Αγγελική Μουρελάτου Κωνσταντίνα Κοτζαγεώργη Επιβλέπων Καθηγητής Γεώργιος Πανέτσος Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό Έτος 2019-2020
ΙΧΝΟΣ ΜΥΘΟΣ ΚΥΚΛΟΣ
Η τεράστια έκταση της Αθήνας σήμερα καλύπτει όλο το λεκανοπέδιο και ορίζεται από τα φυσικά όρια των τριών οροσειρών της και του Σαρωνικού κόλπου. Εντός των ορίων του λεκανοπεδίου, οι έντονες υψομετρίες των λόφων της πόλης διαχωρίζουν νοητά επιμέρους ενότητες. Σε αναλογία με τα όρια των δήμων, που είναι αποτέλεσμα της ιδιαίτερης ιστορίας της πόλης, προϊόν προγενέστερων χωριών, προαστίων ή απλώς προεκτάσεων, η Αθήνα χωρίζεται σε 5 τομείς. Κεντρικός, Νότιος, Δυτικός, Βόρειος και το νοτιοδυτικό παράκτιο τμήμα που συνιστά την πόλη του Πειραιά. Η έννοια του προαστίου στη σύγχρονη Αθήνα, αυτής της έκτασης, δυναμικής και ιδιαίτερης ταυτότητας εξαλείφεται ή γίνεται παρωχημένη. Τα προάστια εμφανίζουν έντονα χαρακτηριστικά κεντρικότητας, ενώ πολλές φορές το κέντρο υιοθετεί προαστιακά χαρακτηριστικά. Έτσι η Αθήνα είναι ένα αχανές πλέγμα σχετικά χαμηλής δόμησης που όμως εμφανίζει ποικίλους ενεργούς πυρήνες. Εντός των ορίων των δήμων, τα πρώην προάστια και όχι μόνο εμφανίζουν πλέον εμπορικά κέντρα που τα κάνουν απολύτως αυτόνομα. Σχεδόν κάθε δήμος θα μπορούσε να λειτουργεί σαν αυτόνομη πόλη. Πόλεις μέσα στην πόλη. Παράλληλα όμως αν εξετάσουμε την Αθήνα ως ενιαία επιφάνεια παρατηρούμε αντικείμενα τα οποία έχουν επιρροή σε παραπάνω από έναν δήμο, ή και σε ολόκληρη την πόλη, μετατρέποντάς την έτσι σε μια πόλη που εξυπηρετεί τη λογική του αρχιπελάγους. Νησιά, ή πυρήνες, που εμφανίζονται σε μορφή δρόμων, κτηρίων, λιμανιών, πάρκων καταφέρνουν να προκαλούν την προσοχή και να επαναφέρουν την ένταση σχεδόν σε όλη την έκταση του λεκανοπεδίου. Έτσι, δημιουργούνται 2 αναγνώσεις, αυτή των αυτόνομων μικρότερων πόλεων μιας ονομαστικά μοναδικής πόλης και αυτή της μιας πόλης με ποικίλους πυρήνες που ανεφοδιάζουν διαρκώς το συνολικό σύστημα. Η Αθηνά είναι και οι δύο αυτές αναγνώσεις ταυτόχρονα δημιουργώντας ένα αρκετά ιδιαίτερο περιβάλλον και παρόν. Συνεχίζει όμως να μην ικανοποιεί την ίδια ένταση σε όλο το εύρος της.
Ο δήμος Αθηναίων θα μπορούσε να αποτελέσει μια μικρογραφία των παραπάνω. Συλλέγει σχεδόν όλες τις εντάσεις σε φυσικό περιβάλλον αλλά και σε τεχνητά στοιχεία. Τα αλλεπάλληλα στρώματα ταυτότητας, εντός των ορίων του, είναι εμφανή σχεδόν παντού. Συγκεκριμένα καταμερίζεται σε 7 δημοτικά διαμερίσματα 37 συνοικίες και ειδικότερα σε 134 γειτονιές. Χαρακτηρίζεται από ενιαία, σχεδόν αδιάκοπη, δόμηση, σχετικά χαμηλή, με εξαίρεση τα χαρακτηριστικά πράσινα και τους λόφους. Στο δήμο Αθηναίων συγκεντρώνονται επίσης μερικά από τα σημαντικότερα πανεπιστημιακά κτήρια της Αθήνας καθώς και οι περισσότερες κεντρικές αρτηρίες που διαχέονται προς τα έξω. Το σχετικά σύγχρονο μετρό της Αθήνας (2001) συγκεντρώνει 17 στάσεις εντός των ορίων του δήμου που αναμένεται να αυξηθούν στις 24 με την ολοκλήρωση της νέας γραμμής. Τέλος, η συγκέντρωση μνημείων και διατηρητέων στο δήμο είναι τεράστια. Η ταυτότητα της Αθήνας αδιαμφισβήτητα συγκεντρώνεται στο κέντρο της, σε όλες τις συνοικίες της Αθήνας είναι εμφανής έστω και ένας τομέας της ταυτότητας ενώ στις 35 είναι εμφανείς δύο ή περισσότεροι. Σε 17 από τις 37 συνοικίες απαντώνται όλοι οι τομείς, Locus, ambience, vibe σε τουλάχιστον μια υποκατηγορία τους και τουλάχιστον ένας σε παραπάνω από μια. Η Ακαδημία Πλάτωνος συμπληρώνει 5 από τις υποκατηγορίες της ταυτότητας. Με το τεράστιο αρχαιολογικό περιεχόμενο που βρίσκεται στα όρια της καθώς και με την προβολή που αυτό προκαλεί οι τομείς του locus και του vibe γίνονται αμέσως αντιληπτοί. Παράλληλα πρόκειται για μια εμφανώς ενεργή γειτονιά με αποτέλεσμα οι ομάδες και η συλλογική μνήμη να είναι ένα σημαντικό μέρος της. Όμως εμφανής είναι και η παρακμή του δομημένου αλλά και αδόμητου, ειδικά στην περιοχή που ορίζεται από το νοτιοδυτικό μέρος του πάρκου και προς το Ελαιώνα. Ο τομέας του ambience και των ομάδων είναι αναπτυγμένος εντός των ορίων ενώ η περιοχή παραμένει σχεδόν άσημη προς την Αθήνα. Επομένως πρόκειται για ένα τόπο που συλλέγει εμφανώς τα στοιχεία μιας ταυτότητας, που ενώ θα έπρεπε να είναι αρκετή για να της προσδώσει μια ένταση χαρακτήρα, παραμένει μερικώς παρηκμασμένη και σχετικά αποκομμένη από το κέντρο τον υπόλοιπο αρχαιολογικό περίπατο και την εμπορική διαδικασία. Η περιοχή ανάλυσης ορίζεται ακριβώς από τα σημεία συγκέντρωσης αυτών των στοιχείων που εντείνουν την ταυτότητα. Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του δήμου Αθηνών και γειτνιάζει με τους δήμους Αιγάλεω και Περιστέρι. Η συνοικία της Ακαδημίας Πλάτωνος συνορεύει με τον Κολωνό και άλλες 8 συνοικίες. Κολοκυνθού, Σεπόλια, Νιρβάνα, Κάτω Πατήσια, Μεταξουργείο, Βοτανικός Ρούφ και Ελαιώνας. Το ανώτερο άκρο του άναρχου Ελαιώνα συνιστά ένα πολεοδομικό όριο στο σημείο όπου ενώνεται με το πάρκο της Ακαδημίας. Κύρια στοιχεία-τοπόσημα και παράλληλα πράσινα, αποτελούν ο Λόφος του Ιππείου Κολωνού και το πάρκο της Ακαδημίας, η έκταση του οποίου έχει μειωθεί αρκετά από την αρχαιότητα. Ο δρόμος της Τριπόλεως αποτελεί την άμεση σύνδεση τους. Το ιερό άλσος της Ακαδημίας υπήρξε το ένα άκρο του Δημοσίου Σήματος, ενώ το άλλο ήταν ο Κεραμικός, το σημερινό τέλος του ενωμένου αρχαιολογικού περιπάτου.
Στον Λόφο του Ιππείου Κολωνού, στο ύψιστο σημείο του (χαλκό κατώφλι) ένας πρόβολος προσομοιάζει την «τυφλή ματιά του Οιδίποδα», προσανατολισμένος προς τα τείχη της πόλης της Αθήνας και την Ακρόπολη. Εκεί φτάνει ο τυφλός γέρος λίγο πριν τον θάνατο του, συνοδευόμενος από την κόρη του Αντιγόνη. Ο Οιδίποδας συνεχίζει την τυφλή πορεία του, σε μια διαδρομή όπου όλα μοιάζουν να είναι νεκρά και φτάνει στο σημείο που το λευκό φως τον μεταφέρει στον Κάτω Κόσμο. Κατεβαίνει δια της χαλκοπόδου οδού στο βαθύ «κολωνιαίο» άνδρο του Άδη. Από το σημείο όπου εικάζεται πως κατέληγε το αρχαίο τούνελ, ακολουθεί καθοδική πορεία που καταλήγει στον νυμφώνα του Άδη (μνημείο του Άδη). Πορεία που ακολούθησε και ο Άδης κατά την απαγωγή της Περσεφόνης, την οποία και συναντά. Αυτή τον παρασέρνει και τον πείθει να ακολουθήσει τη δική της πορεία, αυτή που συμφωνήθηκε από τον σύζυγο και τη μητέρα της, για την ισορροπία του κόσμου. Η πορεία της ξενικά. Σε ένα ανοδικό μονοπάτι, η Περσεφόνη αποχαιρετά τον κάτω κόσμο διαμορφώνοντας τον μεταβατικό χώρο της μέχρις ότου φτάσει και πάλι στο επίπεδο του εδάφους. Βρίσκεται κοντά στους ανθρώπους, όπου μπορεί να τους υπηρετήσει. Η πρώτη θέαση του ανθρώπινου κόσμου τη συναρπάζει αφού βρίσκεται σ’ ένα χώρο αστικής κατακόρυφης καλλιέργειας, όπου μαζί με τη μητέρα της, τη Θεά Δήμητρα, επιβλέπει τις εργασίες, μαθαίνει στον άνθρωπο να είναι καλλιεργητής και να επιβιώνει. Η γη ανθίζει και μαζί της ανθίζει ο άνθρωπος και το πνεύμα του. Στον ίδιο τον τόπο όπου δίδαξε ο Πλάτωνας και διδάχθηκε ο Αριστοτέλης δημιουργείται το Μουσείο. Ένας περίπατος ανταλλαγής ιδεών και απόψεων, χώροι ελεύθερης διδασκαλίας, μελέτης και αρχείου: ο χώρος της μόρφωσης του ανθρώπου. Οι πληροφορίες που αποκτά και οι παραστάσεις που σχηματίζει για τον κόσμο και τα πράγματα μετά από τη νοητική επεξεργασία των εμπειρικών δεδομένων τον καθιστούν ικανό σκεπτόμενο μελετητή και κριτή. Σε συνέχεια της καταγεγραμμένης γνώσης, της βιβλιοθήκης, ένας ελεύθερος χώρος πλατείας αφιερώνεται στην τέχνη και τον πολιτισμό. Λειτουργώντας ως λευκός καμβάς δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να γίνει και καλλιτεχνικό ων. Να αφήσει τη φαντασία του ελεύθερη. Οι άνθρωποι που περιτριγυρίζουν τώρα την Περσεφόνη είναι ικανοί όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά και να παράγουν έργα τέχνης, λογοτεχνία, επιστήμη. Η Περσεφόνη παίρνει τον δρόμο της επιστροφής. Η επανασύνδεση με την προηγούμενη ιδιότητά της γίνεται άρρηκτη και αδυνατεί να μην την μεταφέρει κατά την επιστροφή της. Η φύση του Άδη μεταμορφώνεται γίνεται και αυτός ικανός να παράγει πλούτο. Γίνεται Πλούτωνας. Ο αφιερωμένος στην ευφημιστική εκδοχή του Άδη χώρος, αφιερώνεται στη σημαντικότητα του εδάφους, αλλά και στην άμεση συσχέτιση της ευφορίας αυτού με τον θάνατο. Από εδώ ο Πλούτωνας μαζί με την Περσεφόνη επιστρέφουν στο άνδρο τους, αλλά ο άνθρωπος πλέον δεν ακολουθεί. Από το νυμφαίο του Πλούτωνα άλλη μια σχισμή οδηγεί στον πάνω κόσμο. Σε μια κάθετη ανοδική πορεία ο άνθρωπος περνάει το επίπεδο του εδάφους και ανεβαίνει ακόμα πιο ψηλά. Πάνω από τα δέντρα του κατάφυτου άλσους, κοιτάει τον κόσμο αφ’ υψηλού μέσα από τα μάτια του Πλάτωνα, βλέπει το περιεχόμενο του κόσμου και όλη την αλήθεια του να αιωρείται πάνω από αυτόν. Ο κόσμος της γης είναι τώρα του ανθρώπου και ο κόσμος των ιδεών αιωρείται πάνω του και του προσφέρεται για να κατακτήσει όσο από αυτόν μπορεί.
Ο τόπος του Οιδίποδα συνιστά την αφετηρία αυτής της ιστορίας χωρίς αυτό να τον εμποδίζει να είναι και το τέλος μιας άλλης. Μιας ιστορίας ενός ανθρώπου που προσπαθεί να ανέβει στην κορυφή ενός βουνού χωρίς να ανέβει την πλαγιά. Μια κίνηση που συνοδεύεται από την τραγικότητα της φιγούρας του Οιδίποδα και όχι από τη λύτρωσή του από αυτή. Η έλλειψη μοναδικής αφετηρίας οδηγεί σε μια κυκλικότητα, μια επανάληψη. Οδηγεί σε άπειρες αφετηρίες, σε άπειρες ιστορίες. Ιστορίες που συνυπάρχουν αλλά και συχνά επισκιάζονται, υπερτερώντας κάποιες έναντι άλλων. Η κυκλική αυτή διαδικασία ακολουθείται από διαφορετικές εκβάσεις και αναγνώσεις, διαφορετικές πραγματικότητες. Φαντασία είναι η δημιουργική ικανότητα της ψυχής που συνθέτει φαντάσματα βασισμένα σε στοιχεία της πραγματικότητας. Μια φαντασιακή διαδικασία είναι και ο μύθος, που έχοντας διάσταση χωρική συνθέτει κόσμους νέους, κόσμους μοναδικούς, κόσμους πέρα από τον χωρόχρονο, που όμως εντάσσονται σε τόπους παραστατικούς. Έτσι, δημιουργούνται οι χωρικοί μύθοι που ζουν με τους ανθρώπους και τα λεγόμενά τους, και λειτουργούν ως ένα φαντασιακό ίχνος. Το τέλος εποχών, ο θάνατος συμβάντων και ιστοριών δημιουργούν επιπλέον ίχνη. Ερείπια, και μνημεία και απομεινάρια λειτουργούν ως χωρικά ίχνη, ως ερεθίσματα για μια φανταστική αναβίωση μιας χαμένης πραγματικότητας. Με μια απλή νοηματική διαδικασία ο αφηρημένος πια τόπος, αναπλάθεται. Η αρχιτεκτονική λειτουργεί ως το εργαλείο που πραγματώνει όλες τις εικόνες που δημιουργούν τα ίχνη. Ο χώρος αποκτά υπόσταση αφηγηματική. Εγκιβοτίζει τα ίχνη, φαντασιακά και χωρικά. ΄Έτσι, η βίωση του χώρου γίνεται μια διαδικασία διδακτική. Μια περιπλάνηση γεμάτη ίχνη, μύθους και ιστορίες. Το κάθε ίχνος αποκτά αξία και θέση μέσα στην αφήγηση και αποδίδεται χωρικά. Το περιεχόμενο του τόπου αποκτά υπόσταση. Η σύγχρονη πόλη είναι ένα ατέρμονο πλέγμα εικόνων και ιστοριών που εμπεριέχονται στους τόπους της. Οι τόποι αυτοί δημιουργούν τις κεντρικότητές της και έτσι αποκτά μια πολυκεντρική ταυτότητα. Στρώματα κεντρικοτήτων που όμως δεν αναγνώσκονται πάντα επιτυχώς αλλά χάνονται και φθείρονται στον χρόνο. Δημιουργώντας ασυνέχειες και κενά. Οι εικόνες της πόλης που μεταφράζονται σε χώρους και τόπους δημιουργούν τις συνδέσεις των ιστοριών. Όσο πιο εμφατικές είναι οι χωρικές αποδόσεις, τόσο πιο έντονες γίνονται οι συνδέσεις. Έτσι, οι αφηγήσεις της πόλης έρχονται πιο κοντά και ενώνονται αρμονικότερα στο πλέγμα των εικόνων της. Δημιουργώντας αφετηρίες για νέες αφηγήσεις. Συλλογιστικές πορείες για περεταίρω συλλογισμούς. Μυθικές ιστορίες για πραγματιστικές κοινωνίες.
Ευχαριστούμε τους φίλους και τις οικογένειες μας για τη στήριξή τους αυτή τη δύσκολη περίοδο και τον καθηγητή μας κ. Πανέτσο για τις συμβουλές και την καθοδήγησή του.
Αγγελική Μουρελάτου Κωνσταντίνα Κοτζαγεώργη Επιβλέπων Καθηγητής Γεώργιος Πανέτσος Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό Έτος 2019-2020