ONLINE UČENJE

Dušan Kljakid

Online učenje e-learning Dolazi vrijeme online učenja.

Jesmo li spremni?

100 80 60

East West

40

North 20 0 1st Qtr 2nd Qtr 3rd Qtr 4th Qtr

0

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Mr sc. Dušan Kljakić

ONLINE UČENJE Dolazi vrijeme online učenja.

Jesmo li spremni?

Sarajevo, 2010 1

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

PREDGOVOR Na engleskom jeziku ima mnogo knjiga u kojima se piše o elektronskom učenju, o online učenju – iz pozicije učenika (studenta), nastavnika (instruktora), ili iz aspekta durštvenih potreba, posebno za visokim obrazovanjem, itd. Na jezicima naroda bivše nam domovine srpskom, hrvatskom, bosanskom, crnogorskom - skoro da nema knjige o online učenju. To istovremeno govori i o dosadašnjoj skromnoj primjeni elektronskog i online učenja u našim institucijama visokog obrazovanja i velikim proizvodnim sistemima. S druge strane, brojni su individualni korisnici koji se ovim učenjem koriste za dopunu sadržaja formalnog obrazovanja, za rješavanje zadataka i problema na radnom mjestu i za svoje lične potrebe.

Njima, kao i sadašnjim i bududim studentima namijenjena je ova knjiga. U njoj de nadi globalni pristup online učenju: zašto je aktuelno pripremiti se za online učenje, posebno u nerazvijenim zemljama, te prikaz nastajanja, implementiranja, širenja i usavršavanja elektronskog učenja (e-learning) i njegove posebne forme online učenja. Posebno je prikazano okruženje online učenja sa sadašnjom dominantnom tehnologijom i trendom promjena u okruženju online učenja. Čitaocu se, na kraju, preporučuje: Da se uključi u realni proces online učenja (demonstracija) Da se upozna sa zahtjevima koji se traže od uspješnog online studenta Da prati događaje i rasprave koje se vode u obrazovnim blogovima i da se aktivno uključuje.

Sarajevo, 30.06.2010. godine Dušan Kljakid

2

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

SADRŽAJ PREDGOVOR

2

Prvi dio DOLAZI VRIJEME ONLINE UČENJA Za održivi razvoj zemlje, polovina radne snage sa visokim obrazovanjem.

Strateška rješenja: privatni sektor i učenje na daljinu.

Afirmacija online učenja.

5

LITERATURA

8

Drugi dio ELEKTRONSKO UČENJE

9

I INTERNET U FUNKCIJI UČENJA Internet. World Wide Web. Učenje podržano novom tehnologijom.

Definicije učenja podržanog tehnologijom.

9

II ELEKTRONSKO UČENJE E-learning: Priča o stvaranju.

E-learning: Učenje za Net-generaciju.

Net-generacija. E-learning.

Tehnologije Web-okruženja. Praktične aktivnosti na Webu.

Programi i kursevi. Softver za izradu programa.

Miješano učenje (Blended learning).

Prve inicijative za implementiranje elektronskog učenja.

13

III A. B. C. D.

PUTEVI IMPLEMENTIRANJA ELEKTRONSKOG UČENJA Počeci elektronskog učenja i prva iskustva.

E-learning u programima i projektima Evropske unije.

Modernizacija sistema obrazovanja i osposobljavanja.

Potreba za specifičnom akcijom.

31

IV NOVI MEDIJI I NOVE TEORIJE UČENJA Web 2.0. Blog. Wiki. Podcasting.

Trendovi promjena u učenju.

Novi trendovi. Konektivizam: Teorija učenja za digitalno doba.

41

V FAZE RAZVOJA ELEKTRONSKOG UČENJA E-learning 1.0. E-learning 1.3. E-learning 2.0 Potencijali učenja e-learning 2.0. Nedoumice.

51

3

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Pogled naprijed. Mobilno učenje.

LITERATURA

57

Tredi dio ONLINE UČENJE Definisanje online učenja.

Provjerite jeste li spremni za online učenje.

62

OKRUŽENJE ONLINE UČENJA

64

I UVOD

64

II KARAKTERISTIKE DOMINANTNE TEHNOLOGIJE Učenje centrirano oko sadržaja kursa.

65

III POKRETAČI PROMJENA Neprilagođenost visokog obrazovanja savremenim potrebama.

Društvene mreže učenja.

Zanemareno neformalno učenje.

Potrebe doživotnog učenja.

67

IV TRAŽENJE ALTERNATIVNOG KONCEPTA Pritisci iz realnog svijeta.

Nezadovoljstvo postojedim sistemima.

Novi koncepti zahtijevaju izmijenjenu funkciju nastavnika i učenika.

69

V PERSONALNO OKRUŽENJE UČENJA Otvaraju se mogudnosti za „mobilno“ učenje.

Efekti socijalnog umrežavanja.

Potencijali PLE. Implikacije za obrazovne institucije.

71

VI ZAKLJUČAK

75

LITERATURA

76

Četvrti dio ŠTA DALJE?...

79

4

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Prvi dio DOLAZI VRIJEME ONLINE UČENJA Razvoj visokog obrazovanja u svijetu sada je u ekspanziji. Neki predviđaju da de 2020. godine, tj. za deset godina, 40% globalne radne snage biti radnici znanja - od programera za računare, naučnika, tehničara i tehnologa do administrativnih pomodnika i računovođa- sa potrebnim visokim obrazovanjem. U Sjedinjenim Američkim Državama ved danas 63% radne snage su radnici koji obrađuju informaciju (information workers) od kojih je svaki, svakog dana, bombardovan prosječno sa 1,6 gigabajta informacije putem elektronske pošte, izvještaja, blogova, tekstualnih poruka, poziva i drugog (Coombes, 2009).

Za održivi razvoj zemlje, polovina radne snage sa visokim obrazovanjem Svjetska banka u 1980-im i 1990-im godinama imala je za prioritet osnovno i srednje obrazovanje, a sada podstiče zemlje koje to još nisu uradile da razvijaju svoje sisteme visokog obrazovanja. I zaista, vedina zemalja sada ističe da žele da se pridruže društvu znanja, slijededi primjer razvijenih zemalja, gdje se stopa populacije od 18 do 23 godine sa visokim obrazovanjem (Age Participation Rate - APR) od 40 - 50% smatra neophodnom da država dobro funkcioniše u međusobno povezanom svijetu, da obezbijedi konkurentske sposobnosti i održivi razvoj (Uvalid-Trumbid, 2008).

U skladu s tim, upis studenata u zemljama u razvoju naglo je porastao. U posljednjih deset godina Kina i Indija udvostručile su broj studenata koji upisuju visoko obrazovanje. Kina je 2005. godine sa 16 miliona studenata dostigla SAD po broju studenata. Kina sada ima najmnogoljudniji sistem visokog obrazovanja u svijetu sa oko 25 miliona studenata, od oko 140 miliona studenata u svijetu, uključujudi vanredne studente.

Indija ima ambiciozne planove da svoju stopu APR sa sadašnjih 10% do 2012. godine podigne na 15%, a tu svaki procenat znači milion novih studenata.

Malezija planira da svoju stopu APR sa 39% podigne na 50% do 2010. godine.

Vlade Trinidada i Tobaga ciljaju na stopu APR od 60% do 2015. godine (sa 11,7% u 2007).

Strateška rješenja: privatni sektor i učenje na daljinu Takve planove nije mogude realizirati na tradicionalni način (obezbjeđivanjem učionica, radionica, laboratorija, studentskih domova) i postojedim izdvajanjem sredstava za visoko obrazovanje (ona su, po studentu, iz godine u godinu sve manja).

Izlaz iz ove situacije mogude je riješiti na dva načina: (1) razvojem ili uvođenjem privatnog visokog obrazovanja i (2) učenjem na daljinu, koje nudi online učenje i otvoreni univerziteti (Daniel & dr, 2009).

5

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Privatni sektor visokog obrazovanja Privatni sektor visokog obrazovanja danas je u naglom razvoju širom svijeta. U evropskim zemljama privatni sektor visokog obrazovanja obuhvata 5- 25% studenata, ali u nekim vanevropskim zemljama taj procenat je viši od 50%: Južna Koreja, Japan, SAD, Australija (OECD, 2009).

Institucije privatnog visokog obrazovanja posluju sa profitom pa su školarine visoke i mjesta na studiju zauzimaju relativno dobro stojedi mladi ljudi, koji uz školarinu treba da kupe udžbenike i plate skupi boravak u mjestu studija. U siromašnim zemljama, za vedinu potencijalnih studenata, ta mjesta su, kako geografski tako i finansijski, van domašaja.

Učenje na daljinu: online učenje i otvoreni univerziteti Online učenje, eLearning, i otvoreni univerziteti (open university) sve više se vide kao ključ rješenja kojim de se omoguditi pristup širokoj populaciji koja sada traži visoko obrazovanje, posebno odraslim, koji rade, i onima iz udaljenih ruralnih područja. To ilustruje primjer Indije koja predstavlja četvrtinu populacije svijeta u razvoju, sa tredim po veličini sistemom visokog obrazovanja u svijetu.

U Indiji učenje na daljinu predstavlja značajnu komponentu visokog obrazovanja.

Komisija za reformu sistema visokog obrazovanja Indije, u svrhu podizanja stope APR sa 7% na 14%, predložila je da se broj univerziteta od 350 poveda na 1500 do 2015. godine. U 2007. godini 24% svih upisanih – oko dva miliona studenata – bili su prijavljeni za učenje na daljinu – na 13 državnih otvorenih univerziteta i 106 institucija, vedinom javnih, na kojima je organizovan studij na dva načina, klasično i online. Neki od njih su tzv. mega-univerziteti, sa 100 000 ili više studenata (Daniel, 2007).

Vladin cilj je da se do 2010. godine 40% visokog obrazovanja u Indiji organizuje putem učenja na daljinu.

Otvoreni univerziteti Obrazovanje na daljinu počelo je u komercijalnom sektoru, kao dopisno školovanje. Javne institucije, posebno one koje se zovu otvoreni univerziteti, afirmisale su takvo obrazovanje u posljednjih trideset godina. One su transformisale dopisno školovanje u multimedijsko obrazovanje na daljinu i implementirale sisteme efektivne podrške studentu kao dopunu nastavnim sadržajima.

Jedan od najpoznatijih otvorenih univerziteta u Evropi je engleski UK Open University. To je univerzitet sa otvorenim pristupom, tj. prethodna akademska znanja i zvanja studenta nisu uslov za upis na vedinu dodiplomskih predmeta. Od osnivanja do danas na njemu je studiralo više od dva miliona studenata.

U Indiji postoji više otvorenih mega-univerziteta, a najvedi je Nacionalni otvoreni univerzitet „Indira Gandi“ sa 1,5 miliona studenata. To je najvedi jedinstveni

6

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

univerzitet u svijetu sa međunarodnom reputacijom čije usluge koriste i studenti u 26 drugih zemalja (Daniel, 2007).

Afirmacija online učenja Online učenje je tehnološka inovacija učenja na daljinu koje se, u različitim formama, primjenjuje više od 100 godina. U proteklih desetak godina online učenje je predmet brojnih rasprava, upoređivanja sa tradicionalnim učenjem u učionici, isticanja dobrih i loših karakteristika. Stoga je s pravom očekivana jedna ozbiljna meritorna ocjena o ovom učenju. Ona se upravo i pojavila. Ministarstvo obrazovanja Sjedinjenih Američkih Država u julu 2009. godine objavilo je rezultate višegodišnje studije „Evaluacija evidentirane prakse u online učenju“.

Sistematskim pretraživanjem istraživačke literature od 1996 do jula 2008. godine identificirano je više od hiljadu empirijskih studija online učenja. Analitičari su pregledali ove studije da bi našli one koje (a) upoređuju online i tradicionalno učenje u učionici, (b) mjere postignuda učenja, (c) koriste rigorozne istraživačke instrumente, te (d) koje sadrže adekvatnu informaciju. Meta-analitičari su našli da su se, u prosjeku, učenici u uslovima online učenja pokazali boljim od onih u uslovima nastave u učionici.

Postignuda učenja bila su veda u uslovima miješanog učenja – online učenje sa tradicionalnim u učionici – od onog cjelovitog u učionici (USDE, 2009).

Uz brojne pogodnosti koje pružaju inovativne tehnologije Web 2.0 (blog, wiki, društvene mreže, RSS i dr) i afirmativne ocjene brojnih tehnologa obrazovanja o njihovoj primjenljivosti u nastavi, u toku posljednjih 5-6 godina učinjeni su tek prvi koraci. U razvijenim zemljama, čije su škole dobro opremljene savremenom tehnologijom, u realizaciji su tek pilot-programi, ali je naglašen trend širenja primjene online učenja na svim nivoima obrazovanja.

Online učenje organizovano se primjenjuje na dodiplomskom i postdiplomskom studiju ved više od desetak godina, dok su niži stepeni obrazovanja doskora bili zanemareni. Bilo je izvještaja da su pojedine škole poneki predmet eksperimentalno izučavali online učenjem, paralelno sa izučavanjem u učionici.

Sadašnju sliku online obrazovanja najbolje prikazuje jedna studijska analiza stanja u Sjedinjenim Američkim Državama 2009. godine (Sloan-C, 2010). U jesen 2008. godine u visokom obrazovanju SAD bilo je 18, 2 miliona studenata. Od tog broja 4,6 miliona studenata bilo je uključeno najmanje na jedan online kurs, što je porast od 17% u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi studenata uključenih na online kurseve, vedinu čine studenti dodiplomskog studija (82%), a manji dio studenti postdiplomskog studija (14%). Sada više nego jedan od četiri studenta uzima najmanje jedan kurs online.

U jednom nedavnom pregledu primjene online učenja u SAD procijenjeno je da je u toku školske 2007/2008. godine više od milion učenika osnovne i srednje škole uzimalo online kurseve. Država Mičigen (SAD) prva je uvela obavezu za učenike srednje škole da prije mature moraju imati iskustvo online učenja (MVU, 2009).

7

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

LITERATURA Coombes, A. (2009). Don't You Dare Email This Story. The Wall Street Journal, May 17 2009. Preuzeto 26.juna 2009 sa adrese http://online.wsj.com/article/SB124252211780027326.html?mg=com-wsj Daniel, J. & dr. (2009). Breaking Higher Education's Iron Triangle: Access, Cost, and Quality. Preuzeto 25. juna 2009 sa adrese http://www.changemag.org/Archives/Back%20Issues/March-April%202009/indexma09.html Daniel, J. (2007). The Expansion of Higher Education in the Developing World: What can Distance Learning Contribute? Preuzeto 27. juna 2009 sa adrese http://www.col.org/resources/speeches/2007presentations/Pages/2007-0201.aspx Michigan Virtual University (2009). National Study Says Online Learning Students Out-Pace Those in Traditional Classrooms. Preuzeto 12. avgusta 2009 sa adrese http://news.prnewswire.com/DisplayReleaseContent.aspx?ACCT=104&STORY=/w ww/story/07-22-2009/0005064536&EDATE= OECD Factbook 2009. (2009). Public and Private Expenditure on Educational Institutions in Tertiary Education. Preuzeto 3. avgusta 2009 sa adrese http://lysander.sourceoecd.org/vl=1105989/cl=16/nw=1/rpsv/factbook2009/09/0 2/03/09-02-03-g1.htm Sloan-Consortium (2010). Learning on Demand: Online Education in the United States, 2009. Preuzeto 5. januara 2010 sa adrese http://www.sloanconsortium.org/publications/survey/pdf/learningondemand.pdf US Department for Education (2009). Evaluation of Evidence-Based Practices in Online Learning: A Meta-Analysis and Review of Online Learning Studies. Preuzeto 5. avgusta 2009 sa adrese http://www.ed.gov/rschstat/eval/tech/evidence-basedpractices/finalreport.pdf Uvalid-Trumbid, S. (2008). Guiding Learners in New Higher Education Spaces: What Role for UNESCO? Preuzeto 10. juna 2009 sa adrese http://wikieducator.org/images/2/2f/PID_329.pdf Sadržaj↑

8

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Drugi dio ELEKTRONSKO UČENJE I INTERNET U FUNKCIJI UČENJA U toku posljednjih desetak godina Internet je fundamentalno izmijenio praksu učenja i podučavanja, posebno na fakultetima i univerzitetima dobro opremljenim novom tehnologijom. Ova činjenica nije nigdje tako evidentna kao u transformaciji univerziteta sa učenjem na daljinu, koji nastoje da iskoriste beneficije izazovne infrastrukture informacione i komunikacione tehnologije za svoju osnovnu djelatnost, sa izgledima da poboljšaju kvalitet i smanje troškove nastave koju nude studentima. Šta je Internet i kakvo se učenje može obezbijediti na njemu?

Internet Internet je mreža velikih dimenzija povezana linijama za prenos podataka velikim brzinama preko modema, telefonskih linija, kablova, satelita i korisničkih DSL linija (engl. Digital Subscriber Line).

Internet je rezultat vizionarskog razmišljanja ljudi koji su početkom 1960-tih godina vidjeli veliku potencijalnu vrijednost u omogudavanju računarima da razmjenjuju informaciju o istraživanju i razvoju na naučnom i vojnom polju. Često se navode dva čovjeka kao «otac Interneta»: Leonard Kleinrock i J.C.R. Licklider. Prvi je prikazao proces «povezivanja kao na Internetu» u laboratoriji na Univerzitetu Kalifornija u Los Anđelesu, pri odbrani svoje doktorske disertacije. Drugi je iz Instituta za tehnologiju Masačusec, i važi za prvog pokretača Interneta.

Internet je počeo rad 1969. godine kao ARPANET, povezivanjem četiri velika univerzitetska računara na jugozapadu SAD. Internet je projektovan u periodu «hladnog rata», sa ciljem da obezbijedi mrežu komunikacija koja bi radila čak i kada bi neki njegov dio bio ošteden u nuklearnom napadu.

U početku Internet su koristili eksperti za računare, inžinjeri, naučnici i bibliotekari.

Tada je bilo teško raditi. Nije bilo personalnih računara, a malobrojni korisnici imali su da izuče upotrebu veoma kompleksnog sistema. U prvim godinama Internetom su prenošeni samo tekstualni dokumenti. Početkom 1970-tih godina univerziteti su počeli da upotrebljavaju elektronske table (engl. bulletin board) na svojim time-sharing sistemima. One su poslužile za razmjenu informacije među univerzitetima. Elektronsku poštu, e-mail, za ARPANET je prilagodio 1972. godine Ray Tomlinson.

9

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

World Wide Web Godine 1989. desio se događaj koji je mrežu Interneta učinio lakšom za korišdenje.

Tim Berners-Lee i saradnici iz Evropske laboratorije za nuklearnu fiziku predložili su izradu jednog sistema - protokola koji bi pomodu računara omogudio slobodan pristup raznim tipovima informacije i njihovo povezivanje. Taj sistem, koji je 1991. godine postao World Wide Web, ili Web širom svijeta, baziran je na hipertekstu, sistemu ugrađenih linkova u tekst, koji ga povezuju sa drugim tekstom. Običan tekst kodira se u hipertekst kada se izrazi posebnim jezikom koji je nazvan hypertext markup language, html. Takođe je razvijen i protokol za prenos hiperteksta (engl. hypertext transfer protocol, http), kao i sistem za jedinstveno adresiranje mjesta na Webu (engl. uniform resource locator, URL).

Web je engleska riječ koja označava tananu mrežu, poput one koju pravi pauk. Ona asocira na mrežu informacije (informacija nema masu!) na Internetu. Web je hipermedij koji objedinjuje informaciju pohranjenu na bezbrojnim računarima povezanim na mrežu Interneta. Ova dva pojma nekada se koriste kao sinonimi. Kada se želi istadi da se misli na informaciju pohranjenu na Internetu, tada se upotrebljava termin Web. Kada se misli samo na komunikaciju (e-mail) tada se upotrebljava termin Internet.

Interesovanje za Web i njegova ekspanzija čekali su na razvoj odgovarajudeg softvera. Mark Andreessen sa Univerziteta Ilinois bio je prvi u kreiranju Mosaica, programa za čitanje hiperteksta (engl. browser) koji je transformisao viziju Weba u praktičnu aplikaciju. Kasnije je Andreessen sarađivao i u kreaciji pretraživača Netscape Navigator. Yahoo i AltaVista takođe su među prvim pretraživačkim mašinama. Mnogo kasnije, 1998. godine, pojavio se Google, danas najsavremenija mašina za pretraživanje Weba, sa bazom od preko 20 milijardi web-stranica.

Kako je Internet upočetku finansirala Vlada SAD, on je tada bio korišden za istraživanje, obrazovanje i potrebe Vlade. Komercijalno korišdenje bilo je zabranjeno ako nije direktno služilo ciljevima istraživanja i obrazovanja. Ta politika nastavila se do 1990-tih godina kada su nezavisne komercijalne mreže počele da se šire.

Godine 2002. preko 600 miliona ljudi u svijetu koristilo se servisima Interneta, traženjem informacije na Webu i elektronskom poštom (e-mail). To je 10% od svjetske populacije.Tada je u Bosni i Hercegovini manje od 5% populacije koristilo Internet (daleko ispod svjetskog prosjeka!). Danas je broj korisnika Interneta u svijetu, pa i procent, višestruko vedi.

Koje mogudnosti za učenje pruža Internet, a posebno Web, i kakva je praksa danas u korišdenju Interneta za učenje u institucijama osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja?

10

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Učenje podržano novom tehnologijom Široki obim resursa, dinamička priroda sadržaja i nezavisnost od vremena i lokacije stvorili su od Interneta veliki potencijal za učenje. Ali, kako sve to najbolje iskoristiti?

Od svakodnevnih procesa koji se odvijaju u školskoj učionici, fokusirajmo pažnju samo na tri: komunikacija i kolaboracija, istraživanje i publiciranje.

Komuniciranje sa učenicima je integralni dio procesa učenja. Tipično, ova komunikacija se obavlja u učionici i sastoji se od interakcije između nastavnika i učenika u toj prostoriji.

Internet raspolaže mogudnostima da proširi tu komunikaciju na druge razrede učenika, druge nastavnike i eksperte za sadržaje. Ovakvi razgovori i resursi nisu uvijek neophodni u razredu, ali mogudnost da se proširi područje interakcija, različitost pogleda i širina pristupa koju učenici mogu uzeti u rješavanju problema može samo obogatiti okruženje učenja.

Istraživanje je svakako nova tema u školama, ali opet Internet nudi učenicima i nastavnicima novi način pristupa informaciji i materijalima. Jedna od trenutnih beneficija je proliferacija resursa i materijala koji su danas na raspolaganju učenicima i nastavnicima preko Weba.

Publiciranje radova učenika odražava njihovo poznavanje sadržaja nastavnog predmeta i činjenica proučenih u konkretnom razredu. Internet omoguduje nastavnicima i učenicima da o izradi zadataka sada razmišljaju drugačije nego ranije – kao o nečemu što de vidjeti ljudi širom svijeta i što može biti dodatak Internetu, kao upotrebljivi resurs.

Studenti koji stiču formalno univerzitetsko obrazovanje na mnogim fakultetima širom svijeta ved imaju određene predmete koje izučavaju preko Interneta, tj. online.

Mnogi zaposleni, kao i oni iz udaljenih ruralnih krajeva, za svoje doškolovanje upisuju se na koledže i univerzitete koji organizuju, dijelom ili u cjelini, online nastavu. U Sjedinjenim Američkim Državama 65% fakulteta koji nude postdiplomske studije, takođe nude postdiplomski studij online. Za dodiplomske studije stanje je skoro isto: 63% fakulteta uz tradicionalni studij (face-to-face) nudi i dodiplomski studij online.

Ovakvim oblikom studija – online - na jedan ili više kurseva samo na koledžima i univerzitetima Sjedinjenih Američkih Država 2004. godine upisano je 2,35 miliona studenata (The Sloan Consortium, 2005).

Najbrojniji univerzitet na svijetu sa organizovanom online nastavom, tj. učenjem na daljinu je Anadolu Univerzitet u Turskoj sa preko 500 000 studenata. Državni univerzitet u Njujorku (SUNY) je jedan od vodedih u svijetu koji nudi 100 kompletnih stepena i sertifikata, sa 4300 online kurseva godišnje, koji godišnje upisuje 100 000 studenata iz čitavog svijeta, a sa kojima radi 2 000 instruktora svjetske klase (http://sln.suny.edu). Open University u Hong Kongu obezbjeđuje kurseve i programe za 100 000 studenata. Universidad Nacional de Educacion a Distancia u Španiji ima oko 11

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

130 000 studenata. Osim toga, velike svjetske korporacije organizuju stručno osposobljavanje svojih radnika širom svijeta izradom programa za online učenje.

Procijenjeno je da de u Sjedinjenim Američkim Državama 2004. godine tržište e- učenja prevazidi sumu od 23 milijarde dolara, što je značajno povedanje u odnosu na dvije milijarde iz 1999. godine (IDC, 2001) Velike organizacione promjene i nova usavršavanja u visokom obrazovanju ubrzani su dinamičkim pomacima u globalnim digitalnim komunikacijama i sve sofisticiranijim tehnologijama učenja. Barijere za pristupanje mogudnostima učenja globalno su reducirane poboljšavanjem tehnologija učenja (Hanna, 1999).

Definicije učenja podržanog tehnologijom Internet je unio u rječnike novi termin za učenje, učenje preko mreže, tj. online učenje (engl. online learning). Online učenje je klasificirano kao jedan sveobuhvatni termin koji se odnosi na učenje pomodu računara i Interneta ili intraneta. Nivoi ovog učenja variraju, počevši od osnovnih programa koji uključuju tekst i grafiku kursa, vježbe, testiranje i snimanje rezultata rada, kao što su rezultati testa, pa sve do visoke sofistikacije. Sofistikacija bi mogla uključiti animacije, simulacije, audio i video sekvence diskusionih grupa sa vršnjacima i ekspertima, online mentorstvo, linkove na materijale pohranjene na intranetu ili na Webu i druge resurse obrazovanja (Urdan & Weggen, 2000).

Uz online učenje formirao se i termin online obrazovanje.

Online obrazovanje omoguduje studiranje kurseva visokog obrazovanja kroz elektronski medij Interneta. Svim materijalima kursa, uključujudi referentnu dokumentaciju, te kontaktima sa tutorima i kolegama studentima, pristupa se preko personalnih računara i telekomunikacija.

Online obrazovanje omoguduje studentima ranije nepoznatu slobodu da studiraju u virtuelno bilo kojoj lokaciji i bilo kojim tempom koji se može prilagoditi njihovim drugim uslovima, kao što su rad i porodica. Za sticanje diplome, dodiplomskog i magistarskog stepena, koji maksimalno traju pet godina, može se studirati danju i nodu u stanu, kancelariji, pa čak i u hotelskoj sobi, ako često putujete (Kearsley, 1999).

Srodni termini online učenju su učenje bazirano na Webu (engl. Web-based learning), učenje bazirano na tehnologiji (engl. technology-based learning).

Najzad, u učenju baziranom na novim tehnologijama spomenimo i oblik učenja nazvan učenje bazirano na resursu (engl. resource-based learning). Ovaj termin postao je popularan djelimično i zato što reflektuje nove trendove i napredovanja, kao i što služi kao krovni koncept koji pokriva termine kao što su otvoreno učenje (engl. open learning), fleksibilno učenje (flexible learning), individualizirano učenje, učenje potpomognuto računarom (computer aided learning), i učenje bazirano na projektu (project based learning).

12

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

U posljednje vrijeme u trendu je upotreba termina elektronsko učenje, ili elektronski podržano učenje, e-učenje (engl. e-learning, eLearning). Postoje različite definicije ovog učenja. Najkrada je definicija koju je dalo englesko Ministarstvo obrazovanja i vještina 2003. godine: «Ako neko uči na način da koristi informacionu i komunikacionu tehnologiju (IKT), on upotrebljava elektronsko učenje» (DfES, 2003).

Ova se definicija može razviti i po potrebi dopuniti sa više detalja.

Elektronsko učenje je način učenja pri kojem se koristi računarska mreža za dostavljanje informacije, za interakciju i unapređivanje procesa učenja. Pritom se mogu koristiti različite vrste računarskih mreža kao što su LAN, WAN ili Internet, zatim audio i videotrake, satelitski prenos, interaktivna TV i CD-ROM. Najavljeno je i skoro uključivanje mobilne mreže.

Sadržaj↑

II ELEKTRONSKO UČENJE

E-learning: Priča o stvaranju Elektronsko učenje, e-learning, ima svoje korijene u učenju na daljinu koje je omogudilo studentu da studira kod kude, ritmom koji sam izabere i upotrebom različitih medija. Upočetku informacija je bila u obliku knjige, a kasnije su ušle u upotrebu audiokasete i televizijske emisije. Ovo je sasvim tačno u slučaju Otvorenog univerziteta (Open University) koji je počeo rad 1970-tih godina u Velikoj Britaniji.

Organizacije koje su nudile kurseve obično su bili univerziteti i koledži koji su davali neki oblik akreditacije, kao i privatne institucije koje su nudile svoje forme certifikata.

Uvođenje mikroračunara donijelo je osvježenje učenju na daljinu, proširenjem mogudnosti rada. Upotrebom CD-ROM-ova omogudeno je da se informacija kursa lako distribuira i isporučuje. Ovaj medij nije dozvoljavao da se jednom proizvedeni sadržaj kursa mijenja ili usavršava. Pojava Interneta stavila je studentima na raspolaganje novi medij za prenos informacije - i učenja - preko vebsajta.

Upočetku Internet je upotrebljavan kao skladište za online materijal: skripta i drugi nastavni materijal za kurs koji se isporučuje. On nije viđen kao medij za podučavanje kompletnog kursa, ili dijela kursa. U narednim godinama sadržaj kursnog materijala uveliko je poboljšan, terminološki izdiferenciran i standardiziran: Studijski program za koji se dobija formalna kvalifikacija ili stepen, sastoji se od određenog broja kurseva.

13

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Kurs može biti dio jednog ili više studijskih programa, njemu se dodjeljuje odgovarajudi broj studijskih kredita ECTS. Kurs se sastoji od određenog broja modula (studijskih blokova).

Modul može biti dio jednog ili više kurseva, a sastoji se od određenog broja objekata učenja (learning object).

Objekt učenja je elementarni dio kursa i sastavni je dio jednog ili više modula.

Obrazovni sadržaj kurseva usavršavan je na univerzitetima uvođenjem kurseva za predavače, dozvoljavajudi im da razviju svoj sopstveni materijal upotrebom posebnog softvera za izradu sadržaja - CMS (content management system). Druge organizacije, koje nisu izrađivale materijale za svoje kurseve, nego su koristile gotove programe, uvele su softver za administriranje i vođenje učenja – LMS (learning management system). Taj sistem omoguduje studentu da pristupi programu i prati svoje napredovanje u kursu. On isporučiocu kursa omoguduje da nadzire aktivnost studenta i vodi administraciju registracije i pladanja troškova.

Napredniji aplikativni softver koji omoguduje kreiranje sadržaja kursa (CMS) sa administriranjem i vođenjem učenja (LMS), označava se kombinacijom akronima LCMS (learning content management system).

Univerziteti i privatni koledži vidjeli su potencijal za upis više studenata ako im omogude pristup akreditovanim kursevima preko Interneta. Velike kompanije kao IBM, Microsoft, CISCO i dr. među prvima su uključeni u elektronsko učenje, isporučujudi kurseve osposobljavanja, prvo o svojim proizvodima za svoje radnike, a zatim za širu publiku. Biznis e-learning proširio se po svijetu, ali zasad, Sjedinjene Američke Države prve su u svijetu po tehnologiji i po isporuci programa za e-learning.

E – learning: Učenje za Net-generaciju

Net-generacija Današnja generacija učenika u osnovnoj i srednjoj školi, pa i studenti na fakultetima, svi pripadaju generaciji rođenoj u doba Interneta. Savremeni psiholozi, sociolozi i pedagozi označavaju je sa Net-generacija (Net = Internet).

Po našem kalendaru, Internet se zvanično rodio u vrijeme Sarajevske olimpijade (1984. godine), a razvoj doživio nakon Dejtonskog sporazuma (1995. godine). Današnji učenici i studenti upoznali su računar Apple II još u dječijem vrtidu. Za djecu u vrtidu to 14

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

su bile alatke koje nešto rade. Ovladavanje tehnološkim vještinama značilo je djetetu da je više napredovalo od njegovih vršnjaka. U osnovnoj školi, u jednom broju porodica, kupljen je i prvi računar. Zatim je došlo i do prvog konektovanja na Internet.

To je bila dial-up konekcija, tj. povezivanje sa Internetom preko telefonske linije.

Konekcija je bila spora u poređenju sa današnjom broadband konekcijom, ali je omogudavala da se po Internetu surfa.

Net-generacija učenika i studenata odrastala je sa tehnologijom. Njen razvoj u Sjedinjenim Američkim Državama praden je i dokumentovan u stručnim časopisima, pa je danas i nama na raspolaganju. U nastavku navodimo neke konstatacije.

Djeca i tinejdžeri «Rođeni kada i personalni računar (PC, 1980.), 20% Net-generacije u SAD počelo je koristiti računar između 5. i 8. godine. Sa 16 do 18 godina skoro cijela generacija koristila je računare. Korišdenje računara još je vede među današnjom djecom. Među djecom od 8. do 18. godina, njih 96% izlazilo je online, tj. na Internet. Sedamdeset četiri procenta djece u kudi imaju pristup Internetu, a 61% ga koriste svakog dana» (Jones, 2002).

«Izloženost tehnologiji počinje u ranim godinama. Djeca sa 6 godina ili mlađa provode u prosjeku 2 sata dnevno za elektronskim medijima (TV, video, računar, video-igre), što se skoro izjednačuje sa vremenom provedenim u igri van kude. I jedna i druga aktivnost značajno prevazilaze vrijeme provedeno za čitanje (39 minuta).

Polovina djece ovog uzrasta koristila je računar, a 27% dnevno provodi više od 1 sata za tastaturom» (Kaiser Family Foundation, 2003) «Upotreba kudnih digitalnih medija (računar, video-igre, Internet) prevazilazi količinu vremena provedenog na pradenje TV programa (3 sata, uzrast 13-17 godina).

Treba napomenuti da učenici obično koriste istovremeno više od jednog medija. Za djecu i tinejdžere normalno je, dok su na Internetu, da istovremeno prate TV programe, govore preko telefona, ili slušaju radio. Preko 2 miliona američke djece uzrasta od 6 do 17 godina ima svoje web-stranice. U ovoj populaciji djevojčice su brojnije za 50%.»(Grunwald, 2003).

«Pristup računarima djeca i tinejdžeri uglavnom imaju kod kude. Od djece čiji su roditelji završili srednju ili osnovnu školu, 68% ima pristup Internetu u kudi. Od djece čiji su roditelji završili fakultet, 82% ima pristup Internetu. Slična je zavisnost i od porodičnih prihoda: 82% porodica sa godišnjim bruto prihodom od 50 000 dolara i više imaju Internet pristup u kudi; za one sa prihodom manjim od 35 000 dolara procenat je 66% (Siromašnima se smatraju porodice sa godišnjim bruto prihodom manjim od 19 000 dolara)» (Kaiser Family Foundation, 2003).

«Kako su personalni računari i Internet postali pristupačni kao telefoni, slanje instant poruka (SMS) je uobičajena komunikacija i mehanizam druženja. Sedamdeset procenata tinejdžera koristi instant poruke za međusobne kontakte, što je nešto 15

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

manje od onih koji koriste elektronsku poštu (E-mail) za vezu sa rođacima i prijateljima -81%». (Lenhart, Simon & Graziano, 2001).

Studenti «Odrastajudi sa širokim pristupom tehnologiji, Net-generacija studenata sposobna je za intuitivno korišdenje uređaja informacione i komunikacione tehnologije, posebno Interneta. Iako komotno koriste tehnologiju bez instruktivnog priručnika, njihovo razumijevanje tehnologije ili kvaliteta izvora je upitno.

«Net-generacija je više vizuelno opismenjena nego ranije generacije; mnogi se izražavaju korišdenjem slika. Oni su sposobni da uvežu slike, tekst i zvuk na prirodan način. Njihova sposobnost da se kredu između realnog i zamišljenog je trenutačna, proširujudi svoju pismenost daleko iza teksta. S obzirom na dobru dostupnost vizuelnog medija, njihova tekstualna pismenost možda je manje razvijena nego kod prethodnih generacija» (Frand, 2000).

Za istraživanje studenti radije koriste Internet nego biblioteku -73% (Jones, 2002).

Kako uči Net-generacija?

O tome kako se ponaša i kako uči Net-generacija postoji bogata literatura angloameričkih istraživača. Navodimo konstatacije jednog broja autora.

«Studenti Net-generacije preferiraju da uče radedi, više nego da im se kaže šta da rade. Studenti Net-generacije dobro uče putem otkrida – bilo samostalno ili sa vršnjacima. Ovaj istraživački stil osposobljava ih da bolje usvoje informaciju i upotrijebe je na kreativan, osmišljen način.» (Tapscot, 1998).

«Svi koriste računare za svoje obaveze u školi, ali i kao hobi. Imaju široko područje interesovanja, izvan svojih izabranih područja studiranja. Nisu usredsređeni samo na jednu stvar, iako su svi visoko motivisani i provode svoja interesovanja pasionirano.

Koriste posljednje tehnološke modele, bilo da je to mobitel, računar, MP3 plejeri ili digitalni fotoaparati. Očekuju da uređaj radi ispravno i da radi brzo. Postaju mrzovoljni ako funkcionisanje nije izazovno, a ako je izazovno, blistaju u kreativnim i inovativnim rješenjima. Oni uče radedi, ne čitajudi instrukciju iz priručnika ili slušajudi predavanje.

Ovo su učenici kojima se nastavnici moraju približiti.» (McNeely, 2004).

«Net-generacija često preferira da uči i radi u timovima. Pristup vršnjak-dovršnjaka (peer-to-peer) je uobičajen, takođe, gdje studenti pomažu jedan drugom.

Ustvari, Net-generacija smatra vršnjake povjerljivijim od nastavnika kad treba odrediti čemu posvetiti pažnju.» (Manuel, 2002).

Net-generacija je komfornija u okruženju bogatom slikama nego u tekstu.

Istraživači izvještavaju da de studenti Net-generacije odbiti da čitaju velike količine teksta, bilo da je to dugi zadatak ili duga instrukcija. Oni vole da urade stvar, a ne samo da razmišljaju ili govore o stvari.

16

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Netradicionalni studenti U isto vrijeme kada na fakultetima diplomiraju studenti prve Net-generacije, na iste fakultete upisuju se i netradicionalni studenti, tj. studenti vanrednog studija. Po izvještaju američkog Nacionalnog centra za statistiku obrazovanja, netradicionalni studenti sačinjavaju tri četvrtine svih dodiplomskih studenata. Oni su «netradicionalni» iz različitih razloga: zakasnili sa upisom, rade, imaju porodicu itd.

Polovinu broja netradicionalnih studenata čine odrasli.

Da slika bude potpunija (ono što sliku kvari) U realnom svijetu, uz podjelu studenata na tradicionalne i Net-generaciju, postoji i tzv. digitalna podjela obrazovnih institucija (digital divide). Neke škole su bogate tehnologijom, neke druge nisu.

Tehnologija je skupa. Ima škola koje mogu za sebe obezbijediti računarski laboratorij samo ako prime neku donaciju. Donirani računari obično su stari nekoliko godina i tehnološki su odslužili. Iako mogu poslužiti za osnovne vještine, ne mogu podržati savremenu tehnologiju. Kada se računar ili softver pojave na tržištu obično je njihov tehnološki vijek 2-3 godine. Zato se s pravom može postaviti pitanje kako Pentium II sa operativnim sistemom Windows 95 može da pripremi učenika ili studenta za svijet rada u kojem se koristi Windows XP? Postoje i drugi problemi koji zamagljuju realnu situaciju. Navedimo neke za koje nema brzih rješenja.

Ima studenata koji sebi ne mogu omoguditi kupovinu personalnog računara, pa se moraju osloniti na tehnologiju u svojim školama. Neki studenti de tek na fakultetu sticati svoje prvo pravo iskustvo u radu sa tehnologijom.

Tehnologija mora biti relevantna i interaktivna u odnosu na nastavni program.

Nastavnik koji koristi PowerPoint na predavanju ne koristi tehnologiju interaktivno.

Studentima treba praktična primjena tehnologije, bilo da manipulišu podacima ili da proučavaju neke sadržaje. Studenti žele da komuniciraju jedan sa drugim, brzo i centralizirano. S druge strane, ako se fokus previše stavi na tehnologiju, gubi se iz vida prava namjena tehnologije – da olakša učenje u učionici.

Obrazovanje studenata je primarni cilj fakulteta i univerziteta. Postizanje ovog cilja zavisno je od razumijevanja ovih studenata. U bududnosti sve više de biti studenata Net-generacije. Samo razumijevanjem studenata Net-generacije fakulteti i univerziteti mogu kreirati okruženje učenja koje de optimizirati njihove jake strane i minimizirati njihove slabosti.

17

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

E-learning E-learning, ili elektronsko učenje, prisutno je ved desetak godina, kao učenje olakšano i pojačano korišdenjem uređaja informacione i komunikacione tehnologije.

Takvi uređaji obuhvataju računar, CD-ROM-ove, digitalnu televiziju, prenosne i džepne računare i mobitele. Tehnologija komunikacija omoguduje upotrebu Interneta, elektronske pošte, diskusionih grupa, i sistema za kolaborativno učenje.

E-learning se koristi i za učenje na daljinu, kroz mrežu intraneta, i može se smatrati komponentom fleksibilnog (miješanog) učenja. Kada se učenje odvija ekskluzivno preko mreže, tada se naziva online učenje. Kada se učenje distribuira mobilnim uređajima kao što su mobiteli, prenosni i džepni računari, tada se učenje naziva mlearning.

Mobilno učenje (m-learning) i učenje preko mreže (online learning) su dva podskupa elektronskog učenja (e-learning). Sva tri ova skupa pripadaju učenju na daljinu.

Za razliku od učenja na daljinu, učenje u učionici (face-to-face) obezbjeđuje kontakt učenika i nastavnika, pa se naziva i kontaktno učenje.

U praksi, svaki od ovih tipova učenja kombinuje se sa učenjem u učionici (face-toface) dajudi mješavinu koja se naziva fleksibilno (blended) učenje.

Na slici 1 prikazani su različiti tipovi učenja, a svi pripadaju fleksibilnom učenju.

18

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Fleksibilno učenje Kontaktno učenje (u učionici / face-to-face)

Učenje na daljinu E-learning Online učenje

M-learning

Učenje na daljinu bazirano na papiru

Slika 1. Podskupovi fleksibilnog učenja

(Brown, 2004)

Projektanti softvera za e-learning nastoje da ograniče fokus svog rada na isporuku kursa i sadržaj, dok obrazovne institucije zahtijevaju mnogo šire područje obrazovnih usluga. Sistemi za elektronsko učenje kao što je Moodle (http://www.moodle.com) nude rješenja za učenje centrirano na studentu, izgrađeno na pedagogiji sociokonstruktivista. Tu studenti konstruišu svoje znanje kroz diskusije, jačajudi time svoje vještine razmišljanja.

Napredak u tehnologiji omogudio je kreiranje boljih rješenja za kolaborativno učenje bazirano na Webu. Asinhrone aktivnosti koriste tehnologije kao što su blog, wiki i diskusione grupe i dozvoljavaju učesnicima da sarađuju kada im vrijeme odgovara. Sinhrone aktivnosti događaju se sa svim učesnicima okupljenim u istom trenutku, kao što su čat- sesije, virtuelna učionica ili konferencija.

Tehnologije Web-okruženja Učenje je proces sticanja znanja, razvijanja vještina, formiranja pogleda i stavova u individualnom interaktivnom odnosu studenta sa informacijom i okruženjem. Učenje je i socio-kulturna aktivnost jer se odvija u manjim ili vedim grupama i zajednicama studenata različitih kultura. U Web-okruženju komuniciranje među studentima, kao i komuniciranje sa nastavnikom / instruktorom, može se obavljati jednostavno, bez 19

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

obzira na geografske udaljenosti među njima. U Web-okruženju su i resursi za učenje, a raspoložive tehnologije Web-okruženja omoguduju i ocjenjivanje studentovih postignuda u učenju.

Tehnologije Interneta od interesa za obrazovanje, prema Centru za akademsku praksu (Centre for Academic Practice, CAP) Univerziteta u Varviku, Velika Britanija (www.warwick.ac.uk), mogu se grupisati u tri skupine, kao (1) resursi za učenje, (2) komunikacija preko računara i (3) ocjenjivanje potpomognuto računarom.

1. Resursi za učenje Mogu biti jednostavno plasirani Word dokumenti na Webu koje studenti učitavaju i štampaju, ili su to predavanja prezentirana u PowerPointu, digitalnom streaming videu i drugim interaktivnim programima..

2. Komunikacija preko računara Može se obavljati bilo kojim sredstvom kojim pojedinci i grupe «razgovaraju» međusobno. Glavne tehnologije sačinjavaju: Elektronska pošta (E-mail) – najpopularniji servis Interneta koji se koristi za razmjenu poruka među pojedincima. Korisnici šalju i primaju poruke kroz programe kao što su MS Outlook Express, Hotmail, Yahoo Mail, Eudora i dr., instalirane na svojim računarima. Korisnik može simultano poslati poruke na više adresa i pridružiti im datoteke (Word dokument, elektronsku tablicu, sliku). Ovim se olakšava kolaborativno online učenje.

Poštanske liste (Mailing lists) – komunikacioni kanali između grupa (many-tomany) kroz programe kao što su Listserv, Majordomo i Listproc. Pojedinci šalju poruke na poštansku listu, a primaju kopije svih poruka poslatih tamo.Može se koristiti za kolaborativne diskusije, rasprave, pa i osposobljavanje u okviru zajednica za učenje.

Međutim, suviše velike grupe mogu više ometati nego pomodi procesu učenja.

Novinske grupe (Usernet newsgroup) – poseban sistem Interneta koji omoguduje korisnicima da pročitaju i učestvuju u radu globalnih specijalizovanih novinskuh grupa; broj tema novinskih grupa je ogroman, a predmeti rasprave se kredu od standardnih do potpuno bizarnih.

Računarski konferensing (diskusiona tijela, liste vezanih diskusija) – koji omoguduje grupama ljudi da vode diskusiju čitanjem i postavljanjem tekstualnih poruka na računarski sistem. Prednost u odnosu na poštanske liste je što se poruke arhiviraju, a struktura diskusije se snima. Računarski konferensing široko se koristi za podršku učenju. Čat (Internet relay chat, IRC)- još jedan sistem Interneta koji omoguduje korisnicima da komuniciraju sinhrono - «uživo» - kostedi tekst ili telefon preko Interneta. Mnogi IRC programi kao što su MSN Messenger, ICQ ili Yahoo Messenger 20

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

nezavisni su od Weba, ali se mogu lansirati neposredno sa web-stranica. Softver na serveru drži podatke kad ste vi, i ljudi sa liste koje ste vi specifirali, online (na Internetu). Možete komunicirati pojedinačno (one-to-one) ili na konferenciji. Neki noviji sistemi imaju elektronsku tablu (electronic whiteboard) na kojoj nastavnik može ispisivati informaciju vidljivu svim učesnicima čata, simulirajudi situaciju u učionici.

Videokonferensing – sredstvo pomodu kojeg male grupe ljudi, geografski udaljene, mogu voditi diskusije u realnom vremenu, u toku kojih mogu jedni druge čuti i vidjeti i razmijeniti razne vrste podataka.

Hibridni sistemi (WebBoard,YahooGroups, SmartGroups, Forums) – kombinuju liste vođenih diskusija, čat i poštanske liste, omogudujudi korisnicima da se lako prebace iz jedne u drugu grupu, u zavisnosti od prirode diskusije. Jedan od besplatnih Internet servisa je YahooGroups koji korisniku omoguduje vođenje diskusije sa standardne elektronske adrese. On takođe omoguduje razmjenu dokumenata i slika.

Komunikacija preko računara može biti sinhrona (razmjena poruka u realnom vremenu) ili asinhrona (poruke se postave u bilo koje vrijeme, a čitaju ih i odgovaraju na njih drugi korisnici u vrijeme koje njima odgovara; drugim riječima, korisnici ne moraju biti online u isto vrijeme, kao što moraju u sinhronoj razmjeni). Elektronska pošta, poštanske liste, računarski konferensing – sve su asinhrone, dok su čat, telefon preko Interneta, i videokonferensing – sinhrone komunikacije. Svi ovi tipovi asinhronih i sinhronih komunikacija preko računara na raspolaganju su u Web-okruženju.

Koji tip komunikacije izabrati? Zavisi od vrste diskusije koju želite. Svaki tip ima svoju jaku stranu i svoje slabosti, kako u pogledu tehničkih pogodnosti za softver, tako i u pogledu tipa interakcije koju ohrabruje.

3. Ocjenjivanje potpomognuto računarom Može li se u Web-okruženju omoguditi učenicima da samostalno ocijene svoje napredovanje i razumijevanje programskih sadržaja? Bez povratne informacije od instruktora ili veoma sofisticirane vještačke inteligencije, to obično znači neku formu objektivnog testa, isporučenog u obliku online kviza. Kako je test objektivan i mogudi odgovori su poznati, povratna informacija može se automatizirati. Prema tome, učenici mogu odmah dobiti povratnu informaciju kao rezultat na testu. Ovakva primjena ocjenjivanja potpomognutog računarom za samostalno dijagnostičko ocjenjivanje može se obaviti brzo, a daje vrijednu povratnu informaciju o efektivnosti učenja.

Praktične aktivnosti na Webu Internet je snažno sredstvo za angažovanje misaonih aktivnosti studenata.

Pojedinci i grupe studenata mogu sarađivati na projektima, studenti mogu izraziti svoja sopstvena interesovanja, preuzimajudi odgovornost za prikupljanje informacije, i svako može komunicirati sa svojim vršnjacima, pa i ekspertima širom svijeta. Za 21

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

nastavnika / instruktora Internet otvara elektronska vrata ka resursima za učenje i praktičnim iskustvima ranije nedostupnim. Bez obzira koliko je specijalizirano područje interesovanja, na Internetu uvijek ima neko ko može ukazati na upotrebljive resurse.

Puni potencijal Interneta kao sredstva za učenje još se istražuje, a mogudnosti su ograničene samo našom maštom. Koledž Lewis & Clark iz Oregona, SAD (www.lclark.edu) navodi pet vrsta, ili formata, praktičnih aktivnosti učenja na Webu koje se mogu upotrijebiti u učionici.

1. Hotliste – Izrada hotliste je prvi korak za tekudu aktivnost učenja, a sastoji se u prostom sastavljanju liste resursa na Webu. To je kao da za određeni zadatak, ili temu, donesete iz biblioteke više knjiga sa sadržajima koji su relevantni za izradu zadatka ili obradu teme. Time obezbjeđujete: - dopunjavanje tradicionalnih nastavnih materijala - izbjegavate da studenti gube vrijeme u surfanju po Webu - svježu informaciju po izboru i interesovanju studenta - eliminaciju neophodnog fotokopiranja nastavnih materijala.

2. Multimedijska sveska (Multimedia Scrapbook) – Prikupljanje raznih izvora informacije i njihovo organizovanje u kategorije, kao što su fotografije, mape, izreke, činjenice, priče, audioklipovi (audiozapisi), videoklipovi (videosekvence) itd.

Korisno kada su studenti ved stekli izvjesno znanje o temi koja se izučava.

Studenti zatim biraju informacije iz prikupljenih resursa i ugrađuju ih u projekte, kao što su izvještaji, školske novine, web-stranice, PowerPoint prezentacije i dr. Šta se ovim postiže?

- Aktivnost centrirana na studentu - Studenti biraju aspekte teme koji lično njih interesuju - Omogudavanje studentima da kreiraju interesantnije izvještaje i prezentacije - Studenti imaju mogudnost da upotrebljavaju multimedijske alatke.

3. Predmetni uzorak (Subject Sampler) – Kada studenti steknu određeno znanje iz predmeta možete se zapitati da li su oni u tome afektivno angažovani. U tom cilju kreirajte predmetni uzorak. Pronađite pet-šest web-stranica o izabranoj temi koje sadrže elemente prakse, nečeg što treba uraditi, ili odslušati, ili razgledati. Zatražite da studenti izaberu jednu ili dvije web-stranice koje ih najviše interesuju. Šta time postižete?

- Ohrabrivanje studenata da se emotivno vežu za temu koju izučavaju - Ostavljate studentima da izaberu resurse po sopstvenom interesu i stilu učenja - Izazivate afektivan interes za temu koju dete obrađivati 4. Potraga za blagom (Treasure Hunt) – Izaberite 10-15 web-stranica i za svaku od njih pripremite pitanje na koje se traži odgovor. Web-stranice i pitanja upuduju studente da prouče kritične aspekte teme. Od studenata se zatim traži da 22

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

sintetizuju šta su proučili, da bi odgovorili na glavno pitanje na kraju Potrage za blagom.

Korisno da pomogne studentima proučavanje težih činjenica iz teme ili područja studiranja, i da sagledaju cjelinu. Efekti?

- Ohrabruje čitanje za specijalnu namjenu - Osnažuje izgrađivanje saradnje i konsensusa među grupama studenata - Traži od studenata produbljenu analizu i izvlačenje zaključaka.

5. WebQuest (Rješavanje problema) – Može se primijeniti na kompleksniju temu (problem), koja zahtijeva dublju analizu komponenata i rješavanje. Prije dijeljenja odjeljenja na grupe, svi studenti proučavaju osnovnu informaciju o temi (problemu). Nastavnik / instruktor prikuplja web-stranice i kategoriše ih prema posebnim ulogama, zadacima ili aspektima. Male grupe, pojedinci ili parovi studenata zadužuju se kao «eksperti» za jedan aspekt problema za koji se osposobljavaju čitanjem i razumijevanjem web-resursa . Kada se studenti ponovo okupe, oni otvaraju raspravu u cilju razmjene, vrednovanja i sintetiziranja informacije koju su obradili. Nakon toga studenti izvršavaju aktivnosti kao što je slanje poruka elektronskom poštom (konsultacije sa stručnim licima).

Korisno da pomogne studentima da prevaziđu simplicistički prilaz rješavanju kompleksnih problema. Šta omoguduje rad u WebQuestu?

-

Omoguduje savremene resurse iz različitih aspekata kompleksnog problema Ohrabruje čitanje sa razumijevanjem i vrednovanjem (vještine kritičkog čitanja) Zahtijeva razmjenu informacije i sintetiziranje materijala sa različitih stajališta Pomaže studentima da vide kako se razmišljanja ljudi razlikuju u pogledu rješavanja kompleksnih problema Proces ohrabruje respektovanje stajališta drugih studenata.

Primjeri za sve ove formate praktičnih aktivnosti učenja na Webu mogu se nadi na Internetu u velikom broju, traženjem pomodu ključnih riječi (Hotlist, WebQuest), odnosno fraza («Multimedia Scrapbook», «Subject Sampler», «Treasure Hunt»), na engleskom jeziku.

Koji format aktivnosti učenja na Webu izabrati?

Zavisi od cilja. Ako je cilj prikupljanje resursa – Internet linkova, kolekcija multimedijskih materijala – treba izabrati Hotlist ili Multimedia Scrapbook .

Za napredno učenje, možete se odlučiti za izgrađivanje, odnosno akumuliranje znanja (Treasure Hunt), promjenu ponašanja studenta (Subject Sampler) ili rješavanje problema (WebQuest).

23

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Jedna napomena. Svi materijali na Webu su, uglavnom, na engleskom jeziku.

Studenti koji su položili engleski jezik ovdje imaju životnu priliku da vide zašto su to morali učiti, kakvu korist od toga imaju. Uz rječnik, sada im je na raspolaganju neizmjerno bogatstvo informacije na Internetu.

Programi i kursevi Obrazovanje, tradicionalno ili bazirano na Webu, uključuje rad eksperata za organizovanje sadržaja, sekvence nastavnih aktivnosti, strukturu zadataka, set interakcija, i evaluaciju procesa (Harasim i dr., 1995).

Kurs koji je projektovan ili adaptiran za isporuku preko Weba, isporučuje se u jedno okruženje različito od tradicionalne učionice, pa projektovani proces za ovo okruženje namede razmišljanje o nizu pedagoških postavki, uključujudi potrebu: -

promjene uloge instruktora od predavača ka pomagaču ili voditelju procesa, vođenja studenata kroz nelinearno, hipermedijsko okruženje koje im omogudava da konstruišu znanje i značenje na nov način, izgrađivanja osjedaja za razrednu zajednicu i snaženje učenja ugradnjom kolaborativnih elemenata, osiguranja akademskog integriteta.

Odabrana pedagogija mora biti odgovarajuda za materijal, studente, instruktora i izabrani medij. Virtuelna učionica je nov medij i ima svoje jedinstvene karakteristike koje doprinose odabiru odgovarajude pedagogije (McCormack & Jones, 1998).

Glavne paradigme koje su u upotrebi u ovom okruženju uključuju slijedede (Bourne, 1998): -

Upotrebu računarskog konferensinga za podnošenje domadih zadataka, raspravljanje o idejama i pomod, Online materijale koji sadrže nastavni program, zadatke, literaturu za čitanje, probleme i interaktivne module učenja, Menadžment kursa koji uključuje podnošenje domadih zadataka, trenutno rangiranje i napredovanje studenta, Interakcije sa studentima koje uključuju elektronsku poštu, poštanske liste, čat, Audiosekvence predavanja, uživo i sa mogudnošdu učitavanja, Videosekvence predavanja, uživo i sa mogudnošdu učitavanja.

Još jedan kritični faktor može doprinijeti efektivnom online učenju. To je vebsajt razreda ili klase (The class Web site). Vebsajt razreda obezbjeđuje organizacionu strukturu kroz koju se učesnici mogu angažovati za rad sa materijalom kursa i jedni sa drugim (Palloff & Pratt, 1999).

Izrada materijala za Web razlikuje se od izrade štampanih materijala jer Web uključuje više čula (Porter, 1997). Projekt za Web mora biti čitljiv za oči, informativan i 24

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

imati jasne konceptualne i intuitivne putanje među dijelovima informacije. Korisnici žele navigaciju na vebsajtu koja nede izazvati konfuziju (Hall, 1997). Što je više interaktivnosti na vebsajtu, tim lakše de studenti razumjeti sadržaj kursa (Porter, 1997).

Mnogi autori se slažu da je interakcija značajna komponenta u jednom nastavnom programu. To je sredstvo kojim ljudi uče (Hall, 1997). Dalje, to je ključni sastavni element uspješnih kurseva i studenti ga moraju efektivno koristiti da bi postigli ciljeve učenja i bili zadovoljni stečenim iskustvom.

Interakcije u online učenju pojačane su alatkama koje su specijalno projektovane za ugrađivanje interakcije u virtuelnu učionicu, za sugestije o pristupima učenju u Web-okruženju, za identifikaciju i selekciju specifičnih aktivnosti učenja koje dobro služe u ovakvom online okruženju. Svaka alatka pruža specifične mogudnosti i ima svoje zahtjeve koji je čine odgovarajudom za određenu namjenu, ali ne za druge (McCormack & Jones, 1998).

Tako, uspjeh interakcija za učenje, bar jednim dijelom, zavisi od odabira odgovarajude alatke. U ovom prikazu ranije smo spomenuli te alatke (elektronska pošta, poštanske liste, novinske grupe, čat, hibridni sistemi...).

Mnogi primjeri kurseva nalaze se na Webu, predstavljajudi različite tipove komunikacije i interakcije između instruktora i studenata. Mogu se nadi primjeri različitih nastavnih pristupa, filozofija, aktivnosti i metodologija.

Softver za izradu programa Softver koji se upotrebljava za izradu programa i kurseva različitog je kvaliteta. Od prvih online kurseva koji su samo isporučili postojede studijske programe na Web, softver je u stanju stalnog usavršavanja. Postavljeni su novi zahtjevi za softver: da se studenti upisuju na kurs, da se prati njihovo napredovanje u elektronskom učenju, da se bilježe rezultati rada i učenja. Za takvo upravljanje procesom učenja, softver je dobio naziv Learning Management System (LMS). Ako se upravljanje odnosi na kurs u cjelini, softver se zove Course Management System (CMS).

Jedan od najvedih proizvođača softvera za online programe je organizacija Blackboard Inc. (www.blackboard.com). Njen softver The Blackboard Learning System upotrebljavaju hiljade institucija i milioni korisnika u svijetu. Zatim, tu su WebCT (www.webct.com), Trainersoft (www.trainersoft.com), i drugi. Sve su to «veliki igrači» sa skupom licencom za korišdenje programa.

Moodle je besplatni (!) paket softvera projektovan na pedagoškim principima, kao pomod edukatorima da kreiraju efektivne zajednice online učenja. Program se može besplatno učitati sa Weba (http://moodle.org), i može uslužiti od jednog nastavnika,

25

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

pa do 40 000 studenata. Moodle ima veliku i raznovrsnu zajednicu korisnika sa više od 50 000 registrovanih korisnika, koji govore 60 jezika u 120 zemalja.

Moodle je dijete Martina Dougiamasa koji je projektovao program radedi na svojoj doktorskoj disertaciji na Curtin University of Technology, Perth, Australia. On ga je izradio kao alatku (Course Management System) za svoj doktorat baziran na sociokonstruktivističkom pristupu online učenju.

Nedostatak vedine ovakvih sistema je što su zatvoreni, pa sadržaje kreirane u jednom sistemu nije mogude koristiti u nekom drugom sistemu. Da bi se obezbijedila upotreba sadržaja iz jednog sistema u drugom, dogovoren je referentni model SCORM (Sharable Courseware Object Reference Model) koji treba da posluži kao međunarodni standard za izradu online programa.

Tipovi akademskih programa Akademski programi za online učenje, izuzev onih na virtuelnim univerzitetima, uvijek se realiziraju jednim dijelom u tradicionalnoj učionici (licem-u-lice, face-toface). Ako se preko Weba realizira 80% i više sadržaja programa, smatra se da su to online programi (The Sloan Consortium, 2005). Ako sadržaji isporučeni preko Weba obuhvataju 30...79% ukupnog programa, takvi programi nazivaju se miješani/hibridni programi (blended/hybrid programs), tabela 1.

Proporcija sadržaja isporučenog online 0%

Tip programa

Tipičan opis

Tradicionalni

1 do 29%

Olakšan Webom

30 do 79%

Blended/ Hybrid

80+%

Online

Program se upotrebljava bez online tehnologije.

Sadržaj se prezentira usmeno ili pismeno Program koji koristi Web tehnologiju da olakša upotrebu u suštini tradicionalnog programa. Koristi Course Management System (CMS) ili web-stranice da izloži program i zadatke Program koji miješa online i face-to-face isporuku.

Značajan dio sadržaja isporučuje se online, tipično se upotrebljava online diskusija, a tipično ima i sastanke face-to-face Program čiji sadržaj se vedinom, ili u potpunosti, isporučuje online. Tipično, nema sastanaka face-to-face.

Tabela 1. Tipovi akademskih programa (The Sloan Consortium, 2005)

26

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Miješano učenje (Blended learning) Tradicionalna učionica bila je dominantna forma za transfer znanja najmanje 3 000 godina. Još i danas skoro 80% tog transfera provodi se u učionici. Posljednja univerzalna tehnologija u učenju, štampana knjiga, stara je više od 500 godina. Razvoj informacione i komunikacione tehnologije doveo je do bržih promjena u obrazovanju.

Samo u posljednjih 10 godina, uvedeno je više od 10 novih tehnologija za učenje i kolaboraciju. Prva iskustva sa ovim tehnologijama otkrila su mogudnosti za potpunije poboljšanje kvaliteta učenja, njegove efektivnosti, prilagođenosti i cijene. Sada postaje jasno da de iskustva učenja evolvirati do eksploatacije «miješanih» kombinacija tradicionalnih metoda i metoda učenja baziranog na tehnologiji (Singh & Reed, 2001).

Miješano učenje je jedno od vodedih trendova današnjeg obrazovanja. Ustvari, miješano učenje je kombinacija elektronskog učenja i tradicionalnog učenja u učionici, u cilju postizanja maksimalne efektivnosti učenja. Miješano učenje preuzima ono što je najbolje u isporuci elektronskog i tradicionalnog učenja, radi postizanja fleksibilnog, po cijeni prihvatljivog obrazovanja i osposobljavanja, kojem može pristupiti najširi auditorij, kako geografski, tako i u pogledu stilova učenja i nivoa obrazovanja (Clark, 2003).

Ključ miješanog učenja je selekcija prave kombinacije medija koja de dovesti do optimalnog rješenja. Mogu se kombinovati komponente online medija sa komponentama offline medija (tradicionalna učionica). Zatim ostaje problem selekcije prave smjese.

Offline komponente miješanog učenja mogu se svrstati u šest grupa: 1. Učenje samostalno (u kudi, na radnom mjestu) 2. Učenje uz tutora, voditelja ili mentora 3. Učenje u učionici (predavanja, laboratorije, seminari) 4. Štampani mediji (udžbenici, praktikumi, časopisi) 5. Elektronski mediji (audiokasete, audio-CD, videotrake, CD-ROM, DVD) 6. Radiotelevizijski mediji (TV, radio, interaktivna TV) Online komponente miješanog učenja mogu se, takođe, svrstati u šest grupa: 1. Online sadržaj za učenje (prosti i interaktivni resursi za učenje) 2. Elektronski tutor, voditelj ili mentor 3. Online kolaborativno učenje (e-mail, poštanske liste, čat, audiokonferensing, videokonferensing, virtuelna učionica) 4. Online menadžment znanja (pretraživanje baza, izvlačenje dokumenata) 5. Web (pretraživačke mašine, vebsajtovi, korisničke grupe) 6. Mobilno učenje (laptop, mobilni telefoni).

Selekcija komponenti za izradu smjese vrši se po kriterijima koji de dati najbolju kombinaciju kvaliteta učenja i cijene troškova. U projektovanju miješanog učenja mora se voditi računa o planiranim postignudima učenja, učenicima, njihovoj kulturi, raspoloživim resursima za učenje, elektronskoj infrastrukturi, obimu i mogudnostima opsluživanja predloženog rješenja.

27

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Dobri kokteli, normalno, nisu napravljeni od što vedeg broja raspoloživih pida. Oni su brižljivo sklopljena blenda komplementarnih ukusa, gdje suma nadmašuje sastavne elemente. U nekim slučajevima, kao što je viski, prosta malta je superiornija od blende! (Clark, 2003).

Prve inicijative za implementiranje elektronskog učenja Od početka 1980-tih godina veliki pomaci su napravljeni u području informacione i komunikacione tehnologije, sa brzim širenjem mikroračunara, razvojem kompakt diskova i postepenom konvergencijom telekomunikacija, televizije i računarske tehnologije. Izazov Interneta 1990-tih, kao jedne međunarodne mreže informacije, naveliko raspoložive za javnost, revolucionisao je mišljenje o tome kako se informacija može procesirati, distribuirati, prikupiti i upotrijebiti u svakoj sferi čovjekove aktivnosti. Danas je samo pitanje retorike govoriti o «informatičkom društvu», «informatičkoj eri» ili «informatičkoj revoluciji», kada se analizira uticaj informacione i komunikacione tehnologije na ekonomski i društveno-kulturni razvoj u zadnjoj polovini 20. stoljeda (Byron & Gagliardi, 2002).

Raspoloživost snažnih elektronskih mreža nudi mnoge nove mogudnosti za učenje i formalnim obrazovnim institucijama i široj zajednici. Elektronske mreže ne samo da daju pristup ogromnim količinama informacije, nego one omoguduju i vrijedno dijeljenje resursa, ideja i iskustava između zajednica studenata i nastavnika. U razvijenim zemljama uspostavljene su brojne formalne i neformalne mreže za studente i nastavnike, kako na regionalnom, tako i na nacionalnom, pa i na internacionalnom nivou.

Velika Britanija i SAD U Velikoj Britaniji na inicijativu Vlade, počev od 1998. godine, izgrađuje se nacionalna mreža za učenje National Grid for Learning, na kojoj se prezentiraju materijali za potrebe učenika u školama, za nastavak školovanja, za visoko obrazovanje, za bibliotekare, za doživotno učenje (http://www.ngfl.gov.uk). Problemi obrazovanja povjereni su specijaliziranoj agenciji BECTA, British Educational Communications and Technology Agency (http://www.becta.org.uk). Stalna izložba proizvoda za škole i posebni sajmovi najnovije opreme mogu se vidjeti na Internetu na adresi http://www.bettshow.co.uk.

U Sjedinjenim Američkim Državama implementiranje novih tehnologija u obrazovanje prati Fondacija Sloan (The Sloan Consortium, http://www.sloan-c.org).

Fondacija Sloan je najrazvijenija nacionalna američka asocijacija institucija i organizacija zainteresovanih za kvalitetno online obrazovanje. Ona sarađuje sa Odborom za koledže (College Board, http://www.collegeboard.com), asocijacijom čija misija je da poveže studente sa koledžima. Okuplja više od 5 000 škola, koledža, 28

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

univerziteta i drugih obrazovnih institucija. Svake godine Odbor za koledže opslužuje 3,5 miliona studenata, 23 000 srednjih škola i 3 500 koledža kroz programe i servise za upis na koledže, vodiče za studij, finansijsku pomod i dr.

Evropska zajednica Nedavna studija Evropske zajednice «New Learning Environments in School Education» identificirala je postojanje inovativnih trendova u teoriji i praksi okruženja za učenje. Nalazi iz studije sugerišu jasan pomak prema novoj paradigmi učenja. Nova paradigma učenja predstavlja pomak od instruktivizma ka konstruktivizmu. Izgleda da de vizije konstruktivista u bududem obrazovnom sistemu biti globalno prihvadene i dijeljene.

Nova paradigma učenja (elearningeuropa.info, 2005) ukazuje na niz potencijalnih promjena: 









Učenici kao pojedinci: Postaju aktivniji i odgovorniji za svoj sopstveni proces učenja; Planiranje učenja prema individualnim stilovima učenja: Planiranje učenja, različito za različite učenike, omogudujudi im da rade po svom individualnom stilu učenja i svojim tempom učenja; Fokus na socijalnu participaciju: Pojačan fokus na socijalnu participaciju, na razvijanje vještina međusobne komunikacije i saradnje (kolaboracije); Promjena uloge nastavnika: Od nastavnika kao izvora znanja, ka nastavniku – savjetniku, voditelju, kontroloru procesa učenja u parovima (pupil-to-pupil) i učenja u grupi, te koji svojim učenicima obezbjeđuje uslove za proces učenja; Od reprodukcije ka konstrukciji znanja: Od sposobnosti reprodukcije naučenih činjenica i znanja, ka kreiranju znanja. Učenici moraju biti aktivni učesnici u konstruiranju znanja kroz svoj sopstveni proces učenja, radedi samostalno i zajedno sa vršnjacima. Eksperimentisanje i istraživanje su značajni aspekti ovog aktivnog konstruisanja znanja; Reorganiziranje situacije učenja: Nova paradigma učenja unosi vjerovanje da de učenje dobiti reorganiziranjem situacije učenja na način da se tradicionalni način mišljenja vezan za nastavni program prevaziđe multidisciplinarnim pristupima i radikalno modificiranim planiranjem vremena i organizacije, i učenja i nastavnikovog rada.

Izgleda da je opšteprihvadeno da upotreba informacione i komunikacione tehnologije (IKT) sadrži veliki potencijal za podršku i transformisanje gore pomenutog pomaka ka novoj paradigmi učenja.

Vijede ministara Evrope podržalo je inicijativu elektronskog učenja (eLearning) i važnost IKT za obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji od 13. jula 2001. godine, podstičudi zemlje-članice «da nastave u svojim naporima za efektivnu integraciju IKT u sistemima obrazovanja i osposobljavanja». Ovi napori ved daju ohrabrujude rezultate.

29

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

U izvještaju «Evropska mladost u digitalnom dobu» za 2001. i 2002. godinu stoji da su postignuti inicijalni ciljevi programa «eEurope» o spajanju svih škola na Internet i osposobljavanju dovoljnog broja nastavnika, a da sada pažnju treba usmjeriti na obezbjeđenje boljeg okruženja za e-učenje, integrisanje IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja i bolji kvalitet infrastrukture telekomunikacija (širokopojasna konekcija na Internet).

U periodu 2004 – 2006. godina u toku je realizacija višegodišnjeg programa za efektivnu integraciju IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja u Evropi (eLearning Programme) koji su 5. decembra 2003. godine usvojili Evropski parlament i Evropski savjet. O tome opširnije u nastavku.

Strategija elektronski podržanog obrazovanja u Bosni i Hercegovini (Preporuke) U projektu «eObrazovanje u BiH – Preporuke» koji je finansijski podržala Asocijacija WUS Austrija, radna grupa, preporučujudi strategiju, navodi i slijedede (WUS Austria, 2005): Elektronski podržano učenje, kao važan aspekt u društvu znanja de zauzimati sve značajnije mjesto zbog razloga sve vedeg pritiska na obrazovne institucije za povedanjem obrazovnih mogudnosti, bez povedanja budžeta. Samo institucije sa dobrim kapacitetima u opremi i ljudstvu de modi odgovoriti takvim zahtjevima, i time se nametnuti na tržištu obrazovanja.

Da bi se omogudio što brži prelazak sa klasičnog, na kombinaciju klasičnog i elektronskog obrazovanja, neophodno je posjedovati opremu za podršku elektronskom učenju, te osposobiti nastavno osoblje za razvoj multimedijalnih sadržaja. Za tu svrhu na univerzitetima treba formirati centre koji de pružati tehničku, organizacionu i didaktičku podršku razvoju daljinskog obrazovanja.

Za razvoj elektronski podržanog učenja na fakultetima / univerzitetima potrebno je definisati budžetska sredstva za finansiranje centara za razvoj daljinskog obrazovanja, te za razvoj elektronskih obrazovnih sadržaja. Razvoj elektronskih obrazovnih sadržaja treba potencirati na poslijediplomskim studijima, gdje se dio prikupljenih novčanih sredstava od uplata kandidata treba striktno i namjenski koristiti u ove svrhe. Također je potrebno definisati procenat sredstava prikupljenih od upisnina dodiplomskih studenata koji de se uložiti u razvoj elektronski podržanog učenja, u prvom redu obrazovnih sadržaja.

Dodatni izvori za finansiranje ovih centara se mogu pronadi u njihovom tržišnom djelovanju, kroz ponudu namjenskih elektronskih kurseva razvijenih za potrebe privatnih i javnih kompanija, iznajmljivanje postojede opreme, ponudu klasičnih kurseva i seminara i sl.

Sadržaj↑ 30

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

III PUTEVI IMPLEMENTIRANJA ELEKTRONSKOG UČENJA E-learning danas obično ima formu online kurseva. Element kursa je - objekt učenja (Learning Object). Sastavljanjem ili organiziranjem objekata učenje dobija se sadržaj kursa. Standardima je utvrđen koncept objekata u rigorozne forme i utvrđena procedura kako se ovi djelidi sadržaja sastavljaju i organizuju u kurseve i pakete za isporuku na Internet.

Dominantna tehnologija koja se danas primjenjuje za organizaciju i isporuku online kurseva je sistem za upravljanje učenjem (Learning Management System, LMS). Ovaj softver postao je neizbježni dio okruženja učenja. Kompanije kao što su WebCT i Blackboard instalirale su proizvode na hiljadama univerziteta i koledža. Desetine hiljada instruktora i studenata koristi ove LMS sisteme. Sistem LMS preuzima sadržaj učenja i organizuje ga na standardan način, kao kurs izdijeljen na module ili lekcije, podržan nekim kvizom i testovima. Na mnogim univerzitetima i koledžima sistem LMS integrisan je sa postojedim informacionim sistemom studenata.

Postojedi sadržaji učenja organizovani su po tradicionalnom modelu učenja na daljinu i isporučuju se ili kompletno online (preko Interneta), ili u kombinaciji sa tradicionalnim seminarima, grupama studenata vođenih instruktorom. Kursevi su usklađeni sa propisanim nastavnim planom i programom i vremenom planiranim za njihovu realizaciju.

E-learning, kao svaka inovacija, prolazi kroz svoju prvu fazu razvoja i prihvadena je s oduševljenjem od edukatora mlađe generacije, ali i suočena sa oponentima konzervativnog tipa. Njegov razvoj posebno je trasiran u Sjedinjenim Američkim Državama i Evropi, a u posljednje vrijeme i u Australiji, Novom Zelandu i Kanadi.

A. POČECI ELEKTRONSKOG UČENJA I PRVA ISKUSTVA Početak i razvoj elektronskog učenja, e-learning, u SAD pripada univerzitetima.

Kako se to odvijalo u prvim danima prikazao je Chris Curran u studiji «Strategies for ELearning in Universities» (http://repositories.cdlib.org). Akademici su među prvima upotrijebili elektronsku poštu i World Wide Web prvenstveno za podršku njihovim istraživanjima, pristup informaciji i komuniciranje sa kolegama, a kasnije i kao dopunu u podučavanju studenata. Kao posljedica, mnoge od strategija koje se danas koriste na tradicionalnim univerzitetima potiču od prvih, obično skromnih pilot projekata i inicijativa pojedinih nastavnika. Mnoge od ovih prvih primjena uključivale su nešto više od izrade skripata i drugih nastavnih materijala dostupnih online, neki nastavnici išli su dalje, upotrebivši online tehnologiju za komuniciranje sa svojim studentima, za pristup spoljnim resursima, te – gdje su se interesi i mogudnosti podudarali – i za razvoj i nastavu kurseva baziranih na Webu.

Mnogi od ovih prvih programa izrađeni su od strane nastavnog kadra na fakultetima informatike, gdje je jaka sinergija između istraživanja i nastave, i dostupna infrastruktura za razvoj programa i njihovu isporuku na Internet. Slične sinergističke 31

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

mogudnosti (u istraživanju, nastavi) stimulirali su uključivanje pedagoških fakulteta, te odsjeka za nastavak studija. Kako je pristup željenim institucijama postao omoguden sa svakog mjesta, a iskustvo u korišdenju tehnologija raslo, online učenje proširilo se na programe drugih područja i institucija. Širenje pristupa mogudnostima obrazovanja Širenje pristupa obrazovanju, posebno vanrednom studiju i stranim studentima je cilj mnogih univerziteta. Pojedinci koji nisu imali mogudnost da na vrijeme pohađaju univerzitet, koji su zaposleni, koji stanuju daleko od odgovarajude obrazovne organizacije, a žele stedi opštepriznati stepen stručne spreme, koji se doškolovavaju u slobodno vrijeme, ili žele upisati postdiplomski studij – zainteresovani su za ovaj oblik online učenja.

Pristup stepenima obrazovanja na univerzitetu varira od jednog do drugog univerziteta. Jedan univerzitet u Velikoj Britaniji sa više od 20 000 studenata, situiran u provincijskom gradu, obezbijedio je široko područje kurseva za studente u kampusu.

Institucija ima dobru reputaciju za ponudu inovativnih kurseva i dugo iskustvo u radu.

Univerzitet nudi e-learning kao regularni, alternativni oblik nastave i puno je investirao u razvoj potrebne infrastrukture (hardvera, softvera, administrativnog sistema i nastavnog osoblja).

Inicijativa, razvoj programa i nastava za e-learning u ovoj instituciji su integralni dio redovnog rada univerziteta. Fakulteti univerziteta ohrabreni su da daju inicijativu za elearning programe, u skladu sa procedurom usaglašenom na centralnom odboru univerziteta. Prijedlozi, zajedno sa odgovarajudom procjenom potrebnih materijalnih sredstava, podnose se centralnom odboru na odobrenje. Fakultet kome je prijedlog odobren potražuje zajam iz sredstava prihoda.

Kurseve razrađuje postojedi nastavni kadar, a obično se baziraju na postojedim kursevima koji se održavaju u kampusu (pa ne treba dodatna akreditacija). Programi jednom izrađeni, postaju standardni dio nastavnog plana i programa studija na univerzitetu, na raspolaganju studentima u kampusu i van kampusa. Kurseve obično vode postojedi nastavnici. Mali broj spoljnih saradnika angažuje se, uglavnom, za studente van kampusa.

Ovaj primjer daje interesantnu ilustraciju dobro strukturiranog, akademski integrisanog, širom univerziteta pristupačnog elektronskog učenja.

Uticaj elektronskog učenja na širenje pristupa je pozitivan. Međutim, efekt jednakosti pristupa je problematičan. Disperzija raspoloživih tehnologija je takva da univerzalni pristup putem e-learninga ostaje teško uhvatljiv.

Obim ponuđenih programa Do 2001/2002. godine oko stotinu institucija bilo je uključeno u isporuku ovakvih programa, koji su nudili preko 300 certificiranih programa za oko 400 000 upisanih 32

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

studenata (20% svih upisanih na online kurseve «za kredit»). U jesen 2002. godine nekih 11% američkih studenata na visokoškolskim institucijama uzeli su bar jedan online kurs, a 33% njih imali su sve kurseve online (Curran, 2004).

U jednom novijem istraživanju na 1000 koledža i univerziteta u Sjedinjenim Američkim Državama (Sloan-C, 2005) objavljeni su slijededi podaci o stanju online obrazovanja: Broj studenata upisanih na online kurseve povedan je sa 1,98 miliona u 2003. godini, na 2,35 miliona u 2004. godini 65% univerziteta koji nude postdiplomski studij u učionici, takođe nude i online kurseve 63% koledža i univerziteta koji nude studij u učionici, takođe nude i online kurseve 44% institucija koje nude postdiplomski studij - Master´s, takođe nude i online programe U ovom istraživačkom projektu prihvadeno je da su online programi oni koji isporučuju online 80% ili više svojih sadržaja.

Podaci iz Evrope su oskudni. Centar za stručno osposobljavanje i usavršavanje zemalja-članica Evropske unije CEDEFOP objavio je 2002. godine rezultate prve primjene elektronskog učenja u stručnom osposobljavanje i usavršavanju u Evropskoj uniji «E-learning and training in Europe» ( http://cedefop.gr). Podaci su dobijeni od 800 organizacija uključenih u stručno osposobljavanje širom Evrope i to javni i privatni sektor, koledži i univerziteti, te radne organizacije koje se bave stručnim osposobljavanjem svojih radnika. Među njima je bilo 15% organizacija sa 1000 i više zaposlenih, te skoro 50% organizacija i institucija sa manje od 50 zaposlenih.

Prema postavljenim pitanjima obrađeni su njihovi odgovori.

Koliko je rasprostranjeno elektronsko učenje među organizacijama uključenim u osposobljanje za rad?

Skoro 20% organizacija uopšte ne koristi e-learning u aktivnostima osposobljavanja Oko 60% organizacija su i korisnici i isporučioci programa za e-learning Kako se osposobljavanje isporučuje?

U vedini zemalja EU više od 50% vremena utrošenog na osposobljavanje za rad održava se u učionici Značajan procent vremena za osposobljavanje uključuje i e-learning - u vedini zemalja EU više od 25%, ali varira (60% u Švedskoj, do 15% u Belgiji i Luksemburgu) Koliko je e-learning supstitut za osposobljavanje u učionici?

Veda upotreba elektronskog učenja ide uporedo sa reduciranim korišdenjem učionice Kakva je upotreba elektronskog učenja u pojedinim područjima?

Najveda je u području IKT - 43% vremena za osposobljavanje U tehničkom području – 35% U stranim jezicima – 30% U ostalim područjima 25-30% 33

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Koliko veliko je tržište za e-learning?

Snabdjevači/isporučioci sadržaja i materijala za osposobljavanje procjenjuju da tredina njihovog prihoda potiče od e-learninga (2001. godine).

Poboljšanje kvaliteta nastave Poboljšanje kvaliteta nastave i učenja kroz upotrebu nove tehnologije je primarni cilj univerziteta. Uobičajen je pristup da se e-learning upotrijebi kao dopuna tradicionalnoj nastavi, kao dodatna komponenta (opcija) procesu nastave i učenja. U programima ove vrste fokus je na nastavu redovnih kurseva za redovne studente u kampusu koji vode opštepriznatom stepenu stručne spreme i diplomi univerziteta.

Programi ove vrste tipično su integrisani dio standardnog nastavnog plana i programa, u kojem je učenje e-learning upotrijebljeno kao dopunska pedagogija za studente u kampusu (tj. učionici).

Jedan od starijh univerziteta u Zapadnoj Evropi može biti interesantna ilustracija razvoja i integrisanja e-learninga u nastavu u kampusu. Konkretni univerzitet, izložen promjenama, preživio je mnoge transformacije u toku pet stoljeda od njegovog osnivanja. I danas je vodedi evropski univerzitet, sa više od 25 000 studenata i međunarodnom reputacijom za istraživanje prirodnih i društvenih nauka.

Početak nastave bazirane na tehnologiji na ovom univerzitetu je počeo formiranjem radnog tima za istraživanje novih oblika nastave – sa posebnim osvrtom na potencijal nove tehnologije i naglaskom na učenje. Program za podršku istraživanju i inovaciji nastave bazirane na računaru ponuđen je svim profesorima toga univerziteta. Data je inicijativa za podršku inovativnoj nastavi i dogovorena platforma o izradi kurseva i drugog nastavnog materijala. Ocijenjeno je potrebnim da se primijeni bogatija pedagogija, čvrsto zasnovana na principima efektivnog nastavnog plana, razvijenog na konceptu da «studenti najbolje uče kad rade kao nezavisni kritički istraživači u okviru svoje discipline».

Univerzitet sada orijentiše svoj nastavni plan i program po konceptu «samostalno vođeni studij» u kojem student uči da stiče znanje samostalno, da ga razvija i primjenjuje. Sličnu strategiju, razvijenu u posebnom centru za tehnologiju učenja, primjenjuje još jedan od starijih univerziteta u Evropi (osnovan krajem 16. stoljeda) sa tekudim upisom od nekih 12 000 studenata.

Iako je učenje e-learning često upotrijebljeno kao dopuna tradicionalnoj nastavi u kampusu, na nekim univerzitetima je učenje e-learning prihvadeno kao primarna pedagogija – obično u tandemu sa tradicionalnom nastavom. Hibridne strategije ove vrste postale su uobičajene. Naprimjer, Tehnički fakultet u Virdžiniji sa 1 500 studenata ponudio je u jesen 2002. godine u isto vrijeme i online kurseve i tradicionalne kurseve. Usto, mnogi univerziteti su prihvatili miješanu – blended – strategiju, zamjenjujudi jedan dio tradicionalne nastave online kursevima. Naprimjer, Univerzitet Centralna Florida nudi oko 100 kurseva koji se realiziraju pola vremena u učionici, pola vremena online. Razlozi zašto univerziteti nude neke kurseve online 34

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

mogu biti različiti, od želje da omogude studentima širi izbor strategija za učenje, do potrebe da se smanji pritisak na nastavni prostor.

Efektivnost upotrebe e-learninga Koliko je efektivno upotrijebiti e-learning za poboljšanje kvaliteta nastave? U pogledu kvaliteta nastave postoji zabrinutost od razbijanja nastavnog procesa – posebno dozvoljavanjem ekspertu za sadržaje da pripremi materijale koje postepeno isporučuje instruktor/voditelj, efektivno sprečavajudi postojedu kritičnu interakciju između studenata i nastavnika.

Istina, otvoreni univerziteti efektivno rade u paraleli sa tradicionalnim obrazovanjem, zadovoljavajudi potrebe pretežno odraslih polaznika koji posjeduju karakteristike zrelosti i motivaciju potrebnu za uspjeh za ovaj alternativni vid nastave.

Postojeda iskustva pokazuju da je dobro projektovana online nastava efektivna, da nije forma nižeg nivoa.

Reduciranje cijene visokog obrazovanja Vedina prvih programa bili su eksperimentalni, ili pilot studije, često potpomognute sa strane, pa je razmatranje troškova bilo sekundarno u odnosu na izazov razvoja i isporuku inovativnih programa.

Očekivanje da de nastava bazirana na tehnologiji reducirati troškove obrazovanja nije nova. U proteklih desetak godina mnogi otvoreni univerziteti provodili su empirijske studije za procjenu cijene obrazovanja po studentu u odnosu na konvencionalne univerzitete. Ima razloga da se očekuju potencijalne uštede na fizičkoj infrastrukturi u odnosu na tradicionalnu nastavu, ali upoređivanje troškova održavanja dalo je pomiješane rezultate.

U nekim slučajevima strategije elektronskog učenja imaju manje direktan, ali značajan uticaj na troškove visokog obrazovanja. Nacionalna kooperativna mreža u Finskoj FVU (www.fvu.net) povezuje 21 univerzitet u Finskoj. Cilj FVU je da unaprijedi saradnju svih univerziteta u zemlji u pogledu korišdenja novih informacionih i komunikacionih tehnologija, uključujudi mogudnost online nastave. Ciljna populacija FVU mreže je 170 000 studenata finskih univerziteta, posebno onih koji žele da studiraju kredit-kurseve koje nemaju na svom univerzitetu. Olakšati virtuelnu međuuniverzitetsku mobilnost studentima je značajan strategijski zadatak Sporazumom između univerziteta dozvoljeno je studentima da studiraju i stiču kredite za kurseve položene na bilo kojem finskom univerzitetu. Na portalu FVU ističu se informacije o online kursevima i olakšicama koje imaju studenti, pristup online biblioteci, savjeti izrađivača programa i isporučilaca (o odgovarajudoj platformi za podršku elektronskom učenju) i pristup srodnim istraživačkim mrežama.

35

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Elektronsko učenje znatno se proširilo u posljednjoj dekadi i postalo značajan oblik nastave u visokom obrazovanju. Iako još nije ispunilo očekivanja koja su predviđali njegovi zastupnici, ono ima potencijal da postane značajan i uticajan oblik nastave u visokom obrazovanju.

B. E-LEARNING U PROGRAMIMA I PROJEKTIMA EVROPSKE UNIJE Krajem 2003. godine Evropski parlament i Savjet donijeli su odluku o prihvatanju višegodišnjeg programa (2004-2006) za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja u Evropi eLearning programi. (U dokumentima Evropske unije, umjesto e-learning, elektronsko učenje označava se: eLearning!)

U objašnjenju, navedeni su razlozi za donošenje eLearning programa (http://europa.eu).

Puni razvoj potencijala Interneta za poboljšanje pristupa obrazovanju i osposobljavanju, za poboljšanje kvaliteta učenja, je ključ za izgrađivanje evropskog društva znanja. Sposobnost za upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija postaje nova forma pismenosti – «digitalna pismenost». Bez nje, građani ne mogu u potpunosti participirati u društvu, ni ovladati znanjima i vještinama neophodnim za 21. stoljede.

Politika Evropske unije za IKT u obrazovanju i osposobljavanju Zaključci Lisabonskog savjeta označili su vododjelnicu za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i osposobljavanja. Oni su čvrsto postavili obrazovanje i osposobljavanje na vrh zadataka Evropske unije, oni pozivaju za prilagođavanje sistema obrazovanja i osposobljavanja društvu znanja i posebno, pozivaju za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija. Naredni sastanci savjeta u Štokholmu 2001. godine i Barceloni 2002. godine dalje su razradili lisabonske zaključke i potvrdili značaj pojačane i efektivne upotrebe IKT za evropsko društvo znanja.

Akcioni planovi eEuropa 2002 i eEuropa2005 odobreni od ovih savjeta identificiraju e-learning kao vrhunski prioritet, i utvrđuju ambiciozne zadatke za infrastrukturu, opremu i osnovne vještine koji prethode zahtjevima za njihovu integraciju. Inicijativa dalje razvija ove zadatke sa obrazovnog stanovišta, naglašavajudi potrebu za inovativnim pedagoškim pristupima i za ambiciozne zadatke u pogledu kvaliteta učenja i lakog pristupa e-learning resursima i servisima.. Ona takođe naglašava potrebu uklanjanja strukturalnih smetnji za inovacije, kao što su organizacione i pravne barijere, te načina na koji se vrednuju i certificiraju znanje i kompetencije.

Savjet ministara podržao je inicijativu za elektronsko učenje i značaj IKT za obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji za e-learning od 13. jula 2001. godine, 36

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

ohrabrujudi zemlje-članice «da nastave svoje napore za efektivnu integraciju IKT u sistemima obrazovanja i osposobljavanja, kao jedan značajan dio prilagođavanja sistema obrazovanja i osposobljavanja».

C. MODERNIZACIJA SISTEMA OBRAZOVANJA I OSPOSOBLJAVANJA Moderniziranje sistema obrazovanja i osposobljavanja u zemljama Evropske unije poseban je izazov za institucije visokog obrazovanja, škole i učenje uz rad.

Visoko obrazovanje Univerziteti i institucije visokog obrazovanja su ključni akteri u proizvodnji i diseminaciji znanja, u unapređivanju društvenog, pedagoškog i tehnološkog istraživanja, u osposobljavanju nastavnika i instruktora, i u stalnom stručnom usavršavanju, što je deviza društva znanja. Oni upotrebljavaju e-learning kao izvor dodatne vrijednosti za svoje studente i za omogudavanje u kampusu i van kampusa, virtuelno, fleksibilno učenje na resursima baziranim na Webu.

Pilot eksperimenti na polju elektronskog učenja daju dobre mogudnosti da se osmisli organizacija univerziteta, nastavni planovi i programi ili evropska strategija, da se ocijeni uticaj IKT na interakciju između nastavnika i studenata, da se otvore univerziteti novom auditoriju i zahtjevima stalnog stručnog usavršavanja i doživotnog učenja.

Evropska zajednica univerziteta koja okuplja više od 500 univerziteta raspolaže svojom mrežom za učenje na daljinu (http://www.odl-liaison.org). Škole U školama je veda pažnja posvedena proizvodima i servisima elektronskog učenja i pedagoškom kontekstu njihove upotrebe. Nakon pitanja konektivnosti i infrastrukture, sada je na redu sadržaj, osposobljavanje nastavnika i organizacione implikacije, uključujudi nove interakcije škole sa društvenom zajednicom.

U pogledu osposobljavanja nastavnika i školskog menadžmenta, postoji tendencija da se manje fokusira komponenta elektronske isporuke kursa (e-), a više komponenta učenja (e-learning). Uspješna upotreba novog sadržaja i servisa u velikoj mjeri zavisi od kvaliteta nastave i doprinosa nastavnika. Gdje je obezbijeđena naprednija nastava, tu nastavnici nalaze podršku za neposredniju saradnju, za pripremu obrazovnih sadržaja, za vrednovanje svog podučavanja i za upotrebu tehnologije kao alatke za poboljšanje pristupa učenju i nastavi.

Vrijedno je pomenuti da je formirana mreža evropskih škola Schoolnet, EUN (http://schoolnet.eun.org) za saradnju između evropskih ministarstava obrazovanja o

37

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

aspektima IKT u obrazovanju. Portal EUN sadrži linkove na portale ministarstava obrazovanja i e-learning resurse koje su sastavili nastavnici.

Stanje i upotreba infrastrukture IKT u školama Evropske unije (EU) Upotreba IKT u obrazovanju i osposobljavanju je prioritet u mnogim evropskim državama tokom protekle dekade, ali nije zabilježen očekivani napredak. Mali procenat škola u nekim državama ugradio je IKT u programe obrazovanja i demonstrirao visoki nivo efektivne i adekvatne upotrebe IKT za podršku i transformaciju nastave i učenja u velikom broju nastavnih predmeta. Vedina škola u vedini država, međutim, u ranoj su fazi prihvatanja IKT. O trendovima, inovacijama i stanju IKT u školama Evropske unije 2006. godine nedavno je objavljen pregled na Internetu (Balanskat & Blamire, 2007).

Računari i Internet stigli su u evropske škole i široko se koriste u učionicama.

Krenula je i upotreba brzog pristupa Internetu – broadbanda. Najviše su na tom polju uradile nordijske zemlje, Holandija, Estonija i Malta, gdje oko 90% škola ima brzu broadband konekciju na Internet. Prosječno, za 25 zemalja Evropske unije, 70% škola (od 282 512 škola) ima brzu konekciju. U nekim državama, kao što su Grčka, Poljska, Kipar i Litvanija, taj procenat je ispod 35%.

Prosječan broj učenika koji koriste jedan računar u 25 država Evropske unije (EU25) je devet. Za 63 839 555 učenika u EU to iznosi 7,2 miliona računara. U Danskoj, Holandiji, Engleskoj i Luksemburgu između četiri i pet učenika koristi jedan računar. Na drugom kraju, 17 učenika se služi jednim računarom - u Latviji, Litvaniji, Poljskoj, Portugaliji i Grčkoj.

U posljednjih 12 mjeseci 74% nastavnika EU (od 4 475 301 nastavnika) koristili su IKT u učionici. Od ovog prosjeka odstupaju Latvija sa 35% i Grčka sa 36% nastavnika, u poređenju sa 95% nastavnika u Danskoj i 96% u Engleskoj.

Nastavnici EU u velikom broju (90%) upotrebljavaju IKT za pripremu svojih časova.

Međutim, nastavnici upotrebljavaju IKT za podršku postojedoj pedagogiji. IKT se najviše koristi kad se uklapa u tradicionalnu praksu. Upadljiva manjina (20%) smatra da IKT nema vrijednost u njihovom nastavnom predmetu.

Iz pregleda se može konstatovati da se škole EU nalaze na samom početku tranzicije u novu obrazovnu paradigmu. Neke države, kao Norveška, Finska, Engleska, Holandija vode i djeluju primjerom.

Učenje uz rad Na radnom mjestu poklonjena je pažnja obrazovanju i osposobljavanju u datom trenutku, tj. u radnom okruženju. U kontekstu u kojem treba usavršiti radne vještine i kompetencije zbog brzih promjena na tržištu rada i biznisa, elektronsko učenje se dokazalo da je veoma popularno kao efikasno rješenje. Glavni korisnici u IKT sektoru 38

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

sada zadovoljavaju 60% svojih potreba u osposobljavanju za rad učenjem e-learning.

Ovaj oblik osposobljavanja ima prednost u radnim organizacijama koje ne mogu podnijeti troškove i gubitak vremena za osposobljavanje u učionici. Potrebni su dalji napori da male organizacije shvate, planiraju i upotrebljavaju e-learning u skladu sa svojim zahtjevima i potrebama.

E-learning nudi posebne prednosti kad treba informaciju i sadržaje kursa održati savremenim, s obzirom na brze promjene u biznisu, okruženju i regulativi.

D. POTREBA ZA SPECIFIČNOM AKCIJOM Iz prethodnog pregleda proizlazi da se treba suočiti sa izazovima koje predstavlja elearning. Predložen je program finansijske podrške za zadatke na poboljšanju kvaliteta i pristupa evropskim sistemima obrazovanja i osposobljavanja kroz efektivnu integraciju novih tehnologija (e-learning), podržavajudi i kompletirajudi akcije zemaljačlanica na ovom polju. U kontekstu oštrih budžetskih restrikcija, mora se dati prioritet programu eLearning.

To je program za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja u Evropi (2004-2006). Program eLearning ima četiri pravca akcija: 1. Unapređivanja digitalne pismenosti Ovim de se ohrabriti usvajanje novih vještina i znanja koja su potrebna svima za lično i profesionalno usavršavanje i za aktivnu participaciju u informatičkom društvu. On de takođe omoguditi doprinos IKT učenju, posebno za one koji, zbog geografske lokacije, socio-ekonomske situacije ili specifičnih potreba, nemaju lak pristup tradicionalnom obrazovanju i osposbljavanju.

2. Evropski virtuelni kampusi Ovdje je prioritet dodavanje virtuelne dimenzije evropskoj kooperaciji u visokom obrazovanju za ohrabrivanje razvoja novih organizacionih modela za evropske univerzitete (virtuelni kampusi) i za evropsku razmjenu (virtuelna mobilnost). Ovaj akcioni pravac de nadograditi postojedi okvir kooperacije (npr. program Erasmus, Bolonja proces), dajudi mu komponentu e-learning (ECTS, evropski Master, osiguranje kvaliteta, mobilnost).

3. Partner-škole Ovdje je zadatak da se pojača i razvija umrežavanje škola. Svi mladi Evropljani, u toku srednje škole treba da imaju mogudnost da učestvuju, zajedno sa svojim nastavnicima, u nekom obrazovnom projektu sa svojom partner-školom iz drugih evropskih zemalja. Ovim iskustvom može se pojačati evropska dimenzija obrazovanja i svijest mladih ljudi o evropskom modelu višejezičkog i multikulturnog društva. Zajednice u učenju baziranom na Internetu de doprinijeti poboljšanju dijaloga među različitim kulturama i uzajamnom razumijevanju (http://www.etwinning.net).

39

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Radom između partner-škola takođe de se pomodi profesionalno usavršavanje nastavnika i instruktora u vještinama i pedagoškoj i kolaborativnoj upotrebi IKT. 4. Aktivnosti na unapređivanju e-learninga u Evropi Pradenjem realizacije programa eLearning, cilj ove aktivnosti je unapređivanje e-learninga u Evropi, prezentiranje najbolje prakse i servisa iz pojedinih državačlanica Evropske unije. Posebna pažnja bide posvedena diseminaciji rezultata projekta eLearning i drugih relevantnih informacija, davanju podrške evropskoj mreži škola i univerziteta, pregledima, studijama i događajima povezanim sa projektom eLearning (posebno, sa projektima SOCRATES i LEONARDO).

SOCRATES je akcioni program Evropske unije u području obrazovanja u koji je uključeno oko 30 evropskih zemalja. Njegov glavni zadatak je da kreira Evropu znanja, omogudivši bolji odgovor na glavne izazove ovog novog stoljeda: da unaprijedi doživotno učenje, da ohrabri pristup obrazovanju svima i da pomogne ljudima sticanje javno priznatih kvalifikacija i vještina. SOCRATES obuhvata osam pravaca djelovanja (potprojekata): Comenius (škole), Erasmus (visoko obrazovanje), Grundtvig (obrazovanje odraslih), Lingua (evropski jezici), Minerva (informaciona i komunikaciona tehnologija u obrazovanju), Pradenje & Inoviranje (obrazovni sistemi i politike), Združene akcije (s drugim programima EU), Dopunske mjere.

Program Erasmus počeo je prije dvadeset godina (1987. godine) sa zadatkom da poboljša kvalitet i pojača evropsku dimenziju visokog obrazovanja ohrabrivanjem transnacionalne saradnje među univerzitetima, podsticanjem evropske mobilnosti i poboljšanjem transparentnosti i punog akademskog priznanja studija i kvalifikacija u okviru Evropske unije. Upotrebi IKT dat je veliki značaj u programu Erasmus radi unapređivanja mobilnosti u evropskom visokom obrazovanju. Institucije visokog obrazovanja ohrabrene su da upotrijebe IKT i daju joj prioritet u sadržajima evropske politike.

Program Minerva počeo je 2000. godine sa zadatkom da unaprijedi projekte transnacionalne saradnje u području upotrebe informacione i komunikacione tehnologije u obrazovanju: Da unapređuje i ocjenjuje upotrebu IKT u obrazovanju Da uspostavi dogovor (proizvođača, korisnika i lidera sistema obrazovanja i osposobljavanja) na nivou Evropske unije o ovim pitanjima i formuliše novu politiku i strategije za upotrebu IKT u obrazovanju Da podržava implementaciju IKT u skladu sa prioritetima postavljenim inicijativama eEurope i eLearning (umrežavanje centara za resurse, institucija za obrazovanje nastavnika, umrežavanje sektora obrazovanja sa drugim sektorima (društvene, istraživačke, kulturne asocijacije i dr.).

Program LEONARDO je evropski program za stručno obrazovanje i osposobljavanje. Lansiran je 1995. godine na inicijativu partnera iz društvenog i ekonomskog sektora Evrope. Program je dio vedeg programa za doživotno učenje i projektovan je da izgrađuje obučenu radnu snagu širom Evrope. Ima zadatak da poboljšava vještine i kompetencije posebno mladih ljudi u osposobljavanju za rad, kao 40

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

i osposobljavanje uz rad i praksu, da poboljša kvalitet i pristup stručnom obrazovanju i doživotnom usavršavanju vještina i kompetencija. Aktivnosti usmjerene na inovacije kroz e-learning uključuju tri područja: Pilot projekte, namijenjene razvoju upotrebe IKT u aktivnostima stručnog osposobljavanja, te proizvodima za podršku razvoju transnacionalnih mreža stručnog osposobljavanja kroz upotrebu IKT (multimedijski proizvodi, vebsajtovi, prenosne mreže i dr.)

Tematske projekte akcije, usmjerene na inovacije u pogledu pedagoških metoda i organizacije, povezanih sa upotrebom IKT Združene akcije, sa programima lokalne zajednice.

Sadržaj↑

IV NOVI MEDIJI I NOVE TEORIJE UČENJA

Web 2.0 Kao što je Internet uticao na formiranje Net-generacije, tako i ova nova generacija učenika i studenata utiče na Internet, tražedi nove mogudnosti zadovoljavanja svojih potreba i želja. Veliki dijelovi World Wide Weba poprimili su svojstva komunikacionih mreža, a i sam Web se transformisao od onog što se zvalo “Web za čitanje” (The Read Web), na “Web za čitanje i pisanje” (Read-Write Web), što je bila vizija njegovog tvorca Tima Bernera (Tim Berners-Lee). Zastupnici ovog novog razvojnog Weba počeli su ga nazivati Web 2.0. Njegove su osnovne karakteristike: Web je postao platforma koja dozvoljava korisnicima upotrebu aplikacija i servisa u potpunosti preko pretraživačkih mašina. Ovi servisi nisu bili ranije bazirani na Webu (Web 1.0) Podaci na Webu sada su pod kontrolom korisnika. Oni njima manipulišu, oni ih modifiraju, razmjenjuju – slobodno i lako Razne šeme online participacije Bogata interaktivna, korisniku prilagođena sučelja Neki aspekti socijalnog i mrežnog povezivanja Razmotrimo detaljnije karakteristike novog trenda u razvoju Weba kroz analizu Ričarda MakManusa i Jošue Portera (http://www.digitalweb.com/articles/web_2_for_designers).

“U postojedem Webu (Web 1.0) mali broj pisaca kreira web stranice za veliki broj čitalaca. Kao rezultat, ljudi mogu dobiti informaciju idudi direktno na izvor. Ono što je novo, što se sada dešava na Webu, to je da sve više ljudi počinje pisati sadržaje, kao dodatak čitanju. Ovim se stvara jedan interesantan efekt – odjednom je previše informacije sa kojom se treba nositi! Mi nemamo dovoljno vremena za svakog ko želi našu pažnju, a posjedivanje svih vebsajtova sa relevantnim sadržajem jednostavno nije mogude. Očigledno je da se paradigma Web 1.0 treba mijenjati.

41

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

“Uvođenje Weba 2.0 je vizija Weba u kojem je informacija usitnjena u jedinice “mikrosadržaja” koje se mogu distributirati preko više drugih domena. Tako Web dokumenata mijenja strukturu i transformiše se u Web podataka. Mi više ne gledamo samo u iste stare izvore informacije. Mi sada gledamo u novi set alatki za okupljanje i remiks mikrosadržaja na novi i upotrebljivi način.

“Jedan od najvedih koraka u realizaciji Weba 2.0 je tranzicija na semantičko kodiranje sadržaja. Osvojena je tehnologija koja jasno demonstrira snagu semantičkog kodiranja. RSS je tehnologija udruživanja sadržaja u XML formatu. To je jednostavan način da se kaže ljudima kada je na raspolaganju novi sadržaj. Tako, umjesto da uporno pretražujete vaše omiljene vebsajtove da biste vidjeli ima li šta novog, vi se možete jednostavno upisati u RSS napajanje (subscribe to its RSS feed) utipkavanjem RSS URI u napojni aggregator (feed aggregator). Agregator de periodično posjetiti sajt, obavijestiti vas ako ima nešto novo i isporučiti taj sadržaj.

“Krajem 90-tih i u prvim godinama 21. stoljeda, napredak u XML tehnologijama počeo je da mijenja način na koji se izrađuju web stranice. XML tehnologije omogudile su da sadržaj bude djeljiv i da se može prenositi između različitih sistema.” (McManus & Porter, 2005) Tako je Web transformisan, od medija na kojem se informacija pohranjuje i sa kojeg se preuzima, u platformu na kojoj se sadržaj kreira, dijeli, miksa i prenosi. A šta ljudi rade na Webu sada, to nije samo čitanje knjiga, slušanje radija, gledanje televizije, nego vode razgovore, razmjenjuju slike i multimedijske materijale.

Nigdje to nije jasnije nego u svijetu blogginga.

Blog Blog (skradeno od website log, weblog) je vebsajt koji prikazuje u hronološkom redu članke ili priloge jednog ili više pojedinaca. Blog se obično fokusira na određenu oblast ili temu kao što je hrana, politika, stručno područje itd. Tipičan blog kombinuje tekst, slike, i linkove ka drugim blogovima, web stranicama i drugim medijima relevantnim za temu.

Izrada bloga, održavanje bloga ili dodavanje članka postojedem blogu zove se blogging. Pojedini članci na blogu zovu se na engleskom posts ili entries. Lice koje postavlja ove članke zove se blogger.

Blog ima izvjesne attribute koji ga razlikuju od standardne web stranice. Radi lakšeg kreiranja web stranice novi podaci daju se u prostoj formi (title -naslov članka, categories-predmet diskusije u članku, body-sadržaj) i podnose se (submit) bloggeru Automatizirane podloge preuzimaju brigu za dodavanje članka na početnu stranicu, za kreiranje nove stranice za članke (permalink) i dodavanje članka odgovarajudoj arhivi (po datumu, kategoriji, autoru, i drugim atributima). Primjer bloga može se vidjeti na adresi: http://www.connectivism.ca/blog.

42

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Blog se razlikuje i od foruma i novinskih grupa. Na blogu novi predmet za diskusiju može kreirati samo autor ili grupa autora. Mreža blogova može funkcionisati kao forum u kojem svaki entitet u mreži blogova može kreirati predmete rasprave. Takve mreže zahtijevaju međusobno linkovanje da bi funkcionisale.

Blogging se veoma razlikuje od tradicionalnog sadržaja za učenje. On je manje formalan, pisan je sa ličnog stanovišta. Postovi studentskog bloga obično su o nečemo iz njihovog područja interesovanja, a ne iz nastavne teme ili projekta.

Blog je medij koji se širi u prostoru između emaila i Weba. Može se redi da je blog karika koja je nedostajala u komunikacionom lancu. Danas je on najbliži ostvarenju originalne ideje Weba, da je Web medij za čitanje i pisanje. Ali, tu su i drugi mediji, naprimjer wiki.

Wiki Wiki je naziv vebsajta koji dozvoljava svim korisnicima koji posjete sajt da slobodno kreiraju i objave web stranicu (ili da skinu postojedu stranicu) koristedi neki pretraživač (Web browser). Oni to mogu uraditi brzo i lako, koristedi jednostavna pravila uređivanja. Naziv «wiki» uzet je iz havajskog jezika i znači «brzo».

U suštini, wiki je uproščeni proces kreiranja HTML stranica kombinovan sa jednim sistemom koji snima svaku individualnu promjenu koja se izvrši u toku vremena, tako da u svako doba stranica može biti vradena u prethodno stanje.

Prvi wiki kreirao je 1994. godine Ward Cunningham i objavio ga 1995. godine. On ga je nazvao «alatka za saradnju».

Pojedina stranica u wikiju naziva se wiki page, a čitav skup stranica, inače čvrsto povezanih hipervezama, naziva se wiki. Sva uređivanja stranica vrše se u realnom vremenu i skoro trenutno se pojavljuju online. Primjer za ovaj medij možete vidjeti na sajtu Džordža Simensa, na adresi http://www.connectivism.ca/wiki/FrontPage.

Dozvoljavanje svakodnevnim korisnicima da kreiraju i uređuju bilo koju stranicu na vebsajtu je uzbudljivo utoliko što ohrabruje demokratsku upotrebu Weba i unapređuje sadržaj kompozicije učešdem korisnika koji nisu tehničkih profila.

Wikipedia, jedna masivna enciklopedija, najvedi je javni wiki. To je enciklopedija, slobodna za korišdenje i uređivanje, trenutno sa više od milion članaka na engleskom jeziku, kao i na više desetina drugih jezika uključujudi bosanski, hrvatski i srpski jezik.

Nalazi se na adresi http://wikipedia.org. Wikipedija je svojim stalnim rastom i aktuelnošdu dovela u pitanje dominaciju jedne takve gromade kakva je Encyclopedia Britannica (Wikipedia je otvorena za korišdenje, EB je samo za članove, 70 dolara/god).

Postoje wikiji koji pokrivaju putovanja, hranu i niz drugih oblasti. U preduzedima wiki koriste kao alatku za saradnju. U kampusima studenti koriste wiki kao platformu za projekte, za iznošenje svojih ideja.

43

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Podcasting Podcasting je distribucija audio ili video programa preko Interneta korišdenjem tehnologije napajanja (Web feed) RSS ili Atom, za slušanje na mobilnim uređajima i personalnim računarima.

Podcasting je kovanica sastavljena od riječi «iPod» i «broadcasting».

Broadcasting je stari termin koji označava distribuciju audiosignala ili videosignala i programa velikim grupama slušalaca ili gledalaca (prijemnicima). Organizacije koje se time bave su radiostanice i TV stanice. Kada se distribucija programa vrši preko Interneta, često se koristi i termin «webcasting».

Termin «iPod» označava prenosni medija plejer. «P-o-d» je akronim kojim se opisuje taj plejer kao uređaj za slušanje muzike na lični zahtjev (engl. Personal On Demand, POD). Prefiks «i» označava da uređaj ima sve što je potrebno za konekciju na Internet, kao i da služi za individualno korišdenje. Prenosni medija plejeri i Pod (ajpod) Kompanije Apple su najbolje prodavani digitalni audioplejeri. Do danas je proizvedeno više desetina miliona ovih popularnih plejera, a na tržištu je ved peta generacija iPoda.

Termin «podcast», kao i «radio», može označavati i sadržaj i način isporuke. Autor podcasta može na svom vebsajtu nuditi direktno učitavanje datoteke, ali upisivanjem na automatsku isporuku novog sadržaja dobija se ono po čemu se razlikuje podcast od prostog učitavanja (download) ili strujanja (streaming).

Mehanizam podcastinga Obično, podcast je jedna vrsta šoua sa epizodama. Poslužilac sadržaja (content provider) postavlja datoteku na neki server. Ta datoteka je epizoda podcasta.

Poslužilac sadržaja prijavljuje datoteku na adresu nekog vebsajta za napajanje (feed URL). Taj vebsajt ima listu adresa publikovanih u RSS formatu, sa kojih se mogu uzeti epizode. Poslužilac sadržaja objavljuje ciljanom auditoriju adresu vebsajta za napajanje. Kada se pojavi korisnik, veza sa vebsajtom za napajanje (feed URL) uspostavlja se preko softverskog programa koji se zove podcatcher ili aggregator.

Suština podcastinga je u kreiranju sadržaja (audio ili video) za auditorij koji želi da sluša kad hode, gdje hode i kako hode.

Upisivanjem (engl. Subscribing) na podcast dozvoljava se korisniku da skuplja programe iz različitih izvora za slušanje ili gledanje, bilo online ili preko prenosnog uređaja, u vrijeme i na mjestu koje odgovara korisniku. Nasuprot tome, tradicionalni broadcasting omoguduje pristup samo jednom izvoru u datom vremenu, a to vrijeme je specificirano programom radio ili TV stanice.

44

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

RSS je familija formata za napajanje na Webu (Web feed). To je akronim za «zaista jednostavno udruživanje» (engl. Really Simple Syndication, RSS). Formati za napajanje u širokoj su upotrebi u zajednicama blogova za dijeljenje naslova posljednjih novosti ili njihovih punih tekstova, sa udruženim multimedijskim datotekama. Od 2000. godine koriste ga velike novinske kude kao CNN, Reuters, BBC, ali i drugi. Na web stranicama ove tehnologije su označene riječju «Subscribe» (upiši), narandžastim pravougaonikom ili slovima XML ili RSS. XML (Extensible Markup Language) je jezik koji omoguduje da se informacija kodira zajedno sa strukturom značenja i semantikom koju mogu razumjeti i ljudi i računari. Postojedi jezik kodiranja web stranica HTML dobar je za prikazivanje podataka, a jezik XML se koristi za opisivanje i prenos podataka. RSS je tehnologija udruživanja sadržaja u XML formatu.

Atom je naziv tehnologije za napajanje na Webu (Web feed) koja omoguduje korisniku da se upiše na vebsajt koji redovno mijenja ili dodaje sadržaj. Da bi koristili ovu tehnologiju vlasnici vebsajta kreiraju ili dobijaju specijalizirani softver (npr.

Content Management System, CMS) koji u mašinski čitljivom formatu XML prezentira nove članke u obliku liste, dajudi jedan do dva retka svakom članku i link do punog teksta ili posta (na blogu). Za razliku od pretplate na mnoge novine i časopise, vedina «upisivanja» na Webu je besplatna.

New Oxford American Dictionary proglasio je „podcast“ za riječ godine 2005.

Web 2.0 je omogudio svakom korisniku da lako kreira i doprinosi sadržaju na Internetu. Ovo se odnosi na široki dijapazon mogudnosti, od samostalne izrade bloga (vidjeti npr. www.blog.ba), do isporuke videosekvence na YouTube (www.youtube.com), postavljanja fotografije na Flickr (www.flickr.com), doprinosa pisanim sadržajima na wikiju kao što je Wikipedia (www.wikipedia.org), te doprinosa razvoju društvene mreže na sajtovima kao što je MySpace (www.myspace.com). Oni se mogu uključiti u društvene mreže kao što su Orkut (www.orkut.com), Linked-In (www.linked-In.net) i dr., mogu publicirati svoje videosekvence preko OurMedia (www.ourmedia.org) ili emitovati svoj podcast, muziku preko stanice Odeo (odeo.com).

Ali, nije sve u tehnologijama. Svjesni smo da je tu i korisnik, koji pripada Netgeneraciji (rastao sa Internetom), ili - digital native (rođen u doba digitalne informacije). On je sposoban da krči put ka novim tehnološkim granicama. On može kreirati, uređivati, publicirati, razmjenjivati svaku vrstu sadržaja saradnjom preko Interneta na društveni način, tj. dajudi svojim akcijama društveni karakter.

TRENDOVI PROMJENA U UČENJU Uvođenje računara u učionicu i pojava Interneta intenzivirali su debatu o tome šta poboljšava učenje: upotreba posebne tehnologije ili primjena odgovarajude nastavne 45

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

metode. Za promociju mišljenja višeg reda na Webu, online učenje mora kreirati izazovne aktivnosti koje omoguduju učenicima/studentima da povežu novu informaciju sa starom, da usvoje novo značenje i upotrijebe svoje kognitivne sposobnosti, jer je strategija nastave ta, a ne tehnologija, koja utiče na kvalitet učenja (Ally, 2004).

Posebni atributi računara potrebni su da prikažu modele realnog života i simulacije učeniku/studentu, tako da medij utiče na učenje. Ali računar sam po sebi nije taj koji čini da učenik nauči, ved su to modeli realnog života i simulacije, i učenikove interakcije sa tim modelima i simulacijama. Računar je više sredstvo koje omoguduje procesiranje i isporučuje instrukciju učenicima/studentima (Clark, 2001).

Online učenje dozvoljava fleksibilnost pristupa «u svako doba, sa svakog mjesta» (engl. anytime & anywhere), Međutim, materijali za učenje moraju biti adekvatno izrađeni da angažuju učenika i unaprijede učenje. Prije izrade nastavnih materijala nastavnici bi morali eksplicitno znati principe učenja, posebno što su ovdje nastavnici i učenici fizički rastavljeni. Izrada nastavnih materijala za efektivno online učenje trebala bi biti bazirana na provjerenim i čvrstim teorijama učenja. Kao što je ranije naglašeno, medij nije determinišudi faktor za kvalitet učenja; više od toga, razrada programa određuje efektivnost učenja.

Postoji više škola mišljenja o učenju, ali ni jedna ekskluzivno nije primjenljiva za razradu online materijala za učenje. U takvoj situaciji čovjek mora upotrijebiti kombinaciju teorija za izradu online materijala za učenje.

Teorije učenja, kojih ima više od 50, mogu se razvrstati u tri glavna pravca, prema teoretičarima koji ih zastupaju, a to su bihevioristi, kognitivisti i konstruktivisti.

Bihevioristi tvrde da je opservabilno ponašanje ono što indicira da li je, ili nije, učenik nešto naučio, a ne nešto što se zbiva u učenikovoj glavi.

Kognitivna psihologija kaže da učenje uključuje upotrebu pamdenja, motivacije i mišljenja i da razmišljanje igra značajnu ulogu u učenju. Oni vide učenje kao integralni proces i tvrde da količina naučenog zavisi od učenikovog kapaciteta procesiranja, količine uloženog truda u procesu učenja, dubine procesiranja i učenikove postojede strukture znanja (Craik & Tulving, 1975; Ausubel, 1974).

U posljednje vrijeme napravljen je pomak prema konstruktivizmu. Teoretičari konstruktivisti tvrde da učenici interpretiraju informaciju i svijet u skladu sa njihovom ličnom stvarnošdu i da oni uče opserviranjem, procesiranjem i interpretiranjem, a zatim personaliziraju informaciju u personalno znanje (Cooper, 1993; Wilson, 1997), Kada se bliže analiziraju škole biheviorista, kognitivista i konstruktivista, zapažaju se mnoga preklapanja ideja i principa. Razrada online materijala za učenje može uključiti principe svih triju teorija. Strategije biheviorista mogu se upotrijebiti za učenje «šta» (činjenice), kognitivne strategije mogu se upotrijebiti za učenje «kako» (procesi i

46

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

principi), a strategije konstruktivista mogu se upotrijebiti za učenje «zašto» (mišljenje višeg nivoa koje unapređuje personalno značenje i kontekstualno učenje).

Računarski podržano kolaborativno učenje Internet kao medij sa elektroničkom poštom i navigacijom hiperteksta može pružiti udeniku šansu da aktivno učestvuje u procesu učenja i lako komunicira sa drugim učenicima. Mogudnosti interakcije i povratne informacije u obrazovnom procesu učenja na daljinu mogu imati i kontraefekt sa negativnim reperkusijama, a često i izolaciju koju osjedaju učenici. Uprkos činjenici da su oni rastavljeni u prostoru i vremenu, učenici moraju biti ohrabreni da djeluju kao grupa razvijanjem aktivnosti učenja koje učvršduju interakciju i kolaboraciju među partnerima. Isto tako je važno strukturirati pedagoške parametre u virtuelnom okruženju na metodički i logički način, kao i prezentirati sav materijal za učenje jasno i precizno (Harasim, 1993).

Personalizirano Web-okruženje za učenje Učenje podržano Webom brzo se razvijalo u posljednjih nekoliko godina. Kreirani su. brojni medijski podržani pristupi formalnom i neformalnom učenju, uključujudi inovativne primjene mobilnih tehnologija.

Personalizirane tehnologije su definisane kao pristupi za adaptaciju obrazovnih sadržaja, prezentacija i navigacione podrške tako da se prilagode specifičnim potrebama, karakteristikama i preferencijama svakog učenika ili zajednice učenika.

Personalizacija se obično primjenjuje na tri različita načina: prilagođavanje nivoa sadržaja, prilagođavanje nivoa prezentacije i prilagođavanje nivoa navigacije.

Prvi pokušaji u personaliziranom, ili adaptiranom, okruženju učenja pojavili su se početkom 1990-tih godina, a 1996. godina se smatra prekretnom tačkom u području adaptivnih sistema (Brusilovsky, 2000). Projekti ovakvih sistema izrađeni su u Evropi, Sjevernoj i Južnoj Americi i Australiji.

Novi trendovi Istraživači promjena u odnosima Net-generacije prema učenju zapazili su pojavu određenih trendova.

“Nova generacija studenata, tzv. Net-generacija, zahtijeva novi pristup učenju.

Trendovi novog obično se manifestuju u pristupu učenju “centriranom na učeniku”.

Sada je to više od samog prilagođavanja različitim stilovima učenja, ili dozvoljavanja učeniku da izmijeni veličinu slova ili boju pozadine; to je predavanje komandi samog učenja u ruke učenika.” (O’Neill & McMahon, 2005).

“Učenje je karakterizirano ne samo vedom autonomijom učenika, nego je i vedi naglasak na aktivno učenje, gdje ključne uloge imaju kreiranje, komuniciranje i 47

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

participiranje, i izmijenjenim ulogama nastavnika do te mjere da nestaje razlika između nastavnika i studenta u cjelini.” (Downes, 2005). ”Moja generacija je iskusila formalno učenje u školi baziranoj na autoritetu i orijentisanoj na predavanja. Sada, sa nevjerovatnom količinom informacije raspoložive na Webu, imamo novu vrstu učenja baziranu na otkridu. Mi stalno pronalazimo nove stvari dok pretražujemo brojne digitalne ”biblioteke”. Ali učenje bazirano na otkridu, kombinovano sa navigacijom, i nije tako velika promjena dok ne dodamo i tredi, dublji pomak, onaj koji se odnosi na forme razmišljanja. Obično, razmišljanje je deduktivno i apstraktno. Ali naše posmatranje djece koja rade sa digitalnim medijima sugeriše da je u pitanju bricolage, umjesto apstraktne logike. Bricolage je koncept koji se bavi mogudnostima kako da nešto pronađete – neki objekt, alatka, dokument – i da to upotrijebite za izradu nečega što vam je značajno. Pri tome važnu ulogu ima kritičko prosuđivanje. ”Kako možemo dodi do dobrog prosuđivanja? Socijalno, po preporukama ljudi kojima vjerujemo. Kognitivno, ako to baziramo na racionalnoj argumentaciji. Koliko ima puteva i načina koje dete upotrijebiti da odlučite i djelujete? Web nudi široki izbor resursa, koji samo zbunjuje ne-digitalne odrasle korisnike, ali djeca Net-generacije uče da postanu brikoleri. Oni uključuju uređaj, dolaze na Web, pritiskuju linkove, gledaju kako drugi rade te stvari, zatim i sami pokušavaju to isto. Navigacija, otkride, prosuđivanje – sve je u igri na licu mjesta. Učenje postaje situirano u akciji; ono postaje isto toliko socijalno koliko i kognitivno, ono je više konkretno nego apstraktno; ono postaje upleteno sa prosuđivanjem i istraživanjem.” (Brown, 2007).

Ovakvi trendovi u elektronskom učenju podstakli su na ponovno razmišljanje o samoj suštini učenja i njegovim osnovama. Postojedi pravci tumačenja učenja koje su izgradili bihevioristi, kognitivisti pa i konstruktivisti. ne objašnjavaju na zadovoljavajudi način učenje u okruženju nove tehnologije. Potrebna je teorija koja de uvažiti novo tehnološko okruženje učenja i objasniti ga na savremeni način.

Konektivizam: Teorija učenja za digitalno doba Biheviorizam, kognitivizam i konstruktivizam su tri široka pravca teorija učenja koja se najčešde koriste u okruženju učenja i nastave. Ove teorije razvijene su u vrijeme kad učenje nije bilo bazirano na tehnologiji kakvu imamo danas. U proteklih dvadeset godina tehnologija je reorganizirala način na koji živimo, kako komuniciramo, i kako učimo.

Prije samo četrdeset godina sa znanjem iz škole učenici su ulazili u svijet rada i sticali karijeru koja je trajala do kraja života. Upotrebljivost znanja trajala je desetinama godina. Danas su ovi principi izmijenjeni. Znanje se povedava eksponencijalno. U mnogim oblastima života upotrebljivost postojedeg znanja mjeri se mjesecima ili godinama.

48

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

U vedini teorija učenja glavna pretpostavka je da se učenje dešava unutar ličnosti.

Ove teorije ne razmatraju učenje koje se dešava van ljudi, npr. učenje koje pohranjuje ili kojim manipuliše tehnologija. One takođe ne mogu objasniti kako dolazi do učenja unutar organizacija.

Postojede teorije učenja bave se aktuelnim procesom učenja, a ne vrijednošdu onoga što je izučeno. U konektovanom svijetu (connected world) prvo što radimo sa informacijom je ispitivanje njene vrijednosti. Potreba da se vrednuje vrijednost nekog izučavanja je vještina koja se primjenjuje prije nego samo učenje počne.

Kada se postojede teorije učenja posmatraju kroz tehnologiju, pojavljuju se mnoga pitanja. Prirodna je težnja teoretičara da nastoje revidirati i razvijati svoje teorije sa promjenama uslova. U nekoj tački razvoja te promjene narastu toliko da dalja modifikacija ne daje rješenje. Potreban je potpuno nov pristup.

Takav pristup predložio je Džordž Simens (George Siemens) i objavio ga 2004. godine na posebnom vebsajtu (http://www.connectivism.ca).

Teorijske osnove konektivizma «Uključivanje tehnologije i pravljenje konekcije (kao aktivnosti učenja) počinje da pomjera teorije učenja u digitalno doba - kaže Simens. Mi ne možemo povedati lično iskustvo i usvojiti učenje koje nam je potrebno da djelujemo u nekoj prilici. Mi izvlačimo našu kompetenciju iz formiranja konekcija (forming connection). Iskustvo je dugo smatrano za najboljeg učitelja znanja. Kako mi ne možemo imati iskustva u svemu, iskustva drugih ljudi, tj. drugi ljudi postaju surogat za naše znanje.» (Siemens, 2004) Teorija haosa, teorija mreže i teorija samoorganizacije dale su doprinos nastajanju nove teorije učenja u savremenom tehnološkom okruženju.

«Haos je nova stvarnost za ljude koji se bave znanjem. To je kriptička (skrivena) forma uređenja, poretka – citira Nigela Caldera časopis ScienceWeek. Haos je prekid predodređenosti, evidentiran u komplikovanim aranžmanima koji se inicijalno suprotstavljaju uređenju. Za razliku od konstruktivizma, koji stoji na stanovištu da učenici pokušavaju poboljšati razumijevanje određivanjem značenja, haos tvrdi da značenje postoji – samo je izazov za učenika da prepozna šeme (patterns) koje izgledaju skrivene. Određivanje značenja i formiranje konekcija među specijaliziranim zajednicama značajne su aktivnosti.» (ScienceWeek, 2004).

«Mreža (network) se može prosto definisati kao konekcije između entiteta – kaže Albert-Laslo Barabasi. Računarske mreže, energetske mreže i socijalne mreže sve funkcionišu na prostom principu da ljudi, grupe, sistemi, čvorišta, entiteti mogu biti konektovani da kreiraju jednu integrisanu cjelinu. Čvorišta (nodes) se uvijek nadmedu za konekcije jer linkovi znače preživljavanje u jednom interkonektovanom svijetu.

49

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

«Čvorišta koja uspješno osvoje viši profil bide uspješnija u osvajanju dodatnih konekcija.. U smislu učenja, očekivanje da de koncept učenja biti linkovan zavisi od toga koliko dobro je ved sada linkovan. Čvorišta (to mogu biti oblasti, ideje, zajednice) koja su specijalizovana i priznata za svoju ekspertizu, imaju vede šanse priznavanja, a time i oplođavanja zajednica učenja.

«Slabe veze (weak ties) su linkovi ili mostovi koji omoguduju kratke konekcije među informacijama. Naše male ljudske mreže (small world networks) uglavnom su popunjene ljudima čiji interesi i znanje su slični našim. Nalaženje novog radnog mjesta, naprimjer, često se događa kroz ove slabe veze. Ovaj princip ima velikih zasluga za postizanje inovacija i kreativnosti. Konekcije između neuporedivih ideja i oblasti mogu kreirati nove inovacije.» (Barabasi, 2002).

«Samoorganizacija je spontano formiranje dobro organizovanih struktura, šema, ili ponašanja, od slučajnih početnih uslova – kaže Luis Mateus Rocha. Učenje, kao samoorganizovani proces zahtijeva da sistem bude informaciono otvoren, tj. da bude u stanju klasificirati svoje sopstvene interakcije u datom okruženju; mora biti sposoban da mijenja svoju strukturu. Samoorganizacija na personalnom nivou je mikroproces šireg konstrukta samoorganizovanog znanja kreiranog u okruženju radne organizacije ili institucije. Kapacitet za formiranje konekcija između izvora informacije, kao i za kreiranje šema upotrebljive informacije, treba izučavati.» (Rocha, 1998).

Karakteristike konektivizma Džordž Simens navodi slijedede karakteristike konektivizma: «Konektivizam je integracija principa elaboriranih u teorijama haosa, mreže i samoorganizacije. Učenje je proces koji se dešava u nebuloznim okruženjima pomaknutih elemenata jezgra – ne u potpunosti pod kontrolom individue. Učenje, definisano kao akciono znanje, može se nalaziti i van nas samih, u okviru neke organizacije ili neke baze podataka. Ono je fokusirano na konektovanje specijaliziranih skupova informacije i na konekcije koje nam omoguduju da naučimo više. Te konekcije su značajnije od našeg postojedeg stanja znanja.

«Konektivizam je pokrenut uvjerenjem da donošenje odluka bazira na brzo promjenljivim osnovama. Stalno se traga za novom informacijom. Sposobnost da se napravi distinkcija između značajne i beznačajne informacije od vitalne je važnosti.

Sposobnost da se prepozna kad nova informacija mijenja osnovu na kojoj se bazira odluka donesena juče, takođe je kritična.

«Mreža je značajnija nego sadržaj u mreži. Naša sposobnost da izučavamo ono što nam je potrebno sutra značajnija je od onog što danas znamo. Pravi izazov svake teorije učenja je da aktuelizira postojede znanje na mjestu primjene. Kad je znanje potrebno, a nema ga, sposobnost da se uključi u izvor informacije koji de zadovoljiti potrebe postaje vitalna vještina.

50

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

«Konektivizam predstavlja model učenja koji uvažava tektonske pomake u društvu gdje učenje više nije interna, individualistička aktivnost. Kada se primijene nove alatke mijenja se i način na koji ljudi rade i funkcionišu. Oblast obrazovanja je u zakašnjenju sa prepoznavanjem novih alatki za učenje i promjena u okruženju, te šta to znači za učenje. Konektivizam pruža uvid u vještine učenja i zadatke koji su potrebni učenicima za procvat u digitalnom dobu.» (Siemens, 2004).

Sadržaj↑

V FAZE RAZVOJA ELEKTRONSKOG UČENJA U dosadašnjem trendu razvoja e-learning tehnologije mogu se zapaziti tri generacije, tab. 2. Prva generacija e-learning 1.0 vezana je za isporuku i iskustva online trening-kurseva od 60 i više minuta. To su obično bili sinhroni kursevi isporučivani upotrebom softvera virtuelne učionice, ili asinhroni kursevi izrađeni upotrebom autorskih alata, i sadržajima kursa po tradicionalnom modelu osposobljavanja. Kursevi su tipično vođeni LMS sistemom (Learning Management System).

Vlasništvo/ Raspolaganje

E-learning 1.0 Courseware (interaktivni sadržaj kursa) LMS Autorski alati Odozgo, jedan smjer

Vrijeme izrade Veličina sadržaja Vrijeme pristupa Virtuelni sastanci

Dugo 60 minuta Prije rada Razred

Isporučivanje

Odjednom

Pristup sadržaju Pokretanje Kreator sadržaja

LMS Preko ID karte Institucija

Glavne komponente

E-learning 1.3 Sadržaj LCMC Brzi autorski alati Odozgo, kolaborativno

Brzo 15 minuta U pauzi rada U radnom vremenu U mnogo dijelova E-mail, Intranet Učenik Organizacija

E-learning 2.0 Wiki Socijalni alati Blogovi Dodaci Odozdo, učenikom pokrenuto, učenje vršnjaka Nema 1 minut U toku rada Vršnjaci, eksperti Kada vam je potrebno Search, RSS feed Korisnik Korisnik

Tabela 2. Tri generacije elektronskog učenja (Karrer, 2007) E-learning 1.3 je verzija upotrebljena da predstavi generaciju elektronskog učenja koja je dominirala posljednjih godina, kada se učenje razvijalo brže i isporučivalo u manjim segmentima. Učenje je postalo pristupačno na radnom mjestu i prilagođeno potrebama rada, pa je imalo formu koja se lako učitavala. Zbog toga učenju se nije uvijek pristupalo kroz sistem LMS, nego dostavljano učeniku putem elektronske pošte, ili mu se pristupalo preko linkova na intranetu konkretne organizacije. Sadržaje za e51

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

learning 1.3 tipično su kreirali eksperti za određeno nastavno-naučno područje koristedi podloge izrađene brzim e-learning alatkama ili sistemom LCMS (Learning Content Management System). Kao dodatak, ponekad su organizovani i virtuelni sastanci u okviru učenja.

Kao što broj sugeriše, e-learning 2.0 označava vedi napredak u razvoju nego što je bio od e-learning 1.0 do e-learning 1.3. Učenje E-learning 2.0 je bazirano na alatkama koje kombinuju lakodu izrade sadržaja, isporuke na Web i integrisane kolaboracije.

Kreiranje sadržaja može izvršiti bilo ko u okviru svakidašnjeg rada. Ustvari, od elearning 2.0 se očekuje da razmjena i učenje postanu organska akcija koju pokrede i kojom diriguje učenik, ili radnik. Učenje je kombinacija pristupanja sadržaju, koje se često izvodi radom vršnjaka ili saradnika iz preduzeda, kao i pristupanja vršnjacima kroz socijalni softver. Ustvari, mnogi citiraju socijalne ili mrežne efekte kao najznačajnije za učenje.

Potrebno je napomenuti da verzije učenja e-learning 1.0, e-learning 1.3 i e-learning 2.0 predstavljaju evoluciju razvoja elektronskog učenja koje koristi Web kao podršku učenju i poboljšanju čovjekovih performansi. Međutim, na isti način kao što AM/FM radio, CD i uređaj iPOD egzistiraju zajedno, tako de se istovremeno nadi u upotrebi i elearning 1.0, e-learning 1.3 i e-learning 2.0. Sve zavisi od situacije.

E-learning 1.0 de nastaviti da se koristi za sadržaj za koji je zainteresovan relativno veliki auditorij, sa zajedničkim specifičnim potrebama, i sa relativno istim nivoom znanja iz konkretnog područja. E-learning 1.3 de biti korišden za brze hit-potrebe izučavanja ili osposobljavanja za nove proizvode, procedure, sisteme i sl. E-learning 2.0 ima smisla upotrijebiti kada postoje veoma različite potrebe učenje. E-learning 2.0 je solidna opcija kada se unaprijed ne može identificirati cijena troškova za konkretni saadržaj.

Iz ovog prikaza proističe da de sve verzije elektronskog učenja imati primjenu, ali de se birati prema konkretnoj situaciji.

E-LEARNING 2.0 Elektronsko učenje u okruženju koje pruža Web 2.0 poprima izražene promjene, a trend tih promjena kroz koje prolazi e-learning neki autori ved su označili novim imenom: e-learning 2.0. Sami termin označava novu fazu učenja. Sadržaj – publikovan od izdavača, organizovan i strukturiran u kurseve i konzumiran od studenata – okrede se na glavu. Sada sadržaj kursa služi više za upotrebu (a manje za čitanje) – da se od njega dobije sadržaj za učenje proizveden od samih studenata. A ako ima strukture, to više nije knjiga ili priručnik, nego podsjeda na konverzaciju. E-learning počinje da liči na alatku bloginga. Ona predstavlja jednu tačku, ili čvorište na Webu, konektovanu sa drugim čvorištima i servisima za kreiranje sadržaja koje koriste drugi studenti.

52

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Proces konektovanja između ova dva čvorišta istog značaja je e-learning 2.0, metafora koju je opisao Stephen Downes (http://www.downes.ca).

Paradigma pomaka koji označava e-learning 2.0: Učenici kreiraju sadržaj, sarađuju sa vršnjacima kroz mehanizme kao što su blog, wiki, usmjerene diskusije i druga sredstva Učenje je centrirano na učenika, koji ima prednost korišdenja mnogih resursa za sadržaje okupljene u naučeno iskustvo Nastavnici (ako ih ima) i učenici (studenti) su kolege u društveno umreženom okruženju Naučeno iskustvo je proizvod saradnje, istraživanja i menadžmenta znanja Najzad, pojavljuje se pomak od tradicionalnih aplikacija i sistema koji plasiraju objekte učenja sa prethodno utvrđenom arhitekturom učenja (tradicionalni kursevi), - ka jednom otvorenom okruženju učenja koje se sastoji od interoperabilnih labavo spojenih platformi i alatki za podršku socijalnim interakcijama među vršnjacima.

Postoje i kritičari termina e-learning 2.0, prije svega zbog nejasne definicije tog učenja. Drugi se zalažu za ispuštanje slova «e» jer se njime ističe način isporuke programa, a trebalo bi da težište naziva ostane na učenju.

Potencijali učenja e-learning 2.0 Eksplozivni potencijal učenja e-learning 2.0 naglašen je od mnogih autora. Projekt Evropske komisije HELIOS u segmentu «E-learning za inovacije» navodi kao potencijale ovog učenja slijedede: Neograničene mogudnosti kreiranja, uređivanja, publiciranja, razmjene, komentiranja sadržaja društvenom kolaboracijom na Internetu Dramatično manji napor za sastavljanje rješenja za e-learning baziranih na tehnologijama i alatkama Web 2,0 Trend ka nastavnom planu i programu centriranom na studenta i otklon od «hijerarhijskog načina učenja» Uvrštavanje paradigme konektivizma, u kojem učenje postaje «kreiranje mreže».

Gdje se paradigma učenja e-learning 2.0 primjenjuje sada?

Prema činjeničkom stanju, izgleda da se e-learning 2.0 više spominje u raspravama nego u praksi. Provizorno se može konstatovati da u vezi sa e-learning 2.0 nedostaje jedna «strukturalna filozofija» i pedagoški modeli (HELIOS, 2007).

Nedoumice Prisustvo i potencijal kojim raspolaže e-learning 2.0 nametnuo je brigu obrazovnoj zajednici, i izazove, od kojih su neki: 53

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Dometi nisu jasni, a svi se ne slažu da je u pitanju radikalna promjena. Neki posmatrači smatraju da e-learning 2.0 ne treba vidjeti kao supstituciju za elearning 1.0 nego kao njegovu dopunu Uprkos proklamaciji za pedagošku revoluciju, još uvijek je malo istraživanja o evaluaciji elektronskog učenja, pa tako i iskustva sa e-learning 2.0. Naprotiv, osjeda se strah ili inercija formalnog obrazovanja da u nastavne planove i programe ugradi rad sa e-learning 2.0, takođe zbog činjenice da je e-learning 2.0 za Net-generaciju (ili digital native), te da nije u potpunosti shvaden od nastavnika i instruktora Kao i u slučaju bilo kojeg neformalnog učenja, certifikacija i priznavanje kompetencija stečenih kroz e-learning 2.0 još uvijek je otvoreno pitanje Motivacioni aspekti i stilovi učenja novih učenika identificiranih u literaturi kao «digital natives» (Prensky, 2001), ili Net-generacija (Oblinger, 2003) nisu još adekvatno uzeti u razmatranje Nisu svi učenici «digital natives», a ni svi rođeni u doba digitalne informacije nisu samostalni učenici. Činjenica da su učenici spremni da se prilagode, ili da uče da se brzo prilagode učenju e-learning 2.0 ne može se uzeti zdravo za gotovo, niti se može ignorisati potreba za kritičkim i mrežnim vještinama da se ovlada učenjem e-learning 2.0 Ključni stavovi koje treba razmotriti su kredibilitet socijalno generiranog znanja i rizik od manipulacije i ubjeđivanja lidera mlade generacije: e-learning 2.0 ima ozbiljne probleme u sferi naučne validacije samostalno kreiranog i upravljanog učenja. Štaviše, visok je rizik da «nastavni plan i program centriran na studenta», podržan učenjem e-learning 2.0 vodi u jednu alternativu, ali još uvijek «hijerarhijski način učenja», u kojoj mali broj lidera nove generacije upravlja procesima online socijalizacije i učenja.

Na kraju, nije manje značajno da tradicionalno učenje ne može (i nede) nestati sa scene. Ako je tačno da su online socijalno povezivanje i socijalni alati veoma upotrebljivi za sticanje kritičkih i mrežnih vještina, i ako je tačno da se učenje sve više dešava umrežavanjem, mi ne možemo negirati potrebu za tradicionalnim modelima učenja da se postignu određeni ciljevi ili specifične potrebe. Bududnost nije u tradicionalnom učenju, niti samo u elektronskom učenju, ved u njihovoj kombinaciji, prilagođenoj različitim potrebama, okolnostima i učenicima (HELIOS, 2007).

POGLED NAPRIJED Postoje neki pozitivni znaci da je elektronsko učenje u 2007. godini ponovo na listi prioriteta evropske politike u obrazovanju. Na Konferenciji evropskih ministara obrazovanja održanoj u Hajdelbergu (marta, 2007) ministri su naglasili potrebu da se razmotre mogudnosti upotrebe e-learninga za unapređivanje doživotnog učenja, potvrđujudi time činjenicu da je e-learning ponovo u fokusu pažnje evropske politike.

Ovi pozitivni znaci se ogledaju u praksi da se učenje e-learning postepeno razvija po evropskim teritorijama (državama), ali različitim brzinama i sa različitim izazovima.

Različite brzine, prioriteti i izazovi iskazuju nacionalne strategije u odnosu na inovacije u učenju. Stoga, ne može se izvudi jedan zaključak o trendovima i brzini e-learninga u 54

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Evropi: oni se razlikuju po kontekstu učenja (tzv. e-learning teritorije), te po geografskom, političkom i socio-kulturološkom kontekstu.

U Projektu HELIOS koji je podržala Evropska komisija, u odjeljku «E-learning za inovaciju» stručni tim dao je viziju razvoja ovog učenja do 2010. godine, uz napomenu da de se promjene izvršiti «različitim brzinama za različite teritorije», tj. evropske države.

Neke teritorije ved su napravile glavni pomak u upotrebi tehnologije, dok u drugim još dominira «prva generacija» e-learninga, čista reprodukcija ustaljene nastavne prakse.

U tabeli 3 prikazana je očekivana evolucija od «e-Learning 2000» do inovativne verzije «inovative e-Learning 2010» e-Learning 2000

i e-Learning 2010

Distribuira utvrđeno znanje

Generira novo znanje

Još je e-podučavanje

U posjedu je učenika

Može izolovati učenika

Kreira zajednice učenja

Isporučuje se od jednog provajdera/institucije Ignorira učenikov kontekst i prethodno znanje Potiskuje učenikovu kreativnost

Potiskuje ulogu nastavnika i instruktora

Alatka je za podršku partnerstva Izgrađuje se na učenikovom kontekstu i prethodnom znanju Stimuliše učenikovu kreativnost jačanjem spontane i zabavne dimenzije učenja Obogaduje ulogu nastavnika i instruktora

Fokusira se na tehnologiju i sadržaj

Fokusira se na kvalitet, procese i kontekst učenja

Supstituiše sjednice u učionici

Ugrađen je u organizacione i socijalne procese transformacije

Privileguje one koji ved uče

Zahvata i motiviše one koji nisu učili

Tabela 3. Od e-Learning 2000 do inovativnog e-Learning 2010 (HELIOS, 2007) Tabela 3 je upotrebljiva utoliko što detektuje razlike u pravcu, i posebno u «brzini» promjena u različitim teritorijama (evropskim državama). Tipično, posmatrana brzina je veda u okruženju neformalnog učenja, još uvijek relativno velika u okruženju radnih organizacija, a relativno mala u institucijama obrazovanja i osposobljavanja.

Provokativno, možemo se upitati: «Jesu li teritorije velikih brzina one u kojima ima manje profesionalnih nastavnika i instruktora? Ili su to one u kojima obrazovna politika i formalni nastavni planovi i programi imaju malo da kažu?».

55

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Razmišljajudi, trebalo bi se zapitati da li je «velika brzina» sama po sebi dobra, ili bi trebalo ciljati na «pravu brzinu». U duhu poznatih protivljenja obrazovnih institucija promjenama sistema obrazovanja, postoji i utvrđena evidencija da, kada političari zahtijevaju «veliku brzinu», to može rezultirati kontraproduktivnom frustracijom i gubljenjem konstruktivne energije. Ono što bi moglo determinisati «pravu brzinu promjena» je kontekst učenja, konkretna teritorija i obim cjelovitog procesa promjena u njoj.

Mobilno učenje Mobilno učenje (engl. m-learning) je elektronsko učenje u kojem je pristup materijalima za učenje omoguden korišdenjem PDA uređaja (engl. Personal Digital Assistant, PDA) i mobitela. Tipično, elektronsko učenje se opisuje kao učenje «bilo kad» i «bilo gdje» (anytime & anywhere), ali, uz pristup računaru i uz konekciju na Internet. Mobilnom učenju nisu potrebne te veze. Sve što je studentu potrebno, to je uređaj PDA (ili mobitel) i bežična mreža.

Upotreba mobilnih uređaja za podršku učenju i podučavanju nije nepoznat koncept u obrazovnim krugovima. Prije dvije–tri decenije upotreba grafičkih i naučnih kalkulatora u učionici dala je značajan doprinos učenju. Upotreba PDA uređaja ved niz godina prisutna je u učionici i na radnom mjestu, npr. na polju medicine, u zdravstvu, poslovnim uredima i žurnalistici. To su počeci mobilnog učenja. Danas su laptop računari u institucijama visokog obrazovanja razvijenog svijeta brojniji od stolnih PC računara, dok džepni računari (pocket PC) i ručni računari (palmtop, handheld computers) imaju rang najznačajnijeg hardvera, uz mobitele. Proizvođači danas kombinuju PDA uređaje sa mobitelima (smartphone), sa mp3 plejerima i digitalnom kamerom, sa cijenama koje se kredu od 150 do 350 eura.

Sve do početka 2005. godine u svijetu mobilnog učenja nije bilo velikog razloga tražiti nešto iza džepnih i ručnih računara. Međutim, ekspanzija trede generacije mreža i integrisanih komunikacionih uređaja koji kombinuju telefoniju, instant poruke, računarstvo i multimedije, dovela je do nove faze u ovom učenju. Mnogi korisnici su pronašli da svoje potrebe za računarom sa broadband konekcijom mogu zadovoljiti jednim malim uređajem, mobitelom.

Povedani interes za mobilnim uređajima i njihovim korišdenjem za učenje i istraživanje može se pripisati nizu faktora: stalnim širenjem bežičnih broadband mreža, eksplozijom snage i kapaciteta slijedede generacije mobitela, i činjenicom da su mobiteli, kao ved odomadeni uređaji za komuniciranje, duboko usađeni u svakodnevni život, kao dio naše društvene prakse.

«Voljeli mi to ili ne, bili spremni za to, ili ne, - mobilno učenje predstavlja slijededi korak u dugoj tradiciji učenja baziranog na tehnologiji – kaže Dejvid Metcalf u prikazu mobilnog učenja pod naslovom «Ukradeni trenuci za učenje». Ono de imati novu 56

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

strategiju, praksu, alate, primjenu i resurse da realizira obedanje ličnog, prožimajudeg, konektovanog učenja, na bilo kojem mjestu i u bilo koje vrijeme. Ono odgovara interesima «učenja na zahtjev» konektovanih građana u informatičkom društvu.»

(Metcalf, 2002).

Mobilno učenje povezuje formalnu praksu (npr. prisustvovanje predavanjima, učešde u radionicama) sa neformalnom, sa praksom situacionog učenja (npr. primanjem podrške za zadatke na radnom mjestu), ili korišdenjem onoga što Dejvid Metcalf naziva «ukradenim trenucima za učenje» (npr. dok se vozite u vozu ili sjedite na aerodromu dok čekate na let aviona itd.).

U prvim danima implementiranja elektronskog učenja naučene su neke lekcije koje se moraju imati u vidu pri inicijativama za mobilno učenje. Učenje je duboko personalni akt koji se olakšava kada su situacije učenja relevantne, pouzdane i angažujude. Različite vrste učenja zahtijevaju odgovarajude strategije, alatke i resurse.

Tehnologija sama po sebi ne može garantovati bolje učenje. Programi efektivnog mobilnog učenja de zahtijevati nove vještine digitalne komunikacije, nove pedagogije i novu praksu.

U mobilnom učenju danas prednjače nordijske zemlje i Južna Koreja.

Sadržaj↑

LITERATURA Ally, M. (2004). Foundations of Educational Theory for Online Learning. In T. Anderson & F. Elloumi (Eds.) Theory and Practice of Online Learning (pp. 3-30).

Athabasca, AB: Athabasca University Ausubel, D. P. (1974). Educatinal Psychology: A Cognitive Wiew. New York: Holt, Rinehart and Winston Balanskat, A. & Blamire, R. (2007). ICT in Schools: Trend, Innovations and Issues in 2006-2007. European Schoolnet, June 2007. Preuzeto 10. jula 2007, sa adrese http://insight.eun.org/shared/data/pdf/ict__in__schools_2006-7.pdf Barabasi, A. (2002). Linked: The New Science of Networks. Cambridge, MA: Perseus Publishing Bourne, J.R. (1998). «Net Learning: Strategies for on-Campus and off-Campus Network-Enabled Learning». Journal of Asynchronous Learning Networks 2(2): 70-88.

Preuzeto 4. februara 2000. sa adrese http://www.aln.org/alnweb/journal/jaln_vol2issue2.htm.

57

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Brown, J.S. (2002). Growing Up Digital. Preuzeto 1. septembra 2007, sa adrese http://www.usdla.org/html/journal/FEB02_Issue/article01.html Brown, T. H. (2004). The Role of m-Learning in the Future of e-Learning in Africa?

In Distance Education and Technology: Issues and Practice. Hong Kong.

Brusilovski, P. (2000). Web Lectures: Electronic Presentations in Web-Based Instruction. Syllabus, 13 (5), 18-23 Byron, I. & Gagliardi, R. (2002). Communities and the Information Society: The Role of Information and Communications Technologies in Education. Preuzeto 5. novembra 2002. sa adrese http://www.idrc.ca/acacia/studies/ir-unes1.htm Clark, D. (2003). Blended Learning. Preuzeto 25. novembra 2005, sa adrese http://www.epic.co.uk .

Clark, R.E. (2001). A Summary of Dissagreements with the «Mere Vehicles» Argument. In R.E. Clark (Ed.) Learning from Media: Arguments, Analyses. and Evidence. Greenwich, CT: Information Age Publishing Cooper, P. A. (1993). Paradigm Shifts in Designing Instruction: From Behaviorism to Cognitivism to Constructivism. Educational Technology, 33(5), 12-19 Craik, F.I.M. & Tulving, E. (1975). Depth of Processing and the Retention of Words in Episodic Memory. Journal of Experimental Psychology: General, 104, 268294 Curran, C. (2004). Strategies for E-Learning in Universities. Preuzeto 11.juna 2007, sa adrese: http://repositories.cdlib.org/sche/SCHE-7-04 DfES. (2003). Department for Education and Skills. Preuzeto 5. decembra 2005, sa adrese http://www.dfes.gov.uk/ Downes, S. (2005). Are the Basics of Instructional Design Changing? Preuzeto 10. maja 2006, sa adrese http://www.downes.ca/cgi-bin/page.cgi?db Elearningeuropa.info. (2005). The New Learning Paradigm in School Education.

Preuzeto 19. januara 2005, sa adrese http://www.elearningeuropa.info/index.php European Commission (2003). eLearning Programme. Preuzeto 2. juna 2007, sa adrese http://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/programme_en.html Frand, J. (2000). The Information-Age Mindset: Changes in Students and Implications for Higher Education. Preuzeto 12. aprila 2006, sa adrese http://www.educause.edu/apps/er/erm00/articles005/erm0051.pdf Grunwald, P. (2003). Two Million American Children Have Their Own Web Sites.

Preuzeto 13. aprila 2006, sa adrese http://www.schooldata.com/ssm-grunwaldinternet.htm

58

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Hall, B. (1997). Web-Based Training cookbook. New York: John Wiley & Sons Hanna, D.E. (1999). Higher Education in an Era of Digital Competition: Choices and Challenges. Madison, WI: Atwood Publishing Harasim, L. (1993). Global Networks: Computers and International Communication. Cambridge, MA: MIT Press Harasim, L., Hiltz, S.R.,Teles,L. & Turoff, M. (1995). Learning Networks: A Field Guide to Teaching and Learning Online. Cambridge, MA: MIT Press HELIOS (2007). E-learning for Innovation. Yearly Report 2007. Preuzeto 22.juna 2007, sa adrese: http://education-observatories.net/helios IDC (2004). International Data Corporation. Preuzeto 28. marta 2005. sa adrese http://www.idc.com/ Jones, S. (2002). The Internet Goes to Collage: How Students Are Living in the Future with Tuday's Technology. Preuzeto 20. aprila 2006, sa adrese http://www.pewinternet.org/reports/toc.asp?Report=71 Kaiser Family Foundation (2003). New Study Finds Children Age Zero to Six Spend as Much Time with TV, Computers and Video Games as Playing Outside. Preuzeto 12. aprila 2006, sa adrese http://www.kff.org/entmedia102803nr.cfm Karrer, T. (2007). Understanding E-Learning 2.0. Preuzeto 10. avgusta 2007, sa adrese http://www.learningcircuits.org/2007/0707karrer.html Kearsley, G. (1999). Online Education: Learning and Teaching in Cyberspace.

Wadsworth Kljakid, D. (2005). Izgrađivanje koncepta obrazovne tehnologije. Naša škola (Sarajevo), 32, 3-9 Kljakid, D. (2006). Internet u funkciji učenja. Naša škola (Sarajevo), 36, 3-23 Kljakid, D. (2007). E-learning: Učenje za Net-generaciju. Naša škola (Sarajevo), 39, 3- 17 Kljakid, D. (2007). Evolucija elektronskog učenja: E-learning 2.0. Naša škola (Sarajevo), 42, 3-19 MacManus, R. (2007). E-learning 2.0: All You Need To Know. Preuzeto 10. jula 2007, sa adrese: http://www.readwriteweb.com/archives/elearning_20_all_you_need_to_know.php Manuel, K. (2002). Teaching Information Literacy to Generation Y. Preuzeto 18. aprila 2006, sa adrese 59

DuĹĄan Kljakid: ONLINE UÄŒENJE

http://www.haworthpress.com/store/ArticleAbstract.asp?ID=32857 McCormack, C. & Jones, D. (1998). Building a Web-Based Education System. New York: John Wiley & Sons McManus, R. & Porter J. (2005). Web 2.0 for Designers. Preuzeto 25. maja 2006, sa adrese http://www.digital-web.com/articles/web_2_for_designers.

McNeely, B. (2004). Using Technology as a Learning Tool, Not Just the Cool New Thing. U knjizi: Oblinger, D. & Oblinger, J. (2005). Educating the Net Generation (Eds).

Preuzeto 25. aprila 2006, sa adrese http://www.educause.edu/ir/library/pdf/pub7101a.pdf Metcalf, D. (2002). Stolen Moments for Learning. eLearning Developers' Journal, March 2002 Oblinger, D. & Oblinger, J. (2005). Educating the Net Generation (Eds). Preuzeto 25. aprila 2006, sa adrese http://www.educause.edu/ir/library/pdf/pub7101a.pdf Oblinger, D. (2003). Understanding The New Students. Preuzeto 1. jula 2007, sa adrese http://www.educause.edu/ir/library/pdf/erm0342.pdf O'Neill, G. & McMahon, T. (2005). Student-Centred Learning: What Does it Mean for Students and Lecturers? Preuzeto 2. maja 2006, sa adrese http://aishe.org/readings/2005-1/oneill-mcmahon-Tues_19th_Oct_SCL.html Palloff, R.M. & Pratt, K. (1999). Building Learning Communities in Cyberspace: Efective Strategies for the Online Classroom. San Francisco, CA: Jossey-Bass Porter, L.R. (1997). Creating Virtual Classroom: Distance Learning with the Internet. New York: John Wiley & Sons Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. Preuzeto 1. jula 2007, sa adrese http://www.marcprensky.com Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants: Do They Really Think Differently? Preuzeto 10. aprila 2006, sa adrese http://www.marcprenski.com/writings Rocha, L. (1998). Selected Self-Organization and the Semiotics of Evolutionary Systems. Preuzeto 20.aprila 2006, sa adrese http://informatics.indiana.edu/rocha/ises.html ScienceWeek (2004). Mathematics: Catastrophe Theory, Strange Attractors, Chaos. Preuzeto 3.aprila 2006, sa adrese http://scienceweek.com/2003/sc0312262.htm Siemens, G. (2004). Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age. Preuzeto 17. maja 2006, sa adrese http://www.connectivism.ca 60

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Singh, H. & Reed, C. (2001). A White Paper: Achieving Success with Blended Learning. Preuzeto 30. novembra 2005, sa adrese http://www.centra.com/download/whitepapers/blendedlearning.pdf Sloan-C (The Sloan Consortium) (2005). Growing by Degrees: Online Education in the United States. Preuzeto 7. jula 2007, sa adrese: http://www.sloan-c.org SOCRATES. (1998). Socrates. Preuzeto 15. septembra 2005, sa adrese http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/socrates_en.html Tapscott, D. (1998). Growing Up Digital: The Rise of the Net Generation. New York: McGraw Hill The Sloan Consortium (2005). Growing by Degrees: Online Education in the United States, 2005. Preuzeto 10. decembra 2005, sa adrese http://www.sloanc.org/ Urdan,T. & Weggen, C. (2000). Corporate e-learning: Exploring a new frontier.

WR Hambrecht & Co. Wilson, B. G. (1997). Reflection on Constructivism and Instructional Design. In C.R. Dills & A.J. Romiszowski (Eds.). Instructional Development Paradigms (pp. 6380). Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications Sadržaj↑

61

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Treći dio ONLINE UČENJE Učenje na daljinu, odnosno obrazovanje na daljinu, u proteklih 150 godina prošlo je kroz nekoliko faza razvoja. U prvih 100 godina obrazovanje na daljinu bilo je individualni izbor koji se manifestovao povremenim dopisivanjem između studenta i nastavnika (dopisna škola). U drugoj polovini 20. vijeka zahvaljujudi podršci od strane masovnih medija radija i televizije, zatim sistemima za sinhrono komuniciranje audio i videokonferensing, a onda i računarskim sistemima i mrežama, obrazovanje na daljinu ubrzano je evolviralo kroz još tri faze razvoja. Svaka od njih razvijala se brže od prethodne. Nijedna od ovih generacija nije poništavala onu prethodnu tako da i danas koristimo, manje ili više, sve pomenute elemente podrške sistemu obrazovanja na daljinu.

Pojava personalnog računara prije 25 godina, uz masovniju upotrebu disketa i CDROM-ova, softvera za elektronsku poštu i instant poruke, softvera za prezentiranje informacije (PowerPoint) i lokalnih računarskih mreža (LAN, WAN, intranet) označio je novu fazu učenja na daljinu, kao elektronsko učenje (eLearning). Po definiciji, elektronsko učenje je učenje podržano i olakšano sistemima informacione i komunikacione tehnologije.

Definisanje online učenja Prije 15-tak godina počelo je korišdenje Interneta za potrebe obrazovanja. Izrađen je softver za isporuku sadržaja kurseva, korišdenje nastavnih sadržaja za učenje i vođenje procesa učenja. Ovakvo učenje u zamišljenoj učionici (virtual classroom) nazvano je online učenje, a tehnologija kojom se isporučuje na Internet – Virtual Learning Environment, VLE. U velikim korporacijama za osposobljavanje/usavršavanje radnika, ista tehnologija nazvana je Learning Management System, LMS. Online učenje, prema tome, je učenje koje se isporučuje tehnologijama baziranim na Webu ili Internetu. Ono takođe pripada elektronskom učenju (eLearning), ali ima svoje specifičnosti: koristi Internet za pristup sadržajima, za interakciju sa sadržajem, instruktorom i drugim učenicima, i za dobijanje podrške u toku procesa učenja u cilju sticanja znanja, razvijanja vještina, formiranja stavova i izgrađivanja interpersonalnih odnosa.

62

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

U programima i projektima Evropske unije obično se koristi termin eLearning, tj. elektronsko učenje, i kada je očigledno riječ o online učenju. To ne treba da zbunjuje jer i online učenje je elektronsko učenje (eLearning), sa nekim specifičnostima.

Kursevi koji se isporučuju online obično ne pokrivaju sve sadržaje nastavnog predmeta. Prema procentu sadržaja koji se isporučuju online, razlikuju se online programi, hibridni programi i oni „olakšani Webom“. Online programi najmanje 80% sadržaja predmeta isporučuju online. U praksi su se pokazali dobri rezultati kada se sadržaji realizuju dijelom u učionici, a dijelom (30% ... 79%) online. Takvi programi su nazvani hibridni (blended). Izrada programa za isporuku online je skupa i zahtijeva angažovanje brojnih specijalista i vremena u trajanju od godinu-dvije. Zato znatan broj predmeta isporučuje online manji dio sadržaja, do 30%. To su programi „olakšani Webom“ (The Sloan Consortium, 2005).

Provjerite jeste li spremni za online učenje Online kursevi nisu lakši od tradicionalnih kurseva. Univerziteti ulažu velike napore da kreiraju online kurseve koji su izazovni kao tradicionalni kursevi. Online kurs vjerovatno nije lakši, on je samo drukčiji.

Neki predmeti su podesni za online učenje, drugi nisu. Neki studenti vole online učenje, drugi ne. Za uspješnog online studenta treba osvojiti novi skup vještina.

     

Uspješan online student: Efektivno komunicira pisanjem Uživa u izazovu samostalnog učenja Visoko je motivisan i izazvan da sam određuje sopstveno učenje Demonstrira vještine rješavanja problema i sposobnost rada u teškodama Planira rad na prioritetima i utvrđuje lični raspored rada Upotrebljava personalni računar i Internet za pristup informaciji i za komuniciranje.

Detaljniji zahtjevi koje treba zadovoljiti uspješan online student mogu se nadi u dokumentu „Online learning orientation“ koje je objavio Michigan Virtual University (http://www.mivhs.org/courses/olot/m1/A1_03.shtm).

Pogledajte ovaj dokument da rangirate sebe i svoje sposobnosti po kriterijima digitalne pismenosti, fleksibilnosti, adaptabilnosti, komunikativnosti, kreativnosti i kolaborativnosti koje zahtijeva novo vrijeme.

Sadržaj↑

63

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

OKRUŽENJE ONLINE UČENJA I UVOD U procesu učenja, šta je to što se uči, a šta se podrazumijeva pod okruženjem učenja?

U obrazovnoj tehnologiji učenje se definiše kao proces sticanja znanja, razvijanja vještina, formiranja stavova i izgrađivanja interpersonalnih odnosa u individualnom, interaktivnom odnosu učenika sa informacijom i okruženjem (Heinich & dr., 1999), slika 1. U posljednje vrijeme ističe se socio-kulturološka komponenta učenja, povezana i sa informacijom i sa okruženjem.

DEFINISANJE UČENJA INFORMACIJA + OKRUŽENJE

UČENIK (znanja, vještine, stavovi, odnosi) 2003/2004

Obrazovna tehnologija

4

Slika 1. Definisanje učenja Informacija je skup podataka o nekom predmetu ili pojavi, osmišljen i iskazan na čovjeku razumljiv način, kategorisan kao novo saznanje. Okruženje učenja nije samo mjesto gdje se obavlja nastava, gdje se uči. Njemu pripadaju i metode, mediji i oprema potrebna za prikazivanje informacije i vođenje učenja (nastavnik – personalni medij!)

(Heinich & dr., 1999). U posljednjih 20-tak godina mediji na kojima je pohranjena informacija obogadeni su raznim formatima za digitalnu informaciju, a prije 15-tak godina Internet je omogudio globalni pristup informaciji.

Okruženje učenja, zahvaljujudi primjeni uređaja informacione i komunikacione tehnologije, izmijenilo je svoju strukturu do te mjere da se takvo učenje naziva elektronsko učenje, ili e-learning. Iz njega se, u prisustvu Interneta, razvilo online

64

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

(izgovara se „onlajn“, a znači: na Internetu!) učenje, a počinje i mobilno učenje (engl. m-learning) sa velikim potencijalnim mogudnostima.

Okruženju online učenja pripadaju tehnologije Interneta za isporuku akademskih sadržaja (kurseva) i druge informacije na Webu, kao i alatke za traženje, prikupljanje i uskladištenje informacije, te za prezentiranje i razmjenjivanje informacije, međusobno komuniciranje i druge aktivnosti učenja / nastave.

Informacija i okruženje učenja su promjenljive veličine i zavise od cilja nastave / učenja.

Okruženje online učenja proizvodi se posebnim softverom / tehnologijom i označava sa VLE ili LMS (engl. Virtual Learning Environment, VLE. Ista stvar van Velike Britanije, posebno u radnim organizacijama, naziva se Learning Management System, LMS). Proizvođači softvera (WebCT, Blackboard) u proteklom periodu izvršili su konsolidaciju svojeg softvera, doneseni su standardi za izradu online kurseva (SCORM).

Neki fakulteti instalirali su svoje sopstvene VLE, otvorenog tipa (Moodle, Plone, Drupal, Sakai).

Posljednjih godina fokus tehnologije bio je usmjeren na usavršavanje tehnologije virtuelnog okruženja učenja (VLE, LMS), ali i na pojavu inovativnih tehnologija Web 2.0, sa socijalnim softverom i mobilnim učenjem kojim se unapređuje dostizanje viših nivoa učenja razmjenom znanja, kolaborativnim radom i održivom komunikacijom.

Inovativne tehnologije – blog, wiki, socijalni softver i dr. – koje su široko prihvadene i korišdene od različitog broja ljudi, sve donedavno su marginalizovane, pa i zabranjivane u obrazovnim institucijama, uprkos uvjeravanjima nekih autoritativnih tehnologa obrazovanja (npr. Downes, 2004) da one predstavljaju korak bliže opšteprihvadenim idealima doživotnog i personaliziranog učenja.

Sadržaj↑

II KARAKTERISTIKE DOMINANTNE TEHNOLOGIJE Dominantna tehnologija u sadašnjem okruženju online učenja (VLE, odnosno LMS) koja se u razvijenim zemljama svijeta koristi više od 10 godina, u našoj zemlji tek krede prvim koracima. Njene karakteristike prikazademo prema iskustvima iz stranih izvora (Wilson & dr., 2008).

Okruženje LMS u principu slijedi jedan model integriranja niza tehnoloških alatki (forumi, kvizovi) i podataka (o studentima, o sadržaju) u okviru postojedeg kursa ili modula. Ovaj princip slijedi opštu šemu modularizacije kurseva i izdvojeno izučavanje diskretnih jedinica. U nekim LMS proizvodima čak nije mogude razmjenjivati sadržaje unutar samog kursa u okviru istog sistema.

U postojedim sistemima online učenja obično ja jasna distinkcija između mogudnosti učenika i instruktora. Posebno, mogudnosti za organiziranje i kreiranje 65

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

mnogo su bogatije za instruktora nego za učenika. To daje jasnu poruku korisnicima.

Oni su uskradeni da kreiraju, participiraju, da sami upravljaju svojim učenjem.

Ostavljena im je uglavnom pasivna uloga. Ako mogu što sami doprinijeti, to je locirano u malom segmentu LMS. Učenje centrirano oko sadržaja kursa Organizacioni model online učenja, centriran oko sadržaja kursa, i ograničavanje učenikovih mogudnosti da sam organizuje radni prostor, kombinuju se u kreiranju konteksta koji je u velikoj mjeri homogen. Svi učenici stiču isto iskustvo, vide isti sadržaj, organizovan na isti način, koriste iste alatke (alatka - engl. tool - u ovom kontekstu označava softversku aplikaciju na računaru ili aplikaciju na Webu).Time se provodi glavni princip obrazovanja koje stavlja naglasak na zajedničko iskustvo učenika u datom kontekstu.

Ovo je u kontradikciji sa željom, često iskazanom pojmom doživotnog učenja, za individualizirano iskustvo skrojeno prema personalnim potrebama i prioritetima.

Vedina sistema za upravljanje učenjem LMS omoguduje efektivnu interakciju studenta sa sadržajem. Neka istraživanja pokazuju da je ta interakcija efektivnija nego u tradicionalnoj nastavi u učionici (Ladyshewsky, 2004).

Kako je LMS prirodno fokusiran na sadržaj, može se redi da je okruženje koje on isporučuje nedovoljno jer nedostaju fizički, psihološki, emocionalni, socijalni i kulturni elementi neophodni da u potpunosti učenik doživi situaciju učenja u realnom svijetu.

Tek nedavno proizvođači LMS sistema počeli su da ugrađuju dodatne alatke, van postojedih, za rastavljanje sadržaja na sekvence i diskusione forume. Ovo je napredak, ali još uvijek na platformi «uradi-na-naš-način» (Siemens, 2004).

Okruženje LMS ne dopušta pristup sadržaju kursa i razgovorima grupe angažovane na određenoj jedinici i licencnim sadržajima. Ova restrikcija djeluje protiv dobronamjernika doživotnog učenja koji bi da objedine iskustva stečena online učenjem u školi, ili na radnom mjestu, i učenjem u kudi. Vedina sadržaja isporučenih tehnologijom LMS nije dostupna spoljnjem svijetu; često je nedostupna i učenicima nakon završetka kursa.

Obim operacija u okviru sistema LMS tipično je određen i vođen softverom koji instalira proizvođač u ime organizacije-korisnika. Tipično, sistem LMS je teško dostupan drugim organizacijama i učenicima koji nisu na neki način registrirani kod organizacije-korisnika. Ponovo, ovo je protivno modelu doživotnog učenja u kojem se zahtijeva mogudnost slobodnog pristupa različitim resursima.

Interesantan je hibridni model proizvođača Blekbord (Blackboard Inc.) po kojem se formira mreža sistemâ LMS omogudujudi vedu koordinaciju među organizacijamakorisnicima koje su instalirale LMS proizvode firme Blekbord. I tu je obim operacija još uvijek limitiran na te organizacije koje koriste istu platformu, pa problem izolacije i dalje ostaje aktuelan.

66

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Tjeskoba u učenju, karakteristična za tehnologiju LMS, bila je i ostala izazov za brojne tehnologe obrazovanja, da pronađu bolja okruženja učenja. Od 2000. godine tim problemom intenzivno se bave eksperti i stručni timovi u teorijskim analizama, eksperimentima sa grupama studenata, diskusijama na međunarodnim konferencijama. Traže se promjene u strukturi okruženja učenja, a u centru je učenik sa slobodom u pristupu i izboru sadržaja, nasuprot mogudnostima koje pruža tehnologija LMS, sa restriktivnim pristupom i ved upakovanim sadržajima kursa.

Poseban optimizam zasniva se na pojavi inovativnih tehnologija koje omoguduje Web 2.0 i društvene mreže.

Sadržaj↑

III POKRETAČI PROMJENA Online učenje je posebna forma elektronskog učenja, sveprisutnog e-learninga. Po definiciji, e-learning je učenje podržano i poboljšano upotrebom informacione i komunikacione tehnologije (OECD, 2005). Sadašnja praksa elektronskog online učenja na univerzitetima prilagođena je tzv. industrijskom dobu elektronskog učenja koje tipično uključuje implementaciju sistema za upravljanje učenjem LMS, sa naglaskom na različite nivoe, konzistentnost i uštedu troškova (Dron, 2006). Iako sa značajnim institucionalnim investiranjem, rast e-learninga kroz ovo «industrijsko doba» bio je minimalan i nije stvorio bitnije izazove radu u učionici (OECD, 2005).

Neprilagođenost visokog obrazovanja savremenim potrebama Visoko obrazovanje u «konektovanom društvu», ili «društvu znanja», ne daje ono što bi se očekivalo.

Prema Katsu (R. Catts), visoko obrazovanje, sa stanovišta učenikove perspektive, treba da ispuni dva glavna zadatka: Razvijanje vještina za uvođenje učenika u praksu doživotnog učenja Postizanje znanja iz discipline ili profesije (Catts, 2004).

Sada, više nego ikada ranije, takve mogudnosti postoje. Razvojem alternativnih tehnologija elektronsko učenje prošlo je kroz period usavršavanja od verzije e-learning 1.0 («industrijsko doba») do usavršene verzije sa novom oznakom e-learning 2.0 (Downes, 2005).

Društvene mreže učenja E-learning 2.0 baziran je na Webu 2.0 i izazovnim trendovima u elektronskom učenju. To je elektronsko učenje u kojem studenti kreiraju sadržaj, sarađuju sa svojim vršnjacima u formiranju društvene mreže za učenje (engl. social network for learning) sa distribuiranim kreiranjem sadržaja i odgovornostima; elektronsko učenje sa prednošdu mnogih resursa sadržaja sastavljenih u jedinstveno iskustvo učenja, i 67

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

elektronsko učenje koje koristi različite alatke uključujudi online resurse, kurseve, te alatke za upravljanje znanjem, saradnju i istraživanje (Wikipedia).

Postupci u učenju e-learning 2.0 baziraju na međusobnim konekcijama između učenika, instruktora i resursa i dali su ideju Džordžu Simensu (George Siemens) da za takvo učenje koncipira teoriju konektivizma (Siemens, 2005).

Zanemareno neformalno učenje Za razliku od e-learninga 1.0 koji je baziran na formalnom učenju (u školi, za diplomu), e-learning 2.0 pretežno počiva na neformalnom učenju (na radnom mjestu, u kudi, u časovima odmora). Na poslu, za vrijeme pauze u bifeu, mi više naučimo nego u učionici. Mi otkrivamo kako da uradimo posao kroz neformalno učenje – posmatrajudi kako to drugi rade, raspitujudi se, radedi po principu pokušaj-pogreška.

Formalno učenje – u razredu, u radionici, pa i online učenje – daju samo 10-20% znanja potrebnog za rad (Cross, 2003).

E-learning 2.0 doveo je u pitanje ulogu kursa kao glavnog resursa učenja, stavio vedi naglasak na neformalno učenje, dajudi upravljanje učenjem u ruke učenicima, brišudi razliku između nastavnika i učenika.

Razvoj elektronskog učenja do verzije e-learning 2.0 omoguden je transformacijom Weba do verzije Web 2.0 i pojavom softvera za društveno umrežavanje. Web 2.0 je obezbijedio alatke: Blog za diskusiju, Wiki za informaciju, RSS za pridruživanje sadržaja - što omoguduje prosječnom korisniku da kreira, prikuplja i razmješta sadržaje sa Weba po svojim sopstvenim zahtjevima. Web 2.0 omogudio je povezivanje korisnika/učenika u tzv. mreže učenja (engl. learning networks).

Pojam mreže (zajednice) koji se često upotrebljava u online učenju podrazumijeva strukturu grupe ljudi koji dijele zajedničke vrijednosti i uvjerenja, koji su međusobno povezani (konektovani) i koji su aktivno angažovani na učenju jedni od drugih. Izvedeni pojam umrežavanje označava proces kojim se ove veze/konekcije razvijaju i jačaju. U ovakvim zajednicama učenici participiraju, kreiraju i razmjenjuju aktivnosti, planove učenja, resurse i iskustva sa vršnjacima i institucijama. Jedna od glavnih odlika mreže učenja (i njena snaga) je širina profila korisnika koja mreži daje zdravu različitost mišljenja. Korisnici mogu biti učenici, instruktori, radnici iz prakse, menadžeri i bilo ko drugi zainteresovan za aktivnosti, resurse i iskustvo koje ima na raspolaganju u mreži učenja.

Tipično, ove mreže (zajednice) učenja su samoupravljane i samoorganizovane (Koper & Sloep, 2002).

Potrebe doživotnog učenja Korišdenjem ovakvih društvenih mreža, uz paralelno korišdenje tehnologije LMS, visokoškolska institucija može obezbijediti neophodne alatke za podržavanje 68

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

doživotnog učenja. Problemi nastaju kad institucija koristi LMS koji ograničava okruženje u kojem mreža učenja može raditi.

Online mreže učenja predstavljaju pomak u praksi za neke u visokom obrazovanju.

Kad institucija koristi LMS, za mrežu nastaju otežavajudi uslovi rada koji potiču od različitih faktora. Ti faktori – inhibitori uključuju organizacionu politiku institucije, konceptualni pristup učenju i podučavanju, osposobljenost studenata i njihovu spremnost za prihvatanje rada u mreži. Važno je ove, ali i druge inhibitore, adekvatno sagledati da bi se povedale šanse za uspješno implementiranje i korišdenje online mreže za učenje.

Sadržaj↑

IV TRAŽENJE ALTERNATIVNOG KONCEPTA Razvoj informacione i komunikacione tehnologije posljednjih godina omogudio je i uveo nove norme ponašanja, termine «društvo koje uči», «ekonomija bazirana na znanju», «konektovano društvo», «distribuirano znanje», «kolektivna inteligencija», «društvena mreža» i druge. Doživotno učenje istaknuto je ne samo kao norma, nego i kao kultura i navika. Učenje se ne završava sa formalnim visokim obrazovanjem, stoga univeziteti moraju pomodi u razvoju doživotnih učenika i obezbjeđivanju mogudnosti za doživotno učenje (Grace, 2006).

Pritisci iz realnog svijeta Učenje uz pomod Interneta, ili online učenje, širi se po evropskim univerzitetima ved 15-tak godina, a u tome je Velika Britanija među prvim zemljama. Vladina agencija za unapređivanje upotrebe informacione i komunikacione tehnologije BECTA (http://www.becta.org.uk) u septembru 2008. godine objavila je izvještaj o stanju primjene Web 2.0 tehnologija, kao što su wiki, blog i društveno umrežavanje, za djecu od 11 do 16 godina, u učionici i van nje.

U izvještaju se navodi da su mladi učenici oduševljeni korisnici Web 2.0 tehnologija u svom slobodnom vremenu, ali da je upotreba Web 2.0 u učionici ograničena.

Međutim, škole i nastavnici koji inoviraju u ovom području, otkrili su prednosti, kao što su: Web 2.0 pomaže u ohrabrivanju angažovanja i vedeg učešda učenika, posebno među mirnijom djecom, koja ga mogu koristiti za grupni rad online, bez straha da moraju postavljati pitanja pred vršnjacima u razredu Nastavnici su izvijestili da upotreba tehnologije društvenog umrežavanja može ohrabriti online diskusije među učenicima izvan škole Web 2.0 je dostupan u svako vrijeme, sa svakog mjesta, što ohrabruje neke pojedince da produže svoje učenje kroz dublje istraživanje teme koja ih interesuje Djeca imaju osjedaj vlasništva kad objavljuju svoj rad online, a to ih podstiče na detaljnu pažnju i poboljšan kvalitet rada.

69

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Istraživanje je takođe našlo da više od polovine upitanih nastavnika smatra da bi Web 2.0 resursi trebalo da se češde upotrebljavaju u učionici. Međutim, vedina upitanih nastavnika nije nikada koristila Web 2.0 aplikacije na času, iako ih često koristi u ličnom i profesionalnom radu.

Nezadovoljstvo postojedim sistemima Tehnologija LMS pripada Webu u kojem se informacija prikazivala, prenosila i koristila, te koji se sada naziva Web 1.0. Web 2.0 je platforma ili mreža gdje se sadržaj kreira, razmjenjuje, razmješta za različite namjene i prenosi. Za LMS je tipično da isporučuje kurseve učenicima ne dozvoljavajudi im da razmjenjuju ili razmještaju sadržaje.

Sistemi za upravljanje učenjem LMS razvijeni su i implementirani sredinom 1990tih godina u jeku postojanja Web 1.0. Odluke projektanata tada su uglavnom donošene na shvatanju da treba postaviti centralizirano tehnologiju kontrole i upravljanja, uz reduciranje troškova. Kao posljedica, ako student ili nastavnik želi da se angažuje u bilo koju formu elektronskog učenja, on mora uzeti sistem koji je odabrala institucija. Ovo je posljednjih godina dovelo do problema, jer je tehnologija koju je pojedinac imao na raspolaganju prevazišla funkcionalnost i upotrebljivost tehnologije obezbijeđene u instituciji (Johnson & Liber, 2008).

Neformalno učenje sačinjava više od 75% učenja. Često, najvrijednije učenje se dešava sasvim slučajno (Siemens, 2004). Sistemi za upravljanje učenjem LMS tipično imaju jasnu granicu koja stvarno otežava i obeshrabruje razvoj neformalnog učenja i doživotnog učenja. Oni to čine limitiranjem učenja onim pojedincima koji su upisani na kurs, limitiranjem vremenskog perioda u kojem se kurs nudi, i dozvoljavajudi samo upotrebu onih alatki koje obezbjeđuje LMS. Često, kada se kurs završi ili student završi studij, on više ne može pristupiti LMS-u, ni vidjeti informaciju koju je izučavao.

Savremena istraživanja (Cross, 2007) pokazuju da se vedina učenja događa slučajno, po neformalnom scenariju, često kroz rad i kroz aktivnosti slobodnog vremena. Mnogi pojedinci ističu da «stvarno učenje» započinje sa uključivanjem u svijet rada. Međutim, državna ministarstva obrazovanja pokazuju malu i ograničenu pažnju prema neformalnom učenju. Nastavni planovi država širom Evrope imali su brojne reforme u cilju unapređivanja obrazovanja. Međutim, ključni efekat koji bi potencijalno unaprijedio autonomno društvo znanja – programsku slobodu prema potrebama učenika - je izostao. Škola, u svojoj ulozi obrazovanja i osposobljavanja, uvijek je za sebe rezervisala aktivnosti regulisanja i standardiziranja, držedi znanje u granicama propisanim nastavnim planom i programom, često izvan fokusa postojede stvarnosti.

Novi koncepti zahtijevaju izmijenjenu funkciju nastavnika i učenika Da bi se dogodile željene promjene, obrazovne institucije treba da uspostave usku saradnju sa tzv. spoljnim svijetom od kojeg su se do sada distancirale. Sektori rada i svakodnevni život, uopšteno gledano, treba da budu ugrađeni u proces učenja od 70

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

prvog dana učenja tinejdžera i odraslih. Ovo, naravno, implicira veliku promjenu uloge pojedinca kao aktivnog učenika, koji je direktno uvučen u proces i posljedice njegovog znanja, nasuprot pasivnoj odgovornosti koju je imao kao primalac znanja. Ovo takođe implicira i pomak u aktivnostima nastavnika, od onog koji određuje znanje, do savjetnika, od predavača do mentora, od vlasnika «istine» do saradnika i učenika. U ovom smislu, obrazovanje i osposobljavanje bide kombinovano u nešto značajnije za pojedinca: integrisano personalno učenje bazirano na postojedoj stvarnosti (Attwell & Costa, 2008).

Kritični pomak od današnjeg izolovanog modularnog koncepta okruženja učenja koji pruža tehnologija sistema LMS je u primjeni koncepta u kojem nastavnik i učenici upotrebljavaju različite tehnologije za učenje.

Koncept alternativnog okruženja učenja počeo je da se formira u razgovorima između raznih grupa tehnologa obrazovanja u toku 2005. godine. Te godine je Skot Vilson (Scott Wilson) objavio konceptualni model za novi tip sistema, koji je tada nazvao «VLE bududnosti» (Wilson, 2005). Umjesto alatki od jednog isporučioca i jednog konteksta, on je predložio sistem fokusiran na koordinaciju konekcija između konkretnog korisnika i široke lepeze usluga od organizacija i drugih pojedinaca.

Umjesto interakcije pomodu alatki koje je stavio na raspolaganje jedinstveni isporučilac, u konceptu je fokus na koordinaciju široke lepeze kontekstâ za podršku ciljevima korisnika. Ovaj koncept je u skladu sa pristupom učenju usmjerenom na kompetenciju i eksplicitno prepoznaje potrebu za integrisanjem iskustava iz niza različitih okruženja, uključujudi obrazovanje, rad i slobodno vrijeme (Wilson & dr., 2006).

Za razliku od sistema LMS, novi sistem treba da omogudi razmjenu resursa, ne štitedi ih, i da obezbijedi uređivanje, modificiranje i publiciranje resursa.

Za razliku od sistema LMS koji predstavlja proizvod određene tehnologije, novi sistem nije samo konkretan softver, nego kolekcija alatki koje korisnik upotrebljava za svoje potrebe rada i učenja. Tako, karakteristike novog sistema mogu se obezbijediti upotrebom kombinacije postojedih uređaja (računari, mobiteli, prenosni mediji), aplikacija (za novosti, instant poruke, pretraživači) i servisa (blog, wiki) za praksu personalnog učenja korišdenjem tehnologije.

U toku 2005. godine za ovakav sistem uveden je naziv personalno okruženje učenja (engl. Personal Learning Environment, PLE).

Sadržaj↑

V PERSONALNO OKRUŽENJE UČENJA E-learning 2.0 omogudio je pojavu ideje o konceptu personalnog okruženja učenja o kojem od 2005. godine u akademskoj zajednici razvijenih zemalja traju stručne rasprave, organizuju se okrugli stolovi i međunarodne konferencije, izvode se brojni projekti itd. – u sastavu opštih traganju za bududim razvojem visokog obrazovanja.

71

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Okruženje PLE izbilo je u prednji plan kao novi pristup razvoju alatki za elektronsko online učenje koji nije više fokusiran na integrisanu platformu učenja kakva je LMS. Nasuprot njoj, okruženje PLE sastoji se iz kolekcije labavo spregnutih alatki, uključujudi tehnologije Web 2.0, za rad, učenje, razmjenu mišljenja i saradnju sa drugim. PLE se može posmatrati kao prostor u kojem ljudi aktivno sarađuju i komuniciraju i čiji je krajni rezultat učenje i širenje kolektivnog znanja.

Personalno okruženje učenja po definiciji je individualno. Međutim, mogu se obezbijediti alatke i servisi za podršku individualcu u razvijanju njegovog okruženja za kreiranje znanja i komuniciranje. Na osnovu inicijalnog uvida u potrebe širenja znanja, može se sastaviti inicijalni popis mogudih funkcija za PLE koji uključuje: traženje informacije; prikupljanje i sabiranje informacije i znanja; analiziranje informacije za unapređivanje znanja; prezentiranje ideja, učenja i znanja na različite načine i za različite namjene; podrška pojedincima u njihovom učenju i znanju; umrežavanje kreiranjem kolaborativnog okruženja učenja (Attwell & Costa, 2008).

Otvaraju se mogudnosti za «mobilno» učenje PLE se može predstaviti kao tehnologija, sa aplikacijama i servisima, ali je značajnija ideja podrške individualnom i grupnom učenju u konkretnom kontekstu i unapređivanju autonomije učenika i njegovoj kontroli učenja.

Poboljšanje konektivnosti mobilnih uređaja sa Internetom pruža novu platformu za učenje. Ovim se razvija nova kultura multilateralne razmjene i učenja. Unapređivanje sofisticiranih ručnih i prenosnih uređaja za komunikaciju i njihova direktna veza sa konektovanim svijetom, uvjeravaju nas da je to novi izazovni pristup učenju i radu, i uopšte, životu, koji de značajno upotpuniti dosadašnju praksu (Attwell & Costa, 2008).

Web 2.0 i e-learning 2.0 obezbijedili su visokom obrazovanju bogato, inovativno i originalno okruženje posljednjim tehno-socijalnim napretkom. Online svijet izmijenio se od ogromnog skladišta za multimedijske sadržaje u pravo interaktivno okruženje. To je novi svijet u kojem korisnik, umjesto pasivnog potrošača sadržaja, ima mogudnost da nešto i sam uradi. Štaviše, ovo okruženje potencijalno može biti svuda prisutno putem prenosnih uređaja kao što su mobitel ili laptop. U ovom kontekstu, učenje se sve više pomjera van konvencionalnih učionica, u više personalizirano okruženje učenja gdje učenici mogu fleksibilno sarađivati i sa svojim vršnjacima i sa instruktorima i pristupiti brojnim i raznovrsnim resursima (Naismith & dr., 2006).

Efekti društvenog umrežavanja Učenje je društvena aktivnost i istorijski nije bilo pogodnijeg vremena za njegovo poboljšavanje. Alati društvenog umrežavanja kao što je blog imaju potencijal za unapređivanje dijaloga, rasprava i vještina umrežavanja. Efekti društvenog umrežavanja i razvijanja smisla za konverzaciju koje pruža blogovanje, održavaju ljude 72

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

angažovanim i pored motivacije, jednostavno željom za pisanjem i odgovorima. Slično, alatka za kreiranje sadržaja kao što je wiki počela je da privlači značajnu pažnju na univerzitetima jer raspolaže potencijalom za koprodukciju i zajedničko uređivanja studentskog rada u grupi. Naprimjer, nastavnik može tražiti od studenata da postanu saradnici određenog wikija, da pišu o specifičnoj temi, a zatim, studenti zajedno sa nastavnikom procjenjuju ove priloge po efektivnosti, potpunosti, obuhvatnosti i pouzdanosti (Prensky, 2007).

Ideja personalnog okruženja učenja PLE prepoznaje da je učenje kontinualno i nastoji da obezbijedi alatke za podršku takvom učenju. Ona takođe prepoznaje ulogu pojedinca u organizovanju njegovog sopstvenog učenja. Štaviše, težnje ka okruženju PLE zasnivaju se na ideji da se učenje dešava u različitim situacijama i u konkretnom kontekstu, te da se ne može obezbijediti od jednog jedinog isporučioca. Povezano sa ovim je rastude prepoznavanje značaja neformalnog učenja (Attwell, 2007).

Potencijali PLE Teoretičati i tehnolozi obrazovanja ističu potencijale PLE u povezivanju različitih svjetova, učenja u obrazovnim institucijama, učenja na radnom mjestu i učenja u životu uopšte.

PLE se sastoji od svih različitih alatki koje koristimo u svakodnevnom životu za učenje. Ove alatke i sadržaji u njima više nema potrebe da se upotrebljavaju samo u jednom kontekstu i za jednu namjenu, kao što se sada koriste u vedini obrazovnih institucija. Socijalni softver povezan sa PLE, zajednički opisan kao Web 2.0 tehnologija, nudi učenicima mogudnost traženja informacije (Google), kreiranje i publiciranje (blog, podcast, YouTube, Flickr), saradnju i razmjenu ideja (wiki, del.icio.us), pridruživanje zajednicima (MySpace, Facebook) sa mogudnošdu kreiranja sopstvene zajednice. Sve ove alatke na raspolaganju su učenicima u neograničenom trajanju. Znanje stečeno u obrazovnoj instituciji, koje je inertno, može se ovim osvježiti, proširiti, usmjeriti prema sopstvenim potrebama učenika (Attwell, 2007).

Implikacije za obrazovne institucije Eksplozija socijalnog softvera i njegova popularnost među mladim ljudima ima ogromne implikacije na visoko obrazovanje. Za neke nastavnike upotreba ovih alata u obrazovanju percipira se kao dobra stvar, za druge to je samo gomilanje tereta, jer se brzo mijenjaju i nema vremena da se efektivno uključe u njihovu nastavu.

Centralna stvar koja stoji iza okruženja PLE je da se vlasništvo i vođenje učenja izmiče od institucije i pomjera prema učeniku. Jasna implikacija ovog samoupravljanog pristupa je da su učenici odgovorni za procjenu svojih individualnih potreba, planiranje aktivnosti učenja, kreiranje resursa učenja i kontrolu ličnog napredovanja prema ciljevima učenja (Attwell, 2006).

73

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Ako je okruženje PLE dobar koncept, šta možemo očekivati: njegovu laganu integraciju u konvencionalno visoko obrazovanje? Kako de to uticati na postojedu nastavnu praksu?

Djelimičan odgovor na ova pitanja može se nadi u radu Lava Vigotskog o individualnom razvoju znanja kroz socijalne i kulturne interakcije. Vigotski je vjerovao da učenje zavisi od društvenog konteksta kao okruženja u kojem se učenik nalazi. On je uveo koncept Zona proksimalnog razvoja, kao razmak između nivoa stvarnog učenikovog razvoja, i nivoa razvoja kojeg učenik potencijalno može dostidi kroz pomod eksperta ili interakciju sa drugim učenicima (Vygotsky, 1978).

Ovdje dolazi do promjene uloge nastavnika, od nastavnika do «instruktora za olakšavanje učenja» (engl. facilitator of learning), sa širokom lepezom funkcija kao projektant i voditelj procesa učenja, od kojeg se zahtijeva niz specijalnih vještina, kao: izgrađivanje međusobnih odnosa, procjenjivanje potreba, uključivanje studenata u planiranje, povezivanje studenata sa resursima za učenje i ohrabrivanje studentskih inicijativa (Knowles & dr., 2005).

U okruženju PLE, ovakav instruktor pomaže učenicima da postignu samoregulaciju, da razviju vještine planiranja, organiziranja, samokontrole, samopodučavanja i samoocjenjivanja (Zimmerman, 2000). Naprimjer, instruktor može pomodi studentima da razviju elektronski portfolio. Praksa je potvrdila portfolio kao snažno sredstvo za pomod studentima da izgrade svoj profil u skladu sa profesionalnim aspiracijama.

Elektronski portfolio unapređuje razmjenu ideja između kreatora portfolia i onih koji ga vide i koji su u interakciji s njim. Iz perspektive učenja, studentovo sopstveno razmišljanje o radu u elektronskom portfoliu pomaže da se formira značajno iskustvo u učenju (Lorenzo & Itelson, 2005).

Druga stvar je da okruženje PLE stavlja instruktora u položaj da uči. U ovakvom okruženju kombinovana aktivnost među saradnicima može se posmatrati kao poseban proces učenja u kojem i instruktor nešto dobija od aktivne razmjene znanja i razmišljanja tipičnog za mreže učenja. Najzad, na račun liberalnog aspekta okruženja PLE, u akademskoj zajednici postoji zabrinutost u pogledu raspolaganja intelektualnim vlasništvom.

Novoj generaciji učenika treba pružiti pomod da shvate da aktivno učestvovanje u ovakvim zajednicama učenja ne može egzistirati bez potpunog razumijevanja i prihvatanja etičkih standarda (Twist & Withers, 2007).

Tip doživotnog, nezavisnog učenja, imanentan u pomaku ka okruženju PLE, zahtijeva niz značajnih i kompleksnih promjena kod studenata i nastavnog kadra.

Priroda i sposobnosti ljudi na univerzitetu imade ključnu ulogu u kreiranju interesantne, upotrebljive i uspješne primjene okruženja PLE. Prihvatanje PLE i doživotnog učenja centriranog na studentu, teorijski najbolje rješenje, očekuje od studenata odstupanje od njihove ranije prakse učenja, gdje su njihovo učenje planirali, kontrolisali i ocjenjivali nastavnici, - na jedan pristup u kojem 74

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

oni preuzimaju ovu ulogu, u velikom dijelu svojeg učenja. Postoji zabrinutost da de mnogi studenti propustiti da izvedu ovu promjenu bez spoljne asistencije (Longworth, 2002). I sada, dok studenti zahtijevaju više podrške da izvedu ovu tranziciju, oni je možda nede dobiti od nastavnog kadra, koji često propusti da podučava više od programa predmeta. Nastavni kadar je sumnjičav na svaku promjenu tradicionalne pedagogije, a očekuje se da prihvati inovacije dok je pod značajnim radnim preopteredenjem (Wingate, 2007).

Sadržaj↑

VI ZAKLJUČAK Danas je LMS dominantna tehnologija u institucijama visokog obrazovanja razvijenih zemalja. Međutim, njena hegemonija je pred izazovom, dijelom iz želje za obrazovanjem, da se premoste svjetovi formalnog i neformalnog učenja radi realizacije ciljeva doživotnog učenja, a dijelom izvan obrazovanja, rastudim uticajem raznovrsnih oblika socijalnog softvera i novim mogudnostima Weba kao tehnološke platforme.

U našoj zemlji i nizu zemalja iz regiona online učenje krede tek prvim koracima. Iz iskustva zemalja koji primjenjuju online učenje na svojim univerzitetima, te koji prate inovacije online učenja koje je omogudio Web 2.0, navodimo neke od karakterističnih stavova, u zaključku ovog istraživanja.

Tehnologija postojedih sistema LMS još dugo de se koristiti u formalnom učenju.

Paralelno sa njom, sve šire de se za neformalno učenje i neke tipove učenja za stručne kompetencije koristiti okruženje PLE. Može se očekivati da de i sistemi LMS početi da otvaraju svoje usluge putem okruženja PLE. Tako de u jednom periodu postojati koegzistencija svih triju ovakvih sistema ili okruženja učenja (Wilson & dr., 2006).

Prihvatanje i upotreba personalnog okruženja učenja (PLE) na univerzitetima ugrađuje pomak koji odbacuje mnogo od postojede institucionalne prakse elektronskog online učenja. Uvođenje okruženja PLE je kompleksna intervencija na jedan sasvim kompleksan kontekst i stoga nije kontekst u kojem poznata praksa vođenja i kontrole može biti efektivna (Snowden & Boon, 2007).

LMS je na svaki način mrtav i oni koji su investirali u ovu tehnologiju sada de pokušati da u sistem ubace nove tehnologije kako bi produžili njegovu upotrebljivost.

Wilson i saradnici smatraju da je ključna distinkcija između LMS i PLE više konceptualne prirode nego one čisto tehničko-tehnološke, te da de se model PLE usavršavati i time činiti LMS manje atraktivnom opcijom, posebno što budemo više ulazili u svijet doživotnog, neformalnog učenja i učenja za rad (Wilson & dr., 2006).

Možemo zaključiti: koncept okruženja PLE je u svojoj ranoj fazi razvoja i teško je predvidjeti njegov uticaj u bududoj praksi visokog obrazovanja. Jedan od najvedih autoriteta u području elektronskog online učenja Stefen Dauns (Stephen Downes) smatra da de, vremenom, sistemi za upravljanje učenjem (LMS) koje isporučuju obrazovne institucije evolvirati u sisteme za isporuku obrazovnih sadržaja (engl.

75

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

educational delivery systems) upotrebljive za personalno okruženje učenja (PLE). Oni de biti, ustvari, „daljinski resursi“ dostupni iz datog konteksta (Downes, 2009).

Sadržaj↑

LITERATURA Attwell, G. & Costa, C. (2008). Integrating personal learning and working environments.

Preuzeto 10.01.2009, sa adrese http://www.pontydysgu.org/wpcontent/uploads/2008/11/workandlearning.pdf Attwell, G. (2006). Personal Learning Environments. Preuzeto 20.12.2008, sa adrese http://www.knownet.com/writing/weblogs/Graham_Attwell/weblog.archives/2006/6 Attwell, G. (2007). Personal Learning Environments – the Future of eLearning? Preuzeto 10.10.2008, sa adrese http://www.elearningpapers.eu/index.php?page=doc&vol=2&doc_id=8553doclng=6 Catts, R. (2004). Lifelong Learning and Higher Education: Reflections and Prospects. The 3-rd International Lifelong Learning Conference, Yeppoon, Australia Cross, J. (2003). Informal learning – the other 80%. Preuzeto 10.11.2008, sa adrese http://www.internettime.com/Learning/The%20Other%2080%25.htm Cross, J. (2007). Formal and informal learning: Rediscovering the natural pathways that inspire innovation and performance. San Francisco: John Wiley & Sons Inc. Downes, S. (2004). Educational Blogging. Educause Review, 39 (5).

Downes, S. (2005). E-learning 2.0. eLearnMagazine. Preuzeto 10.12.2008, sa adrese http://www.elearnmag.org/subpage.cfm?section=articles&article=29-1 Downes, S. (2009). Online Learning: Trends, Models and Dynamics In Our Education Future.

Preuzeto 20.02.2009, sa adrese http://www.masternewmedia.org/online-learning-trends-modelsand-dynamics-in-our-education-future-part-1/ Dron, J. (2006). Any color you like, as long as it's Blackboard. Government, Healthcare and Higher Education, Honolulu, Hawaii, USA. Grace, A. (2006). Reflecting critically on lifelong learning in an era of neoliberal pragmatism: Instrumental, social and cultural perspectives. Lifelong learning: partners, pathways and pedagogies. The 4-th International Lifelong Learning Conference, Yeppoon, Australia.

Heinich, R., Molenda, M., Russell, J. & Smaldino, S. (1999). Instructional Media and Technologies for Learning. Prentice-Hall, Inc. Johnson, M. & Liber, O. (2008). The Personal Learning Environment and the human condition: 76

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

From theory to teaching practice. Interactive Learning Environments, 16 (1), 3-15.

Kljakid, D. (2009). Online učenje: Trend promjena u okruženju učenja. Peti međunarodni simpozijum „Tehnologija, informatika i obrazovanje za društvo učenja i znanja“. Novi Sad, 19-20. jun 2009.

Knowles, M., Holton, E., & Swanson, R. (2005). The adult learner: The definitive classic in adult education and human resource development. Amsterdam; Boston: Elsevier Koper, R. & Sloep, P. (2002). Learning Networks: Connecting people, organizations, autonomous agents and learning resourses to establish the emergence of effective lifelong learning. Preuzeto 10.12.2008, sa adrese http://hdl.handle.net/1820/65 Ladyshewsky, R. (2004). Online learning versus face-to-face learning: What is the difference?

Teaching and Learning Forum 2004. Curtin University of Technology. Preuzeto 15.12.2008, sa adrese http://lsn.curtin.edu.au/tlf/tlf2004/ladyshewsky.html Longworth, N. (2002). Learning cities for a learning century. The 2nd International Lifelong Learning Conference, Yeppoon, Australia Lorenzo, G. & Itelson, J. (2005). An overview of E-portfolios. Preuzeto 15.11.2008, sa adrese http://connect.eduhause.edu/library/abstract/AnOverviewofEPortfol/39335 Naismith, L., Lonsdale, P., Vavuola, G. & Sharples, M. (2006). Literature Review in Mobile Technologies and Learning. Preuzeto 25.12.2008, sa adrese http://www.futurelab.org.uk/resources/publications-reports-articles/literaturereviews/Literature-Review203 OECD. (2005). E-learning in Tertiary Education: Where do we stand? Paris, France. CERI, OECD Prensky, M. (2007). How to Teach with Technology: Keeping both teachers and students confortable in an era of exponential change. Preuzeto 26.11.2008, sa adrese http://publications.becta.org.uk/download.cfm?resID=25940 Siemens, G. (2004). Learning Management Systems: The wrong place to start learning. Preuzeto 15.12.2008, sa adrese http://elearnspace.org/Articles/lms.htm Siemens, G. (2005). Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age. International Journal of Instructional Technology & Distance Learning. Preuzeto 10.11.2008, sa adrese http://www.itdl.org/journal/jan_05/jan_05.pdf#page=7 Snowden, D. & Boon, M. (2007). A leader's framework for decision making. Harvard Busines Review, 85 (11), 68-76.

Twist, J. & Withers, K. (2007). The challange of new digital literacies and the «hiden curriculum». Preuzeto 15.11.2008, sa adrese http://publications.becta.org.uk/download.cfm?resID=25940 77

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Vygotsky, L. (1978). Mind in Society: The development of higher pscychological processes.

Cambridge, MA: Harvard University Press.

Wilson, S. (2005). Future VLE – The Visual Version. Preuzeto 15.12.2008, sa adrese http://cetis.ac.uk/members/scott/blogview?entry=20050125170206 Wilson, S., Liber, O.,Johnson, M., Beauvoir, Ph., Sharples, P., Milligan, C. (2006). Personal Learning Environments: Challenging the dominant design of educational systems. University of Bolton. Preuzeto 10.12.2008, sa adrese http://dspace.ou.nl/bitstream/1820/727/1/sw_ectel.pdf Wingate, U. (2007). A framework for transition: Supporting «Learning to Learn» in higher education. Higher Education Quaterly, 61 (3), 391-405.

Zimmerman, B. (2000). Self-regulatory cycles of learning. In: Straka, G. (Ed.). Conceptions of selfdirected learning. New York.

Sadržaj↑

78

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

Četvrti dio ŠTA DALJE?...

“Ab his via sternitur ad maiora” (Odavde, proteže se dalek put) Latinska izreka

Ostanite u toku dešavanja, pratite događaje i inovacije u oblasti online učenja.

Tehnologije Interneta omoguduju vam, osim pretraživanja objavljenih radova iz vama interesantne oblasti (npr. Google Search: „online learning“), primanje tekstova bududih članaka, istovremeno sa njihovim objavljivanjem na Internetu. Pokušajte to uraditi alatkama Google Reader, Google Alert.

Zanimljive sadržaje objavljuju brojni blogovi usmjereni na teme i probleme iz obrazovanja, online učenje, tehnologiju učenja i dr. To su tzv. edublogovi. Za početak prijavite se na dva – tri takva edubloga, a kada procijenite da su vaše sposobnosti i interesovanja šira, možete taj krug proširiti.

Stefen Dauns (Stephen Downes) je stariji istraživač u Institutu za informacionu tehnologiju, u grupi Učenje i kolaborativna tehnologija, pri Nacionalnom savjetu za istraživački rad, Kanada. Diplomirao je i magistrirao filozofiju na Univerzitetu u Kalgariju. Specijalizirao se za područje online učenja, pedagogije i filozofije. Autor je jednog od najpoznatijih dnevnih biltena OLDaily (Online Learning Daily), koji se distribuira putem Weba, e-maila i RSS-a hiljadama potpisnika širom svijeta. Popularan je kao učesnik i predavač na mnogim skupovima širom svijeta u posljednjih petnaest godina. Možete početi sa njegovim blogom OLDaily (www.downes.ca:80/news/OLDaily.htm) u kojem svakodnevno objavljuje novosti, trendove, svoja razmišljanja o temama iz svijeta online učenja, osvrte na pojedine članke, sajtove, alatke, resurse.

Toni Karer (Tony Karrer) je istaknuti stručnjak za područje računarske tehnike iz Los Anđelesa (inženjer računarstva, doktor računarskih nauka), direktor firme za softver, Web i razvoj elektronskog učenja. Kao predavač često učestvuje na skupovima korporacija i akademske zajednice. Njegov blog usmjeren na tehnologiju 79

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

elektronskog učenja eLearning Technology (http://elearningtech.blogspot.com) prava je kolekcija resursa iz ove oblasti.

Džordž Simens (George Siemens) je osnivač i predsjednik Complexive Systems Inc., laboratorije učenja fokusirane na pomod organizacijama za razvoj integrisanih struktura učenja. Od kraja 2009. godine radi na Institutu za istraživanje tehnologijom podržanog znanja na Univerzitetu Athabasca koji je kanadski lider za online učenje i učenje na daljinu. Bio je pomodnik direktora za istraživanje i razvoj Centra za tehnologiju učenja pri Univerzitetu Manitoba u Kanadi. Simens je autor i zastupnik konektivizma, jedine teorije učenja koja ima smisla u svijetu online učenja. U blogu elearnspace (http://www.elearnspace.org:80) svake sedmice donosi sumarni pregled svojih aktivnosti i iznosi mišljenje o konektivizmu, modelu unapređivanja učenja, ekologijama učenja, zajednicama, mrežama učenja kao kreaciji mreže.

Džejn Hart (Jane Hart) je osnivač Centra za tehnologije učenja i performans. Na svom sajtu Centre for Learning & Performance Technologies (http://www.c4lpt.co.uk) prikazuje nove alatke i resurse elektronskog učenja (preko 3000 alatki, podijeljenih u 25 sekcija na 50 stranica!) i, posebno, socijalne medije u učenju.

Zaid Ali Alsagoff je menadžer elektronskog učenja na Međunarodnom medicinskom univerzitetu (IMU) u Maleziji. Diplomirao je psihologiju, magistrirao informacionu tehnologiju. Bavi se elektronskim učenjem na visokom obrazovanju (od 2001. godine) uključujudi igre, simulaciju uloga, virtuelnu učionicu, sisteme za upravljanje učenjem, izradu programa za kurseve. Njegov blog Zaidlearn (http://zaidlearn.blogspot.com/) složene strukture obiluje brojnim linkovima, razvrstanim po grupama i kategorijama. Piše dopadljivim stilom, pradenim simpatičnim ilustracijama, uvijek raspoložen i spreman na odmjerenu šalu. Njegovi tekstovi de vas zainteresovati i oduševiti do te mjere da dete zavoljeti online učenje (ukoliko dosad niste). Pravo osvježenje u mreži blogera online učenja. Otkrijte ga! Čitanje tekstova i pradenje događaja objavljenih u blogovima inspirisade vas da se i sami uključite u diskusije o interesantnim temama, upisivanjem vaših komentara. Time dete probiti psihološku barijeru uvijek prisutnu kad razmišljate o vašem direktnom angažmanu u svijetu online učenja. Nakon toga možete nastaviti sa objavljivanjem svojih radova (dijelovi seminarskog rada, diplomskog rada, samostalno izabrane teme iz područja elektronskog učenja) na Webu. Pisanje radova koji de biti javno publikovani 80

Dušan Kljakid: ONLINE UČENJE

zahtijevaju posebnu odgovornost autora, kako u pogledu jezika, stila, tehničke opremljenosti i tako dalje, do poštovanja standardne forme i korišdenih resursa. Tako stečeno iskustvo bide dragocjeno.

Objavljivanje rada na Webu je posebno iskustvo. Za radove iz obrazovanja, koji nisu komercijalne prirode, može se nadi websajt čije su usluge besplatne. Takav je Scribd (http://www.scribd.com). On se pojavio 2007. godine, a ved danas je Scribd najveda kompanija za tzv. društveno izdavaštvo na svijetu, sa više od pet miliona indeksiranih napisa i dokumenata na 90 različitih jezika. Svakog mjeseca preko Scribda više od 60 miliona ljudi otkriva ili razmjenjuje originalne napise i dokumente.

Procedura publikovanja rada je veoma jednostavna. Na prvoj stranici sajta Scribd nadi dete dugme (taster) Upload. Pritisnite dugme Upload (učitaj na Web) i slijedite instrukcije. Za nekoliko minuta vaš rad de biti publikovan na Webu (Scribd), a za 7 dana de se nadi u bazi podataka velikih pretraživača Google, Yahoo, Bing. Modi dete ga nadi preko naslova (intitle:“naslov rada“), ili preko ključnih riječi (tagova) koje ste prijavili prilikom publikovanja (upload) rada.

Kada upoznate i djelimično ovladate aktuelnim temama i problemima online učenja koji se razmatraju u beskrajnim diskusijama na blogovima, okruglim stolovima (forumima), simpozijumima, konferencijama, razmotrite jeste li spremni za viši stepen vašeg angažmana: otvaranje sopstvenog bloga, po ugledu na one koje ste upoznali.

Ako se na to odlučite, otvorili ste mogudnost afirmacije na stručnom polju i priliku za upoznavanje širokog kruga ljudi koje interesuju isti problemi. U takvoj društvenoj mreži akumulisano je znanje i iskustvo koje u međusobnoj komunikaciji, navođenjem argumenata i kontraargumenata, isticanjem ideja, - može uvijek pronadi put do dalekog cilja, tj. rješavanje aktuelnog problema (za potrebe vašeg diplomskog rada, magistarskog rada, doktorske teze ili aktuelnog projekta).

Da završim u stilu pomenutog blogera Zaida, jednom metaforom: Ako ste došli na more, ne možete vječito ostati u tišini hlada borovine, gledajudi kupače kako se u vodi budkaju i plivaju. U povoljnom trenutku, zagazite i sami u plidak, pa kad se rashladite – i zaplivajte!

Sredno!

Sadržaj↑

81