcüstanın başqa regionları kimi, Abxaziyada

12

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

da yalnız uca boylu üzüm növləri yayılmışdı. XIX əsrin axırında gətirilmiş bol məhsullu tənək olan Amerika sortlu İzabella yerli cinslərlə rəqabətdə üstünlüyə malik oldu, ona görə də bəzi yerli sortlar yoxa çıxdı. Həmçinin lifli bitkilər(kətan, çətənə, pambıq), eləcə də tütün becərirdilər.

Abxaziyada mövcud olan ən əlverişli təbii şəraitlər, yüksək keyfiyyətli çay və sitrus meyvələri sahələrinin salınmasına səbəb oldu.

Mənbə 2. Abxaziyada sitrus bağları

Gürcüstanın başqa tarixi-etnoqrafik regionlardan fərqli olaraq, abxazlar balıqçılıqla da məşğul olurdular. Onlar bütöv ağac gövdəsindən yonulmuş qayıqlarla dənizdə delfin ovlayırdılar.

TAPŞIRIQ

1. Abxaziyada kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafını nə ilə izah edə bilərsən? Cavab vermək üçün Abxaziyanın coğrafi yerləşməsini və onun iqlimini yadına 2. Abxaziya sal. ilə Qərbi Gürcüstanın digər tarixi-etnoqrafik regionlarında təsərrüfat sahələrinin inkişafı arasında hansı oxşarlıq və fərqlər vardır? Əlavə olaraq Abxaziyada daha hansı sahələr inkişaf etmişdir? Cədvəldə diaqramı tərtib et və onu doldur.

3. Abxaziyada təsərrüfat inkişafında qadınların hansı rolu var idi?

4. Sənin fikrincə, abxazlar nəyə görə yaxşı üzgüçülər idilər (mənbə 3).

5. Necə fikirləşirsən, Abxazlar ovladıqları delfinləri nədə istifadə edirdilər. İnternetdə delfinlər barədə məlumat axtar tap. Bu gün onlardan nədə istifadə edirlər?

Mənbə 3. Rus leytenantı F. Tornau abxazların delfin ovlamaları barədə ... Qayıq bəzən öldürülmüş balığın ağırlığından batır və yaxud delfinin toqquşması ilə əyilir, lakin bu abxazları qorxutmur, çünki onlar çox yaxşı üzürlər.

ABXAZIYA

13

İNCƏSƏNƏT, SƏNAYE, TURIZM Keçmişdə Abxaziyada, əsasən, daxili sənaye inkişaf etmişdi.

Ailəyə lazım olan bütün əşyalar evdə hazırlanırdı, lakin elə sənətkarlar da var idi ki, bu əşyaları bazarlar üçün satmaq məqsədi ilə düzəldirdilər. İş aləti, ailə qab-qacağı, parçalar, yapıncılar, paltar, batır və s. hazırlayırdılar. Abxaziyada hazırlanmış döyüş silahları olduqca yüksək keyfiyyətli və qızılgümüşlə bəzənmiş olurdu. Orada zəncirdən köynəklər də düzəldirdilər.

XIX əsrin ikinci yarısınadək, yəni Rusiya imperiyası Gürcüstanda ağalığa başlıyanadək, Abxaziyada gəmiqayırma ənənəsi mövcud idi.

Mənbə 4. Suxumi limanı XX əsrin əvvəllərində

Bu gün Abxaziya təsərrüfatında aparıcı sahəni daş kömür hasilatı (Tkvarçelidə), eləcə də, elektrik enerjisi istehsalı tutur.

Abxaziyanın Qara dəniz sahili kurortları isə, xüsusən, Qaqra, Pisunda, yeni Afoni və s. turizmin inkişafına böyük şərait yaradır.

LÜĞƏT

Elektrik enerjisi – Sənaye sahəsi, hansı ki, elektrik enerjisi istehsal edir.

Mənbə 5. Tkvarçeli

14

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 6. Qaqra

Mənbə 7. Suxumi limanı

Mənbə 8. Pisunda sahili TAPŞIRIQ

6. Abxaziyada döyüş materialının və silah istehsalının yüksək səviyyəsi nədən xəbər verir?

7. Abxaziya ilə qonşu olan Gürcüstanın tarixi-etnoqrafik regionlarının kurortlarını yadına sal və xəritənin (səh. 6 -7) köməyi ilə Abxaziyanın və məsələn, Svanetinin və yaxud Sameqrelonun kurortlarına baxmaq və onların hansındasa istirahət etmək üçün birgə turist marşrutu planlaşdır.

8. Abxaziyada turizmin inkişafı barədə internetdə məlumat axtarıb tap. Abxaz həmyaşıdının adına məktub yaz və xahiş elə ki, məlumat versin, hansı kurortda dincəlmək yaxşıdır və nəyə görə?

ABXAZIYA

15

6.3

ABXAZIYADA MƏSKUNLAŞMA TİPLƏRİ VƏ GÜNDƏLİK HƏYAT Abxazların məskunlaşma tiplərinə və gündəlik həyatına nə təsir göstərirdi?

LÜĞƏT

Mətbəx evi – Mətbəx.

Ubix – Şimali Qafqazda Abxaziyanın qonşuluğunda yaşayan xalq, hansı ki, 1864-cü ildə Osmanlı imperiyasına köçmüşdü.

ABXAZ KƏNDI Abxaz kəndi, bir qayda olaraq, böyük sahədə yayılırdı. O, əsasən meşəlik yerdə salınırdı. Kəndlərdə dördbucaq şəkilli, yaxud da dəyirmi, otla örtülmüş gil ilə suvanmış “patsxalar” (Abxazca), apatsxa olurdu. İmkanlı abxazların həyətində 2 ev – iri qonaqlar üçün, balaca isə – ailə üçün tikilirdi. Bir çox hallarda, elə oradaca torpaq döşəməli mətbəx evi olurdu, bu evin ortasında ocaq yeri var idi. Ailə üzvləri vaxtlarının ən çoxunu orada keçirirdilər. Əgər kəndlinin həyət-bacasını hörmə, yaxud da şalbanla hörülmüş çəpər əhatə edirdisə, iri təsərrüfat sahibinin böyük evini qülləli hasar və hasar boyunca qazılmış dərin xəndək mühafizə edirdi. XIX əsrdən başlayaraq, abxazlar Qərbi Gürcüstanın başqa regionlarında olduğu kimi oda evlər tikməyə başladılar.

TAPŞIRIQ

1. Necə fikirləşirsən, Abxazlar nə üçün evlərini meşəlik yerlərdə tikirdilər.

2. Gürcüstanın sənin üçün məlum olan hansı diyarlarında evlər meşə kənarında tikilirdi və nəyə görə?

3. Gürcüstanda daha harada patsxa tikilirdi və nəyə görə?

4. Həyətdə iki evin mövcud olması Abxazların hansı ənənəsinə işarə edir?

5. Abxaz və gürcü ənənələri arasında hansı oxşarlıq mövcuddur?

Mənbə 1. Abxaz qadını patsxa önündə, XIX əsrin ortaları

16

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

ABXAZLARIN ƏNƏNƏVI QIDALARI VƏ GEYIMI Abxazların ənənəvi qidası ğomi idi ki, bu da “abstas” adlandırılırdı. Bir qayda olaraq, onu darı yarmasından bişirirdilər. XIX əsrdə onu qarğıdalı unu əvəz etdi. Keçmişdə ğomini soyuq şəkildə yeyirdilər və süfrəyə parçalara doğranmış şəkildə aparırdılar. Bu onlar üçün çörək idi. Tanınmış əsilzadə abxaz kişisinin paltarı çuxa idi ki, bu da evdə toxunmuş şaldan tikilirdi. Qadınlar uzun, ortası büzməli don (naza) geyinərdilər. XVI-XVIII əsrlərdə abxaz kişilərinin ənənəvi geyiminin əsas komponenti isə keçə

yapıncı idi ki, bu da ümumi Qafqaz hadisəsi idi və insanı həm soyuqdan, həm də istidən və yağışdan qoruyurdu. Yapıncının papağı əvvəllər xarakterik olaraq nazik, ucu iri sivriləşdirilmiş, yuxarıya qaldırılmış çiyinliklərlə seçilirdi. O dövrdə abxazlarda, Şimali Qafqaz xalqı- çərkəzlər kimi, başlarını qırxdırmaq adəti var idi və yalnız əmgəkdə uzun saç saxlayırdılar. Get-gedə, gürcülərlə mədəni və sosial-iqtisadi qarşılıqlı əlaqələri zəminində onlar başlarını belə qırxdırmaq adətini unutdular. O ki, qaldı qadınlara, onlar, donun altından bir növ büzməli şalvar geyinərdilər. O beldə və baldırda qayışlarla bağlanırdı və donun altında görünmürdü.

Mənbə 2. Abxaz kişisi

Mənbə 3. Soçidə ubix və abxaz liderlərinin görüşü, 1841-ci il TAPŞIRIQ

6. Bu nəyə işarə edir ki, ğomi abxazlar üçün çörək kimi idi?

7. Gürcüstanın daha hansı regionunda ğomidən bu məqsədlə istifadə edirdilər?

8. Mənbə 3-də göstər, görüşdə neçə nəfər abxaz iştirak edir.

Necə başa düşdün?

9. Cədvəl düzəlt: Gürcüstanın müxtəlif regionlar sakinlərinin geyimləri və yapıncının papağı arasında (mənbə 3) hansı oxşarlıq və fərq mövcuddur? Sənin fikrincə, oxşarlıqların və fərqlərin səbəbləri nədir?

ABXAZIYA

17

6.4

ABXAZIYANIN ƏHALISI Abxaziya əhalisinin dəyişkənliyinə nə səbəb olurdu?

Bütün Gürcüstanda olduğu kimi, Abxaziyada da bir çox millətlərin və dinlərin nümayəndələri yaşayır – abxazlar, gürcülər, ruslar, yunanlar, ermənilər və başqaları. Əsrlər boyu onun əhalisinin tərkibi dəyişirdi. Qədim zamanlarda müasir Abxaziyanın ərazisində abxazlar, Kodori çayına qədər yaşayırdılar, Kodorinin cənub-şərqində isə – gürcülər, şəxsən – meqrellər, Kodori dərəsində isə – svanlar. Başqa tarixi-etnoqrafik regionlar sakinləri kimi, abxazlar o zaman xristian idilər və qonşu meqrellər kimi əkinçiliklə məşğul olurdular, sonralar təqribən XVIII əsrə qədər abxazlar arasında müsəlmanlar artdılar. Əkinçilik əvəzinə, dağda heyvandarlıq, xüsusilə, keçi saxlamaq- keçiçilik üstünlük təşkil etdi. Onların dili Şimali Qafqazda yaşayan xalqın – adigeylərin dilinin qohumudur. Müəyyən vaxt ərzində abxazlara çoxlu gürcü (meqrel) qarışdı ki, bu da onların soyadlarında öz əksini tapdı, bu soyadların yarıdan çoxu gürcü soyadıdır.

Mənbə 2. Coğrafiyaşünas və tarixçi Vaxuşti Baqrationi abxazların gürcülərə oxşaması barədə Abxazlar “meqrellərə bənzəyən və əksərən cəld və boylu-buxunlu, incə və uca boydurlar”.

Mənbə 1. Abxaz kişilər

LÜĞƏT

Titulatura - Titulların cəmi.

18

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Gürcü dövlətində uzunmüddətli yaşamağı üzündən abxazlar gürcü mədəniyyətinin böyük təsirinə məruz qaldılar. Abxazların tavad-aznaurları həmişə özlərini gürcü tavad-aznaurlarının hissəsi hesab edirdilər. Abxazların özlərinin ailə danışıq dili olmasına baxmayaraq, onlar üçün ədəbi dil, allaha ibadət və dövlət dili gürcü dili idi. Bunu orada mövcud olan xristian mədəniyyəti abidələri təsdiq edir hansıların ki, üzərində də gürcü yazıları yazılmışdır. Əsirlər boyu gürcülərin balacabalaca dövlətləri olmuşdu: abxazların knyazlığı ayrı idi, hansı ki, müəyyən mərhələdə artıq bütün Qərbi Gürcüstanı əhatə edirdi və paytaxtı da Kutaisidə idi; eləcə də Kartli, Kaxeti və Tao-Klarcetinin gürcü knyazlıqları Gürcüstanın birləşdirilməsi prosesinə Abxaziya çarlığı da qoşulmuşdu. Birləşmiş knyazlığın çarı ilk dəfə Abxaziya knyazlığında xeyir-dua aldığından, gürcü knyazlarının titullaşması belə başlayırdı: “abxazların, gürcülərin, ranların və qaxların çarı...”

Xarici görünüşlərinə görə abxazlar Qərbi Gürcüstanda yaşayan gürcülərdən heç nə ilə fərqlənmirlər. Abxaziyada abxaz dili, gürcü dili ilə birlikdə, dövlət dilidir.

Mənbə 3. Gürcü alimi Giorgi Şarvaşidze barədə XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəlində tanınmış abxaz xadimi Giorgi Şarvaşidze İlya Çavçavadzenin həmfikiri idi; gürcü dilinin və mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi uğurunda mübarizə aparırdı; gürcü dilində şeirlər və məqalələr yazırdı. Tbilisi teatrında onun pyesləri tamaşaya qoyulurdu. O abxazların və gürcülərin mehriban qarşılıqlı əlaqələrinin qorunub saxlanılmasına çalışırdı. Giorgi Şarvaşidze Gürcüstanı “Bizim vətənimiz İveria” adlandırırdı.

Gürcü dilinin abxazlar üçün yad olmadığını təsdiq edən fakt 1714-cü ildə Malta adasında gürcü yazıçısı Sulxan-Saba Orbelianiyə abxaz əsiri rast gəlmişdi, bu əsir gürcü dilində danışırmış. Sulxan-Saba Orbelianinin özü də, necə ki, çar Tamaranın tarixçisi kimi, abxazları gürcülər hesab edirdi.

Mənbə 4. Giorgi Şarvaşidze

Xutunia Şarvaşidze Gürcüstanın uzunmüddətli tarixi ərzində abxazlar Gürcüstanın azadlığı və abadlığı uğurunda mübarizə aparırdılar. Bu nöqteyi-nəzərdən, abxaz tavad-aznaurları xüsusilə seçilirdilər. Belə seçilmiş şəxsiyyətlərdən biri də Xutunia Şarvaşidze idi. 1757-ci ildə İmereti çarı birinci Solomon Türkiyədən hücuma keçmiş düşmənlə Xresili kəndi yaxınlığında mübarizə aparırdı. Xresili müharibəsində düşmənə Xutunia Şarvaşidze də döyüşürdü. O bu müharibədə həlak oldu. Ona qədər isə öz qılıncı ilə qarşı-qarşıya vuruş zamanı, özünün ahıl yaşında düşmənin 16 döyüşçüsünü məhv etdi.

TAPŞIRIQ

1. Uzun əsrlər boyu Abxaziya əhalisi necə dəyişirdi? Sənin fikrincə, bu dəyişikliklərin səbəbi nə idi.

2. Abxaz soyadlarının yarıdan çoxunun gürcü olmasına səbəb nədir?

3. Gürcülərin və abxazların uzun əsrlər boyu yan-yanaşı dostluq şəraitində yaşamasına nə dəlalət edir. Bunu təsdiq edən faktlar köçür.

ABXAZIYA

19

LÜĞƏT

Mühacirlik – ərəb sözüdür və sürgünlük mənasını verir, XIX əsrdə Qafqazın yerli müsəlman əhalisinin, əsasən, məcburi şəkildə Türkiyə imperiyasına məcburən köçürülməsidir.

ABXAZİYADAN QOVULMUŞLAR Hələ, 1867 və 1877-ci illərdə Rusiyanın o zamankı hakimiyyətinin məcbur etməsi nəticəsində abxazların böyük hissəsi doğma yurd-yuvalarını tərk etdi və yad ölkəyə, Türkiyəyə köçdü. Bu “mühacirlik” adlandırılır ki, bu da abxaz xalqı üçün faciə idi. Bu, necə deyərlər Qafqaz müharibələri ilə əlaqədar idi ki, bu zaman qafqazlılar müstəqillik uğrunda Rusiya imperiyasına qarşı mübarizə aparırdılar. Dağlıların Osmanlıya köçürülməsi ilə Rusiya bu regionda siyasi sabitliyə nail olmaq, azad edilmiş torpaqlarda isə ona sadiq olan insanları yerləşdirmək istəyirdi.

Mənbə 5. Dağlılar kəndi tərk edirlər. Pyotr Qruzinskinin rəsmi

Mənbə 6. Mühacirlər Samsun limanında (Türkiyə), XIX əsrin ikinci yarısı TAPŞIRIQ

4. Mənbələr 5 və 6-ya əsasən müəyyənləşdir, mühacirlik könüllü idi yoxsa məcburi.

20

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

XX əsrdə Gürcüstanın şimal-qərb hissəsində yaşayan abxazların sayı azaldı. 1990-cı illərin göstəricilərinə görə, abxazlar 90 min, gürcülər isə 300 min idilər. Həmin on illikdə, bu dəfə artıq müasir Rusiyanın hakimiyyəti gürcülər və abxazlar

arasında silahlı qarşıdurmanı qızışdırmağa nail oldu və özü də Gürcüstana qarşı müharibəyə qoşuldu. Silahlı əməliyyatlar üzündən, gürcülərin əksəriyyəti, başqa millətlərdən olan insanlarla birlikdə, Abxaziyanı məcburən tərk etdi və öz ölkəsində qaçqına çevrildi. Bunun nəticəsində, əhalinin sayı yarıbayarı azaldı. Bu gün abxazlar gürcülərdən yadlaşmışlar.

TAPŞIRIQ

5. XIX və XX əsrlərdə Rusiya müharibələri Qafqazda Abxaziyaya və Abxaziyada yaşayan gürcülərin taleyində öz əksini necə tapdı?

Mənbə 7. Qaçqınlar aşırımda (Sakeni), 1993-cü il

Mənbə 8. Qaçqınlar Suxumidən yola salınmaq intizarında, 1993-cü il TAPŞIRIQ

6. Gürcüstan vətəndaşı kimi fikirləş, abxazlarla hansı yolla barışmaq olar? Özünü onların yerində hesab et. Gürcü uşaqlarından nəyi eşitmək səni sevindirərdi? Sənin abxaz həmyaşıdlarının adına kollektiv məktub yazın, orada barışmaq üçün “əl uzadın”; Sinifdə, divar qəzetində, ən yaxşı məktubları dərc edin.

7. Gürcüstanın birləşdirilməsi uğurunda mübarizə aparan müasir qəhrəmanları yadınıza salın. Onları nə birləşdirir?

Onları birləşdirən nədir?

Jiuli Şartava milli qəhrəman Müharibə zamanı Abxaziya hökumətinin başçısı Jiuli Şartava idi.

O mühasirəyə alınmış Suxumini tərk etmədi və öz vəzifəsinin icrasına davam etdi. Həlak olmzadan qədər bir qədər əvvəl, Şartava dostuna demişdir: “bacardığımız qədər axıradək mübarizə aparacağıq, əgər bizə ölüm yazılıbdısa heç bu da böyük faciə olmamalıdır”. Göstərdiyi şücaətə görə ona milli qəhrəman adı verilmişdir.

ABXAZIYA

21

6.5

ABXAZIYANIN MƏDƏNI ABIDƏLƏRI Abxaziya ərazisində mövcud olan mədəni irs abidələri bu regionun tarixini necə əks etdirir?

Abxaziya mədəni irsi abidələri ilə zəngin olan regiondur.

Burada dolmenlər – qədim daş tikinti qalıqları (b.e.ə. III-II minilliklər) aşkar edilmişdir. Bəzi daşların ağırlığı 50 tondan artıq idi. Ön divarda kəsilmiş deşik daş tıxacla örtülürdü.

Mənbə 1. Abxaziyada dolmen

Abxaziyada xristian mədəniyyətinin bir çox abidələri vardır.

XI əsrin Pisunda kümbəzli abidəsi dəniz sahilindədir. Yunan coğrafiyaşünası Strabon (b.e.ə. I əsr) Pisundanı böyük Pitiunts adlandırır. O zamanlar orada roma qarnizonu dururdu və Roma İmperiyasını köçəri şimal tayfalarının hücumlarından müdafiə edirdi. IV əsrin Zəngin bəzədilmiş Bazilika. Onun mozaika ilə

Mənbə 3. Mozaika ilə bəzədilmiş bazilika döşəməsi, Pisunda, IV əsr Mənbə 2. X əsrin Pisunda kümbəzli abidəsi

22

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

bəzədilmiş döşəməsi indiyədək qalmaqdadır. Pisunda uzun zaman ərzində Qərbi Gürcüstanın kilsə mərkəzi idi ki, burada da onun başçısı – Pisundanın katolikosu otururdu. XVI əsrin ortalarında Pisunda katolikosluğunun iqamətgahını Qelatiyə köçürdülər. Köçürmənin məqsədi ərazinin əcnəbilər tərəfindən işğal edilməsi, yerli xristian əhalinin Qərbi Gürcüstana, əsasən, Sameqreloya köçürülməsi və onun yerində Şimali Qafqazlıların yerləşdirilməsi idi.

Suxuminin yaxınlığında Besleti çayı üzərində salınmış tağlı körpünün qalıqları indiyədək qalmaqdadır, bu körpünün hündürlüyü 6 metrdir. Körpünün üzərində gürcü yazıları qalmaqdadır.

LÜĞƏT

Bazilika – uzunsov qayıq formalı kümbəzsiz məbəd.

Mənbə 4. Besleti çayı üzərindəki tağlı körpünün qədim gürcü yazısı (asomtavruli)

Abxaziyada gürcü kilsə memarlığının bir neçə nümunəsi mövcuddur. Bedia məbədi də bunlar arasındadır. O, 999-cu ildə vahid Gürcüstanın I çarı III Baqrat tərəfindən tikilmişdir. Bedia yepiskopluq mərkəzi idi. Məbədin inşaatçısı çar və onun anası

Mənbə 5. Bedia məbədi bu gün dağıdılmışdır. Gürcüstanın Mədəni İrsləri Mühafizə Milli Agentliyi işğal olunmuş ərazidə abidələri mühafizə edə bilmir.

Mənbə 6. III Baqratın freskası Mənbə 7. Bedia qızıl piyaləsi ABXAZIYA

23

məlikə Quranduxt orada dəfn olunmuşlar. Freskada, başqaları ilə birlikdə, çar Baqrat da əks olunmuşdur. Orada həmçinin Dadianilər soyadının nümayəndələri də əks edilmişdir, bu da ona işarədir ki, bu ərazi o zaman Sameqrelo knyazlarına mənsub olmuşdur. Qızıl piyalə, yəni üstü gürcü yazılı kasa Bediada saxlanılırdı. Onu III Baqratın sifarişi ilə hazırlamışdılar.

Abxaziyada gürcü xristian mədəniyyəti abidələri başqa yerlərdə də çoxdur. Mokvi (X əsr) və Dranda yepiskopluq məbədi (VIII əsr) bunlar arasındadır. İlori müqəddəs Giorgi ibadətgahı Qərbi Gürcüstanın əhəmiyyətli ziyarətgahıdır.

O Odişi knyazlığının tərkibinə daxil idi. Gürcü yazıları ilə bəzədilmişdir. Bütün Sameqrelo əhalisi ziyarət üçün İloriyə toplaşırdı. Ona Svaneti sakinləri də ibadət edirdilər.

TAPŞIRIQ

1. Keçmişdə Pisunda necə adlanırdı? Onun adı hansı dövlət ilə əlaqədardır?

2. Besleti çayı üzərindəki tağlı körpü (mənbə 4) nə ilə qeyd olunmalıdır?

Gürcüstanda belə körpülər daha haradadır?

3. Bedia məbədinin freskası (mənbə 6) nədən xəbər verir?

4. Necə fikirləşirsən, haradan bilirik ki, İlori müqəddəs Giorgi ziyarətgahı Odişi knyazlığının tərkibinə daxil idi(mənbə 8).

Bu gün onun taleyi necədir?

Mənbə 8. İlorinin müqəddəs Giorgi kilsəsi Rus kümbəzi ilə. İşğalçı hakimiyyət tərəfindən restavrasiya olunmuşdur.

VIII-XI əsrlərdə müasir Abxaziya ərazisində tikilmiş abidələrin Abxaziyadan ən uzaq ərazidə yerləşən Kaxetinin analoji tip abidələri ilə bir çox ümumi cəhətləri vardır.

TAPŞIRIQ

5. Abxaziya ərazisində mövcud olan gürcü mədəniyyət abidələrinin vəziyyəti barədə məlumat axtarıb tap. Sən və sənin həmyaşıdların nə edə bilərsiniz ki, cəmiyyət bu problemə diqqət yetirsin.

6. Abxaziyada və Kaxetidə mövcud olan abidələrin oxşarlığı nədən xəbər verir?

7. Dərsin mətnində xatırlanılmış Abxaziyada xristianlığa qədərki və xristian mədəni abidələrinin yaranma tarixləri zaman xəttinə köçür.

24

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

NƏ BİLİRƏM VƏ NƏ BACARARAM PPT-də “Abxaziyada təsərrüfatın ən perspektivli sahəsi” mövzusunda təqdimat hazırla. Təqdimatın bünövrə sualı belədir: Abxaziya üçün təsərrüfatın hansı sahəsinin inkişafı daha perspektivlidir- kənd təsərrüfatının, yoxsa turizmin.

Bunun üçün:  Yadına sal a) Abxaziyada kənd təsərrüfatının hansı sahələri inkişaf etmişdir və necə? b) Abxaziyada hansı kurortlar vardır? İnternetdə onlar barədə məlumat topla ki, orada hansı gəzməli-görməli kurortlar vardır?  Dəftərdə cədvəl çək və yaz: “kənd təsərrüfatının və turizmin hansı üstünlükləri vardır ”: Kənd təsərrüfatı

Turizm

 PPT-də sinif qarşısında təqdimat təşkil et.  Təqdimatdan

sonra diskussiya təşkil edin ki Abxaziyada hansı sahənin inkişafı daha perspektivlidir. Öz fikrinizi əsaslandırın.

Mənbə 1. Turistlər Yeni Afoni mağarasında ABXAZIYA

25

FƏSIL 7.

TBILISI Bu fəsildə öyrənəcəksən ki, Tbilisi harada yerləşir və onun hansı təbii şəraitləri vardır, onun yaranması barədə əfsanə ilə tanış olacaqsan; onun yaradıcısı – Vaxtanq Qorqasalini tanıyacaqsan; biləcəksən ki, Tbilisi necə multietnik, çox dinli və çox mədəniyyətli şəhər olmuşdur; ənənəvi olaraq, tbilisililər keçmişdə hansı nəqliyyat vasitələrindən istifadə edirdilər və bu gün nədən istifadə edirlər; hansı işlərlə məşğul olurdular, hansı nəqliyyat vasitələrindən istifadə edirdilər; XIX əsr Tiflisində gündəlik həyat necə idi; paytaxt olmaq nə deməkdir; Tbilisi nəyə görə Gürcüstanın, eləcə də bütün Qafqazın mərkəzi hesab olunurdu; o indinin özündə belə nəinki təkcə Gürcüstanın bütün regionlarında yaşayan adamları, eləcə də dünyanın müxtəlif ölkələrindən turistləri özünə cəlb edir.

! didgori

diRomi

! diR

lsis t

v

vera wyneTi !

beTania !

T

r

s e T i l a i

wavki kojori ! ! kikeTi

26

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

d q e

pirobiTi aRniSvnebi dasaxlebuli punqtebi

ahesi

Tbilisis dasaxleba

! !

sxva dasaxlebuli punqti kurorti

mtkvari

gzebi gamziri pirobiTi aRniSvnebi quCa dasaxlebuli punqtebi rkinigza

zahesi !

Tbilisis dasaxleba

sazRvrebi

sxva dasaxlebuli punqti ! kurorti ! mxaris

gzebi

mtkvari

sxva aRniSvnebi gamziri quCa simaRliTi niSnuli rkinigza

629 m. yeenis gora

mdinare sazRvrebi mxaris tba, wyalsacavi

Tb

diRomi

!

il

sxva aRniSvnebi CanCqeri

simaRliTi niSnuli

is

ri va

i av

mtk

ri va

v era

m. maxaTa 628

kus tba

tba, wyalsacavi

CanCqeri

912 m. didi 912 gora m. didi gora

m. maxaTa 628

evi

i ni

WinoiW

r

l

i

! tabaxmela

l

mtkva

o

wavkisi !

orx

d ioqroyana ! q e

evi

m. mTawminda 720

orx

da 720

mdinare

i av

mtk

gora i s 629 m. yeenis 684 wy diRm kvirikobis mTa i s wy a l T bm. il a li sa isi ! patara lilo m. Zegvi 684 s c wy mTa lilo! a l m. kvirikobisdidi 632 lsis tba sa ! patara lilo m. Zegvi c !

632 didi lilo

r

mtkva

i 0

0

2 km

2 km

27

7.1

GÜRCÜSTANIN PAYTAXTI – TBILISI Tbilisi harada yerləşir və onun necə təbii şəraitləri vardır?

Gürcüstanın paytaxtı Tbilisi Şərqi Gürcüstanda yerləşir.

Burada Kvemo Kartli və Şida Kartli bir-biri ilə həmsərhəddir. Şəhər Kür çayının hər iki sahilində, Tbilisi çalasında tikilmişdir.

Vere çayı Tbilisi ərazisində Kür çayına qovuşur ki, bunun da dərəsində şəhərin bir neçə məhəlləsi yerləşir Tbilisi çalası dəniz səviyyəsindən 350-400 metrdədir, onun ətrafında yerləşən bəzi dağ silsiləsinin hündürlüyü isə 1500 metrə çatır. Orta və alçaq hündürlüklü dağlar, əsasən, Kürün sağ sahilindədir, sol sahilində isə ən çox düzənlik relyefidir.

Tbilisidə 4 – Lisi, Tısbağa, Böyük Qldani və balaca göllər, eləcə də dəryaça, əhalinin Tbilisi dənizi adlandırdıqları su anbarı yerləşir.

Qədim Tbilisi, bugünkü ilə müqayisədə, kiçik sahədə yerləşirdi. Onun coğrafi sərhədləri keçmişdə də tez-tez dəyişirdi və indinin özündə belə dəyişir. Lap əvvəldən Tbilisi bugünkü Hamamlar məhəlləsi adlanan ərazidə tikilmişdir. Sonralar, o, çayın hər iki sahili boyunca yayılmış və əsasən uzununa inkişaf etmişdir. XX əsrin əvvəlində Tbilisi uzunluq istiqamətində olduqca artmış və şəhərin məhəllələri arasında kommunikasiya mürəkkəbləşmişdir. Şəhərin proporsional şəkildə inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə, hakimiyyət Mtasminda(Müqəddəs dağ) yaylasında yeni yaşayış məhəlləsinin salınmasını qərara aldı. Yeni məhəlləni şəhər ilə birləşdirmək məqsədi ilə Funikulyor, yəni kanat dəmir yolu çəkdilər. O tikilən zaman

Mənbə 1. Tbilisinin mərkəzi məhəllələri və ona qoşulmuş kəndlər

28

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 2. Tbilisi, 1671-ci il.

Fransız səyyahı Jan Şardenin rəsmi

TAPŞIRIQ

Mənbə 3. Tbilisi, 1701 –ci il. Fransız səyyahı Turneforun rəsmi

və yeni yaşayış evlərinin tikilməsi planlaşdırılan dövrdə, Birinci dünya müharibəsi başlandı və tikinti dayandırıldı.

Sonralar, Mtasminda (Mamadaviti) aşırımında əyləncə parkı və funikulyor quraşdırıldı, elə oradaca televiziya qülləsi tikildi və Tbilisinin coğrafi rəmzlərindən birinə çevrildi.

Tbilisi XX əsrin ikinci yarısından etibarən xüsusi ilə genişləndi. Bu zaman bir çox yeni məhəllələr: Diğomi massivi, Temka, Qldani, Didi Diğomi, Varketili, Vazisubani, Sanzona və başqaları. Tbilisi son mənzərəsini XXI əsrdə qəbul etdi. Yeni ərazi bölgüsünə əsasən, onun ətrafında yerləşən kəndlər: Dzavkisi, Şindisi, Kocori, Dzğneti, Diğomi kəndi, Lisi, Muxatdzğaro və başqaları.

1. Necə fikirləşirsən, Tbilisinin coğrafi sərhədlərinin dəyişdirilməsinə nə səbəb olurdu?

2. Sənin fikrincə, mənbə 2-də Tbilisinin hansı hissəsi əks edilmişdir.

3. Təsvir et, səyyahların gözü ilə görülmüş müxtəlif vaxtların Tbilisisi(mənbələr 2 və 3) necədir.

4. Mənbələr 1, 2 və 3-ü bir-biri ilə müqayisə et və dəyişikliklərin səbəbləri barədə mülahizə yürüt.

TAPŞIRIQ

5. Fransız səyyahları Şarden və Turnefor barədə əlavə məlumat axtarıb tap. Onlar Gürcüstana nə zaman səyahət etmişlər Tbilisidə nə zaman olmuşlar?

6. İnternetin köməyi ilə müəyyənləşdir, Tbilisidə hansı məhəllələr müasir məhəllələridir.

TBILISI

29

7.2

TBILISININ YARADILMASI Tbilisinin bünövrəsinin qoyulması barədə əfsanə bizə nə deyir?

Vaxtanq Qorqasali Gürcü tarixi mənbələrinə əsasən, Vaxtanq Qorqasalinin atası Mirdat erkən vəfat etdi və 7 yaşlı Vaxtanqı yalnız Məlikə Saxdukt böyüdürdü. Vaxtanq taxta 15 yaşında çıxdı və 45 il hökmranlıq etdi. O 60 yaşında döyüşdə aldığı yara nəticəsində vəfat etdi. Özünün bütün həyatını farslara qarşı müharibədə keçirdi. O Gürcüstan çarlığını fars işğalçılarından müdafiə etməyə çalışırdı. Vaxtanq Qorqasali Gürcüstanda farsların dininin yayılmasına qarşı çıxırdı və axıra qədər xristianlığın müdafiəçisi idi. Onun böyük şücaəti sayəsində, Gürcüstan kilsəsi Avtokefallıq, yəni müstəqillik əldə etdi. Bu xidmətinə görə, Gürcüstan kilsəsi Vaxtanq Qorqasalini müqəddəs elan etmişdir.

Tbilisi şəhərinin bünövrəsinin qoyulması çar Vaxtanq Qorqasalinin adı ilə bağlıdır. Kartli knyazlığının paytaxt şəhəri Msxeta idi. Lakin V əsrdə, Vaxtanq Qorqasalinin qərarına əsasən, yeni paytaxtın tikintisinə başlanıldı və ona Tiflis adı verildi. Onun bünövrəsinin qoyulması ilə əlaqədar əfsanə mövcuddur.

Tbilisinin bünövrəsinin qoyulması haqqında əfsanə Çar Vaxtanq sıx meşə ilə örtülü yerlərdə ov edirdi.

Ov iştirakçıları qırqovul uçururlar. Qırqovulu isə çarın qırğısı təqib edir. Hər iki quş gözdən itir. Ovçular izlə gedirlər və axırda o yerə çatırlar, harada ki torpaqdan isti su çıxırdı.

Hər iki quş isti suya batmışdı. Çarı müşayiət edən şəxslər çara bildirirlər ki, suyun müalicəvi xassələri vardır. Bu yer çarın çox xoşuna gəlir və əmr verir ki, orada şəhərin tikintisinə başlasınlar, yeni tikilmiş şəhərə isə Tiflis adı verilir.

Vaxtanq Qorqasali Gürcüstanın paytaxtını Msxetadan Tbilisiyə köçürmək istəyirdi. Lakin o bu arzusuna çata bilmədi.

O tezliklə düşmənlə mübarizədə həlak oldu. Atasının başladığı işi başa çatdırmaq isə onun oğlu – Daçinin öhdəsinə düşdü ki, o da axırda paytaxtı Msxetadan Tiflisə köçürdü. O yamaclar, harada ki, isti su bu gündə çıxır, Abanotubani (hamamlar məhəlləsi) adlanır. Özünün mövcud olduğu illər ərzində gürcülər paytaxtı Tiflis adlandırırdılar. Yalnız 1936-cı ildə onun adını dəyişib, Tbilisi etdilər. Doğrudur Tiflis şəhərinin bünövrəsini Vaxtanq Qorqasali qoymuşdur, lakin bu ərazidə insanlar daha əvvəl yaşayırdılar.

Mənbə 1. Vaxtanq Qorqasalinin heykəli, hansı ki, Funikulyor və televiziya qülləsi ilə birlikdə Tbilisinin rəmzidir.

30

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 2. Hamamlar məhəlləsi, o yer, harada ki əfsanəyə əsasən qırğı və qızıl quş isti suda boğulmuşlar.

Vaxtanq Qorqasali barədə tarix bizə çoxlu məlumat saxlamışdı. Məlumdur ki, o olduqca ucaboylu və fiziki cəhətcə güclü idi. O piyada elə sürətlə qaçırdı ki, qaçmış marala çata bilirdi. Vaxtanq Qorqasali barədə bir çox sənədli film çəkilmiş və çoxlu kitab yazılmışdır.

Mənbə 3. Vaxtanq Qorqasalinin freskası (Vaxtanq Qorqasali bütün freskalarda döyüşkən müqəddəs kimi əks olunmuşdur.

Çar Vaxtanqı nə üçün Qorqasali adlandırırdılar?

“Qorqasali” çar Vaxtanqın soyadı yox, ləqəbi idi. Bu adı ona farslar qoymuşlar. Çar Vaxtanq döyüş zamanı elə dəbilqə gəzdirirdi ki, bunun arxasında şir və önündə isə qurd həkk olunmuşdu, fars dilində isə Qorqasali canavar başı anlamını verir, ona görə də döyüş meydanında, çar Vaxtanq harada görünürdüsə, qorxmuş farslar qaçışır və “qurd başlı gəlir” deyə çığırırdılar.

TAPŞIRIQ

1. Necə fikirləşirsən, Tbilisinin bünövrəsinin qoyulması barədə mövcud olan əfsanə doğru ola bilərmi? Cavabı əsaslandır.

2. İnternet resurslardan istifadə et və Tbilisidə keçirilmiş arxeoloji tapıntılar barədə məlumat ilə tanış ol. Hansı nəticələrə gəlmək olar?

3. Keçilmiş materialı yadına sal, gürcülər şəhərləri necə və harada tikirdilər və müqayisə et, Tbilisinin ərazisi şəhər üçün zəruri yerləşməyə necə uyğun gəlir.

4. Dəftərdə cədvəli doldur Bilirəm

Mənbə 4. Vaxtanq Qorqasali barədə müasir filmdən kadr

Bilmək istəyirəm Öyrənəcəyəm

5. Dəftərdə iki sütunlu cədvəl tərtib et “əfsanə və həqiqət”.

Sənin fikrincə, dərsin mətnində verilmiş məlumatda əfsanə hansıdır və həqiqət hansı.

TBILISI

31

7.3

TBILISI ƏHALISININ ETNIK TƏRKIBI Tbilisidə müxtəlif mənşəli və müxtəlif dinlərə mənsub insanlar nə üçün məskunlaşırdılar və bu gündə məskunlaşırlar?

LÜĞƏT

Etnik – eynən milli.

ERMƏNILƏR TBILISIDƏ Tbilisi Avropadan Asiyaya doğru, cənubdan şimala doğru gedən yollar üzərində yerləşmişdir. Ona görə burada çox qədimdən müxtəlif xalqlar tez-tez özlərini büruzə verirdilər.

Onlardan bəziləri müvəqqəti yerləşir, bəziləri isə – həmişəlik qalırdılar. Belə ki, Gürcüstanın paytaxtında, gürcülərlə yanaşı ermənilər və farslar, yunanlar və ruslar, almanlar və polyaklar, osetinlər və yezidi kürdlər, yəhudilər və türklər, assurlar və ləzgilər yaşayır və müxtəlif işlərlə məşğul olurdular...

Gürcüstanın Rusiya imperiyası tərkibinə daxil olduğu vaxta qədər Tbilisidə ən çox ermənilər yaşayırdılar. Ancaq erməni adlandırılan əhali arasında hamısı etnik erməni deyildi. Onların arasında erməni Qriqoryan kilsəsinin ardıcılları (tərəfdar) olan gürcülər də var idilər ki, bunları da dini fərqlərinə görə erməni adlandırırdılar. Tbilisinin erməni əhalisinin doğma dili gürcü dili idi. Yalnız XIX əsrin ikinci yarısından etibarən, Tbilisiyə erməni əhalisinin böyük qrupunun gəlməsindən sonra, Tbilisi erməniləri üçün aparıcı dil artıq erməni dili oldu.

Mənbə 1. Tbilisili ermənilər, XIX əsrin ikinci yarısı

Hovanest Tumanyan – erməni şairi və ictimai xadimi – Tbilisidə yaşayır və fəaliyyət göstərirdi. Bütün həyatını ermənilər ilə gürcülərin dostluğuna həsr etmişdir.

Yazıçılar və ictimai xadimlər onun evinə toplaşırdılar.

Bu gün ora ev-muzeydir.

32

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

TBILISI ƏHALISININ TƏRKIBINDƏ DƏYIŞIKLIKLƏR Könüllü miqrasiya ilə yanaşı, Rusiya imperiyası Tbilisidə məqsədyönlü şəkildə müxtəlif xalqların nümayəndələrini yerləşdirir və onu etnik cəhətcə rəngarəng edirdi. Bu proses nəinki təkcə Tbilisidə, eləcə də bütövlükdə Gürcüstanda cərəyan edirdi. Lakin gürcülərin başqa xalqlarla birgə yaşama ilə bağlı uzunmüddətli ənənəsi var idi. Müxtəlif dillərdə danışan insanlar Tbilisidə rahatca yaşayırdılar. Dil və etnik fərq qarşıdurmaya səbəb olmurdu.

Mənbə 2. İngilis diplomatı Ser Con Oliver Uordrop Tbilisi haqqında Orada nəinki təkcə gürcülər, eləcə də ruslar, ermənilər, farslar, tatarlar, bir az avropalılar, o cümlədən almanlar, fransızlar və başqaları yaşayırlar.

Tbilisi elə şəhərdir ki, burada insan qəribsəməkdən əziyyət çəkmədən yaşaya bilər.

Mənbə 3. Farslar Tbilisidə, XIX əsrin ikinci yarısı

Mirzə Fətəli Axundov Tanınmış Azərbaycan yazıçısı və maarifçisi Mirzə Fətəli Axundov(1812-1878) Tbilisidə fəaliyyət göstərirdi. O Tbilisidə çar canişinin dəftərxanasında tərcüməçi işləyir, Tbilisinin əyalət məktəbində türk və fars dillərini öyrədirdi. Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi 1873-cü ildə Mirzə Fətəli Axundovun pyesi ilə başlanır. Onu “Tatar (müsəlman) Molyeri” də adlandırırdılar. Axundovun “Sərgüzəşti-vəzirixani-Lənkəran” pyesi ilk dəfə tanınmış gürcü şairi Akaki Tsereteli tərəfindən tərcümə olunmuşdur.

Elə həmin il bu əsər gürcü səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. Tanınmış gürcü şairi Qriqol Orbelianinin təşəbbüsü ilə, Mirzə Fətəli Axundovu Tbilisidə, indiki Botanika bağının ərazisində dəfn etmişlər, harada ki, əvvəllər müsəlman qəbiristanlığı mövcud idi. Bu gün Ortacalada Axundov adına ədəbiyyat kafe-salonu mövcuddur, hansı ki, tbilisililərin sevdikləri yerlərdən biridir.

Mənbə 4. Mirzə Fətəli Axundovun Tbilisinin 73 saylı ümumi məktəbinin həyətindəki abidəsi

TBILISI

33

TAPŞIRIQ

1. Necə fikirləşirsən, Tbilisi nəyə görə müxtəlif xalqların toplaşdığı yerə çevrildi?

2. Mənbə 1 -ə əsasən ermənilər Tbilisidə nə işlə məşğul olurdular?

3. Sənin fikrincə, konkret şəxsin fəaliyyətinin xalqlar arasında dostluğun möhkəmlədirilməsində hansı əhəmiyyəti vardır, sən bu dostluğa hansı xidməti daxil edə bilərsən və necə?

4. Mənbə 2-yə əsasən izah et, Uordropun dedikləri, Tbilisi barədə söylədikləri nəyə işarə edə bilər.

5. Mənbə 3-ə əsasən ehtimal yürüt, farsların Tbilisidə əsas məşğuliyyəti nə ola bilərdi?

XIX əsrin əvvəlindən etibarən Tbilisinin əhalisi nəinki təkcə Gürcüstanın müxtəlif tarixi-etnoqrafik regionundan köçüb gələn əhali ilə, eləcə də qeyri-gürcü etnik qrupların hesabına sürətlə artırdı. Qədim Tbilisi üçün daha bir xüsusiyyət xarakterik idi. Yayda əhali artırdı, qışda isə azalırdı. Başqa ölkələrdən qazanc dalınca Tbilisiyə gələn əhali buraya məhz yayda təşrif buyururdu. XX əsrin əvvəlində əhalinin demək olar ki, yarısı müvəqqəti yaşayanlardan ibarət idi. Onlar arasında ən çoxu həmişə farslar olurdu. 1864-cü ilin yayında farsların sayı əgər yayda 7000 idisə, qışda onlardan, yəni daimi yaşayan yalnız 529 nəfər qaldı.

Müəyyən vaxtdan sonra Tbilisidə etnik vəziyyət dəyişdi. Əhalinin böyük əksəriyyətini gürcülər təşkil edirlər, lakin onlarla yanaşı yenə də başqa millətlərin nümayəndələri yaşayırlar.

Farsların sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır, ermənilərin və azərbaycanlıların sayı isə təqribən o səviyyədədir. Tbilisidə ermənilər və azərbaycanlılar keçmişdə, əsasən, qədim məhəllələrdə – Hamamlar məhəlləsində və Hallavarda yaşayırdılar, bu gün isə başqa məhəllələrdə də məskunlaşmışlar.

ALMANLAR TBILISIDƏ Tbilisidə XIX əsrdə, Rusiya hakimiyyətinin icazəsi ilə almanların kifayət qədər böyük qrupu məskunlaşdı. Onlar vətənlərini dini və iqtisadi səbəblərə görə tərk etdilər və özlərinə Gürcüstanda sığınacaq tapdılar. Almanlar bir çox yeniliklərin əsasını qoydular. Gürcüstanda un məmulatları

Mənbə 5. Alman kilsəsi, eyni ilə Kirxeni, hansı ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra 1946-1947 ci illərdə, Marcanişvili meydanının yenidən qurulması zamanı, o dövrkü hakimiyyət alman hərbi əsrlərinə dağıtdırmışdır.

34

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

sexlərinin, pivə zavodlarının yaradılması, müxtəlif sənətlərin inkişafı almanlarla bağlıdır. Almanlar Gürcüstanda səkkiz yaşayış məntəqəsi yaratdılar, bunlardan ikisi Tbilisidə idi: biri indiki David Ağmaşenebeli prospektinin ərazisində, ikincisi isə Didubedə.

Mənbə 6. Alman A. Tuniyefin şərab mağazası. Yazılmışdır: “Kaxeti şərabları”

Sovet hakimiyyəti 1941-ci ildə Almanları Orta Asiya ölkələrinə sürgün etdi. Buna baxmayaraq, onların izi Tbilisidə bu gün də qalmaqdadır. Məsələn, Almanların yenidən qurulmuş David Ağmaşenebeli prospektində tikdikləri binalar tbilisililərin və əcnəbi turistlərin çox xoşuna gəlir.

Mənbə 7. Tbilisidə Alman memarı layihəsi əsasında tikilmiş ev (1895-ci il), indi burada Teatr, musiqi, kino və xoreoqrafiya muzeyi yerləşir.

TAPŞIRIQ

6. Almanlar nə üçün Gürcüstana köçüb gəldilər?

7. Necə fikirləşirsən, almanların Tbilisidə və ümumiyyətlə, Gürcüstanda məskunlaşmaları, hansı nəticələrə gətirib çıxardı.

8. Tbilisidə Alman irsi barədə məlumat topla və müəllim ilə birlikdə ona baxmaq üçün ekuskursiya (tənəzzöh) təşkil et.

9. “ermənilər, farslar və almanlar Tbilisidə nə işlə məşğul olurdular” mövzusunda iki sütunlu cədvəl tərtib edin.

TBILISI

35

7.4

TBILISI ƏHALİSİNİN DİNİ TƏRKIBI Tbilisidə hansı dini qruplarla rastlaşırıq?

LÜĞƏT

Lüteran – xristian protestant dini ardıcılları, bunlar XVI əsrdə Almaniyada meydana gəlmişdir.

Camaat – əhali, hansılar ki, kilsə ibadəti üçün bir konkret kilsəyə toplaşırlar.

Narın qalanın tarixi Tbilisinin bünövrəsi qoyulan kimi qalaistehkam quruldu ki, onu da Ana qala adlandırırdılar.

Düşmənlər onu bir neçə dəfə dağıtdılar. Onlardan biri onu Narın qala yəni xırda qala adlandırdı.

Oradan müxtəlif dinlərin ardıcıllarının ibadət tikililəri yaxşı görünür.

TAPŞIRIQ

1. Necə fikirləşirsən, bir əsr ərzində Tbilisidə erməni kilsələrinin sayının artmasına nə səbəb olmuşdur.

36

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Multietnik Tbilisidə dini rəngarənglik də mövcud idi.

Qədim Tbilisidə bir-birilərinin lap yaxınlığında gürcü pravoslav abidələri, erməni kilsəsi, sinaqoqa və məscid yerləşir. Burada həmçinin katolik kilsə də var idi. XIX əsrin başlanğıcından etibarən orada alman lüteranları yaşayırdılar. Onların da özlərinin ibadət etdikləri ev var idi ki, bu da Kirxe adlanırdı.

Yunan pravoslavlarının ayrıca kilsəsi var idi. Şəhərdə bir çox pravoslav kilsəsi mövcud idi. Pravoslav xristianlığında, katoliklərdən fərqli olaraq, dua-ibadət öz doğma, milli dildə aparılır: gürcülər gürcücə dua edirlər, ruslar-rusca, yunanlar – yunanca... ona görə də tbilisili yunanlar öz kilsələrini tikdilər ki, doğma dillərində ibadət etsinlər. 1825-ci ildə Tbilisidə on iki gürcü kilsəsi ilə yanaşı, dörd rus və iki yunan kilsəsi var idi.

Mənbə 1. Narın qala qalasının fonunda Tbilisinin müsəlman məscidi

Tbilisidə ən əhəmiyyətli pravoslav mərkəzi Sioni məbədi idi, İran hökmdarı Ağa Məhəmməd xan bu məbədi təhqir etmişdir. Yanğın freskaların böyük hissəsini məhv etmişdir.

Lakin gürcülər onu tezcə yeniləşdirməyi bacardılar. XVIII əsrin birinci yarısında Tbilisidə beş erməni kilsəsi var idi, XIX əsrin birinci yarısında isə – on. İslam iki əsas cərəyana bölünür: şiəlik və sünnilik. Tbilisidə şiələr də yaşayırdılar, sünnilər də ona görə də şəhərdə həm şiə, həm də sünni məscidləri mövcud idi. Şiə məscidi orta əsrlərdən mövcud idi, sünni məscidini isə yalnız XIX əsrdə tikdilər. Tbilisinin bu cəhətdən də

özünəməxsusluğu var idi. Sovet hakimiyyəti dövründə hakimiyyət məscidlərdən birini uçurdu. Ondan sonra hər iki müsəlman icması, hansılar ki, dünyanın bütün ölkələrində birbirinə qarşı çıxırlar, Tbilisidə bir məsciddə, bir-birinin yanında ibadət edirlər.

Qədimdə, Tbilisidə, Daşlıq məhəllədə atəşpərəstlərin ibadətgahı – “Atəşgah” mövcud idi. Qədim farsların bu ibadətgahı bizə qədər xarabalıqlar şəklində gəlib çatmışdır.

Tbilisinin dini cəhətcə fərqlənən əhalisi çətin məqamlarda və ya xəstəliklər zamanı bir-birilərinin müqəddəslərinə müraciət edirdilər. Mamadaviti kilsəsində, gürcülərlə yanaşı, Davitoba gününü ermənilər, tatarlar, kürdlər... birgə qeyd edirdilər... eləcə də, Naftluğidə Barbaroba mərasimində eyni proses baş verirdi.

XX əsrdə Gürcüstanda və Tbilisidə bir neçə yeni din yayıldı, hansılar ki, bu vaxta qədər şəhər üçün yad idi. Çoxəsrlik mübarizədən sonra dünyanın əsas dinləri belə bir razılığa gəldilər ki, bir-birilərinin camaatını əlindən alsınlar və öz dinlərini güclə onlara qəbul etdirsinlər. Müasir epoxada ölkələrin əksəriyyətində, o cümlədən, Gürcüstanda din azadlığı mövcuddur və hər kəsin istədiyi dinə qulluq etmək hüququ vardır.

Mənbə 3. Kino rejissor və rəssam Serqo Paracanov Tbilisi barədə Mən bu əzəmətli şəhərdə doğulmuş və böyümüşəm, harada ki, assuriyalı və ukraynalı, kürd və rus, erməni və azərbaycanlı, gürcü və yunan, türk və polyak, ispan və alman, eston və yəhudi bir böyük ailədə, bir böyük evdə yaşayırdılar və yaşayırlar. Bu şəhərin özünün koloriti, özünün abu-havası, özünün sevgi və azadlığı vardır. Bu şəhərdə bir meydanda rus, erməni və gürcü kilsələri, yəhudi sinaqoqu və müsəlman məscidi yerləşir... bu möcüzədir, elə bir möcüzə ki, həmişə mənim qəlbimdə olacaqdır.

TAPŞIRIQ

2. Bu faktı nə ilə izah edə bilərsən ki, yalnız Tbilisi məscidində sünnilər və şiələr bir yerdə əmin-amanlıq şəraitində ibadət edirlər və başqa ölkələrdə bir – birilərinə qarşı çıxırlar?

3. Tbilisi əhalisinin, hərəkətini necə qiymətlənndirərsən, nə zaman ki, çətin hallarda onlar bir kömək üçün bir-birilərinin müqəddəslərinə müraciət edirdilər.

4. Mənşəcə erməni olan Tbilisili Serqo Paracanovun sözlərindən (mənbə 3) hansı nəticəni çıxarmaq olar.

Mənbə 2. Tbilisinin yunan müqəddəs Nikoloz kilsəsi

TAPŞIRIQ

5. Bugünkü Gürcüstanda daha hansı tip dini icmaların mövcudluğu barədə məlumat topla və onların əksəriyyətinin nəyə görə Tbilisidə cəmləşdiyini izah et.

6. Tbilisinin o yerlərinin siyahısını sinif yoldaşların ilə birlikdə tərtib et, hansıları ki, öz biliyinizi zənginləşdirmək üçün görmək arzusundasınız. Öz arqumentlərinizi və siyahını məktəbin rəhbərliyinə təqdim edin və rəhbərlikdən Tbilisiyə ekuskursiya təşkil etməyi xahiş edin.

Sinifdə sorğu təşkil edin və ekskursiyanın cədvəlini buna əsasən planlaşdırın.

TBILISI

37

7.5

TBİLİSİLİLƏRİN ƏSAS TƏSƏRRÜFAT MƏŞĞULIYYƏTI Tbilisidə sənətkarlığın hansı sahələri inkişaf etmişdi?

TAPŞIRIQ

1. Tbilisinin həmkarlar cəmiyyətinin şəkilinə (mənbə 1) diqqət yetir.

Mühitə, detallara, geyimlərə və sairəyə nəzər sal, buna nə işarə edir ki, onlar həqiqətən həmkarlar cəmiyyətinin nümayəndələridirlər?

Necə fikirləşirsən, onlar arasında qadınlar nəyə görə yoxdur?

TBILISI HƏMKARLARI Qədimdə Tbilisililərin təsərrüfat məşğuliyyətində aparıcı sahə sənətkarlıq idi. Sənətkarların Tbilisidə sənətkarlar birliyi – həmkarı var idi. Tbilisililər sənətkarlar həmkarlarını peşəyə əsasən yaradırdılar. Lakin, Tbilisidə həmkarlar etnik mənsubiyyətlərinə görə də mövcud idi. Məsələn, qalayçılar yalnız ləzgilər idilər. Fars çəkməçilərinin və tatar bənnalarının da ayrıca həmkarı var idi. Həmkarlar cəmiyyətlərinin tərkibinə ustalardan başqa, kargüzarlar və şəyirdlər də daxil olurdular.

Kargüzar sənətkarın ustalaşmasının orta və zəruri pilləsi idi.

Kargüzarlığa qədər isə şəyirdin kurs keçməsi lazım gəlirdi.

Həmkarda birləşmiş sənətkarlar ildə bir dəfə “həmkarlıq” keçirirdilər. Bu zaman şəyirdin usta kimi tanınması üçün əlkötək vurması baş verirdi. Həmkarın usta başı kötəklənən kargüzara əvvəlcə xeyir dua verirdi, sonra bir əli ilə hər iki əlinin baş barmağı ilə tutur və hər iki yanağına üç-üç dəfə sillə vururdu. Sillənin çəkilməsi kargüzarın yetişməsi rəmzi hesab olunurdu, bu zaman qoyun qurbanı da kəsirdilər. Yeni üzvü

Mənbə 1. Tbilisi vari həmkar ictimaiyyəti, XX əsrin başlanğıcı

38

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

həmkarlar birliyə belə qəbul edirdilər. Həmkarların gürcü yazılı bayraqları var idi.

Tbilisidə sənətkarlığın bir çox sahələrinin nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərirdilər. Onlar aşağıdakılar idilər: çarıqçılar, çəkməçilər, müxtəlif təyinatlı o zamanki paltarların tikişçiləri, yəni dərzilər və s. Tbilisidə böyük sayda dəmirçilər var idi, bunların həmkarlarında həmçinin zərgərlər, dulusçular daş yonanlar və sairlər birləşmişlər. Dülgərlər/memarlar həmkarında ağac işləri ilə məşğul olan sənətkarlar birləşirdilər. Çörəkçilər həmkarına, əsasən, racvellər daxil idilər.

Tbilisi nəinki təkcə Gürcüstanın, eləcə də bütövlükdə Cənubi Qafqazın həm sənətkarlıq, həm də ticarət böyük mərkəzi idi.

Dükənlərdə və ya bazarlarda sənətkarlıq məhsulları gen bol satılırdı.

YENI HƏMKARLAR PEŞƏKARLAR ITTIFAQLARI Doğrudur, bu gün Tbilisidə həmkarlar qalmamışdır, lakin sənətkarların başqa sahə nümayəndələrinin birlikləri yenə də mövcuddur. İndi onları peşəkar ittifaqlar yəni Həmkarlar İttifaqları adlandırırlar. Həmkarlar İttifaqlarının başlıca vəzifəsi onun üzvlərinə qayğıdan və müxtəlif tədbirlərin təşkil olunmasından ibarətdir. Bu və ya digər əmək hüququnu müdafiə etmək üçün, Həmkarlar İttifaqı tez-tez ümumi tətil təşkil edə bilir. Üzv qəbul olunan zaman hər hansı bir xüsusi mərasim keçirilmir. Həmkarlar İttifaqları həm ixtisaslar üzrə yaradıla bilər, həm də ümumiyyətlə. Keçmişdə əgər sənətkarlıqla, əsasən ermənilər və ya başqa etnik qrupların nümayəndələri məşğul olurdularsa, bu gün bu sahədə gürcülər də çalışmağa başlamışlar. Qədimdə mövcud olanlardan fərqli olaraq, Həmkarlar İttifaqı milli əlamətlə yaradılmır. Eləcə də artıq xüsusi tədris müəssisələrində istənilən sənətə yiyələnmək olar.

Mənbə 3. Həmkarlar İttifaqlarının təşkil etdiyi bir zavodun əməkdaşlarının aksiyası

Mənbə 2. Həmkarın bayrağı LÜĞƏT

Qalayçı – sənətkar, hansı ki zədələnmiş mis qabı qalaylayır, bərpa edir.

Usta başı – (usta – ostati, başı- başı) həmkarın başçısı, böyük usta. Çəkməçi – Ayaqqabı tikən və yaxud təmir edən.

TAPŞIRIQ

2. Tbilisi həmkarlığına qəbul qaydası necə idi? Sənin fikrincə, həmkarlara qəbul zamanı nə üçün müxtəlif mərasimlər təşkil edirdilər.

3. Qədim Tbilisi vari həmkarı və müasir Həmkarlar İttifaqını bir biri ilə müqayisə et; onlar arasında hansı oxşarlıq və fərqlər vardır?

4. Ailə üzvləri və qonşular arasında sorğu keçir, öyrən gör onlar Həmkarlar İttifaqlarında birləşmişlərmi buna bənzər birliklər haçansa onlara bir yardım göstəriblərmi və əgər göstəriblərsə, necə?

5. Məktəb şagirdlərinin özünü idarəsi və Həmkarlar İttifaqlarının funksiyalarını bir-biri ilə müqayisə et.

TBILISI

39

7.6

TBİLİSİDƏ TICARƏT VƏ TICARƏT YERLƏRI Tbilisidə necə, harada və kim ticarət edirdi?

MEYDAN- TBILISININ TICARƏT MƏRKƏZI Uzun əsrlər boyu Tbilisi Cənubi Qafqazın əsas ticarət mərkəzi idi. Şəhərin həyatında bazar mühüm rol oynayırdı. 1887-ci ildə şəhərdə Hallavar, Saldat, Tatar, Meydan və Vera bazarları fəaliyyət göstərirdi, eləcə də xırda bazarlar var idi ki burada da nəsə xırda para şeylər və yaxud hər hansı bir məhsul satırdılar.

Tbilisinin əsas ticarət mərkəzi isə Meydan elə buradaca, sübh tezdən tikintidə, torpaq işlərində, bağ bostanlarda mövsüm işlərində çalışanlar toplaşırdılar. Emalatxana, dükan və bazar bir-birindən ayrılmaz idi.

Mənbə 1. Meydan qədimdə

TAPŞIRIQ

1. Sənin fikrincə ticarət nəyə əl verirdi?

2. Bu gün Tbilisililər harada ticarət edirlər?

3. Mənbə 1-i təsvir et: şəkildə əks olunanlar kimlərdir, nə edirlər, nə geyinmişlər, necə mühitdir, görünüş və s.

40

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Sənətkarlığın eyni cür və yaxud buna bənzər sahələri ayrı-ayrılıqda “sıra” yaradırdı. Par-par parıldayan ticarət və sənətkarlıq dükanlarında satıcılara özlərinin məhsullarını təklif edirdilər: çəkməçilər – ayaqqabı, sərraclar – at yəhər yüyənlərini, başmaqçılar başmaq və çəkələk, dabaqlar- dəri.

Zərgərlər, bənnalar, dülgərlər, tüfəngçilər, xəncər qayıranlar, daş yonanlar və sairdə burada yerləşirdilər.

2010-cu ildə Gürcüstanda sənəd, yaradıldı ki burada da Gürcüstanda mövcud olan ixtisaslar sadalanmışdır və müxtəlif istiqamətlərə və sahələrə bölünmüşdür. Qədim dövrlə müqayisədə, müasir Tbilisidə və Gürcüstanda 1000-ə qədər peşə mövcuddur.

XVIII əsrin başlanğıcında şəhərdə 200 dükan var idi. bir neçə on illikdən sonra dükanların sayı 500-ə çatdı. Bazarlar ictimai toplanış yeri funksiyasını da yerinə yetirirdi. Yeni xəbərləri orada eşitmək mümkün olurdu. Bugünkü müasir Azadlıq meydanının yerində əvvəllər, əsasən, odun və ot ilə ticarət edirdilər. Çaylaqda, harada ki qədimdə malakanlar yaşayırdılar, orada atlarla, balıqla ticarət edirdilər.

LÜĞƏT

Malakanlar – rus pravoslav kilsəsindən ayrılmış dini qrup.

Mənbə 2. Tbilisili sənətkarlar TAPŞIRIQ

4. Sadala, mənbə 2-də hansı sahənin sənətkarları əks olun­ muşdur.

QƏDIM TBILISIDƏ KARVANSARALAR Orta əsrlər Tiflisində ticarət mərkəzləri – karvansaralar mövcud idi. Ən böyük karvansara indiki Sioni küçəsində idi.

XIX əsrdə yeni karvansaralar tikildi. 1850-ci ildə Tbilisidə on üç karvansara var idi. Karvansaraların yuxarı mərtəbəsində qonaq otaqları olurdu, birinci mərtəbəni isə dükanlar, emalatxanalar və anbarlar tuturdu. Zirzəmilərdən də anbar kimi istifadə edirdilər. Qədimdə gürcülər ticarətlə məşğul olmurdular, ona görə də Tbilisidə əsasən, ermənilər ticarət edirdilər. Vaxt keçdikcə gürcülər də ticarət etməyə başladılar. Ən müvəffəqiyyətli gürcü taciri və sahibkarlarından biri Davit Saracişvili idi.

TAPŞIRIQ

8. Keçmişdəki karvansaraları və bu gün mövcud olan müasir ticarət mərkəzlərini bir-biri ilə müqayisə et, Onlar arasında hansı oxşarlıq və ya fərqlər vardır?

9. Yadına sal, gürcü etnoqrafik qruplarından ilk dəfə kim ticarətlə məşğul olmaya başladı və nəyə görə?

10. İnternetdə Davit Saracişvili barədə məlumat axtarıb tap.

Onun Gürcüstan qarşısında xidmətini qiymətləndir.

TAPŞIRIQ

5. Sadala, dərsin mətnində sadalanmış peşələrdən bu gün hansı mövcud deyildir. Necə fikirləşirsən, o peşələr, hansılar ki qədimdə Tbilisidə mövcud idi, indi nə üçün o peşələr mövcud deyil.

6. Sadala, hansı müasir peşələri tanıyırsan.

7. Mülahizə yürüdün, yeni peşələrə tələbat nə zaman və nə üçün meydana çıxır.

TBILISI

41

7.7

TBİLİSİDƏ NƏQLİYYAT VASİTƏLƏRİ Keçmişdə Tbilisidə hansı nəqliyyat vasitələrindən istifadə edirdilər və indi hansı vasitələrdən istifadə edirlər?

TAPŞIRIQ

1. Keçmişdə mövcud olan arabaları müasir avtomobil treylerləri ilə müqayisə et.

Onların hər birinin hansı üstünlükləri və çatışmazlıqları vardır?

2. Xəritədə (səh. 4-5) bax, Vladiqafqazdan Tbilisiyə qədər gətirilmiş mal hansı yolu keçmişdir.

Bu qədər uzaq mənzilə getməyin hansı çətinlikləri və təhlükələri mövcud olduğu barədə mülahizə yürüt. Bu gün buna bənzər problemlər mövcuddurmu? Cavabı əsaslandır.

42

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

KÖHNƏ TBILISIDƏ DÖRDAYAQLI “NƏQLIYYAT” Tbilisini kənd təsərrüfatı məhsulları ilə, əsasən, onun ətrafında yaşayan kəndlərin əhalisi təchiz edirdi. Sonralar, müxtəlif vaxtlarda, bu kəndlər Tbilisinin tərkibinə daxil oldu.

XIX əsrdən etibarən bu sahəyə almanların koloniyası qoşuldu.

Bazara məhsulları daşımaq üçün şəhərin ətrafındakı kəndlərin sakinləri, əsasən, arabadan və uzunqulaqdan istifadə edirdilər.

Kəndlərdən gəlmiş qatıq satanların satacaqları qatıq bərniləri uzunqulaqların belinə yüklənmiş olurdu. Şəhərin yeni məhəllələrində Avropa üslubunda binaların tikilməsi bu kəndlərdən gələn işçi qüvvəsinin iştirakı ilə nəticələndi. Onlar arabalarla tikinti materiyallarının ehtiyatlarının yaradılmasının əsas iştirakçıları idilər. XX əsrin 30-cu illərinə qədər Diğomi kəndindən qırx arabadan tərtib olunmuş “karvan” çıxırdı, bu karvan geriyə kəndə qaranlıq düşəndən sonra qayıdırdı. Araba qədim Tbilisidə yerdəyişmə vasitələrindən biri idi. Arabalarla uzaq yerlərdən də mal gətirirdilər. Məsələn, Dağıstandan Vladiqafqazdan keçərək arabalarla Tbilisiyə yapıncılar və mahud gətirirdilər. Qədim Tbilisililər mərasim günlərində ziyarətgahlara arabalarla yola düşürdülər. Belə hallarda arabalar xalçalarla və keçələrlə örtülmüş olurdu ki bunlara da çardaqlı arabalar deyirdilər.

Arabanın dibində, bir qayda olaraq ot döşəyirdilər, otun üzərində isə – xalçaları və yorğan döşəyi.

Mənbə 1. Çardaqlı araba, XIX əsrin 70-ci illəri

Tbilisiyə yük daşımaq üçün, ilk növbədə yük heyvanlarından istifadə edirdilər: uzunqulaqlardan, qatırlardan, atlardan, öküzlərdən camışlardan. Onlardan ən populyarı uzunqulaq idi. Uzunqulaq şəhərdə yük daşınmasının əsas vasitəsi idi.

Yayda və qışda eşşəklərdə o tərəf bu tərəfdən asılmış səbətlərdə göy-göyərti, meyvə, güllər, kömür, odun daşıyırdılar.

Uzunqulaqdan tuluqçular – su daşıyanlar da həvəslə istifadə edirdilər. Eləcə də eşşəklərlə çırpı daşıyırdılar. Hər bir belə halda, böyük çırpı qomalarını(eləcə də ot şələlərini) daşıyarkən eşşəyi yalnız başı və uzun quyruğu görünürdü. Səbətlərdən başqa, eşşəyin belinə daşımaq üçün xurcunlar və tuluqlar da yüklənmiş olurdu.

Qədim Tbilisililər üçün dəvələrdə yad deyildi. Uzaq yerlərdən Tbilisiyə yük, dəvə karvanları vasitəsi ilə gətirilirdi. Qədim Tbilisi üçün taxt-rəvanlar(kəcəvə) da yad deyildi, bunlarla yalnız yüksək zümrənin nümayəndələri olan qadınları aparırdılar.

XIX əsrin 60-cı illərindən etibarən avropalı faytonlar peyda oldu ki, bunlara da qoşa at qoşulurdu. 1887-ci ilin rəsmi məlumatına görə, Tbilisidə 520 faytonçu və dörd göz fayton sahibi qeydə alınmışdı.

LÜĞƏT

Tuluqçu – tuluq daşıyan, su daşıyıcısı və satıcısı.

Tuluq – su daşımaq üçün(atla və ya başqa hey). qab böyük tuluq və ya çəllək.

Sacapano – daşıyıcı.

Capani – Araba kəndiri, qayış.

TAPŞIRIQ

3. Mülahizə yürüt, “kəndirlə həll etmə” sözünün əhəmiyyətini necə başa düşürsən.

Mənbə 2. Tbilisidə dəvə karvanı

Mənbə 3. Fars tuluqçuları Tbilisidə, XX əsrin sonu

Mənbə 4. Tbilisi küçəsində fayton TBILISI

43

Mənbə 5. Tbilisinin küçəsi, XIX əsrin sonu

LÜĞƏT

Konka – Tramvaydan əvvəlki şəhər dəmir yolu, bunun vaqonuna atlar qoşulurdu.

Mənbə 6. Sal, XIX əsr

44

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Tbilisililər Kürün bir sahilindən o biri sahilinə körpülərlə və yaxud sallarla keçirdilər. Salı ilk dəfə 1848-ci ildə düzəltdilər.

O ağacdan toplanmışdı. XIX əsrin axırında Tbilisidə iki – Vera və Didube salları mövcud idi. Bu axırıncı Didubeni Diğomi ilə birləşdirirdi və 1953-cü ilə qədər hərəkət edirdi. Sal Muxran körpüsünün yerində idi ki, bu da Riğe(Çaylaq) ilə Hallavarı birləşdiridi.

Sonralar, 1883-cü ildə Tbilisidə Konka peyda oldu ki bunu da 1904-cü ildə tramvay əvəz etdi.

Mənbə 7. Köhnə tramvay

MÜASIR TBİLİSİDƏ NƏQLİYYAT VASİTƏLƏRİ Müasir nəqliyyat vasitələri köhnələrdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir ki bu da texnoloji tərəqqinin nəticəsidir. XX əsrdən başlayaraq Tbilisidə demək olar ki bütün növ nəqliyyat vasitəsi yayılmışdır. Funikulyor, tramvay, trolleybus, avtobus, kanat yolu və yer dəyişmənin müxtəlif sahələri. Tbilisi Qafqazda birinci şəhərdir ki, orada metro istifadəyə verilmişdir. Onun ərazisində eyni vaxtda üç aerodrom yerləşir. Son zamanlar Tbilisidə velosipedlə hərəkət etmək məşhurlaşmışdır. Şəhərin mərkəzi məhəllələrində velosiped cığırları çəkilmiş və düzəldilmişdir. Ancaq, Tbilisinin nahamar relyefi bu nəqliyyat vasitəsinin inkişafına əl vermir.

Mənbə 8. Tbilisidə yeni traplı avtobus

Mənbə 9. Tbilisi metrosu

TAPŞIRIQ

4. Mənbə 5-i təsvir et. Hansı “nəqliyyatı” görürsən? Necə fikirləşirsən, onun müasir nəqliyyat ilə müqayisədə hansı üstünlüyü vardır.

5. Bu gün yayılmış nəqliyyat vasitələrini bir biri ilə müqayisə et. Hansı ekoloji cəhətdən daha təmizdir – yük avtomobili, dəmir yol vaqonu, metro yoxsa təyyarə. Cavabı əsaslandır.

6. Başqa ölkələrdə hansı nəqliyyat vasitəsini tanıyırsan, hansı ki hələlik Gürcüstanda inkişaf etməmişdir?

7. Necə fikirləşirsən, avtobusun (mənbə 8) nə üçün trapı 8. Velosipedin vardır? başqa nəqliyyatlarla müqayisədə hansı üstünlüyü vardır. Sağlam həyat qaydasını məşhurlaşdır və velosipedin reklamını düzəlt. Plakat çək, orada müvafiq çağırış yaz. Plakatları sinifdə sərgiləyin.

9. Sizin şəhərin ekologiyasını müzakirə edin. Onun üçün ən kəskin problem nədən ibarətdir. Özünü idarəyə məktub yazın, orada havanın/ətraf mühitin çirkləndirilməsi ilə, təhlükəsiz yerdəyişmə məsələləri ilə əlaqədar tövsiyə edin.

Müasir Tbilisinin ekologiyası XXI əsrdə ekologiya bütün dünyanın problemidir. Tbilisini hər şeydən çox havanın çirklənməsi narahat edir. Bunun səbəbi avtomobil nəqliyyatının havaya buraxdıqları tüstülərdir.

Qara – tüstü, duman və toz qarışığı tez-tez baş verir. Bunun başlıca səbəbi isə avtomobillə və başqa nəqliyyat vasitəsi ilə yüklənmiş küçələrdir. Ətraf mühit və hava insanın sağlamlığına təsir göstərir. Ölkə nə qədər yüksək inkişaf etmişdirsə, ətraf mühitin qorunması problemləri bir o qədər yaxşı qaydaya salınmışdır.

TBILISI

45

7.8

XIX ƏSRIN ŞƏHƏR HƏYATI XIX əsr Tiflisində həyat necə idi?

LÜĞƏT

Kolorit – hansı ki, özünün əlahiddə davranışı, qeyri adi görünüşü və ya geyim üslubu ilə seçilir.

XIX əsrin ikinci yarısında həm şəhərlərin sayı, eləcə də şəhər əhalisinin sayı artdı. Dəyişikliklər və yeniliklər əhalinin bütün təbəqələrinin həyatına öz təsirini göstərdi. Tbilisinin və bəzi başqa şəhərlərin memarlığı dəyişdi.

Mənbə 1. XIX əsrin sonunda Tbilisinin görünüşü (Narın qalanın ənənəvi görünüşü fonunda)

TAPŞIRIQ

1. Yadına sal, keçmişdə Gürcüstanda necə yaşayış evləri tikirdilər.

2. Mənbələr 1, 2 və 3-ə əsasən izah et, ənənəvi gürcü memarlığı ilə Avropa memarlığı arasında hansı fərqlər vardır. Cavab zamanı evlər tikilən zaman istifadə olunmuş materialı, mərtəbələrin sayına və s. nəzərə al.

3. Bu gün necə evlər tikirlər və nəyə görə?

Mənbə 2. Köhnə Tbilisinin küçəsi, Çörək meydanına aparan yol, XX əsrin başlanğıcı

46

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

TAPŞIRIQ

Mənbə 3. XIX əsrin Avropa memarlıq nümunəsi. İ. Zubalaşvilinin sifarişi ilə tikilmişdir. XX əsrədək ruhani seminariyası idi. Bu gün İncəsənət muzeyidir.

4. Həmkar üzvünün vəfat etdiyi təqdirdə qaraçuxalıların məşğul olduqları davranış nə adlanır?

5. Qaraçuxalıların vəfat etmiş şəxsin ailəsi üçün göstərdikləri xeyriyyəçilik işinin hansı əhəmiyyəti var idi?

6. Müasir xeyriyyəçiliyin bir neçə misalını yadına sal.

7. Hər hansı bir xeyriyyəçilik işində iştirak etmisən. Əgər iştirak etmisənsə, nə məqsədin var idi?

QARAÇUXALILAR VƏ KINTOLAR Tbilisinin şəhər həyatının koloritini qaraçuxalılar və kintolar yaradırdılar. Xırda sənətkarları qaraçuxalılar adlandırırdılar.

Onlar özlərinin hörmət izzəti, vüqarlılığı, dərdiməndliyi və mərdliyi ilə seçilirdilər. Həmkar üzvünün vəfatı zamanı ailəyə kömək göstərirdilər, dul qadına hər gün azuqə göndərirdilər, yoxsullara pul toplayırdılar. Elə buradaca onlara əks olan insanlar mövcud idilər. Kintoların başlıca məşğuliyyəti qida məhsulları ilə ticarət idi. Başlarına qoyduqları iri ağac tabaq/ təknə ilə dolu satmaq üçün meyvə, bostan məhsulları, göygöyərti, yumurta, balıq və s. gəzdirirdilər. Ölçü-çəki aldatma və alıcıya təsir göstərmək kintonun başlıca silahı idi, haramlıqla ticarət və pul qazanmaq isə – onun başlıca məqsədi idi.

Mənbə 4. Qaraçuxalılar

Mənbə 5. Kintolar TBILISI

47

Tbilisili qadınların modası Ən sürətlə dəyişən yüksək və orta təbəqəyə mənsub olan tiflisli qadınların geyim üslubunun dəyişməsi idi. Əvvəlcə onlar ənənəvi ayaqqabı əvəzinə, Avropa ayaqqabıları geyməyə üstünlük verdilər.

1880-ci illərdən üzü bu tərəfə şəhər qadınları artıq Avropa dəbi ilə geyinirdilər.

TBILISIDƏ TAVAD-AZNAUR YAŞAYIŞ TƏRZI İmkanlı təbəqələrin nümayəndələri get-gedə Avropa yaşayış üslubuna keçirdilər. Öz övladlarını pansionlara və gimnaziyalara göndərirdilər, xarici dilləri və musiqini öyrədirdilər. Yüksək təbəqənin ailələrində ədəbi bədii salonlar təşkil olunurdu ki, burada da yaradıcı insanlar ziyalı ictimaiyyətə öz əsərlərini oxuyurdular, incəsənət, fəlsəfə mövzularında söhbətlər aparırdılar. 1851-ci ildə Tbilisiyə gəlmiş rus yazıçısı Lev Tolstoy yazırdı: “Tbilisi güclü təhsilli şəhərdir”. Fransız yazıçısı Aleksandr Duma isə Tbilisini balaca Parisə bənzədirdi.

Mənbə 6. Məclisə dəvətnamələr və Aleksandre Baqration – Muxranelinin sarayı yanında məclisə dəvət olunmuş tavad-aznaurlar, (dəvətnamədə göstərilir ki, rus imperatorunun Tbilisiyə gəlməsi ilə əlaqədar 1888-ci il sentyabrın 29-da saat 9-da məclis keçiriləcəkdir).

TAPŞIRIQ

8. İnformasiya topla, keçmişdə Gürcüstanda harada təhsil alırdılar? Bu nöqteyi-nəzərdən XIX əsrdə hansı dəyişiklik baş verdi? Tbilisi bu cəhətdən Gürcüstanın müxtəlif guşələrindən gənclər üçün nəyə görə cəlb edici oldu.

9. Sənin fikrincə, fransız yazıçısı Aleksandr Duma Tbilisini nəyə görə Parislə müqayisə etmişdi?

10. 6 və 7-ci mənbələri təsvir et. Onlarda əks olunan insanlar cəmiyyətin hansı təbəqələrinə mənsub idilər? Sənin cavabını əsaslandır.

48

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Yüksək cəmiyyət rus teatrına və italyan operasına gedirdi.

Giorgi Eristavinin təşəbbüsü ilə, 1850-ci ildə açılmış gürcü teatrının tamaşalarına getməyə başladılar. 1850-ci illərdə Qabaxi meydanında, hansını ki, sonradan bağa çevirdilər (n. d.

Aleksandr bağı), axşamlar ictimaiyyət gəzintiyə çıxırdı və gürcü ilə yanaşı rus və Avropa musiqisi və rəqsləri ilə əylənirdi. Şəhər əhalisinin daha aşağı təbəqələri Şərq-Qara çuxalı havacatlara üstünlük verirdilər.

TAPŞIRIQ

11. İzah et, Həyatın Avropa qaydası ifadələrini necə başa düşürsən?

12. Sənin fikrincə, Əhalinin aşağı təbəqələri deyəndə kimlər nəzərdə tutulur?

Mənbə 7. Tbilisi Opera Teatrının açılışı (1851-ci il) Əsrlər boyu müxtəlif mənşəli və dinlərə mənsub insanların bir şəhərdə birgə yaşaması onları bir-birinə yaxınlaşdırmışdı. Əlahiddə şəhər mədəniyyəti yaranmışdı. Memarlıq, poeziya, musiqi, hansılar ki, Tbilisidə yaşayan bütün insan üçün eyni dərəcədə qiymətli idi. N. d. Tbilisi tərzli həyətlərdə müxtəlif millətlərin nümayəndələrinin ümumi bayramları və yaxud yas günləri var idi. Qatışıq ailələr yaradılırdı ki, burada da valideynlər müxtəlif millətlərin və dinlərin nümayəndələri olurdular.

TAPŞIRIQ

13. Necə fikirləşirsən, mənbə 8-ə əsasən bu cür memarlıq, insanların yaxınlaşmasına nə dərəcədə təkan verir. Sənin cavabını əsaslandır.

14. Müxtəlif millətlərin insanların birgə yaşayışının müsbət cəhətlərini sadala.

15. Tbilisi tərzli həyətlər barədə məlumat topla. Vikipediya üçün “Tbilisi tərzli həyətlər” qısa məlumatlar yaz və onu veb səhifədə yerləşdirmək üçün hazırla.

16. Tbilisi vari həyətin həyatından tamaşa oynayın. Ailədə yaşlı nəslin nümayəndələrindən soruş, qonşulardan öyrən və yaxud tədqiqat apar, Tbilisi mədəniyyətini hansı cəhət əlahiddə edirdi.

Mənbə 8. Tbilisi vari həyət

TBILISI

49

7.9

QƏDIMDƏ VƏ BU GÜN TBİLİSİLƏRİNİN HƏYATINDA SU Tbilisi hamamları necə idi və şəhər su ilə necə təchiz olunurdu?

Ağa Məhəmməd Xan Tbilisidə Fars işğalçısı Ağa Məhəmməd Xan 1795-ci ildə Tiflisi ələ keçirdi və onu yerlə yeksan etdi. O Tbilisi hamamlarının müalicəvi xüsusiyyətlərini bilirdi və fikirləşirdi ki, burada müalicə oluna bilər.

Lakin Tbilisinin kükürdlü suyu onun mərəzinə kömək etmədikdə hirsləndi.

TBİLİSİNİN SU ILƏ TƏCHIZATI Su insan üçün əhəmiyyətli resursdur. Bu gün içməli və məişət təyinatlı su bütün ailələrdə kranlarda gəlir, keçmişdə isə belə deyildi. Tbilisidə içməli su sistemini 1887-ci ildə çəkdilər. Ona qədər isə şəhəri içməli su ilə tuluqçular təchiz edirdilər. Şəhər hakimiyyəti Kür çayı üzərində 12 yer ayırmışdı ki, buradan da su götürmək mümkün idi. Su ilə dolu tuluqları onlar atlara və uzunqulaqlara yükləyirdilər, bundan sonra isə suyu satmağa aparırdılar. Bəzi su daşıyanlar suyu bardaqlarla və çəlləklərlə gəzdirirdilər. 1880-ci illərə qədər suyun qiyməti, əsasən, Kürdən mənzil başınadək getmək ilə müəyyənləşdirilirdi. Bu gün çayın suyunu içmək təsəvvürə gəlməzdir, lakin, keçmişdə Gürcüstanda çay suyunu bir çox yerlərdə içirdilər. Ona görə də o zamanlar çaylara ehtiyatla yanaşırdılar, onu çirkləndirmirdilər və su da içmək üçün yararlı olurdu.

Mənbə 1. Tuluqçular TAPŞIRIQ

1. Necə fikirləşirsən, keçmişdə Tbilisidə Kürün üzərində tuluqçular üçün su doldurmaq məqsədi ilə yerlər nəyə görə ayrılmışdı.

2. Kürün təmizlənməsi vasitələri barədə Tbilisi özünü idarəsinə tövsiyələr hazırlayın və təklif edin.

50

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Bu gün Tbilisidə içməli su ilə Araqvi çayından və Tbilisi dənizindən təchiz edilir. Araqvidən su Tbilisililərin evlərinə, kranlara gələnədək uzun müddətli və ağır zəhmət tələb edən prosesdən keçir. Araqvi çayından su Tbilisinin müxtəlif məhəllələrinə, xüsusi su nasosları tikililərində vurulur. Orada suyu müxtəlif vasitələrlə təmizləyirlər, süzgəcdən keçirirlər və onun təmizliyini yoxlayırlar. Su kifayət qədər təmizləndiyi zaman, onu şəhərin su ötürücü borularına buraxırlar və bu maye Tbilisinin bütün evlərinə bu cür çatdırılır. Dünyanın əksər ölkələrində kifayət qədər təmiz su yoxdur ona görə də içməli suyu satın alırlar, okean suyundan isə çimmək və başqa ailə işlərində istifadə edirlər.

TBILISI HAMAMLARI Tbilisinin özünə məxsusluğunu kükürdlü isti su hamamları büruzə verirdi. Hamamlar Tiflislilərin toplandığı yeri idi. Onlar çıralarla işıqlandırılmış olurdu və gecə-gündüz açıq idi. Bu hamamlarda çimməyin vaxtı müəyyənləşdirilməmişdi və camaat da orada işıqlaşana qədər qala bilirdi. Hamam bir çox hallarda Tbilisiyə gəlmiş kəndli üçün gecəni keçirmək yeri idi, mehmanxana rolunu oynayırdı. Hamam bir gün qadınların, o biri gün isə – kişilərin olurdu. Oraya gedən qadınlar özləri ilə çirkli paltarlar da aparırdılar. Hamamda çay içmək və bir-biri ilə görüşmək adi hal idi. Tbilisi qonaqları üçün hamamları görmək və onun kükürdlü suları ilə çimmək bir növ sərgüzəşt, eyni zamanda sağlamlıq qayğısına qalmaq və gigiyenanı müdafiə etmək vasitəsi idi. Hamamda kisəçinin peşəsi ilə bütün qonaqlar vəcdə gəlirdilər. Kisəçilər insanları çimizdirir və masaj edirdilər.

Tbilisi hamamları bu günün özündə belə nəinki təkcə tbilisililər üçün eləcə də qonaqlar arasında məşhurdur.

Mənbə 2. Tbilisi hamamı.

XIX əsr

Mənbə 3.

Tbilisi hamamında TAPŞIRIQ

3. Öz şəhərinin qayğısına qalmaq orada yaşayanların borcudur. Sinif yoldaşların ilə birlikdə sənin şəhərinin/rayonun su təchizatı idarəsinə məktub yaz və dəqiq öyrən, içməli su sənin evinədək haradan və necə gəlir.

4. Necə fikirləşirsən, nə etməlisən ki sənin kranında həmişə içməli su gəlmiş olsun.

5. Sinif yoldaşların ilə birlikdə “Su-həyat mənbəyidir” layihəsi üzərində işləyin.

6. Dəftərdə cədvəl düzəlt: kran suyundan hansı iş üçün istifadə etmək olar və ya hansı məşğuliyyət üçün istifadə etmək olmaz ki, o səmərəli xərclənsin?

Suyun xərclənməsi misalları Səmərəli

Səmərəsiz

LÜĞƏT

Rasional – Səmərəli, əsaslandırılmış, qənaətcil.

7. “Tbilisi kurortu” barədə məlumat axtarıb tap. Bugünkü Tbilisi üçün kükürdlü suların müalicəvi və turist əhəmiyyətini müzakirə edin.

TBILISI

51

7.10

TBİLİSİDƏ ISTIRAHƏT VƏ ƏYLƏNCƏ Qədimdə Tbilisidə necə əylənirdilər?

DÜKANLAR

LÜĞƏT

Aşıq – xalq şairi və saz ifaçısı.

İstirahət və əyləncə insan üçün təbii vəziyyətidir. Bu zaman o itirilmiş enerjisini bərpa edir və əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırır.

Keçmişdə Tbilisililərin əyləncə və toplanış yerlərindən biri dükan idi. Məsələn məşhur Abrakunanın dükanında Tbilisinin ədəbi ictimaiyyəti toplaşırdı. Burada improvizasiya edilmiş poetik yarışmalar keçirilirdi. Məşhur aşıqlar çalıb oxuyurdular.

Niko Pirosmani və Yetim Gürcü dükanların tez-tez qonağı olurdular. Onlardan birinci əgər dükanın divarlarını və lövhə/ mənzərələrinin şəkilini çəkirdisə, ikinci öz şeirlərini üç dildə – erməni, Azərbaycan və gürcü dillərində yaradırdı. Sayat-Nova da bu cür şair idi.

Mənbə 1. Tbilisi vari dükan

Mənbə 3. Tbilisidə Yetim Gürcünün heykəli

52

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 2. Niko Pirosmaninin çəkdiyi lövhə

Sayat-Nova Tbilisidə çoxlu ziyalı erməni fəaliyyət göstərirdi ki bunlar da gürcü-erməni qarşılıqlı əlaqələrində böyük iz qoymuşlar.

Belə xadimlər arasında ən tanınmışı isə şair, nəğməkar və aşıq Sayat-Nova (Arutin Sayat-Nova) idi. O Tbilisidə anadan olmuş və elə orada da dəfn edilmişdir – Supqevork kilsəsində. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd Xanın hücumu zamanı həlak olmuşdur.

Sayat-Nova çonquridə də çalırdı; Çar İraklinin saray sazəndəsi idi. Öz mahnılarını və şeirlərini üç – gürcü, erməni və Azərbaycan – dillərində yaradırdı. Sayat-Novanın şeirləri gürcü dilində də nəşr olunmuşdur.

BAĞLAR, BAĞÇALAR Müasir epoxada bayramları əksərən atəşfəşanlıqla qarşılayırıq – rəngarəng fişənglər atırıq. Belə tamaşalardan heç qədim Tiflislilərdə imtina etmirdilər. Tbilisidə bayram illüminasiyası üçün qır çəkilmiş çəlləklərdən istifadə edirdilər ki, bunları da Mtasmindada, Mamadaviti kilsəsinin yaxınlığında qoyurdular.

Hər kəs ki fəal istirahəti sevmir, onu şəhər bağları və bağçaları cəlb edir. Qədim Tbilisidə bir çox belə yer var idi. Ən böyük və əsas, çar bağı, bugünkü Botanika bağının yerində yerləşirdi.

1830-cu illərdə salınmış Müctəhid bağı məşhur idi. Kürdə çimmək də tbilisililərin yayda toplaşdıqları yerlərdən biri idi. Bugün çayın çirklənməsi üzündən onda çimmək qeyri-mümkündür.

Pirosmani Niko Pirosmani əsasən Tbilisi dükanlarının, mağazalarının və restoranlarının avrallarını çəkirdi. Dükanlarda çəkilmiş rəsmlərin qiymətini heç kəsdən istəmirdi. O tez-tez deyirdi vaxt gələcək ki mənim rəsmlərimə milyonlar verəcəklər!

1913-cü ildə Moskvada keçirilmiş böyük sərgidə onun dörd rəsmini qardaşlar – İliya və Kiril Zdaneviçlər aparmışlar.

Onlar Pirosmaninin bir çox rəsmini satın almış və Gürcüstanın dövlət muzeyinə pulsuz olaraq hədiyyə etmişlər.

Mənbə 4. Müctəhid bağında kafe. XIX əsrin ikinci yarısı

Köhnə tbilisililərin qarşılıqlı münasibətləri n.d. naqqalıqla əlaqədar idi. Naqqalıq meydanında gündəlik olaraq yüzlərlə insan bir-biri ilə qarşılaşırdı. Onlar günlərini söhbətlə keçirirdilər.

Yeni hadisələri bir-birinə danışırdılar; elə oradaca knyazlıq sarayından xəbərlər gözləyirdilər. Bir-biri ilə görüşən zaman, naqqalxanaya toplaşmışın ilk sualı bu olurdu: “nə var, nə yox?”

TAPŞIRIQ

1. Köhnə Tbilisidə dükanın hansı funksiyası var idi? Köhnə Tbilisi dükanlarını müasir Tbilisidə nə ilə müqayisə edərdin?

2. Sənin fikrincə, aşıq Yetim Gürcüyə(mənbə 3) nə üçün heykəl qoymuşlar. Necə fikirləşirsən, bu nə deməkdir ki, Yetim Gürcü və Sayat-Nova şeirlərini üç dildə yazırdılar.

3. İstirahət bağlarının şəhər üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Sənin şəhərində/rayonunda mövcud olan bağ və yaxud bağçanın barəsində məlumat topla. Onun nə zaman və necə yarandığı barədə məlumat əldə et. Mənbə 4-ü təsvir et və Müctəhit bağı haqqında məlumat topla.

4. Keçmişdə mövcud olan “Naqqalxananı” müasir şəhərlərin və kəndlərin hansı yerləri ilə müqayisə edərdin?

5. Rəssam Avto Varazinin iştirakı ilə Pirosmani barədə filmə baxın və müzakirə edin, rejissor bu rola nə üçün məhz onu seçmişdir.

TBILISI

53

Tbilisinin küçələrində tuluq zurnaçıları, arğançılar, avara musiqiçilər, şeirçi improvizatorlar gəzib dolaşırdılar ki, bunlar da əsasən gürcü kəndlərindən idilər və müvafiq çörək pulu alırdılar, tuluq zurnaçıları bütün Tbilisi toylarının iştirakçıları idilər. Uzun dayaqlar üstündə gəzmək məşhur idi ki bunu da canbazlar (oyunbaz) yerinə yetirirdilər. Bəziləri bu dayaq ayaqları üstə rəqs edirdilər də.

Mənbə 5. Aşıqlar

LÜĞƏT

Karnaval – rəqs oyunlarla və maskalarla keçirilən əyləncə bayramı(açıq səma altında keçirilir).

Maslenista – xristianlarda pəhriz bayramının qabaqkı həftəsi, nə zaman ki ətdən başqa hər nə desən yemək olar.

Maslenista (xristianlarda pəhriz bayramının qabaqkı həftəsi) zamanı Tbilisililərin sevimli əyləncəsi yelləncək idi.

Onu demək olar ki bütün evlərin həyətində asırdılar. Yelləncək yalnız qızlara mənsub idi.

TBİLİSİDƏ KƏYANLIQ ƏN-ƏNƏSI Tbilisililər üçün sevimli əyləncə kəyanlıq bayramı idi.

Bu bayrama şəhərin demək olar ki, bütün əhalisi qoşulmuş olurdu. Bu Avropa karnavalına bir çox cəhətləri ilə oxşayırdı.

Kəyanlıq bayramında camaat iştirak edirdi və buna müəyyən personajlar əlavə olunurdu. Bu bayram bir növ xalq tamaşası idi. uzun müddətli tarix boyunca, kəyanlıq bayramında gürcülər öz düşmənlərini, zorakıları və məğlub olanları təlqin edirdilər və öz vətəndaşlarına onun ümidini aşılayırdılar, ki bütün düşmənlərə son nəticədə qalib gəlmək olar.

Mənbə 6. XIX əsrin qəzeti “İz” dən iqtibas “Bütün şəhər iki məhəlləyə bölünmüşdü... şəhər sakinlərinin yarısı kəyanın tərəfində idilər... Onun adamları gəlib gedənləri tutub gətirir və döymək üçün kəyanın yanına aparırdılar... günortaçağı kəyana bildirirdilər ki, ölkə üsyana qalxdı, ki millət ayağa durdu və gürcülər Sololaki yüksəkliklərini ələ keçirdilər. Elə o andaca kəyan vuruşmaq üçün gedirdi, lakin son nəticədə gürcü qoşununa əsir düşürdü”.

54

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 7. Kəyanlıq

Mənbə 8. Şair İosif Qrişaşvili kəyanlıq ənənəsi haqqında “Maslenista (xristianlarda pəhriz bayramının qabaqkı həftəsi) bazar ertəsi, Tbilisinin hər bir məhəlləsi öz kəyanını çıxarırdı.

Həmin gün “zirək”, zehni açıq, zarafatcıl adam seçirdilər və bunu da karikaturalarla bəzəyirdilər: başına kağızdan düzəldilmiş uzun papaq qoyurdular, bir əlində qılınc əvəzinə kəfkir tuturdu, o biri əlində – paslı şiş, bu şişə isə ya alma ya da soğan keçirilirdi.

Kəyanın əmələsiı keçənləri qarşılayır və xərac ödədirdi... bəzən kəyana arxa çevirərək eşşəyin üstündə içirdilər və yaxud səbətin üstündə bardaş quraraq otururdular... hər kəs xərac ödəmirdisə, onu dar ağacı ilə hədələyirdilər. Günorta çağı kəyanı Kürə atırdılar, tbilisililərdən toplanmış pula isə bir neçə gün ərzində kef edirdilər”.

XIX əsrin axırlarında karnavala münasibətdə hakimiyyətin mövqeyi get-gedə dəyişdi və 1894-cü ildə get-gedə qadağan oldu.

TAPŞIRIQ

6. Mənbələr 6-8-ə əsasən kəyanlıq bayramını təsvir et.

7. Sənin fikrincə iştirakçılar hansı səhnələri oynayırdılar, nəyi bildirmək istəyirdilər.

8. Mənbə 7- ni təsvir et. Mənbə 6-8-in köməyi ilə kəyanlıq iştirakçılarını tanı. İştirakçılar necə geyinmişlər və tamaşaçılar hansı qiyafətdədirlər? Ətrafda hansı binalardır və s.

9. Necə fikirləşirsən, Gürcüstanın o zaman tərkibinə daxil olduğu Rusiya İmperiyası kəyanlıq ənənəsini nəyə görə qadağan etdi?

TBILISI

55

NƏ BİLİRƏM VƏ NƏ BACARARAM 1. Sinif yoldaşların ilə birgə Tbilisiyə bir günlük ekskursiya planlaşdır. Ekskursiyanın marşrutunu müəyyənləşdirmək üçün sinifdə sorğu təşkil et və buna əsasən ən arzu olunan yerləri seç. Nəzərə al ki o yerlərə baxmalısınız, hansılar ki Tbilisinin, necə ki ölkənin mədəni və siyasi mərkəzinə müvafiqdir. Təşkilat prosesinə mərkəzin administrasiyasını qoşun. Məktəbin direktorunun adına ərizə yazın və ekuskursiyanın maliyələşdirilməsini xahiş edin. Nəzərə alın ki ekuskursiya idrakı və əyləncəli tədbir olmalıdır. ÜHHŞ Sərticala kəndi İctimai Məktəbinin direktoruna ...... ..............

VI sinif şagirdlərindən Ə R İ Z Ə

Bizim sinfin şagirdləri Tbilisinin görməli yerlərinə baş çəkmək üçün ekskursiya təşkil etmək istəyirlər. Ekskursiyanın məqsədi dərslərdə alınmış biliyi möhkəmləndirməkdən ibarətdir.

Xahiş edirik ki, təşkilati məsələlərin həllində bizə kömək göstərəsiniz.

VI sinif şagirdləri 2018 ci il 10 may Mənbə 1. Ərizə nümunəsi

Yadınıza salın, Tbilisi barədə nə öyrəndiniz, sizin maraqlarınızı ümumiləşdirin və Tbilisinin hər hansı bir görməli yerinə baxmağı istəyirsinizsə onu seçin. İdraki məqsədlə, eləcə də alınmış biliyi möhkəmləndirmək üçün: ● Gürcüstan parlamenti və hökumətinin inzibati binalarını ● Azadlıq meydanını və onun ətrafındakı küçələri ● Gürcüstan parlamentinin milli kitabxanasını ● Simon Canaşia adına Gürcüstan milli muzeyini ● Giorgi Çitaia adına Etnoqrafik Muzeyini açıq səma altında (yaxud müəllimin köməyi ilə Tbilisi muzeylərinin nüsxəsi ilə tanış ola və arzu etdiyiniz muzeyləri seçə bilərsiniz) ● Tbilisinin botanika bağı ● Köhnə Tbilisinin məhəllələri

Mənbə 2. İstiqamətləri göstərən lövhə

56

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Əyləncə məqsədi ilə: ● Mtasminda parkı ● Sirk ● Gənc tamaşaçılar teatrı ● Hər hansı bir idman tədbiri ● Folklor konserti Küçədə hərəkət etmək qaydalarını yadınıza salın; muzeylərdə, ekskursiyada, nəqliyyatda davranış qaydalarına əməl edin.

Bu hansı qalaistehkamdır?

Narın qala

Mənbə 3. Turistlər Tbilisidə

2. “Azadlıq meydanı və onun ətrafındakı küçələr nəinki təkcə

Tbilisinin, eləcə də Gürcüstanın mədəni və siyasi mərkəzidir”?

Mövzusunda layihə hazırla.

Layihə üzərində işləyərkən, aşağıdakı suallara cavab verin:

e Kot xaz Ab k. ni k.

Ş. Dadia m ıq ey

Azadl

Puşkin k.

Q. .

k ze

nid Leo

u

oQ

d La

ze k.

Q. Tabid

.

ik

l şvi dia

danı

a) Meydanın və küçələrin adları müəyyən vaxt ərzində nəyə görə dəyişirdi və bu nə ilə əlaqədar idi? b) Meydan da və onun ətrafındakı küçələrdə hansı hakimiyyət idarələri yerləşir? c) Orada hansı mədəniyyət idarələri vardır?

Nəticədə buna da diqqət yetir ki, nə üçün Azadlıq meydanı və onun ətrafındakı küçələr Tbilisinin və ümumiyyətlə, Gürcüstanın siyasi və mədəni mərkəzi hesab edilməlidi.

eli tav s u

pr.

R

Mənbə 4. Azadlıq meydanın və onun ətrafındakı küçələrin planı TBILISI

57

FƏSIL 8.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

Bu fəsildə biləcəksən Gürcüstan hökuməti, gürcü yazısı nə zaman yarandı; onun sərhədləri nə üçün dəyişilirdi; iki il ərzində əldə etdiyin bilikdən istifadə edərək onun rəngarəng tarixi etnoqrafiq regionları, paytaxtı barədə bildiklərini tətbiq edəcək və ümumiləşdirəcək və biləcəksən, bu bizim təbii və mədəni rəngarəngliyimiz nəyə görə rəngarəngdir; dövlətimiz bizim hər birimizin hüquqlarının qayğısına necə qalır və onun qarşısında hansı öhdəliklərimiz vardır.

58

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

8.1

GÜRCÜSTANIN COĞRAFI YERLƏŞMƏSI Gürcüstan harada yerləşir?

Avrasiya

Şimali Amerika ATLANTIK OKEAN SAKIT OKEANI

Cənubi Amerika

SAKIT OKEANI

Afrika

HIND OKEANI

Avstraliya

Mənbə 2. Gürcüstan ərazisi kosmosdan

Mənbə 1. Dünya xəritəsində Gürcüstanın coğrafi yerləşməsi TAPŞIRIQ

1. Gürcüstanın fiziki xəritəsini (səh. 4-5) öyrən. Gürcüstanda hansı üstünlük təşkil edir – dağ yoxsa aran.

2. Gürcüstanın yerləşməsini təsvir et.

Ölkəmizin coğrafi yerləşməsinin bir neçə cəhətdən müzakirə edə bilərik: 1. Gürcüstan Qafqaz sıra dağlarının cənubunda yerləşir.

2. Gürcüstan Qara dənizin şərq sahilində yerləşir.

3. Gürcüstan Avropada, onun cənub şərq hissəsində yerləşir.

4. Gürcüstan Avrasiya qitəsində yerləşir.

Belə hesab edilir ki, Gürcüstanın əlverişli coğrafi mövqeyi vardır. O, Avropa və Asiyanın sərhədində yerləşir. Burada iqlim mülayimdir. Gürcüstanın Qara dənizin şərq sahilində yerləşməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Onun sayəsində, bu ölkənin okeanlarla və bir çox ölkələrlə əlaqə yaratması mümkündür. Qara dənizin suyu ilıqdır və qışda donmur. O Gürcüstanın dəniz sahilini yayda sərinləşdirir, qışda isə isidir.

Qafqazın yüksək dağları Gürcüstanın şimalından əsən soyuq küləklərin qarşısını alır, tarixən isə düşmənlər üçün təbii maneə hesab olunurdu.

Coğrafi yerləşmə bir başa ölkənin təbii şəraitləri və onun təbii rəngarəngliyi ilə şərtlənir ki, bununla da müxtəlif regionun öyrənilməsi zamanı tanış olmusan.

TAPŞIRIQ

3. Sənin fikrincə nəyə görə belə hesab edirlər ki, vətənimizin əl verişli coğrafi yerləşməsi vardır.

4. Gürcüstanın fiziki xəritəsinin (səh. 4-5) köməyi ilə Gürcüstanın təbii sərhədlərinin əlverişliliyini sadala: Şimaldan – dağlar silsiləsi, qərbdən – dəniz, cənubdan – dağlar silsiləsi.

5. Yadına sal, əvvəllər Gürcüstandan hansı yollar keçirdi və indi hansı boru kəmərləri və yolları keçir. Bu yollar Yer kürəsinin hansı hissələrini birləşdirir.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

59

8.2

GÜRCÜSTANIN ƏRAZISI VƏ SƏRHƏDLƏRI Gürcüstanın hansı ərazisi və necə sərhədləri vardır?

TAPŞIRIQ

1. Neçə növ sərhəd məlumdur?

2. Hesabla, Gürcüstanın quru sərhədləri dəniz sərhədindən neçə dəfə artıqdır.

3. Xəritənin(səh.4-5) köməyi ilə müəyyənləşdir, Gürcüstanın hansı dövlətlərlə quru sərhədi vardır və onlardan hansı ən uzunudur?

Gürcüstanın ərazisi 69 700 kvadrat kilometrdir(kvm2).

Dünyada mövcud olan 200-ə qədər ölkədən o böyük ölkələr sırasına mənsub deyildir. Sahəsinə əsasən, Avropada təqribən orta və ya 25-ci yeri tutur.

Gürcüstanın sərhədləri iki cürdür: quru və dəniz sərhədləri.

Sərhədlərin ümumi uzunluğu 1970 km-dir. 1660 km quru sərhədidir, qalanı isə (310 km) Qara dənizin sahilindən keçir.

Gürcüstanın quru sərhədi həm dağlardan, həm də düzənliklərdən keçir. Ölkənin şimali və cənub sərhədləri nisbətən alçaq dağlar boyu uzanıb gedir. Gürcüstanın cənubşərq sərhədi Kvemo Kartli düzənliyi, İori yaylası və Alazani vadisi boyunca keçir.

Gürcüstanın dörd ölkə ilə quru sərhədi vardır. Ona şimaldan Rusiya, şərqdən Azərbaycan, cənubdan Ermənistan, cənub qərbdən isə Türkiyə həmsərhəddir.

“Larsi”

“Sarp”

“Sınıq körpü” Mənbə 1. Gürcüstanın sərhəd buraxılış məntəqələri

60

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

“Sadaxlı”

Ölkəmizin ərazisi və sərhədləri tarix boyu tez-tez dəyişirdi.

Gürcüstanın sərhədləri ən çox ölkənin cənub-qərb hissəsində dəyişdi. Ölkənin iqtisadi yüksəlişi əhəmiyyətli dərəcədə sərhədlərdən səmərəli istifadə etməkdən asılıdır. Sərhədlərdə mövcud olan Gömrük buraxılış məntəqələri beynəlxalq ticarətə xidməti təmin edir və ölkənin milli təhlükəsizliyinə zəmanətdir.

Bütün dövlətlərdə olduğu kimi, tarixən Gürcüstanın da giriş məntəqələri var idi.

Bugünkü Gürcüstanın da hər bir həmsərhəd ölkə ilə sərhəd – buraxılış məntəqələri vardır. Ermənistanla – “Sadaxlı”, Azərbaycanla – “Sınıq körpü”, Türkiyə ilə – “Sarp”, “Vale” və “Kardzaxi”. Rusiya ilə dörd məntəqədən biri Zemo Larsi (Kazbeki) məntəqəsi fəaliyyət göstərir. Qalan üç “Qantiadi”(Abxaziya ərazisində), “Roki” və “Mamisoni”(Şida Kartlidə) Rusiya dövləti tərəfindən işğal edilmişdir.

Mənbə 2. Gürcüstanın Abxaziyada “Qantiadi” sərhəd –buraxılış məntəqəsi

Aleksandr Duma (1802-1870) – Məşhur Fransız yazıçısı. “Üç müşketyor”, “İyirmi ildən sonra”, “Qraf Monte-Kristo” kimi və s. əsərlərin müəllifi Gürcüstanın müxtəlif guşələrinə səfər etmiş, təəssüratlarını isə “Qafqaz” əsərində təsvir etmişdir. Aleksandr Duma vətənimizin təbiətini, əhalisini, təsərrüfatını və adət-ənənələrini xarakterizə etmişdir.

TAPŞIRIQ

4. Gürcüstanın quru və dəniz sərhədlərinin bölünməsinin dairəvi diaqramını təşkil et.

5. Sənin fikrincə, sərhəd nə üçün mövcuddur, onu kim müdafiə edir?

6. Gürcüstanın fiziki xəritəsində o çayları axtarıb tap, hansılar ki, Gürcüstanın sərhədlərindən keçir.

7. Yadına sal, Gürcüstanın bu və ya digər tarixi etnoqrafiq regionunda sərhəd buraxılış məntəqəsi vardır.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

61

8.3

GÜRCÜSTANIN QONŞULARI Gürcüstanın hansı ölkələrlə ümumi quru sərhədi vardır?

pii Rv s z

Savi zRva

kas

ruseTis federacia

a

T u r q e T i

TAPŞIRIQ

1. Gürcüstan-Rusiya dövlət sərhədi haradan keçir?

2. Gürcüstan – Azərbaycan və Gürcüstan – Ermənistan sərhədlərini hansı çaylar kəsir?

Mənbə 2. Moskvanın Müqəddəs Giorgi məbədi – gürcü diasporunun dini mərkəzi, burada Allaha ibadət Gürcüstan və Rusiya patriarxlarının arasında əldə olunan razılığa əsasən gürcü və rus dillərində aparılır. Bu məbəd Balşaya Qruzinskaya küçəsində yerləşir.

62

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

saxelmwifo sazRvari ZiriTadi gzebi

Mənbə 1. Xəritə- Gürcüstan və onun qonşuları

Rusiya, Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə Gürcüstanın quru qonşularıdır.

Gürcüstan Rusiya sərhədi, əsasən, Qafqaz sıra dağlarından keçir. Rusiya dünyanın ən iri dövlətlərindən biridir. O, dünyada ərazisinin böyüklüyünə görə birinci yerdədir. Onun paytaxtı Moskvadır. Gürcüstanın Rusiya ilə mürəkkəb münasibətləri vardır, buna baxmayaraq xalqlar arasında həmişə sıx mədəni və iqtisadi əlaqələr mövcud idi. Bir çox gürcü bu gün də Rusiyada yaşayır.

Gürcüstanın şərq həmsərhəd qonşusu Azərbaycan öz sahəsinə görə ondan bir yarım dəfə artıqdır. O neftlə və təbii qazla zəngindir. Azərbaycanın paytaxtı Bakıdır. Gürcüstanın Azərbaycan ilə həmişə dostluq əlaqələri olmuşdur. Ölkələrimizi ümumi energetika layihələri birləşdirir. Gürcüstanda çoxlu azərbaycanlı yaşayır.

Mənbə 3. Bakıda neft hasilatı

Gürcüstanın cənub sərhəd qonşusu Ermənistan öz sahəsinə görə Gürcüstandan 2 dəfə kiçikdir. Ermənistan əlvan metallarla və tikinti materialları ilə zəngindir. Ermənistanın paytaxtı İrəvandır. Erməni və gürcü xalqlarını əsrlik əlaqələr birləşdirir.

Gürcüstanda çoxlu erməni yaşayır və fəaliyyət göstərir.

Gürcüstan-Türkiyə sərhədini Kür çayı və Coroxi kəsir. Türkiyə öz sahəsinə görə Gürcüstandan 11 dəfə böyükdür. O əlvan metallarla və daş kömürlə zəngindir. Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Bu gün Türkiyə Gürcüstanın böyük ticarət partnyorudur.

Bizim ölkələrimizin mehriban qonşuluq əlaqələri vardır. Türkiyədə milyonlarla gürcü yaşayır və fəaliyyət göstərir.

Mənbə 4. İrəvanda Serqo Paracanovun muzeyi

LÜĞƏT

Diaspor – Xalqın, (etnik qrupun) əhəmiyyətli hissəsinin öz ölkəsinin çərçivələrindən kənarda olması.

Mənbə 5. Kapadakoyia, Müqəddəs Ninonun vətəni

Gürcülər Moskvada Düşmən əhatəsində yaşayan bəzi gürcü çarları Rusiyanı xilaskar hesab edirdi. Belə gürcü çarlarından biri Kartli çarı VI Vaxtanq idi. O, çox saylı amala ilə (1214 adam) 1724-cü ildə Rusiyaya yola düşdü. Amalanın böyük hissəsi, çar da daxil olmaqla, vətənə qayıtmadı. Oraya köçmüşlərin nəsilləri Moskvada yaradılmış gürcü yeni doğulan mədəni – dini mərkəzi genişləndirdilər, kilsə də tikdilər. O, güclü gürcü mədəniyyət ocağına çevrildi. Orada gürcü mətbəəsi işə düşdü, Gürcüstan üçün əhəmiyyətli tarixi və coğrafi xarakterli əsərlər yazıldı və nəşr olundu. Moskvanın gürcü yeni doğulan dini-mədəni mərkəzinin üzvləri Rusiyanın ictimai mədəni həyatında fəal iştirak edirdilər. Gürcülərin Moskvada yaşaması izlərini tarixi abidələr yerlərin adları (Balşaya Qruzinskaya, Malaya Qruzinskaya küçələri) qoruyub saxlamışdı. Bu gün Moskvada və bütövlükdə Rusiyada çoxlu Gürcü yaşayır və müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərir.

TAPŞIRIQ

3. Yadına sal: Rusiya ilə mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrin səbəbi nədir? Azərbaycanlılar, ermənilər Gürcüstanın hansı tarixi-etnoqrafik regionunda yaşayırlar? Hansı türk məhsulunu tanıyırsan, hansından ki tez-tez istifadə edirsən? Necə fikirləşirsən, Gürcüstan həmin məhsulları istehsal edə bilərmi. Cavabı əsaslandır.

4. Xəritənin (səh. 4-5) köməyi ilə müəyyənləşdir, VI Vaxtanq və onun amala üzvləri hansı yollardan keçməli idilər ki, Rusiyaya düşə biləydilər. O zaman yerdəyişmə üçün hansı vasitələr var idi?

5. Gürcü diasporunun Moskvada hansı nailiyyətləri var idi? Bu gün Moskvada fəaliyyət göstərən tanınmış gürcülər bərədə məlumat axtarıb tap və dostlarına tanış et.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

63

8.4

GÜRCÜSTANIN TƏBII MÜHITI VƏ LANDŞAFTI Gürcüstanın coğrafi mühiti onun tarixinə hansı təsiri göstərmişdir?

LÜĞƏT

Landşaft – görünüş, peyzaj, ərazinin mənzərəsi.

Gürcüstan əksərən dağ-təpəli ölkədir, lakin əhalinin əsas hissəsi aranda – düzənliklərdə və ovalıqlarda yaşayır. Şəhərlər düzəngah yerlərdə tikilmişdir. Təpə-yüksəkliklər və düzəngah yerlər bir-birini əvəz edir. Gürcüstana səfər edərkən, bütün qısa müddət ərzində, Qars dənizin sahilindən yüksək dağlıq və əbədi qarla örtülü dağlar və daimi buzlaqlar aləmində ola bilərsən. Buradan eləcə də qısa vaxt ərzində yarımsəhra mühitinə düşmək olar.

TAPŞIRIQ

1. Mənbə 1-də Gürcüstanın hansı görünüşü sənə məlumdur?

2. Sənin regionunun təbii mühitini təsvir et.

3. Necə fikirləşirsən, insanlar nə üçün aranda yaşamağa üstünlük verirlər.

4. Sənin fikrincə, dağda hansı şəraitlər yaradılmalıdır ki, orada yaşayan insanların həyatı yüngülləşsin.

5. Yadına sal, Gürcüstanın hansı guşəsi dağ – təpəlidir. Onların hansında miqrasiya problemləri vardır nəyə görə? Dövlət bu problemi həll etmək üçün etməlidir?

64

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 1. Gürcüstanın görünüşləri

Gürcüstanın toxunulmamış, yəni təbii mühiti və landşaftları ilə müxtəlif yerlərdə rastlaşırıq. Uca dağlar, keçilməsi mümkün olmayan dərələr, karst buzlaqları, bataqlıqlar və mühafizə olunan ərazilər bu qəbildəndir. Təbii landşaftlar Gürcüstan ərazisinin 1/5 hissəsini tutur ki bu da Avropa ölkələri ilə müqayisədə olduqca yüksək göstəricidir. Qalan ərazi insan tərəfindən görünüşü dəyişmiş sahələrdir. Bu cür əraziləri antropogen (“antropos” yunanca insan deməkdir), yəni insan tərəfindən yaradılmış landşaft adlanır. Şəhərlərin və kəndlərin, bağların və üzümlüklərin, zəmilərin və bostanların, dəryaçaların və yolların tutduqları ərazilər bu qəbildəndir.

Relyef Gürcüstanın tarixinə böyük təsir göstərmişdir.

Qərbdən Qara dəniz nəinki təkcə ölkənin iqliminə təsir göstərir, eləcə də keçmişdə düşmənin hücumlarından müdafiə edirdi. Şimaldan o Qafqaz baş su ayırıcı silsiləsi ilə də mühafizə olunurdu. Qərbi Gürcüstanda sıx meşələr geniş yayılmışdır.

Meşə ilə örtülü Lixi aşırımına görə Şərqi Gürcüstandan düşmənin Qərbə keçməsi demək olar ki mümkünsüz idi.

Təbii-coğrafi mühit Gürcüstan əhalisini bütün il boyu kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin edirdi. Onların azlığı və yaxud artıq məhsul verdiyi halda, müxtəlif tarixi-etnoqrafiq regionun sakinləri məhsulu bir-birlərinə dəyişirdilər.

Gürcüstanda tarixi-etnoqrafik guşələrdə, artıq bildiyin kimi, fərqli adət-qaydalar və ənənələr formalaşdı. Axırda onlar bir-biri ilə birləşdi və Ümumi Gürcü Mədəniyyəti yarandı. Bu səbəblər Gürcüstan kimi kiçik ölkədə bir çox fərqli xalq rəqsləri, mahnılar, geyim üslubu və yaşayış evlərinin mövcudluğuna səbəb oldu. Gürcüstan kimi, başqa ölkələr də tarixi-etnoqrafiq regionlara bölünür. Onun bəzi etnoqrafiq regionu başqa ölkəninkinə daha çox bənzəyir, nəinki qalan Gürcüstanın hissələrinə. Bu fakt göstərir ki, bir ölkədə birləşmək yalnız xarici oxşarlıqla baş verə bilməz.

TAPŞIRIQ

Gürcüstanın mühafizə olunan əraziləri Gürcüstanda mühafizə olunan ərazilər bir neçə növdür. Onlardan böyüklüyünə görrə qoruqlar və milli parklar seçilir. Bizim ölkəmizdə 14 qoruq və 8 Milli park vardır. Orada həm floranı və həm də faunanı, eləcə də, cansız təbiətin seçilən obyektlərini(məsələn, buzlaqları, gölləri, bataqlıqları, dinozavrların ayaq izlərini və s.) mühafizə edirlər.

Mənbə 2. Gürcüstanın mühafizə olunan əraziləri

6. Sinifdə diskussiya: a) Coğrafi mühitin Gürcüstan tarixinə hansı təsiri olmuşdur? b) Nə üçün belə hesab olunur ki gürcü mədəniyyəti zəngindir?

7. Yadına sal, hansı regionlarda məhsulları bir-birinə dəyişirdilər?

8. Gürcüstan guşələrinin təbii landşaftlarını yadınıza salın və foto sərgidə Gürcüstan təbiətinin rəngarəngliyini təqdim edin.

9. İnternetdə Gürcüstanın mühafizə olunan əraziləri barədə sənədli filmi (www.apa.gov.ge) baxın və onu növbəti dərsdə müzakirə edin.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

65

8.5

GÜRCÜSTANIN DÖVLƏT RƏMZLƏRI Gürcüstanın dövlət rəmzləri necədir?

LÜĞƏT

İşğal – hər hansı bir dövlətin Silahlı Qüvvələri tərəfindən başqa ölkənin ərazisinin müvəqqəti tutulması.

Bütün müstəqil dövlətlərin öz fərdi rəmzləri – bayrağı, gerbi, himni – vardır. Gürcüstan istisna deyildir. Vətəndaşlar onlara böyük hörmət göstərirlər: himni eşidən kimi ayağa dururlar, ən əhəmiyyətli ümumi milli bayramlarda bayraqları dalğalandırırlar, bütün dövlət idarələrinin rəsmi sənədlərində gerb əks olunur.

Gürcülər Türkiyədə və 2008-ci ilin Rusiya-Gürcüstan müharibəsi Rusiya 2008-ci ildə Şida Kartlini işğal edən zaman, Türkiyə vətəndaşları olan gürcülər Ankarada Rusiya səfirliyi qarşısında etiraz nümayişi təşkil etdilər. Nümayiş iştirakçılarından birinin dediyinə görə, onu necə ki, bir müsəlman Gürcüstan dövlətinin beş xaçlı bayrağını əlində tutmaq çox çətininə gəlirdi.

Lakin tərəddüddən sonra özü-özünə qalib gəldi və Gürcüstan bayrağını qürurla yuxarı qaldırdı.

TAPŞIRIQ

1. Sənin fikrincə, Türkiyədə yaşayan mənşəcə gürcünün bu hərəkəti nəyə dəlalət edir.

Mənbə 2. Gürcüstanın himni «Tavisupleba» («Azadlıq») himnin mətninin müəllifi Davit Mağradzedir, lakin onun başlanğıc sözü kimi Akaki Tseretelinin “Vətən mənim ikonamdır, ikonaçı bütün ölkə”. Musiqinin müəllifi Zaxari Paliaşvilidir, himn kimi İosif Keçağmadze işləyib hazırlamışdır.

Mənbə 1. Gürcüstanın bayrağı və gerbi

66

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Vətən mənim İkonamdır, İkonaçı bütün ölkə, İşıqlanan dağ və aran, Biz ortağıq Allahla.

Bugünkü azadlığımız, Gələcəyə nəğmə qoşur, Dan ulduzu yüksəlir Və iki dəniz arasında parlayır, Eşq olsun azadlığa, Azadlığa eşq olsun!

Ölkəmizin dövlət rəmzləri təkcə XX əsrdə üç dəfə dəyişmişdir.

Dəyişikliklər ölkənin həyatında baş vermiş hadisələr ilə əlaqədar idi.

1918-ci il Mayın 26-da Gürcüstan Rusiyanın ağalığından azad oldu. Müstəqil ölkəyə milli rəmzlər lazım gəlirdi. Gerb və bayraq Tbilisi Dövlət Universitetinin yaradıcılarından biri olan İvane Cavaxişvilinin tövsiyəsi ilə yaradıldı.

TAPŞIRIQ

2. Necə fikirləşirsən, nəyə görə Gürcüstan bayrağı üçün beş xaçlı əksi (mənbələr 1 və 3) seçmişlər?

3. Sənin fikrincə, Gürcüstanın gerbində (mənbə 1) Müqəddəs Giorginin surəti nəyə görə əks olunmuşdur?

4. Gürcüstanın himninin məzmununu, onun sözlərini müzakirə edin. Himnin hər bir sətri sənin üçün nə deməkdir?

Mənbə 3. Beş xaçlı təsvir Ude kəndindəki qadınlar monastırının divarında. Bu cür təsvirlərə orta əsrlər Samsxe-Cavaxetinin başqa abidələrində də rast gəlinir.

1921-ci ildə Rusiya Gürcüstanı işğal etdi və müstəqilliyini yenə də əlindən aldı. Ölkəmiz Sovet İttifaqının tərkibində oldu, bu İttifaqda Rusiya on beş respublikanı birləşdirdi. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra, 1991-ci ildə, Gürcüstan müstəqilliyini yenidən bərpa etdi və birinci respublikanın rəmzlərini qaytardı.

Müstəqilliyin bərpa olunması günü kimi 26 Mayın elan olunması da rəmzi idi. Məhz həmin gün Gürcüstanın bütün sakinlərinin ən böyük ümumi milli bayramıdır.

2004-cü ildən etibarən yeni hakimiyyət yeni rəmzlər qəbul etdi ki, bunlarla da biz bu günə qədər fəxr edirik.

TAPŞIRIQ

5. Mülahizə yürüt, müstəqil dövlətə rəmzlər nəyə görə lazım idi.

6. Sənin fikrincə, belə bir ümumi milli bayramın nə əhəmiyyəti vardır, hansı ki, müstəqillik günü – 26 maydır? Gürcüstanın bütün sakinlərinin qeyd etdikləri daha hansı ümumi milli bayramı tanıyırsan? Nəyə görə bu ümumi milli hesab oluna bilər?

7. Mülahizə yürüdün, nəyə görə insanlar öz ölkələrinin rəmzləri ilə fəxr edirlər və bu qüruru necə əks etdirirlər.

Mənbə 4. Gürcüstanın birinci respublikasının bayrağı və gerbi

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

67

8.6

GÜRCÜ YAZISININ YARANMASI Gürcü əlifbası nə zaman və necə yaradıldı?

LÜĞƏT

Stela – daş sütun.

Dünyada mövcud olan on dörd əsas yazılar arasında gürcü əlifbası da vardır. Onun yaranması barədə bir neçə mülahizə mövcuddur. Uzun illər boyu keçmişdə Bolnisi Sioni məbədi üzərindəki yazını hesab edirdilər, bu yazıları 493-494 cü illərlə tarixləşdirirdilər. Bu gün XX əsrdə Fələstində gürcü monastırının xarabalıqlarında üç gürcü yazısı tapılmış və bünövrə kimi qəbul edilmişdir. Onlardan ikisi V əsrin birinci yarısı ilə tarixlənir.

Hər bir yeni tapıntı yeni versiyanın əsası olur. Alimlərdən biri belə bir mülahizəni qəbul edir ki, gürcü əlifbasını b.e.ə III əsrdə vahid Gürcüstanın I çarı Parnavaz yaratmışdır. Bu versiya tarixi əsərlərdə mühafizə olunmuş məlumata söykənir. Bəzisi keçmiş əsrin sonunda aşkar edilmiş Davitin stelasını bunun təsdiqi hesab edir, bəzisi də Neqrisidə arxeoloji tapıntını.

Mənbə 2. Fələstin.

Gürcü monastırının yazısı, 430-cu il Mənbə 1. Davitin Stelası

Gürcü əlifbası arami əlifbası bazasında yaradılmışdır, lakin sonralar, dəfələrlə, yunan yazısının təsirinə məruz qalmışdır.

Bu mülahizəni sonrakı tapıntılar və tədqiqatlar daha da möhkəmləndirmişdir. Hərflərin əksəriyyətinin cizgisi özünə məxsusluğu ilə seçilir və hər hansı bir başqa yazının hərflərinə əsaslanmır.

68

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 3. Bolnisi Sionisinin yazısı

Gürcü yazısının üç tarixi sistemi vardır: asomtavruli, nəstalik və mxedruli. Nəstalik yazı Şərqin inkişafının nəticəsidir, Mxedruli isə – nəstalikin. Dəyişiklik sürətlə, asan yazmaq zərurətindən irəli gəlmişdir.

TAPŞIRIQ

Mənbə 4. Gürcü əlifbası: 1 – Asomtavruli, 2 – Nəstalik, 3 – Mxedruli, 4– Rəqəmlə ifadəsi.

1. Gürcüstan xəritəsində (səh 4-5) Bolnisini axtar tap. O hansı tarixietnoqrafiq regionda yerləşir?

2. Sənin fikrincə, gürcü yazı nümunələrinin müxtəlif yerlərdə tapılması nədən xəbər verir.

3. Yadına sal, Gürcüstanın keçmişinin öyrənilməsində arxeologiya hansı rolu oynayır və dərsin materiyalı ilə əlaqədar, sənin cavabını əsaslandır.

4. Mənbə 4-ə diqqət yetir.

Hazırda istifadə etdiyin yazı sisteminin adını söylə.

5. Köhnə gürcü əlifbası barədə məlumat topla.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

69

8.7

KARTLI KNYAZLIĞININ YARADILMASI Kartli knyazlığının gürcü dövlətinin formalaşmasında hansı əhəmiyyəti vardır?

TAPŞIRIQ

1. Azonun necə knyaz olduğunu xarakterizə et.

Təqribən 24 əsr bundan əvvəl Gürcüstan ərazisində Kartli Çarlığı formalaşmağa başladı.

Bu zaman Kartlidə hər bir şəhərinin özünün idarəçisi – mamasaxlisisi var idi. Mamasaxlisilər müharibə zamanı qoşuna başçılıq edirdilər. Msxetanın axırıncı mamasaxlisi – Samaranın dövründə Azo şəhəri işğal etdi. O Armazi də və daha bir neçə qalada öz qoşunlarını yerləşdirdi, qalan qala istehkamları dağıtdı. Azo bütün Kartli və Eqrisini özünə tabe etdi, Şimali Qafqazlılara isə xərac qoydu; Msxetada öz qohumlarını yerləşdirdi və bütlərə – Qatsi və Qaimə ibadət etməyi qərarlaşdırdı.

Mənbə 1. Msxeta Kür çayı ilə Araqvinin qovuşduğu sahədə yerləşir

Samaranın qardaşı oğlu Parnavazı anası apardı və onu Qafqaz sıra dağlarında sığınacaqda yerləşdirdi. Yetkinləşmiş Parnavaz Msxetaya qayıtdı. Parnavaz güclü gənc, cəsur döyüşçü və ovçu idi. Msxetada Parnavaz Azo ilə yaxınlaşdı. Parnavazın qorxmuş anası isə öz oğlunu farslara göndərilməsini xahiş edirdi, çünki o özü mənşəcə fars idi. Parnavaz razı oldu, ancaq, vətəni tərk etmək çətininə gəlirdi.

Mənbə 2. “Parnavazın yuxusu”, Qia Buğadzenin rəsmi

70

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Parnavazın yuxusu Parnavaz yuxusunda gördü ki guya o insansız evdən bayıra çıxmaq istəyirdi və çıxa bilmirdi. Qəflətən pəncərədən Günəşin işığı düşdü, onu öz ağuşuna aldı və bayıra çıxartdı. Parnavaz düzənliyə çıxan zaman gördü ki Günəş batmaq üzrə idi. O, Günəşin jaləsini təmizlədi və onu üzünə çəkdi. Parnavaz oyanan kimi qərara aldı ki bu yuxu onun farslarda qazanacağı nailiyyətlərin nişanəsi olacaqdır.

TAPŞIRIQ

2. Parnavazı xarakterizə et. Sənin fikrincə, Parnavaz nəyə görə fikirləşdi ki o başqa ölkədə müvəffəqiyyət qazana bilərdi.

3. Mülahizə yürüt, Parnavazın əvvəlcədən görmə qabiliyyəti nə ilə nəticələndi.

Parnavaz Msxeta yaxınlığında daha bir dəfə ov etmək qərarına gəldi və ov üçün Diğomi vadisinə getdi. Orada o marallara rast gəldi və onlardan birini yaraladı. Parnavaz maralı təqib etməyə başladı, lakin bu qovmaq zamanı qaranlıq düşdü.

Gecəni qayanın dibində keçirməyi qərara aldı. Gecə isə güclü yağış yağdı. Yağışdan özünü mühafizə etmək üçün Parnavaz qayadakı mağaranın hörülmüş girişini sökdü. Mağarada o sayı hesabı olmayan qızıl – gümüş tapdı, o sevinmiş halda mağaranın girişini yenə də hördü və sonra isə anasının və bacılarının köməyi ilə, xəzinəni etibarlı bir yerdə gizlədi.

TAPŞIRIQ

4. Necə fikirləşirsən, Parnavaz bu var dövlətdən nədə istifadə edə bilərdi.

5. Sənin fikrincə, onun sahibi bu xəzinəni nəyə görə basdırmışıdı.

Bu əl işləri (mənbə 3) nədən xəbər verir?

Parnavaz öz köməkçisini Qərbi Gürcüstanın knyazının – Kucinin yanına göndərdi və Azoya qarşı birgə mübarizə aparmağı təklif etdi. Kuci razı oldu və ona belə bir ismarış göndərdi: “bütün gürcülər o zaman sevinsinlər, nə zaman ki, ondan qoparılmışları və sıxışdırılmışları birgə görəcəklər”.

Parnavaz Şimali Qafqazlıların qoşunun kirayə etdi, öz ordusunu da yığdı və Azoya qarşı mübarizəyə başladı. Azonun 1000 nəfər döyüşçüsü, hansılar ki onu hakimiyyətindən narazı idilər onun tərəfinə keçdi. Parnavaz Msxetanın 4 qalasını ələ keçirdi və tezliklə Klaceritdən başqa (bu Azonun mülk -malikanəsi idi), bütün Kartlini də tutdu. Azo ilə Parnavaz arasında mübarizə iki il davam etdi. Azo bu döyüşdə həlak oldu. Parnavaz özünü Kartlinin və Eqrisinin çarı elan etdi.

Mənbə 3. Bu qızıl əşyalar təqribən 2500 il bundan əvvələ aiddir. Bunları bir yerdə Ksani çayı dərəsindəki Sadzequri kəndi yaxınlığında basdırılmış halda tapmışlar.

LÜĞƏT

Büt – hər hansı bir şeyin əksi və yaxud rəmzi, hansını ki allahlaşdırırdılar.

TAPŞIRIQ

6. Kucinin sözlərinə əsasən, Azonun hakimiyyəti dövründə gürcülər nə vəziyyətdə idilər?

7. Azoya qarşı mübarizə zamanı Parnavazın müttəfiqlərini sadala. Sənin fikrincə, onlar nəyə görə müttəfiq idilər.

8. Sənin öz sözlərinlə izah et, güclü hakimiyyəti necə başa düşürsən. Necə fikirləşirsən, Azo güclü hökmdar idimi. Sənin mülahizəni əsaslandır.

9. İzah et, nəyə görə deyə bilərik ki, Parnavaz gürcülərin məskunlaşdıqları əraziləri birləşdirir.

10. Parnavazı nəyə görə Şimali Qafqazda gizlətdilər. Necə izah edə bilərsən ki, Azo ilə qarşıdurma zamanı o orada qoşun kirayə etdi.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

71

8.8

(თერგი)

ქ

(ბზიფი)

ე

ბ

ა

ი

ი) (კოდორ

დიოსკურია (სოხუმი)

( ღ ა ლ იძგ

ნ

-

ო

ვ

დედაქალაქი

ს

ე

ხუ ტე

ე გ რ ი ს ი ს(

ბ

საერისთავოს ცენტრი

ი

დასახლებული პუნქტი (ცხენის წ ყ ა ლ ი)

ს ა ე რ ი ს თ ა ვ ო ფაზისი (რიონი)

მცხეთის დამცველი ციხეები

დუ რძ უკ ებ ახვი) ი ლი გვ ი

არა

თა

ვო

დი

საირხე ( შიდა ციხეგოჯი ა) ილ ქ ა რთლი ფაზისი ვარდციხე ქუთათისი ფაზის (სასპასპეტო) ი შორაპანი ე (ფოთი) ზადენი ურბნისი ლ სა ე ს სარკინე კ ბ ე ი ვანი დიმნა წიწამური თ ე ვ არგ უფლისციხე ბერი ოძრხე  (ქცია) არმაზი (აბასთუმანი) ჰ ოძრხის ლა საერისთ ს ზ ანი ე აფსაროსი ავო ) ხერთვისი რ ბოსტან-ქალაქი სამშვილდე ე (რუსთავი) ს წუნდა თ ა გაჩიანი ე წუნდის რი ი ) რ ართვინი საერისთავო სამშვილდის კვ ა ი ს ა) დ ი თ ე ) ქაჯთა ქალაქი ბ ხუნანის ა ვ დე თუხარისი ო საერისთავო არტანუჯი (არტაანი) მტ კ ვ ა რ ი) საერისთავო მტუერისციხე კ ლ ა რ ჯ ე თ ი ს ხუნანი საერისთავო (ყვ ირ

რ



ალი ( ენგურ ი ) ისწყ ეგრ

ა

პირობითი აღნიშვნები საქართველოს საზღვარი საერისთავოების საზღვარი

რ ი)

გიენოსი (ოჩამჩირე)

ა)

ლ

დი

ი

İslahatlar dövlət üçün nəyə görə əhəmiyyətlidir?

ის

ჯ

ა) იმთ (მზ ) (ფსოუ

PARNAVAZIN ISLAHATLARI



ი

კა

ხე

(ა

თ

(იო

ი

ი

ი აფსარ

ტრაპეზუნტი

თ

(მ ტ

ე

(

რ

თო მი)

ი)

ა

ნ

(

) როხი აფსარი (ჭო

რ (თო

წყა ლ თის (ოლ

ს

ო

მ

ხ

ე

თ

ი

სე

ვა

ნი

ს

ტბ

ა

ა

ლ

ბ

© M.Shekiladze, 2019

Mənbə 1. Xəritə – Gürcüstan çarı Parnavazın dövründə

TAPŞIRIQ

1. Xəritəyə (mənbə 1) əsasən dəftərinə yaz: a) Parnavaz tərəfindən Qərbi və Şərqi Gürcüstanda yaradılmış eristavlıqların mərkəzlərini. b) Parnavaz neçə eristavlıq yaratdı? Hansı eristavlıqların və onların mərkəzlərinin adları birbirinə uyğun gəlirdi?

72

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Dövlət, inkişaf üçün, ölkənin daha yaxşı quruluşu və idarə olunması üçün, yaxud da başqa məqsədlərlə islahatlar, yəni dəyişikliklər keçirir. Keçmişdə belə idi, indi də belədir.

Parnavaz çarlığın ərazisini səkkiz eristavlığa böldü. Şida Kartlini Parnavaz Spaspetə verdi, eristavlıqlar buna tabe olurdu, eristavlara isə onlara tabe olan başqa məmurlar. Onlar çarlıq və eristavlıq vergilərini toplayırdılar. Parnavaz Msxeta divarını gəzib dolaşdı və Kartlidə yeni şəhərlər və qalalar tikdi.

O Msxetada dağda əsas bütü – Armazini ucaltdı, bu bütün bayramını təsis etdi və bundan sonra həmin dağa Armazi dağı adlandırıldı.

TAPŞIRIQ

2. Müəyyənləşdir, Parnavaz çarlığın ərazisini eristavlıqlara hansı prinsiplə ayırdı.

3. Axtarıb tap, bu gün müxtəlif ərazi vahidləri hansı prinsiplə yaradılır.

Mənbə 2. Sixeqoci.

Eqrisinin hökmdarı Kuci oldu.

O, Sixeqocini inşa etdirdi ki, bu da Kucinin qalası deməkdir. Bu qalanı yunanlar qədim şəhər, yəni arxeopol adlandırırdılar. Sixeqoci uzun müddət ərzində Eqrisinin tarixində əhəmiyyətli rol oynayırdı.

Yazı və payızı çar Msxetada, çar şəhərində keçiridi, qışı – Qaçianidə, yayı isə – Dzundada. Müəyyən vaxtlarda o Eqrisiyə və Klarcetiyə də baş çəkirdi və oradakı işlərə diqqət yetirirdi.

Parnavaz Kartli çarlığında gürcü dilini və yazısını tətbiq etdi və möhkəmləndirdi. Parnavaz hakimiyyətdə 27 yaşında çar oldu və o, Kartlinin ilk çarı idi. Əgər Parnavazın dövründə eristavları çar təyin edirdisə, bu gün özünü idarəni ölkənin vətəndaşları seçirlər. Hər ikisinin təyinatı yerlərdə mövcud olan məsələləri qaydasına salmaqdır.

TAPŞIRIQ

4. Msxetanın yerləşməsini yadına sal və xəritənin (səh. 4-5) köməyi ilə sadala, burada hansı çaylar bir-birinə qarışır.

5. Sənin fikrincə, çarlığın inzibati vahidlərə bölünməsi nəyə görə lazımdır.

6. Çarlığı idarə etmək üçün Parnavazın hansı yenilikləri tətbiq etdiyini say. Sənin fikrincə, onların arasında ən əhəmiyyətlisi hansı idi. Cavabı əsaslandır.

7. Mülahizə yürüt, Eqrisinin hökmdarı nəyə görə Parnavazın tərəfini saxladı. Onun dövlətçilik baxışını qiymətləndir. Sən Kucinin yerinə olsaydın necə hərəkət edərdin?

8. Bu nəyə görə lazımdır ki, ölkənin hökmdarı yerlərdə vəziyyəti yaxşı bilməlidir? Bu gün dövlətin ali şəxsləri ölkənin müxtəlif regionlarına nəyə görə baş çəkirlər?

Armazi bütü Armazi bütü misdən düzəldilmiş insan qiyafəsi idi, onun əyninə qızıl zəncirli köynək geydirilmişdi, başına qızıldan başlıq qoyulmuşdu, gözləri isə qiymətli daşlardan düzəldilmişdi. O əlində parlaq qılınc tutmuşdu. Onun sağında kişinin qızıl bütü – Qats, solunda isə – gümüşdən, Qayim dayanmışdı.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

73

8.9 ji

David Ağmaşenebeli (Qurucu David) birləşmiş Gürcüstanın dövlətini yaratmaq məqsədi ilə hansı addımları atdı?

qeTi

pirobiTi

q

a

nikofsia

VAHID DÖVLƏT YARADILMASINA APARAN YOL

f

a S a g e T i

x

i

y

v

C

a

a z

Z

e

u

T

r

i

d a l

i

anakofia cxumi

Z

i i

e

i ed

d

v Tu S e T

baTumi

avSeTi

a

Tuxarisi

anisi

kari

n i i a

e

x

m

T

i

o

saqarTvelo

l

s

C

a

u

r

b

a

d

a

g

a

n

i

z R v a

s

b

e

a

i

s

olTisi

ganZa

i

-

r

bana

n

karnu_qalaqi (arzrumi)

yabala

erwuxi

n

T

a

giSi

lore

artanuji

S

kaxi

rusTavi n i k a m b e C a

ni

TorTomi

u r

e Ti

e T i

a

speri

ymadnafici qveyana

samSvilde

andi

v

i

xaxuli

q

Tbilisi

ub

r

t

l e T i

k

darubandi

r

a

n

a

didgori

T

a

a

i

e

ta

z

r

e

r

veJini

ar

j klar

i

m c x e

iyalTo

kldekari

jayi Tmogvi

trapizoni

b

T

a

i

xufaTi

s r a

a

S

a

W

a

d H e

s d i a n

a

e

b

naWarmagevi SiomRvime

u

v

do

l

R

di

zedazeni mcxeTa

z

i

pankisi

xunZaxi x u n Z e T i i

ajameTi

x o

T

( S a v i )

x

waRvlisTavi

xis

quTaisi

foTi (fazisi)

q

li

s

eTi

r

o

gelaTi

v i

i

T

e

a

t

i

T

T n

WyondiDi

n

e

e

a

dv al

o

k

v

bedia

p

u

uSguli

s

biWvinTa

f

gagari

y

aR n i S v n e b i

saxelmwifo sazRvari danarCeni sazRvrebi dedaqalaqi samefo rezidencia dasaxlebuli punqti cixesimagre eklesia-monasteri swavla-ganaTlebis centri brZolis adgili

d

k

T

a

a

s

a

x

e

l

m

w

i

f

o

© M.Shekiladze, 2019

Mənbə 1. Xəritə – Gürcüstan David Ağmaşenebelinin dövründə

LÜĞƏT

Vəzir – Çar şurasının üzvü, çarın köməkçisi, nazir. Termin müsəlman şərqindən daxil olmuşdur.

Casus – kəşfiyyatçı.

74

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

ÇAR DAVIDIN ILK ADDIMLARI Gürcüstan ərazisində vahid gürcü dövlətinin yaradılması uğurunda mübarizəni hələ X əsrdə Abxaziya çarı III Baqrat başladı. Birləşmək isə IV David Ağmaşenebelinin (1089- 1125) dövründə XII əsrdə başa çatdı.

Davidin çarlığı dövründə, onun hökmdarlıq hüququ yalnız Qərbi Gürcüstanda yayılırdı. Lixi aşırımından şərqdə yerləşən ərazilər isə düşmən tərəfindən viranəyə çevrilmişdi. David ölkəni birləşdirməyə hazırlığa ordunun islahatı ilə başladı və qısa müddət ərzində özünün gürcü ordusunu yaratdı. Salnaməçi bunu belə xarakterizə edir: “seçilmişlər və silahlanmışlar, yaxşı atlılar və dönməzlər”. Bu dəstələrlə o Gürcüstanda köçəri Türk – səlcuqlara hücumlar edir və onları Kartlini tərk etməyə məcbur edirdi. Dağlara çəkilmiş əhali get-gedə qoyub getdikləri həyət bacalara qayıtdı və ənənəvi təsərrüfatı bərpa etməyə başladı.

Mənbə 2. Köçəri TürkSəlcuqlar özlərinin saysız hesabsız xırda ayaqlı və iri ayaqlı mal qarası ilə bağüzümlükləri, zəmiləri və biçənəkləri məhv edirdilər.

Çarlığı gücləndirmək və qayda-qanunu möhkəmləndirmək üçün çar dünyəvi və dini yüksək vəzifələrə özünün sadiq tərəfdarlarını təyin etdi və kilsənin başına dünyəvi şəxs olan Giorgi Mdziqnobatuxuses-Çxondidelini qoydu. Bu 1104cü ildə Ruis-Urbinisi kilsə yığıncağında qərara alındı. Çar onu özünün müavini, yəni birinci vəziri təyin etdi. Vəzirin dövlət və kilsə işlərinə qarışmaq hüququ var idi.

David ali məhkəmənin işi qaydasını da dəyişdi. Ona qədər ali hakim kimi çar özü hesab olunurdu. O, daimi fəaliyyət göstərən Ali Məhkəmə – n.d saacoqari, yaratdı, bu yeniləşmiş məhkəmənin işinə Giorgi Mdziqnobatuxuses-Çxondideli rəhbərlik edirdi. Bazar ertəsi günlərində o şəxsən dul-yetimləri və ədalətsiz olaraq əziyyətə düçar olunmuşları “dindirirdi”.

Həftənin qalan günlərində işləri başqa hakimlər müzakirə edirdilər. Öz çarlığını daha yaxşı idarə etmək və onu müdafiyə etmək üçün David casuslar (kəşfiyyatçılar) xidməti yaratdı. Casuslara Gürcüstanda və onun sərhədləri yaxınlığında Türk-səlcuqların yerdəyişmələrinə nəzarət etmək, eləcə də, çarın tabeliyi altında olanlar arasında hər cür sui-qəsdlərin və xəyanətin “aşkar edilməsi” də həvalə olunmuşdu. Bu xəbərləri casuslar Davidə təcili sürətdə məruzə etməli idilər ki, çar vaxtında tədbir görə biləydi.

TAPŞIRIQ

1. Sənin sözlərinlə təsvir et, salnaməçi tərəfindən xarakterizə olunan gürcü qoşunu necə idi.

2. Yadına sal, Gürcüstanda ənənəvi təsərrüfat sahələri hansılardır.

3. Sənin fikrincə, bu sahələrin bərpa olunmasının Gürcüstan çarlığın mövcudiyyəti üçün hansı əhəmiyyəti var idi.

4. Yadına sal, düşmən hücumları zamanı Gürcüstanın bu və ya digər tarixi-etnoqrafik guşələrinin əhalisi özünü necə müdafiə edirdi.

TAPŞIRIQ

5. Davidin dövründəki islahatları və vəzifələri Parnavazın dövründəkilər ilə müqayisə et.

6. Ehtimal yürüt, dövlətə Ali Məhkəmə nəyə görə lazım idi.

7. Necə fikirləşirsən, dövlətdə cəsurlara hansı funksiya həvalə olunur.

8. Sadala, bu gün vətəndaşların təhlükəsizliyini kim qoruyur.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

75

LÜĞƏT

Qıpçaq – Şimal düzənliklərində məskunlaşmış tayfa.

YENI QOŞUN VƏ TBİLİSİ UĞURUNDA DÖYÜŞ Şərqi Gürcüstanın əhəmiyyətli hissəsini azad etdikdən sonra David 40 min nəfərlik daimi qıpçaq qoşunu yaratdı ki, bunun da məqsədi Tbilisinin ətrafında yerləşən ələ keçirilmiş qala- istehkamları əldə saxlamaq idi.

Mənbə 3. Qıpçaq döyüşçüsü. Davidin qıpçaqlarla qohumluq əlaqəsi də var idi. Onun ikinci arvadı qıpçaqların padşahının qızı idi.

Daimi ordu yaratdıqdan sonra David özünümüdafiədən hücuma keçdi. 400 il ərzində müxtəlif düşmənlərin əlində olan Tbilisi uğrunda mübarizənin vaxtı da gəlib çatdı.

Mənbə 4. Qelatidən çar David Ağmaşenebelinin freskası

TAPŞIRIQ

9. Mətndə hekayət edilmiş hadisənin çar Davidin hansı xüsusiyyətlərindən xəbər verir.

76

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

David Ağmaşenebeli – kitab əhli olan çar Bir dəfə, Tbilisi yaxınlığında David böyük xəzinə ilə yüklənmiş karvana rast gəldi. O, 15 qul – döyüşçü göndərdi ki onlar türk-səlcuqları gürcülərin gizləndikləri yerdən yayındırmalı idilər. Düşməni dərədə gizlənmiş 300 nəfərdən ibarət dəstə gözləyirdi, bunlara əmr olunmuşdu ki döyüşə başlamaq işarəsi verilənə qədər özlərini düşmənə göstərməməli idilər, işarəni isə – David verməli idi. Davidin özü, qılıncla silahlanmış halda gizlənc yerində oturdu və döyüşün başlamaq intizarında kitab oxumağa başladı. Türk səlcuqlarla döyüş başlandı. Davidin döyüşçüləri düşmənləri təyin olunmuş yerə aldadıb apardılar. Atlılar çarın işarəsini gözləyirdilər, ancaq sən demə çar kitab oxumağa başı qarışdığından işarə verməyi unudubmuş. David yalnız o zaman ayılır, nə zaman ki döyüş əhval-ruhiyyəsi çox yaxından eşidilir. O, sürətlə döyüşə qoşulur və gizlənmiş atlılara işarə verir. Döyüşün sonunda David xəncəri qınına sala bilmir, çünki o döyüş zamanı əyilmiş imiş.

Həll edici döyüş Didqori düzündə 1121-ci il avqustun 12də baş verdi. Onda gürcülərin yanında avropalı döyüşçülərdə vuruşurdular. Didqoridə qələbə və Tbilisinin azad edilməsindən sonra David Gürcüstanın güclü vahid dövlətini yaratdı, onun sərhədlərini genişləndirdi, Tbilisini vahid Gürcüstanın paytaxtına çevirdi və səmərəli idarə etmə sistemi formalaşdırdı.

Mənbə 5. David Ağmaşenebeli Didqori müharibəsindən əvvəl

TAPŞIRIQ

Mənbə 6. Didqoroba – xalq bayramı, bu bayram avqustun 12-də, Didqori düzəngahında ucaldılmış memorialın (xatirə abidəsi) yanında keçirilir.

Bayram zamanı xalq gəzintisi, folklor ansambllarının konserti, cıdır, güləş və əl güləşi turnirləri keçirilir.

10. Sənin fikrincə, Didqori vuruşunda Avropalı atlıların iştirak etməsi nədən xəbər verir. Daha hansı fakt bunu təsdiq edir ki, Davidin xarici aləmlə münasibətləri var idi?

Mənbə 7. Didqoroba – teatrlaşdırılmış tamaşa (2002-ci il) TAPŞIRIQ

11. Necə fikirləşirsən, Gürcüstan kimi kiçik bir ölkə üçün beynəlxalq əlaqələrin hansı əhəmiyyəti vardır.

12. Bu gün Gürcüstanın müasir güclü ordusunun yaradılması işində ölkəyə kim köməklik göstərir?

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

77

8.10

QURUCU DAVID

Mənbə 1. David Ağmaşenebelinin mis sikkələri

Müasir hökmdar necə olmalıdır ki, David kimi ölkənin gələcəyini yaratsın?

Birləşmiş gürcü çarlığında David müxtəlif ölkələrlə əlaqələrə və ticarətin inkişafına böyük diqqət yetirirdi. Çarın əmri ilə karvan yolları çəkir və onların rahatlığına göz – qulaq olurdular.

O zaman bu cür yollarda karvanlar üçün nisbətən dar zolaq şəkilində daş döşəyirdilər. Karvançılar üçün isə, gecələmək üçün, müəyyən məsafəyə əsasən yollarda əlahiddə qonaq evləri – funduklar tikilirdi. Orada tacirlər və onların yanındakı şəxslər dincələ və gecəni keçirə bilirdilər. Sel sularının yollarda karvanların hərəkətinə mane olmaması üçün, bir çox hallarda çaylarda və dərin dərələrdə körpülər tikirdilər. Belə körpülərdən bəziləri bizim vaxtımıza qədər gəlib çatmışdır, məsələn, Abxaziyada, Kartlidə və Klarcetidə də. Ticarət – sənətkarlığın inkişafı üçün David Qori şəhərini yenilədi. Orada gürcülərlə yanaşı ermənilər də alış-veriş edirdilər.

Tbilisi əhalisi üçün, xüsusən, müsəlmanlar üçün ticarət əsas məşğuliyyət idi və o böyük qazanc gətirirdi. Çar xəzinəsinin doldurulması üçün çar ticarətlə əldə edilmiş vergilərdən istifadə etmək qərarına gəldi. müsəlman tacirlərinin Tbilisidə qalmaları üçün David onlara güzəştlər müəyyənləşdirdi.

Müsəlman məhəllələrində donuz olması, öldürülməsi və ətinin satılması qadağan edilmişdi. David müsəlman kitab əhlinə və ruhani şəxslərə hörmətlə yanaşırdı. Layiq olduqları halda, onları mükafatlandırırdı da.

TAPŞIRIQ

1. Mülahizə yürüdün, ticarətə imkan yaratmaq üçün David hansı tədbirləri görürdü. Bu gün bu məqsədlə nə edilir?

2. Sənin fikrincə, yolların çəkilməsinin hansı əhəmiyyəti vardır.

Bu gün mövcud olan əhəmiyyətli yollar (məsələn avtoban barədə) məlumat axtarıb tap.

3. Mülahizə yürüt, ölkənin irəliləməsində ticarətin inkişafının hansı əhəmiyyəti vardır.

4. Sənin fikrincə, David nəyə görə müsəlman tacirlərinə güzəştlər müəyyən etdi.

5. Mülahizə yürüt, nəyə görə müxtəlif millətlərin və dinlərin insanlarına dözümlülük münasibəti göstərilməlidir.

78

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mənbə 2. Qelati monastırı və akademiyası. Akademiyaya mürəbbilər mürəbbisi rəhbərlik edirdi. Tədris müəssisəsində həndəsə yəni “ölkənin ölçüsü”, hesab – “say” musiqi, astronomiya və başqaları öyrədilirdi.

Müasir dünyada, ölkə nə qədər daha çox yüksək inkişaf etmişdirsə, o dərəcədə də daha çox təhsilə qiymət verir. Çar David öz çarlığında təhsilin yayılmasına böyük diqqət yetirdirdi.

Gürcü gəncləri ali təhsilə yalnız xaricdə yiyələnə bilirdilər, çünki o zamana qədər Gürcüstanda belə idarə mövcud deyildi. David buna da əncam çəkdi. 1106-cı ildə o Qelati monastırını tikməyi qərara aldı. Elə oradaca ali məktəb – akademiya yaradıldı. Çar buraya xaricdə fəaliyyət göstərən kitab əhlilərini – İoane Petridzini və Arsen İğaltoelini dəvət etdi.

Davidin çarlığı gürcü monarxiyasının bünövrəsini qoydu ki, bu da 100 ildən çox ömür sürdü.

Mənbə 3. Məşhur insanlar təhsilin əhəmiyyəti barədə Sokrat, yunan filosofu: “ən böyük yaxşılıq bilikdir, ən böyük pislik isə – cəhalətdir”.

Akaki Tsereteli, “hər bir xalqın xoşbəxtliyinin və xoşgüzəranın mənbəyi yalnız təhsil idi və təhsil olaraq qalır”. İlya Çavçavadze, “ölkə təkcə bununla gücsüz deyildir ki kasıbdır, həmdə ona görə bu vəziyyətdədir ki bilikli, açıq fikirli, qəlbi işıqlı insanları yoxdur”.

TAPŞIRIQ

6. Xarakterizə et, Qelati monastırının tikildiyi zaman Davidin çarlığında vəziyyət necə idi. Müəyyənləşdir, çarın ali təhsil ocağının yaradılması barədə qərarını Davidin dövlət planları necə xarakterizə edir.

7. Bu gün harada ali təhsil almaq olar? Yadına sal, müasir universitetin yaradılmasına kim rəhbərlik edirdi?

8. Mülahizə yürüt, nəyə görə belə hesab edirsiniz ki, təhsil ölkənin inkişafının səviyyəsini müəyyənləşdirir.

TAPŞIRIQ

9. Mənbə 3 barədə mülahizə yürüt. Bu məşhur insanların söylədiklərini necə başa düşürsən?

Necə ola bilər ki cəhalət yəni savadsızlıq pisliyin səbəbinə çevrilsin? Təhsil nəyə görə xalqın xoşbəxtliyinin və xoşgüzəranının mənbəyidir? İlya Çavçavadze nəyə görə belə hesab edirdi ki, ölkənin zəifliyinin başlıca səbəbi təhsilli insanların azlığıdır?

10. Davidin çarlığı illərində baş vermiş sənə tanış olan hadisələri zaman oxuna köçür. Onlar arasında, sənin fikrincə, ən əhəmiyyətli hesab etdiklərini ayır. Cavabı əsaslandır.

11. Mülahizə yürüdün, sonraki nəsillər Davidi nəyə görə “Qurucu” adlandırdı?

12. “David və onun dövrü” mövzusunda inşa yaz(ən azı 200 sözdən ibarət).

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

79

8.11

BIRLƏŞMIŞ GÜRCÜSTANDA DÖVLƏT IDARƏÇILIYI Birləşmiş Gürcüstanda dövlət idarəçiliyi necə idi və bu gün necədir?

Davit Ağmaşenebelinin çarlığı illərində dövləti idarə etmənin aşağıdakı sistemi formalaşdı: mərkəzi hakimiyyət – çar sarayı və yerli idarə etmə – ölkə boyu intizam yaradan məmurlar.

Mərkəzi hakimiyyət paytaxtın çar sarayında yerləşirdi. Ayrıayrı dövlət idarələrinə müvafiq vəzirlər idarə edirdilər.

TAPŞIRIQ

1. Yadına sal, xəritənin (səh. 74 ) köməyi ilə, Gürcüstanın çarlığı necə birləşdi və hansı ərazilər David Ağmaşenebelinin çarlığı dövründə dövlətə birləşdirildi.

2. Yadına sal, David Ağmaşenebelinin dövründən birinci vəzirin adı nə idi.

Mənbə 1. Gürcü döyüşçüsü ÇAR

Mdziqnobatuxuses-Çxondidelini – Əhəmiyyətli dövlət məsələlərinin həllində iştirak edirdi və Ali Məhkəməni idarə edirdi. Qalan vəzirlər ona tabe idilər.

Amirspasalari – Qoşunun baş sərkərdəsi, qoşunu toplamaq və məşq etdirmək həvalə olunurdu, müharibədə isə, əgər çar özü iştirak etmirdisə, sərkərdəlik.

Mənbə 2. Davidin vaxtındakı gürcü dövlətinin idarəçilik sxemi

80

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Mecurculutuxusesi – dövlət gəlirlərini tənzimləyirdi, vergilərə və gömrük toplanmasına nəzarət edirdi.

Mandaturtuxusesi – Sarayın və çar məiyyətinin işlərini qaydasına salırdı. Dövlətdə qayda qanunu müdafiə edirdi.

Eristavlar – çarın məmurları idilər və eristavlıqları idarə edirdilər: vergiləri yığırdılar, eristavlığın qoşununa başçılıq edirdilər və yerli məhkəməni idarə edirdilər.

TAPŞIRIQ

3. Sənin fikrincə, eristavlar nəyə görə məhz bilavasitə çara tabe idilər.

4. Sənin sözlərinlə formalaşdır, çar dövləti necə idarə edirdi.

5. Yadına sal, əsasən, keçmişdə Gürcüstanda təsərrüfatın hansı sahəsi inkişaf etmişdi. Bu gün təsərrüfatın hansı sahələri inkişaf etmişdi?

Gürcüstanda keçmişdə torpaq dövlətə yəni çara mənsub idi ki bunu da o xidmət ləyaqətinə görə eristavlar arasında bölürdü. Eristavlar çardan aldıqları torpağı aznaurlara verirdilər. Aznaurların torpağını onun üzərində yaşayan kəndlilər becərirdilər və vergi ödəyirdilər.

Vətəndaşlar vergiləri bu gün də ödəyirlər. Dövlətin mövcudluğu üçün bunlar zəruridir. Vergilər şəkilində xəzinəyə daxil olan vəsaitlərlə dövlət müxtəlif idarələrin (parlamentin, hökumətin, bütün hökumət idarələrinin) fəaliyyət göstərməsini təmin edir, yollar çəkir, körpülər salır, məktəblər tikir bağlar salır, uşaq və idman meydanları yaradır, xalq bayramları təşkil edir və mədəni tədbirlər keçirir, sosial cəhətcə mühafizə olunmayan əhalini, səhiyyəni və s. maliyyələşdirir.

Mənbə 3. Gürcü kəndlisi

Mənbə 4. 26 may xalq bayramı

Mənbə 5. Uşaq və idman meydanları

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

81

LÜĞƏT

Bələdiyyə – özünüidarə şəhəri, yaxud özünüidarə icması, hansının ki, özünün inzibati sərhədləri və mərkəzi, eləcə də, idarə edici orqanları – qamqeoba, meriya və sakrebulosu vardır.

Artıq XIX əsrin əvvəlindən Gürcüstanda çar yoxdur. XX əsrin 90-cı illərində müstəqilliyin bərpasından sonra ölkənin idarə olunma sistemi yenidir. Gürcüstanın başında xalq tərəfindən seçilmiş parlament durur. Ölkə başçısını – baş naziri, hansı ki, ölkəni idarə edir, parlament təyin edir və təsdiq edir. Baş nazir hökumətin tərkibini – nazirləri parlamentə təqdim edir, o da öz növbəsində onu təsdiq edir. Buna görə də hökumət parlament qarşısında məsuliyyətlidir(cavabdehdir). Gürcüstanın əsas qanununa, yəni konstitusiyaya əsasən, prezident dövlət başçısı hesab olunur, onun səlahiyyətləri məhdudlaşdırılmışdır. O, Silahlı Qüvvələrin Ali baş komandanı hesab olunur və Gürcüstanı müxtəlif beynəlxalq görüşlərdə təmsil edir. Əgər Parnavazın dövründə Kartli çarlığı eristavlıqlara bölünmüşdürsə, müasir Gürcüstan iki muxtar respublikaya (Abxaziyaya və Acarıstana) və 79 bələdiyyəyə bölünür. Bələdiyyələr doqquz regionda birləşmişlər ki, burada hökuməti dövlət nümayəndəsi – qubernator təmsil edir.

Prezident Gürcüstan Parlamenti

Baş nazir

TAPŞIRIQ

8. Məlumat topla, sənin regionunda hansı bələdiyyələr mövcuddur.

Sən hansı bələdiyyədə yaşayırsan?

9. Son iki il ərzində sən artıq bələdiyyənin adına bu və ya digər problemin həll edilməsi üçün bir neçə məktub yazmışsan. Bununla əlaqədar, ehtimal yürüt, bələdiyyələrin öhdəsinə hansı funksiyalar düşür.

Daha bir məktub yaz, orada yerli özünü idarəyə sənin şəhərinin/kəndinin/ regionunun əhəmiyyətli problemlərinin nizama salınması üçün təklif et.

82

BIZIM GÜRCÜSTAN 6

Nazirlər kabineti (nazirlər) Müdafiə

Maliyə Xarici işlər

Daxili işlər

Mənbə 6. Müasir Gürcüstanın dövlət idarəçilik sxemi

Və s.

TAPŞIRIQ

6. Cədvəl tərtib et: keçmişdə və yeni Gürcüstanda idarəçilik.

7. Müasir nazirləri Davidin dövründəki vəzirlərə uyğunlaşdır (mənbə 2, səh. 80)

NƏ BİLİRƏM VƏ NƏ BACARARAM 1. Sinif

yoldaşların ilə birlikdə, qeyd olunan layihənin həyata keçirilməsi yollarını fikirləş və onu həyata keçir.

BIZ EKOLOJI TƏMIZLIK UĞRUNDA MÜBARIZƏ APARIRIQ

Layihənin adı

Problemin təsviri

Layihənin məqsədi

Tədqiqatlara əsasən müəyyənləşdir ki, son illərdə Gürcüstanın bir çox şəhərində hava müəyyən olunmuş həddən bir neçə dəfə çox çirklənmişdir. Hava ilə birlikdə, digər ekoloji göstəricilər də pisləşmişdir.

Müxtəlif iqtisadi problemlərin aşkar edilməsi və ona qarşı mübarizə. Qeyd edilən problem ilə əlaqədar, cəmiyyətdə fəal məlumat kampaniyası başlanmışdır. Onlara qoşul, plakat çək və sinif yoldaşların ilə birlikdə hər yerdə məlumat görüşləri planlaşdır, harada ki mümkün ola bilər. Yadında saxla, “hamımız eyni hava ilə nəfəs alırıq!”

2. Qarşıda

yay tətilidir. Sağlamlığınızı möhkəmləndirməyə qayğı göstərmək lazımdır. Ona görə də idman meydançası təşkil etmək üçün və yaxud üzgüçülük hovuzunun tikilməsi ilə əlaqədar qamqeobanın adına ərizə fikirləşin. ● Qamqeobanın adına məktub yazın, orada sizin tərəfinizdən əvvəlcədən seçilmiş yerdə idman meydançasının yaradılması və yaxud üzgüçülük hovuzunun tikilməsi xahişi ilə müraciət edin. ● Ərizədə əsaslandırın, bu meydanın göstərilən yerdə qurul­ masını və yaxud hovuzun tikilməsini nəyə görə arzu edirsiniz.

DÖVLƏT – BIZIM GÜRCÜSTAN

83