De erfenis van Scriabin Arthur Lourié - “Formes en l’air” (1915)
Rusland eind 19e eeuw -
Kunstenaars spiegelen zich het opkomend Modernisme in West-Europa.
-
Ze zien het als hun taak uitdrukking te geven aan hun snel veranderende omgeving: doorgedreven industrialisatie, technologische progressie.
-
De uitvinding van fotograďŹ e staat toe dat schilderkunst verder gaat dan het afbeelden van de werkelijkheid: vele kunstenaars beginnen te experimenteren met abstracte principes.
-
Schilderkunst & design: Kandinsky, Malevich, Rodchenko Literatuur & Film: Blok, Akhmatova, Eisenstein, Dovshenko Dans: Diaghilev
-
meer namen via https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_avant-garde
Voorbeelden schilderkunst: Kandinsky, Malevich
Muzikale situatie -
Conservatoria van Moskou en St. Petersburg zijn epicentra van laat 19e eeuwse muzikale research.
-
Moskou: Arensky, Taneyev & Zverev, nadien oa Scriabin, Myaskovsky. St. Petersburg: Groep van 5 (Rimsky-Korsakov, Balakirev, Moessorgski...), nadien oa Glazunov.
-
Omarmen van Modernisme doet vele jonge componisten breken met de taal van de oude nationale school en folklore-thema’s zoals die voorkomen in het oeuvre van Rimsky-Korsakov, Balakirev, …
-
De ideeën van de oude Liszt en later Debussy en Schönberg sijpelen langzaam door en worden enthousiast ontvangen - ze staan symbool voor de “toekomst” en progressie en vormen een basis om zich af te zetten tegen een oude generatie die ook sterk politiek gelinkt is aan een autoritair regime.
De figuur van Alexander Scriabin
-
Was klasgenoot van Rachmaninov in Moskou en werd daar beschouwd als beste leerling en grootste improvisator van zijn generatie.
-
Samen met zijn pianistieke virtuositeit groeit en evolueert zijn compositorische taal.
-
Vanaf ca. 1903 en zijn 4e pianosonate op. 30 begint hij steeds meer afstand te nemen van de gevestigde functionele regels van tonaliteit, zowel door harmonische oplossingen weg te laten als door akkoorden aan te dikken met septiem- en none-toevoegingen. Akkoorden functioneren daardoor meer als ‘kleur-object’, iets waar hij als synestheet heel gevoelig voor is.
-
Dit culmineert in het “Mystieke” akkoord, een cluster van de eerste 13 boventonen van een grondtoon (https://en.wikipedia.org/wiki/Mystic_chord).
Belangrijke hoogtepunten uit oeuvre van Scriabin -
Vroege periode (ca. 1880 - 1903): Piano Concerto in Fis, Etudes op. 8, Sonate nr. 3, Preludes op. 11, 13, 15,...
-
Tweede periode (ca. 1903 - 1907) Sonates nr. 4 en 5, Etudes op. 42, Preludes op. 31, 33, 35,...
-
Derde periode (ca. 1907 - 1915) Sonates 7 - 10, Etudes op. 65, Vers la Flamme, Poèmes op. 51 & 63, Prométhée,...
Invloed van het late oeuvre van Liszt -
Ook Liszt experimenteert in zijn laatste werken al met verwijde tonaliteit en atonaliteit: Valses Oubliées, Bagatelle sans tonalité, Nuages Gris en La Lugubre Gondola 1 & 2. De eerste sporen van deze evolutie zijn zelfs al terug te vinden in oa de Mefisto-walsen.
-
Opvallende gelijkenissen met Scriabin: steeds vanuit ‘harmonie’ gedacht, stemvoering en het oplossen van functies wordt ondergeschikt aan de ‘kleur’ van akkoorden. Tegelijkertijd treedt er een soort spaarzaamheid van middelen op, een soort minimalisme avant la lettre.
-
Opvallend verschil: bij Liszt leiden deze evoluties naar een meer introvert, contemplatief klankbeeld, bij Scriabin het omgekeerde: extase en extraversie zijn alomtegenwoordig
Naum Izrailevich Luria aka Arthur Vincent Lourié -
Geboren in 1892, studeert aan het Conservatorium van St. Petersburg bij oa. Glazunov, tot 1913.
-
Hij komt al vroeg in aanraking met de ideeën van het Modernisme en de muziek van Schönberg en experimenteert in zijn eerste opusnummers al met een vorm van dodecafonie en vrije atonaliteit. Hij is fan van Vincent van Gogh en Arthur Schopenhauer en past zijn Russisch-Joodse naam aan, geïnspireerd door zijn 2 helden.
-
Hij is deel van een nog veel te onbekende generatie Russische componisten die verder hebben gebouwd op de ideeën van Scriabin, Schoenberg en Debussy. Belangrijke namen hier zijn Roslavets, Mossolov, Feinberg, Catoire en Stachinsky.
-
Na de Communistische revolutie in 1917 ontvlucht hij Rusland en wordt assistent van Stravinsky in Parijs en vanaf 1940 vestigt hij zich in New York, waar hij oa. muziek voor enkele films schrijft.
Formes en l’air - 1915 -
Opgedragen aan Pablo Picasso; baanbrekend modernistisch, zowel omwille van atonale, gefragmenteerde klank als omwille van partituur-layout.
-
Opvallend hierbij zijn: fragmentatie van de notenbalken, het weglaten van maat of maatstrepen en eventuele toonaard-aanduiding. Hier gaat hij nog verder dan in zijn op. 14, “Synthèses” dat harmonisch duidelijk invloed van Schönberg draagt, maar nog conventioneler genoteerd is.
-
Zowel in zijn keuze van titel als in deze ongeziene partituur-layout suggereert Lourié het concept van “Objet Sonore”, abstract klank-object, wat veel later bij Pierre Boulez en de akoesmatische muziek van Pierre Schaeffer een belangrijk begrip zal worden.
Formes en l’air - Analyse -
Vrije atonaliteit, gebaseerd op motivische transformatie, zoals omkering en transpositie, vergelijkbaar met Schönberg en late Liszt. Doorheen de compositie treedt een soort evolutie op van “chaos” naar “orde”: in het begin zijn alle 12 pitch-classes aanwezig, langzaam echter ontstaat er naar het einde toe een soort centrum rond Db, C en A.
-
Om te vermijden dat één pitch-class te prominent wordt, wordt deze vaak gecontrasteerd door zijn tritonus. Al in de eerste gestes van nr. 1 is dit de motor om motieven en harmonie tot stand te laten komen. Een andere, zeer bijzondere techniek is een pitch-class vervangen door zijn 2 buren, waardoor onverwachte dissonanten ontstaan.
-
Algemeen genomen zachte dynamiek, met plotse “erupties” en contrasten van korte gestes die crescendo maken. Opvallend is dat losse noten een specifieke dynamische aanduiding krijgen, wat later ook een typisch kenmerk van seriële composities zal worden. Vrije, rubato-achtige ritmiek zoals die ook bij Scriabin terug te vinden is. De verschillende delen lopen in elkaar over, zonder dat het auditief zeer duidelijk is wat hun respectievelijke einde en begin is. Ook daar toont Lourié zich ver vooruit op zijn tijd.
Ander interessant repertoire van Lourié -
Préludes Fragiles op. 1 Masques op. 13 Synthèses op. 14 Upmann - Smoking Sketch Short Suite in F Phoenix Parc Nocturne
-
Liederen op tekst van Anna Akhmatova en Alexander Blok
-
2 Strijkkwartetten
-
Symphonia Dialectica
Veel luisterplezier met Formes en l’Air!!