Μoνή Καισαριανής - Κοιμητηριακοί ναοί by kxrist

Κωνσταντίνος Χριστοδουλάτος 1 ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ Νεώτερα Σενάρια για την Οικοδομική Ιστορία τους

Konstantinos Christodoulatos 1 CEMETERIAL CHURCHES OF KAISARIANI MONASTERY Newer Scenarios about their Construction History

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ABSTRACT

Αντίθετα με ότι πιστευόταν μέχρι σήμερα, δια της παρουσιαζόμε-νης1. μελέτης, προκύπτουν στοιχεία από τις νεώτερες παρατηρήσεις επί του συμπλέγματος των ερειπίων ναών δυτικά της Μονής Καισαριανής. Φαίνεται ότι τα αρχιτεκτονήματα μετά τουλάχιστον την πρώτη κατά σειρά Μεσοβυζαντινή Βασιλική αποτελούσαν συμπληρωματι-κής χρήσης εγκαταστάσεις της ίδιας της Μονής Καισαριανής και κατά πάσα πιθανότητα είχαν κοιμητηριακό χαρακτήρα, κάτι που διατηρήθηκε μέχρι τα τελευταία χρόνια λειτουργίας της Μονής Καισαριανής. Η συσχέτιση θραυσμάτων από τα spolia που υπάρχουν στο περίγυρο της Μονής, και in situ στα ερείπια των ναών μαρτυρούν το παραπάνω γεγονός. Φαίνεται επίσης ότι οι χρονολογίες κατασκευής των διαδοχικών ναών , μάλλον είναι νεότερες από ότι μέχρι σήμερα πιστευόταν σύμφωνα με την παρούσα νεώτερη αξιολόγηση των στοιχείων.

Contrary to what was thought until now, by the presented study, evidence is revealed by newer observations on the temple ruins cluster, west of the Monastery of Kaisariani. It seems that the the ruins of the building remains, after the first in order Middle Byzantine basilica were supplementary premises of the monastery of Kaisariani and probably had funerary character, which remained until the last functional years of it. The correlation fragments from spolia around the monastery, and in situ in the ruins of the temple remains testify to the above fact . It also seems that the dates of construction of each successive temple, probably are newer than what were believed by now, in accordance with this newest evaluation of data.

Αναλυτικότερα φαίνεται πως : Α) Η άλλοτε χαρακτηριζόμενη ως Παλαιοχριστιανική Βασιλική, μάλλον είναι νεότερη κατά έναν έως και 3 αιώνες απ’ ότι μέχρι σήμερα πιστευόταν. Δηλαδή δεν θα ήταν απίθανο να είχε κατασκευαστεί από τον 7ο έως και τον 9ο αιώνα. Β) Η κατασκευή του σταυροειδή ναού ανάγεται στον 12ο αιώνα και συνδέεται, από πλευράς χρήσης, με την Μονή Καισαριανής, ενώ η στέγαση του κεντρικού ορθογωνικού χώρου των διασταυρούμενων κλιτών, μάλλον είχε υλοποιηθεί υπό μορφή τρουλοκαμάρας, δεδομένου πλέον της κατάρριψης των αρχικών υποθέσεων περί ελλειψοειδούς τυμπάνου του τρούλου, και βασίζεται στη μη αποδοχή της πρωϊμότητας μιας τέτοιας κατασκευής. Γ) Το προσκολλημένο στο σταυροειδή παρεκκλήσιο, δεν αποκλείεται αρχικά να αποτελούσε προσθήκη κατ’ επέκταση στο σταυροειδή, αλλά αργότερα, όπως τα στοιχεία δείχνουν, αξιοποιήθηκε ως αυτόνομο ναΰδριο, με την υλοποίηση μιας εκτεταμένης μετασκευής, κατά την οποία προστέθηκε ο ημικυκλικός θόλος. Αυτό είναι και το «κοιμητήριο των Πατέρων» όπως το αποθανάτισε ο κιοβίτης Μοναχός1. Barskji. Δ) Τέλος το μονόχωρο καμαροσκέπαστο εκκλησάκι, το λεγόμενο σήμερα «Των Ταξιαρχών» αποτελεί την τελευταία πράξη της ιστορίας του εξεταζόμενου συμπλέγματος η οποία έλαβε χώρα κατά την ύστερη Τουρκοκρατία στην Αθήνα.

Specifically it seems that: A) The characterized as Christian Basilica, probably is a later temple, 1 up to 3 centuries than was thought so far. That wouldn’t have been unlikely to have been built from the 7th to the 9th century. B) The construction of cruciform church, dates back to the 12th century and is connected, in terms of use, with Kaisariani Monastery, while the construction of the central rectangular area of the cross aisles, probably had been materialized in the form troulokamara, since the downing of the initial assumptions concerning the ellipsoid drum of the dome, and this point is based on non-acceptance of the earliness of such a construction. C) The attached to the previous crossform chapel , it is believed that was initially formed to the extend of the crossform church, but later, as the evidence suggests , utilized as a standalone chapel with the implementation of an extensive alteration, in which the semicircular dome was added. This is the " Cemetery of the Fathers " as immortalized the Kiev Monk Barskji. D) Finally the single-aisle vaulted church , called today " Taxiarhon " is the last act of the history of the subject complex which took place during the late Ottoman Athens era. The above conclusions are detailed in the following study entitled “CEMETERIAL CHURCHES OF KAISARIANI MONASTERY1 – Newer Scenarios about their Construction History .”

Τα παραπάνω συμπεράσματα εξάγονται αναλυτικά στην μελέτη που ακολουθεί υπό τον τίτλο «ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ1 - Νεώτερα Σενάρια για την Οικοδομική Ιστορία τους.»

Τμήμα της έρευνας αυτής παρουσιάστηκε αρχικά ως εργασία1. στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο στο πλαίσιο της σπουδαστικής διάλεξης μου το 1997-8 στο πλαίσιο μαθήματος του 9ου εξαμήνου της Αρχιτεκτονινικής Σχολής. Το θέμα της τότε ήταν το «Συγκρότημα Ναών Δυτικά της Μονής Καισαριανής» και γι΄αυτό το λόγο παρακαλώ να συγχωρήσετε την υπέρ το δέον ανάλυση ορισμένων σημείων επί του θέματος. Με την παρούσα επιχειρείται εκτός από τη δημοσίευση της σταχυολόγησης των μέχρι σήμερα απόψεων, ο εμπλουτισμός και η αναθεώρηση ορισμένων στοιχείων και η εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων. Στο παρόν σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κύριο Χαράλαμπο Μπούρα για την πολύτιμη τότε καθοδήγηση του, καθώς και τον κύριο Σωτήρη Βογιατζή στου οποίου το Γραφείο υπήρξα για πολλά χρόνια συνεργάτης, και είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ με σημαντικά βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία.

Part of this research was initially presented as a work at the National Technical University in my student lecture in 1997-8 under the course of the 9th semester of the Department of Architecture of National Technical University of Athens. The theme at that time was "Western Group of Temples of Kaisariani Monastery" and theafore please excuse the over-analysis of some points on the issue. With this attempt beyond the gleaning of views so far, the enrichment and the review of certain elements and export further conclusions are equal targets. At this point I would like to thank Professor Mr. Charalambos Bouras for his valuable guidance of then and Dr. Sotiris Voyiatzis in whose office I have been an intern and also associate for many years , where I had the opportunity to deal with Architectural Surveys for important Byzantine and post-Byzantine Monuments .

Κωνσταντίνος Χριστοδουλάτος

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ2 Νεώτερα Σενάρια για την Οικοδομική Ιστορία τους

Στις

παρυφές του Υμηττού, νοτιοδυτικά της Μoνής Καισαριανής σε απόσταση 370,00μ. περίπου βρίσκεται το γνωστό σε πολλούς περιηγητές σύμπλεγμα χριστιανικών ερειπίων, κτισμένο στο ύψωμα γνωστό με το όνομα «λόφος των Ταξιαρχών» , απ’ όπου η θέα προς το λεκανοπέδιο της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού είναι εξαιρετική. Τμήματα κτιρίων και αρχαία μέλη (spolia) βρίσκονται ολόγυρα, τα περισσότερα εκ των οποίων ενσωματωμένα στους τοίχους των χριστιανικών αυτών ναϋδρίων. Πρόκειται για αλλεπάλληλες ιστορικές φάσεις της ναοδομίας στην περιοχή, ανάλογη με τις θρησκευτικές ανάγκες της εκάστοτε εποχής . Τα λίγα αρχαιότερα θραύσματα μαρμάρινων μελών ανήκουν κατά πάσα πιθανότητα σε κτίρια μάλλον των ελληνιστικών ή ρωμαϊκών χρόνων αφού δε φέρουν κλασσικά χαρακτηριστικά. Περισσότερα στοιχεία θα εξαχθούν από τη μελέτη των περισσότερων βυζαντινών μελών που βρίσκονται είτε ενσωματωμένα στα ερείπια των εν λόγω ναών, είτε στον αυλόγυρο της Μονής Καισαριανής. Τα νεώτερα χαρακτηριστικά των ναϋδρίων φαίνεται ότι ανήκουν στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, ενώ οι απαρχές οικοδόμησης αρχικά, λέγεται στον 5ο -6ο αιώνα3, όπως δείχνουν τα ίχνη των σωζωμένων ερειπίων

Τμήμα της έρευνας αυτής παρουσιάστηκε αρχικά ως εργασία στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο στο πλαίσιο της σπουδαστικής διάλεξης μου το 1997-8 στο πλαίσιο μαθήματος του 9ου εξαμήνου της Αρχιτεκτονινικής Σχολής. Το θέμα της τότε ήταν το «Συγκρότημα Ναών Δυτικά της Μονής Καισαριανής» και γι΄αυτό το λόγο παρακαλώ να συγχωρήσετε την υπέρ το δέον ανάλυση ορισμένων σημείων επί του θέματος. Με την παρούσα επιχειρείται εκτός από τη δημοσίευση της σταχυολόγησης των μέχρι σήμερα απόψεων, ο εμπλουτισμός και η αναθεώρηση ορισμένων στοιχείων και η εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων. Στο παρόν σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κύριο Χαράλαμπο Μπούρα για την πολύτιμη τότε καθοδήγηση του, καθώς και τον κύριο Σωτήρη Βογιατζή στου οποίου το Γραφείο υπήρξα για πολλά χρόνια συνεργάτης, και είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ με σημαντικά βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία.

της βασιλικής, μαρτύρια της συνεχούς χρήσης του σημείου κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ενδιάμεσης εποχής.

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΑ-ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Το

όρος Υμηττός αποτελεί το γνωστό κύριο ορεινό όγκο στα ανατολικά του λεκανοπεδίου της Αττικής. Από τους προϊστορικούς χρόνους ο Υμηττός φαίνεται να είναι ιερό βουνό της Αττικής.( βλ. εικόνα 1) Πολλοί μύθοι και θρύλοι πλαισιώνουν αυτό το βουνό. Ο Θεόφραστος έγραψε ότι τα σύννεφα πάνω από τον Υμηττό προμήνυαν βροχή πράγμα που έχει διασωθεί μέχρι τις μέρες μας. 4 Η πηγή του Αγιασμού (Αγίασμα) που βρίσκεται λίγο πιο πάνω από τη Μονή Καισαριανής καλύπτεται από το πέπλο ενός μύθου που λέει ότι το νερό έτρεχε μέσα στο Αγίασμα μόνο της Αναλήψεως και τότε είχε θεραπευτικές ιδιότητες.5 Το 1972 κοντά στην κορυφή του Υμηττού, ανακαλύφθηκε μεγάλη ποσότητα από αγγεία της γεωμετρικής εποχής. Επίσης θραύσματα κλασσικών κεραμικών ήρθαν στο φως όπως και ένας αριθμός Ρωμαϊκών λυχναριών τα οποία αποτέθηκαν μεταγενέστερα αποδεικνύοντας τη μονιμότητα της περιοχής ως τόπο λατρείας.6

4 5

βλ. Μ. Χατζιδάκης «Σκαφικαί Έρευναι Εν Τη Μονή Καισαριανής» Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1949 σελ. 4450 και 1950 σελ. 138-144 Theophrastus: «ΠΕΡΙ ΣΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΙΜΩΝΩΝ» Ι σελ. 20 ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΟΥΣ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ» Αθήνα 1960 τόμος β΄σελ. 195 K.ARGYROPOULO “MOUNT HEMETTUS AND THE KAISARIANH MONASTERY” ΑΘΗΝΑ 1962 σελ. 17

Εικόνα 1: Το όρος Υμηττός και η θέση της Μονής Καισαριανής

Eικόνα 2: H θέση της Μονής Καισαριανής και του συγκροτήματος

Ο Πλάτωνας σημειώνει ότι μια εποχή όχι και τόσο μακρινή από αυτήν που έγραφε, ο Υμηττός παρείχε άφθονη ξυλεία με την οποία μερικά από τα μεγάλα κτίρια ήταν στεγασμένα.7 Το μεγαλύτερο προσόν της Καισαριανής ήταν το πηγαίο νερό της . Τα δέντρα τα οποία υπήρχαν, οδηγούν κάποιον στο να πιστέψει πως υπήρχε ακόμη περισσότερο νερό , τουλάχιστον απ’ ότι υπάρχει σήμερα. Το βαθύ ρέμα που διασχίζει την Καισαριανή φαίνεται ότι είναι ένα τεκμήριο που δείχνει πως η ποσότητα του νερού που έβγαζαν οι πηγές του Υμηττού, ήταν κατά πολύ μεγαλύτερη.8 Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή τελούνταν Μυστήρια τα οποία αντικατέστησαν τις τελετές των κατοίκων του δήμου των Φλυέων Λυκομιδών. Έτσι , μετά την Σαισάρα, αφού αυτή έγινε ιέρεια στα ελευσίνια μυστήρια , το όνομά της έμεινε στην περιοχή της Καισαριανής «Σαισαρία ή Ελευσίν πρότερο» έγραφε ο Ησύχιος.9 Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ο Υμηττός γίνεται σπουδαίο μοναστικό κέντρο. Τον 11ο αιώνα ( κατά τον Stzrygowski χτίζεται τον 10ο αιώνα 10) το μοναστήρι της Καισαριανής ανεγείρεται όπως και αρκετά άλλα στις δυτικές πλαγιές του Υμηττού. 11 τα περισσότερα χτισμένα πάνω σε αρχαίες τοποθεσίες. ( βλ. εικόνα 2) Η Μονή Αστερίου, το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού του 10ου αιώνα επίσης ονομάστηκε Μοναστήρι των φιλοσόφων, το Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου , το Μοναστήρι του Καρέα και το Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία χρονολογούνται όλα λίγο πολύ την ίδια περίοδο. Παρόλα αυτά το μοναστήρι της Καισαριανής ήταν το πιο γνωστό και το πιο πλούσιο όλων . Η βιβλιοθήκη του ήταν φημισμένη και περιείχε περισσότερο κατάλοιπα των κλασσικών βιβλιοθηκών, του ανήκε η περισσότερη γη και ήταν περιτριγυρισμένο από πλούσιο και γόνιμο έδαφος. Άλλα μικρά θρησκευτικά αθηναϊκά ιδρύματα ήταν προσαρμοσμένα σ’ αυτή , όπως το μετόχι του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή , χαμηλά στον Υμηττό.12

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ

Ακολουθώντας το μονοπάτι που ξεκινά από την Μονή Καισαριανής προς τα δυτικά, φτάνει κανείς στο χώρο που βρίσκεται κτισμένο το συγκρότημα των ναών. 7 8 9

11 12

CRITIAS p. 111e. K. ARGYROPOULO op. cit. σελ. 13 Κ.Σ. ΠΙΤΤΑΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ 1940 αρ. 354 σελ. 298 Αρχαιολογική εφημερίς 1902 STZRYGOWSKI (μετάφρ. ΣΠΥΡΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ «ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ» ΣΕΛ. 74 K. ARGYROPOULO Οp. Cit σελ. 31 K. ARGYROPOULO ibit. σελ. 32

που ανήκουν σε τέσσερις διαφορετικές φάσεις. ( βλ. εικόνα 3) Το σύνολο είναι διατεταγμένο, όπως είναι αναμενόμενο, κατά τον άξονα ανατολής-δύσης και ο προσανατολισμός των ιερών του στα ανατολικά. Στο κεντρικό χώρο του συμπλέγματος δεσπόζει η βασιλική η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στην τοποθέτηση των υπολοίπων ναών δε δομένου ότι έχουν χρησιμοποιηθεί τμήματα των θεμελίων της για την ανέγερση των επόμενων χρονολογικά κατασκευών. Το μεγαλύτερο μέρος των θεμελίων της βασιλικής έχει καλυφθεί από σταυροειδή ναό του οποίου στη νότια πλευρά έχει προσκολληθεί μονόκλιτο καμαροσκέπαστο ναϋδριο. Στη βορειοδυτική γωνία της των θεμελίων της βασιλικής έχει χτιστεί άλλος ναός, μονόχωρος, μονόκλιτος και καμαροσκέπαστος. Ο ναός αυτός περιτριγυρίζεται από μαντρότοιχο, σήμερα χαμηλού ύψους εν είδη πεζουλιού άλλοτε πολύ ψηλότερου. Στα βόρεια αυτού βρίσκεται σε πολύ χαμηλό ύψος επίσης το ίχνος ενός περίπου τετράγωνου, ορθογωνικού χώρου. Νοτιοδυτικά του συγκροτήματος ανοίγεται πλάτωμα κατάφυτο από κυπαρίσσια και πεύκα τα οποία φαίνεται πως φυτεύτηκαν σχετικά πρόσφατα, μετά το τέλος του Β. Παγκοσμίου πολέμου, κατά τη διάρκεια του οποίου η περιοχή είχε υποστεί πολλές καταστροφές.13 Με τη βοήθεια της Φιλοδασικής Εταιρείας ανασκάφτηκε ο χώρος και ο τρίκλιτος ναός και η βασιλική , εκτελέστηκαν αναστηλωτικές εργασίες στα απομεινάρια τους και έγινε η διαμόρφωση του γύρω χώρου.14 ( βλ. εικόνα 4)

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ

τα περίχωρα της Μονής Καισαριανής βλέπει κανείς διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από μια πρωτοχριστιανική εκκλησία. Μερικά από αυτά τα μαρμάρινα μέλη αυτής της εκκλησίας ανάγλυφα και θωράκια του τέμπλου χρησιμοποιήθηκαν αργότερα σαν διακοσμητικά μέλη στο καθολικό της Μονής Καισαριανής. Τέτοια λίθινα θωράκια, εξάγονταν από την Προκόνησο σε πολλές περιοχές κατά τα χρόνια του Ιουστινιανού.15 Η Βασιλική έχει γενικές διαστάσεις 16,70 Χ 25,70 και ελάχιστα ίχνη της έχουν απομείνει πέραν της θεμελίωσης των αψίδων των ιερών διαμερισμάτων της. Το πάχος των περιμετρικών τοίχων της είναι περί τα 70εκ.

13 14 15

K. ARGYROPOULO ibit. σελ. 64 K. ARGYROPOULO ibit. σελ. 80 Αρχαιολογική εφημερίς 1902 STZRYGOWSKI Οp. Cit σελ. 91

Eικόνα 3: Συγκρότημα Ναών Δυτικά της Μονής Καισαριανής

Eικόνα 4: Από την περίοδο των ανασκαφικών εργασιών. Αριστερά το σχέδιο του Ορλάνδου.

Πηγή : hellinica.de

Όταν ο Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μανόλης Χατζηδάκης ανέσκαψε τα ίχνη της Βασιλικής στα Δυτικά της Μονής ( βλ. εικόνα 5) , έγινε η υπόθεση πως τα θωράκια ανήκαν στην εκκλησία αυτή. Μάλιστα όταν ανασκάφηκε η ίδια η Μονή και τα ερείπια που βρέθηκαν δεν ανήκαν σε λατρευτικά κτίρια16 έγινε η υπόθεση από αυτόν, ότι το πρώτο χριστιανικό κέντρο στην περιοχή αποτέλεσε η βασιλική αυτή. Όμως στην υπόθεση αυτή χωρούν και μερικές αμφιβολίες ως προς τη χρονολόγηση αυτή.17 . Ο ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΕΙΣ ΝΑΟΣ

Ο ερειπωμένος σταυροειδής ναός, ( βλ.εικόνα 5) είναι σαφώς το δεύτερο κατά χρονολογική σειρά κτίριο που κατασκευάστηκε στην εν λόγω τοποθεσία, από τα τέσσερα τα οποία καταγράφονται με βεβαιότητα ως σήμερα18 και εδράζεται συστηματικά στα θεμέλια της βασιλικής.. Από τα δυτικά της εκκλησίας φαίνεται πως γινόταν η είσοδος προς το εσωτερικό της, όπως είναι αναμενόμενο και όπως μαρτυρεί η κάτοψη , ενώ το μαρμάρινο μέλος αρχαίου κτιρίου (spolio n. 54) που βρίσκεται τοποθετημένο χαμηλά στο έδαφος, στον άξονα του κεντρικού κλίτους της εκκλησίας, δεν μπορεί παρά να ήταν το κατώφλι της δυτικής κεντρικής εξωτερικής θύρας του. Ανατολικά του ναού το έδαφος βρίσκεται σε υψηλότερη στάθμη κατά 70 εκ. και αμέσως μετά από λίγα μέτρα ανεβαίνει απότομα ακολουθώντας την κλίση που σχηματίζει το βραχώδες έδαφος, ενώ δυτικά το έδαφος είναι κατηφορικό. Το μεγαλύτερο μέρος του ναού δεν σώζεται παρά σε ύψος που δεν υπερβαίνει το ένα μέτρο από το έδαφος, ενώ όσο προχωρούμε από τα βορεινά προς τα νότια τμήματα του ερειπίου, το ύψος των σωζώμενων τοίχων ανεβαίνει μέχρι να φτάσει τα 2,5μ. στο νότιο τοίχο του ανατολικού τμήματος του κεντρικού κλίτους και μόνο φτάνοντας στο νότιο τοίχο , που αποτελούσε και τον αρχικά εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας η σωζώμενη τοιχοποιΐα φτάνει σε ύψος που υπερβαίνει κατ’ άτι τα 4μ., 16

Μ. Χατζιδάκης «Σκαφικαί Έρευναι Εν Τη Μονή Καισαριανής» Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1949 σελ. 44-50 και 1950 σελ. 138-144 Οι ημικυκλικές αψίδες της πρόθεσης και του διακονικού και η απουσία καταλοίπων από το τυχόν σύνθρονο επίσης, υποψιάζουν για μια βασιλική μεταγενέστερης εποχής. Μάλλον ξυλόστεγης βέβαια, αφού το μικρό πάχος της τοιχοποιΐας της δεν μπορεί να παραλάβει τυχόν ωθήσεις καμαρών από το εσωτερικό της. Επίσης, η ευκολία χρήσης υλικών από παλαιότερα κτίρια και η μεταφορά από ένα σημείο σε άλλο, είναι αρκετά σύνηθες φαινόμενο και η εύρεση των θωρακίων για τα οποία μιλάει ο Xατζηδάκης, σε δεύτερη χρήση ενδεχομένως δεν αποτελεί αδιάσειστο τεκμήριο για τη χρονολόγηση της βασιλικής αυτής. Δεδομένου δεν τεκμηριώνεται η ύπαρξη προγενέστερου ελληνιστικου , ρωμαϊκού ή κτιρίου της κλασσικής αρχαιότητας στο σημείο

όπου μπορεί κανείς να διακρίνει και τις γενέσεις των θόλων που στέγαζαν την εκκλησία. Εσωτερικά ο ναός χωρίζεται με σύστημα κάθετων τοίχων σε τρία κλίτη ίσου σχεδόν πλάτους και σε αναλογία 270μ. -3.55μ. -2.75μ. ενώ στην κάτοψη σχηματίζεται σταυρός του οποίου οι διαμήκεις κεραίες χωρίζονται από τον υπόλοιπο ναό με τη βοήθεια των ίδιων τοίχων. Στους τέσσερις χώρους που επιμερίζει ο σταυρός σχηματίζονται ισάριθμα γωνιακά διαμερίσματα τα οποία επικοινωνούν μόνο με τα διαμερίσματα της εγκάρσιας κεραίας του σταυρού. Δυτικά του ναού υπάρχει νάρθηκας ο οποίος επικοινωνεί με τον κυρίως ναό διαμέσου τριών ανοιγμάτων. Αν εξαιρέσουμε το νάρθηκα οι κυρίως διαστάσεις του ναού πλησιάζουν το τετράγωνο με διαστάσεις 8.95 :10.70μ. Στα ανατολικά το κτίριο ολοκληρώνεται με τρεις εσωτερικά ημικυκλικές κόγχες ίσης περίπου ακτίνας 1.101.50-1.15μ. Εξωτερικά η τοιχοποιΐα της κάθε κόγχης καταλήγει σε σε τρεις πλευρές σχηματίζοντας ημιεξάγωνο. Λίγα μέτρα πιο πέρα από τη βορεινή πλευρά το έδαφος κατεβαίνει απότομα φτάνοντας στο μονοπάτι που έχει διανοιχτεί πρόσφατα και οδηγεί στη Μονή Καισαριανής, ενώ δίπλα ακριβώς στη βορεινή πλευρά του ναού καταλήγει πιθανώς το παλαιότερο μονοπάτι19 το οποίο περνά σε μια παράλληλη διαδρομή με το προηγούμενο σε υψηλότερη στάθμη , και μέσα από τους ελαιώνες της μονής καταλήγει και αυτό στη Μονή. Πρέπει να σημειωθεί η ύπαρξη στην ανατολική κεραία του σχηματιζόμενου σταυρού και εκατέρωθεν αυτής , ζεύγους κογχαρίων που είναι κατασκευασμένα στο πάχος του τοίχου δημιουργώντας ανοίγματα διαμέσου των οποίων φαίνεται να γίνεται η επικοινωνία από τη μεσαία κεραία του σταυρού προς την πρόθεση και το διακονικό. Στις πλαϊνές όψεις του ναού προβάλλουν μικρές προεξοχές που δηλώνουν την ύπαρξη μικρών αντιρίδων που θα υπήρχαν εκεί όπου καταλήγουν οι εγκάρσιες κεραίες του σταυρού. Στο μεσαίο τμήμα του νοτίου τοίχου και κάτω που καταλήγει η νότια κεραία του σταυρού και σε ύψος 2.20μ. από το έδαφος διακρίνεται η ύπαρξη ανοίγματος (διαμορφωμένες κατακόρυφες παρειές ανοίγματος) πιθανώς ενός δίλοβου παραθύρου όπως συνηθίζεται σε τέτοιου είδους ναούς20 Το πιθανότερο είναι ότι το παρεκκλήσιο λειτούργησε παράλληλα με το σταυροειδή ναό και ότι κατασκευάστηκε ως συμπλήρωση του. Δεν αποκλείεται όμως αργότερa, όταν ο κυρίως σταυροειδής ναός κατέπεσε να τον διαδέχθηκε μια περίοδος αυτόνομης χρήσης του μονόκλιτου ναϋδρίου. Η βοηθητική αρχική χρήση του βασίζεται στα στοιχεία που προκύπτουν από τα ανοίγματα επικοινωνίας του σταυροειδούς με το μονόχωρο παρεκκλήσιο μεταξύ τους.

19 20

‘Oπως αυτό φαίνεται στο σχέδιο του Barskyj ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ Προφορικές πληροφορίες 1997

Κωνσταντίνος Χριστοδουλάτος

Eικόνα 5: Η κάτοψη του συγκροτήματος - Χριστοδουλάτος Κωνσταντίνος 1997-8. Είναι ευδιάκριτα τα ίχνη της Βασιλικής. και των άλλων ναών που αποτελούν το συγκρότημα αλλεπάλληλων οικοδομικών φάσεων. (Βλ. Παράρτημα Ι πλήρη σχέδια αποτύπωσης.

Στο εν λόγω τμήμα του νότιου τοίχου και κάτω από το άνοιγμα του παραθύρου που προαναφέρθηκε είναι μάλλον βέβαιο ότι υπήρξε θύρα, δεδομένου του χαμηλού ύψους που φτάνουν οι παρειές του ανοίγματος, και αυτό εξηγεί εν μέρει και την προσθήκη του παρεκκλησίου με την κατασκευή τόξου σε συνέχεια με το άνοιγμα, στο σημείο αυτό αλλά και ομοίως στο διακονικό όπου υπάρχει άνοιγμα και τόξο πάλι στο μονόχωρ, ώστε δηλαδή είχε προβλεφθεί εξ' αρχής της προσθήκης η δυνατότητα επικοινωνίας από και προς το παρεκκλήσιο. Η πιθανότητα να χρησιμοποιήθηκε απλώς ο τοίχος του σταυροειδούς που έστεκε ακόμα και να ολοκληρώθηκε βιαστικά στην πλήρη του μορφή με το καταπεσμένο υλικό του σταυροειδούς, απλώς για να καλυφθούν οι λειτουργικές ανάγκες, μ’ όποιον τρόπο, προσωρινά ίσως με σκοπό να ανοικοδομηθεί πάλι ο σταυροειδής αργότερα, όταν οι συνθήκες θα ήταν καταλληλότερες, είναι προφανώς κατά πολύ μικρότερη.21 Η στάθμη του δαπέδου του ναού είναι δύσκολο να προσδιοριστεί καθώς δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις παρά μόνο το μαρμάρινο μέλος αρχαίου ναού με αριθμό (54)που βρίσκεται ενσωματωμένο στη δυτική τοιχοποιΐα που φέρει σημάδια κατά πάσα πιθανότητα από στροφείς θυρών και είναι τοποθετημένο πάνω στο έδαφος. Έχει διαστάσεις τέτοιες που δείχνει , εξετάζοντας το σε σχέση με το πλάτος του μεσαίου κλίτους ότι μάλλον έχει τοποθετηθεί πράγματι για κατώφλι. Αν λοιπόν δεχτούμε ότι το εν λόγω μέλος ήταν κατώφλι τότε ορίζεται λογικά η στάθμη του δαπέδου στο εσωτερικό του. Φαίνεται ότι η πρόσβαση από το νάρθηκα στον κυρίως ναό γινόταν διαμέσου μικρών σχετικά ανοιγμάτων. Ενώ πιο πέρα οι εγκάρσιοι τοίχοι υποβάσταζαν τις ημικυλινδρικές καμάρες που σχημάτιζαν το σταυρό. Οι πώρινοι ογκόλιθοι σαφώς ορίζουν το εσωράχιο ή τα σόκορα των βάσεων υπερκείμενων διατάξεων ανωφλιών (πχ. τa spolia n.48,52,43) που πρέπει να υποβάσταζαν τους θόλους που στέγαζαν τα γωνιακά διαμερίσματα του κτίσματος. Τούτο γίνεται φανερό από δυο τεκμήρια. Πρώτα από το τμήμα του τοίχου που σώζεται στη νότια τοιχοποιΐα σε εξοχή και η εσωτερική παρειά του είναι σε άρτια κατάσταση υποδεικνύοντας μας το σημείο από το οποίο ξεκινούσαν οι γενέτειρες των θόλων του σταυρικών κλιτών. Επίσης ο ογκόλιθος με αρ. 62 στη βορινή πλευρά της τοιχοποιΐας του ναού φαίνεται πως έχει κτιστεί στη θέση όπου βρίσκεται και σήμερα.

Τυπολογικές παρατηρήσεις Η πιο διαδεδομένη και κοινή τυπολογία , όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρο το βυζαντινό κόσμο είναι η λεγόμενη του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, που εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη, στη Μικρά Ασία και στην Ελλάδα από τον 9ο αιώνα.22 Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι της πρωτεύουσας φαίνεται ότι έχουν την καταγωγή τους περισσότερο στα παλιά σταυροειδή κτίρια όπως ο όσιος Δαυίδ της Θεσσαλονίκης. Τους χαρακτηρίζει η συμμετρική προς τους δυο άξονες τετράγωνη κάτοψη και η προτίμηση στην κάλυψη των γωνιακών διαμερισμάτων με τρουλίσκους, σταυροθόλια ή τυφλούς σφαιρικούς θόλους.23 Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι της Ελλάδας φαίνεται ότι έχουν την καταγωγή τους περισσότερο στις βασιλικές ή τους μεταβατικούς τύπους του ελευθέρου σταυρού, τυπικό ενδιάμεσο των οποίων, αποτελεί η εκκλησία της Παναγίας της Σκριπού. Τους χαρακτηρίζει το επίμηκες σχήμα και η προτίμηση στην κάλυψη των γωνιακών διαμερισμάτων με κατά μήκος διατεταγμένες κυλινδρικές καμάρες.24 Το γεγονός ότι η αρχαιότερη της Σκριπούς, Επισκοπή της Ευρυτανίας παρουσιάζει τον τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τελείως διαμορφωμένο, έχει οδηγήσει του μελετητές στο συμπέρασμα ότι η πρώτη έχει προηγούμενο της τον ευρυτανικό ναό και μάλιστα ο τελευταίος φαίνεται ότι δεν παρουσιάζει στοιχεία πρωτότυπης δημιουργίας.25 Η Βυζαντινή αρχιτεκτονική της νοτίου Ελλάδας, που φαίνεται ότι ήταν λίγο διαφορετική από εκείνη της Κων/πολεως και της βορείου Ελλάδας,, μετά την εικονομαχία, απέκτησε βαθμηδόν ένα δικό της χαρακτήρα με ανεξαρτησία τόσο μεγάλη ώστε, ανάγκασε τους μελετητές να χρησιμοποιήσουν τον όρο «Σχολή της Ελλάδος».26 Στο ναό της Καισαριανής στη νότια τοιχοποιΐα παρατηρούμε ακόμα και σήμερα τις γενέσεις τόσο των κατά μήκος καμαρών όσο και μιας εγκάρσιας καμάρας που η γένεση της βρίσκεται αρκετά ψηλότερα των καμαρών των γωνιακών διαμερισμάτων. Επίσης, το ίδιο περίπου πλάτος των τριών κλιτών δεικνύει την προσπάθεια που γίνεται για τη σμίκρυνση του τετράγωνου κεντρικού χώρου του ναού και οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, η εκκλησία έφερε τρούλλο.27

24 25

Η παραπάνω εκδοχή επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι τα spolia στο μονόκλιτο ναϋδριο είναι λιγοστά και άρα δεν υπήρχε διαθέσιμο χύδην καταπεσμένο υλικό.

Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ «Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» σελ. 92 Χ. ΜΠΟΥΡΑΣ «ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ –Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ» σελ. 118 Χ. ΜΠΟΥΡΑΣ ibit σελ. 118 Π.ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ «Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΔΥΤΙΚΗΝ ΣΤΕΡΕΑΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ» ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1975 σελ. 117-119 MILLET “L’ECOLE GREGUE DANS L’ ARCHITECTURE BYZANTINE” ΠΑΡΙΣΙ 1916 σελ. 55-56 ΜΑΡΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΑΡΧ. ΕΦ. 1931 σελ 135

Άγιοι Θεώδωροι

Σταυροειδής.

Καθολικό Μονής Καισαριανής

Καπνικαρέα

Eικόνα 6: Σύγκριση των δυο κατόψεων. Πάνω αριστερά ο ναός των Αγίων Θεωδώρων στην Αθήνα και κάτω αριστερά σταυροειδείς ναός στην Καισαριανή. Δεξιά πάνω το Καθολικό Μονής Καισαριανής & κάτω η Καπνικαρέα. Αξίζει να σημειωθεί η χρήση των "δίατρητων" κογχαρίων σε όλους αν και στους Αγίους Θεωδώρους έχουν σχηματοποιηθεί..

Μια ακόμα ένδειξη αυτού είναι οι αναλογίες της προθέσεως και του διακονικού, τα οποία είναι αρκετά πεπλατυσμένα με αναλογίες 1,70:2,80, ενώ στους ναούς αυτού του τύπου διατηρούν επιμήκεις διαστάσεις. Αν ο ναός ήταν σταυρεπίστεγος το πλάτος της εγκάρσιας κεραίας θα πρέπει να ήταν αρκετά στενότερο, όπως παρατηρείται σε όλους τους σταυρεπίστεγους ναούς και το μεσαίο κλίτος δεν θα είχε λόγο να μην είναι καταφανώς ευρύτερο των πλαγίων. Ως ιδιαίτερο τυπολογικό χαρακτηριστικό πρέπει να λογίζεται η ύπαρξη των εγκάρσιων τοίχων στο εσωτερικό του ναού. Κάτι τέτοιο είναι αρκετά παράξενο για τα δεδομένα της εποχής στην οποία φαίνεται πως χτίζεται ο ναός. Σημειώνεται πως δεν παρατηρήθηκαν αρμοί στη συμβολή των κάθετων τοίχων. Διάταξη που θυμίζει αρκετά την κατασκευή αυτή, θα δούμε στον πρώιμο ναό του Όσιου Δαυίδ στη Θεσσαλονίκη. Πάντως οι μελετητές κατατάσσουν το ναό της Καισαριανής στην ομάδα εκείνη των μνημείων, που διαδέχονται το παράδειγμα της Σκριπούς στον Αρχαίο Ορχομενό, με τους μακριούς τοίχους στο εσωτερικό και τις επιμήκεις γενικές αναλογίες . Τα παραπάνω οδήγησαν και στην εξαγωγή της άποψης ότι ο ναός κατασκευάστικε τον 10ο αιώνα Παρ' όλα αυτά όμως πολύ κοντινή κάτοψη με εντυπωσιακή συγγένεια παρατηρείται με το ναό των Αγίων Θεοδώρων στην Αθήνα, χρονολογημένο το 12ο αιώνα, από επιγραφή. αλλά και ομοιότητες με το Καθολικό της ίδιας της Μονής Καισαριανής. ( βλ.εικόνα 6)

Μορφολογικές παρατηρήσεις Οι αντιρίδες στις πλαϊνές όψεις του ναού θα πρέπει να υψώνονταν μέχρι τα σημεία στα οποία έφταναν από το εσωτερικό , οι γενέσεις της καμάρας της εγκάρσιας κεραίας του ναού, διαμορφώνοντας στην όψη αψίδωμα το οποίο στα ψηλότερα σημεία του ακολουθούσε τη δικλινή επιστέγαση της εγκάρσιας της εγκάρσιας κεραίας, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην βορεινή κεραία του καθολικού της Μονής Καισαριανής. Λόγω του μικρού προεξέχοντος μήκους δεν μπορούν να θεωρηθούν ως απαραίτητες αντιρίδες οι οποίες θα είχαν τη δυνατότητα να παραλάβουν ωθήσεις ούτε ως προστεγάσματα των θυρών εφόσον μόνο σε ελάχιστους ναούς συναντώνται.28 Αυτό που μπορεί κανείς να υποθέσει είναι ότι τα τόξα αυτά αποτελούν κατάλοιπο από την εγκάρσια κεραία του σταυρού που προεξείχε άλλοτε στη Σκριπού πέραν από τα πλάγια κλίτη ώστε να δηλώνεται ο σταυρός που υπάρχει στο εσωτερικό του ναού. Όμοια προεξέχοντα τόξα παρατηρούνται στο ναό του Αγίου Ιωάννη Μεσημβρίας στον οποίο τόξο , υπάρχει και στη δυτική πρόσοψη, καθώς επίσης στο καθολικό της

Μονής Πετράκη στην Αθήνα, στην Παναγία Οσίου Λουκά , στους οκταγωνικούς ηπειρωτικούς κτλ. Αλλά ασφαλώς και στο καθολικό της Μονής Καισαριανής (μόνο στη βόρεια πλευρά του ναού).29 Λόγω της ύπαρξης των καθέτων τοίχων προς τους τοίχους του διαμήκη άξονα καθώς και της στενότητας των χώρων των γωνιακών διαμερισμάτων αποκόπτεται η άμεση οπτική επαφή διαμέσου των χώρων αυτών . Έτσι ο σταυρός που διαγράφουν οι υπερκείμενες ημικυλινδρικές καμάρες θα πρέπει να ήταν κυρίαρχες στο εσωτερικό . Οι κόγχες στα ανατολικά του ναού αποτελούν τμήμα ημιεξαγώνου του ναού αποτελούν. Η αρχιτεκτονική τους διαμόρφωση έχει γίνει με ιδιαίτερη έμφαση. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του ναού που πρέπει να αναφερθεί , είναι τα κογχάρια που διατρυπούν τους τοίχους της ανατολικής κεραίας του σταυρού στο ιερό προς την πρόθεση και το διακονικό, αν και το ύψος του ανοίγματος που υπήρχε δεν μπορεί να προσδιοριστεί . Πάντως φαίνεται αρκετά υψηλό για να περνά άνθρωπος (βλ. τομή Β-Β). Η σύνθεση αυτή αν και θυμίζει κατ’ αρχάς τα αρχαία τρίκογχα ιερά, όπως αυτό του Αγίου Τάφου Ιεροσολύμων ή των οκταγωνικών ναών στο Feneri Isa Κων/πόλεως, φαίνεται πως αποτελεί μια νεώτερη σύνθεση και ένδειξη ότι ο ναός είναι όχι και τόσο παλαιός. Άλλωστε τέτοια περάσματα μεταξύ των ιερών διαμερισμάτων παρατηρούνται σε μεταγενέστερους ναούς όπως στο καθολικό της Μονής του Οσίου Μελετίου στον Κιθαιρώνα , καθώς και σε πολλά παραλαύρια της Μονής, όλα κτισμένα περί τον 12ο αιώνα, στην Καπνικαρέα και τους Αγίους Θεοδώρους στην Αθήνα. και αυτά κτισμένα το 12ο αιώνα. Σημαντικό σημείο αποτελεί το ότι η αναλογία του πλάτους της κατά μήκους κεραίας του σταυρού προς το πλάτος της εγκάρσιας κεραίας είναι 3.55 -3.00. Αυτό προβληματίζει δεδομένου ότι σημαίνει πως ο κεντρικός χώρος του ναού δεν αποτελεί τετράγωνο. Τούτο σημαίνει ότι ο τρούλος ίσως να είχε ελλειψοειδές τύμπανο.30

Κατασκευαστικές παρατηρήσεις Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός είναι χτισμένος ως επί το πλείστον από αργολιθοδομή με λίθους που συλλέχτηκαν τοπικά , ενδεχομένως κιόλας από τα ερείπια της προγενέστερης βασιλικής. Ανάμεσα στους λίθους της αργολιθοδομής των τοιχοποιϊών που βρίσκονται στο εσωτερικό του κτίσματος υπάρχει άφθονο κονίαμα. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι κτισμένοι με ελάχιστα 29

30 28

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ 1931 σελ. 135-136 ΜΑΡΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΥ «Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΣΚΡΙΠΟΥΣ ΕΝ ΒΟΙΩΤΙΑ»σελ. 136

Εδώ θα πρέπει να σχολιαστεί πως οι σχετικά παρόμοιες αναλογίες τις κάτοψης και του ιδιαίτερου αυτού μορφολογικού στοιχείου (αλλά και άλλων όπως οι ημιεξάγωνες κόγχες) διαγράφουν ένα ναό ο οποίος μπορεί να αποτελεί απλουστευμένο και οικονομικότερο αντίγραφο του καθολικού της μονής της Καισαριανής. Aυτή η άποψη φαίνεται πως δεν είναι η πιθανότερη σύμφωνα με τα νεώτερα δεδομένα (βλ. παρακάτω)

επιμηκέστεροι. Ενώ το κονίαμα που χρησιμοποιήθηκε είναι λιγότερο ή έχει ξεπλυθεί. Στις εξωτερικές όσο και στις γωνίες που σχηματίζουν οι εσωτερικοί τοίχοι του ναού, έχουν χρησιμοποιηθεί πολύ μεγαλύτεροι λίθοι οι οποίοι δένουν την κατασκευή σχηματίζοντας ενισχυμένες κατακόρυφες περιοχές. Πολλοί από αυτούς τους λίθους είναι κομμάτια από μέλη παλαιότερων κτιρίων . Επίσης στις τοιχοποιΐες συναντώνται συχνά αναγνωρίσιμα τμήματα αρχαίων ναών (spolia) που ενσωματώθηκαν στο κτίριο κατά την κατασκευή του.

Ως συνέπεια οι εξωτερικοί τοίχοι δεν επιβαρύνονται και παραμένουν αρκετά λεπτοί. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και το μικρό πάχος των τοίχων των τριών κογχών στα ανατολικά. Γενικά ο τρόπος δομής δεν δείχνει κάποια ιδιαίτερη επιμέλεια και κρίνεται αρκετά ευτελής όπως και το ίδιο το υλικό που χρησιμοποιήθηκε, και φαίνεται να έχει συλλεχτεί τοπικά ή να βρίσκεται σε δεύτερη χρήση.

ΤΟ ΜΟΝΟΚΛΙΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ Είναι όπως ήδη αναφέραμε βέβαιη η ύπαρξη της προγενέστερης βασιλικής στα θεμέλια της οποίας χτίστηκε ο σταυροειδής. Δεν αποκλείεται όμως να υπήρχε παλαιότερα και αρχαίο κτίριο . Άλλωστε αυτό το γεγονός είχε οδηγήσει το Σβορώνο στο να ερευνήσει την περιοχή αναζητώντας το αρχαίο τελεστήριο των Λυκομιδών. Πάντως από τα υπάρχοντα στοιχεία αυτό δεν επιβεβαιώνεται για την συγκεκριμένη τουλάχιστον τοποθεσία και παραμένει μια εικασία. Στο ναό που εξετάζουμε, το μέγεθος του αλλά και ο τρόπος δομής δεν δείχνουν κάποιο βαθμό σπουδαιότητας ο οποίος θα δικαιολογούσε την από μακριά μεταφορά μελών αρχαίων κατασκευών που φαίνονται ενσωματωμένα στην τοιχοποιΐα του. Τα μέλη αυτά είναι κατασκευασμένα τόσο από μάρμαρο όσο και από γρανίτη ή ακόμα και πωρόλιθο. Δικαιολογείται όμως η μεταφορά τους στα πλαίσια της ανοικοδόμησης της παλαιότερης προγενέστερης βασιλικής στην ίδια θέση. Στην τοιχοποιΐα του σταυροειδούς έχουν χρησιμοποιηθεί και αρκετοί οπτόπλινθοι που τοποθετούνται ατάκτως ανάμεσα στις πέτρες, ενίοτε δε, σχηματίζουν σειρές εναλλασσόμενες με σειρές πλίνθων χωρίς όμως αυστηρή επιμέλεια. Το πάχος των οπτόπλινθων αυτών μετρήθηκε στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης στα 4 εκατοστά με λίγους να φτάνουν ακόμα και τα 6 εκ. Το πάχος της τοιχοποιΐας των εξωτερικών τοίχων δεν υπερβαίνει τα 75 εκατοστά, ενώ κατά 15 εκατοστά στενότερο παρουσιάζεται στο μεταξύ των αντιρίδων των κεραιών του σταυρού (δηλ. 60εκ). Αυτό αποτελεί άλλη μια ένδειξη ότι ότι οι ημικυλινδρικές καμάρες των κεραιών του σταυρού συνεχίζονται κατασκευαστικά μέχρι τις λεγόμενες αυτές αντιρίδες . Έτσι οι μεταξύ αυτών τοίχοι είναι αφόρτιστα διαφράγματα που απλά κλείνουν τα ανοίγματα που σχηματίζουν οι αψίδες και τα φορτία που οι τοίχοι αυτοί φέρουν είναι σαφώς λιγότερα. Στην ύπαρξη τρούλου ή έστω κάποιας υπερύψωσης του κεντρικού τμήματος της στέγης συνηγορεί το πάχος των εσωτερικών τοίχων που το υποβαστάζουν το οποίο είναι περί τα 85 εκατοστά, έναντι 75 της εξωτερικής. Είναι δηλωτικό ακριβώς του ότι οι εσωτερικοί τοίχοι που υποστηρίζουν τον τρούλο γίνονται παχύτεροι ώστε τα υπερκείμενα φορτία και ωθήσεις να μεταβιβάζονται ασφαλέστερα και αμεσότερα προς το έδαφος.

τη νότια πλευρά του σταυροειδή ναού είναι προσκολλημένο το καμαροσκεπές εκκλησάκι. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια του 1687 όταν οι Βενετοί κατέλαβαν την Αθήνα πήραν στην κατοχή τους αυτή την εκκλησία ώστε να γιορτάσουν εκεί τις θρησκευτικές τους τελετές. Άλλαξαν ακόμη και τ’ όνομά του σε Άγιος Μάρκος. Από τότε το μέρος καταράστηκε από τους πατέρες και αφέθηκε να πέσει σε ερείπια. Ακόμα και τ’ όνομά του μετατράπηκε σε «Φραγκομονάστηρο»31 και για μια περίοδο η ονομασία αυτή επεκτάθηκε στη Μονή Καισαριανής.32 Η γνώμη αυτή φαίνεται πως είναι ατεκμηρίωτη33 αν και παρουσιάζονται και ορισμένες ενδείξεις που συνηγορούν με το χαρακτηρισμό αυτό. Το εκκλησάκι αυτό έχει ίδιο μήκος με το σταυροειδή. Στα δυτικά η είσοδος προς το εσωτερικό 31

Χρήζουν σχολιασμού ορισμένες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις που προκύπτουν απ’ την κατασκευή της προσθήκης αυτής: (α) αφ’ ενός η προσθήκη αυτή έχει γίνει με την κατασκευαστική χρήση καμάρας από οπτόπλινθους στη θέση του κεντρικού εγκάρσιου κλίτους του σταυροειδή. Αυτό σημαίνει κατ’ αρχάς ότι ο σταυροειδής επικοινωνούσε λειτουργικά με το προσκολλημένο ναΰδριο και έτσι δε θαήταν παράξενο ότι επρόκειτο ενδεχομένως για κοιμητηριακό παρεκκλήσιο του σταυροειδούς. Τέτοια παρεκκλήσια συνηθίζονται στη ναοδομία. (β) το ύψος του ναού και οι υψίκορμες , ραδινές αναλογίες του –τόσο του ίδιου του ναϋδρίου όσο και της πλατιάς κόγχης του ιερού του σε ύψος τέτοιο που μπορεί ακόμα και να δημιουργούσε προβλήματα στην απορροή των ομβρίων από την κεράμωση- αλλά και οι αντιρίδες με «δυτική λογική» τοποθετημένες στη νότια πλευρά του, είναι μερικά στοιχεία που δεν μπορούν να περάσουν απαρατήρητα, δεδομένου ότι προσιδιάζουν στη δυτική αρχιτεκτονική. (γ) η γεωμετρία και η κανονικότητα των υψίκορμων ιχνών των φωλεών και των μεταξύ τους διαστημάτων, του ξυλοτύπου που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της εσωτερικής καμάρας, που συνεχίζονται και στην κόγχη του ιερού κατά τακτά διαστήματα, σε έναν τόσο μικρής σημασίας ναό, δείχνουν τεχνικές πρακτικές δυτικού ενδεχομένως τύπου. (δ) παρομοίως τα παράθυρα που ανοίγονται στη νότια πλευρά και ανατολικά στην κόγχη του ιερού, είναι στενά και αρκετά υψηλά σχηματίζοντας υπερκείμενα επιμελημένα τοξύλια από πλίνθους αντί για πρέκι. Συνεπώς συγκεντρώνονται πολλά πράγματα που αποπνέουν δυτική τεχνοτροπία. (ε) η επιτηδευμένη τοποθέτηση σε δεύτερη χρήση του spolio n. 57 με κεφαλή Λέοντα ! (βλ. spolio n. 57 & 46 εικόνα 9) 32

ΘΕΑΝΩ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ «ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΟΛΛΩΝ ΜΙΛΑΝΟ 1977. σλ. 79 Χ. ΜΠΟΥΡΑΣ Προφορικές πληροφορίες 1997

γίνεται διαμέσου μικρού νάρθηκα όπως μαρτυρά η τοιχοποιΐα . Η κόγχη του στα ανατολικά είναι ημιεξαγωνική εξωτερικά ενώ παραμένει ημικυκλική στο εσωτερικό. Τα παράθυρα που ανοίγονται στη νότια πλευρά και ανατολικά στην κόγχη του ιερού, είναι στενά και αρκετά υψηλά σχηματίζοντας υπερκείμενα επιμελημένα τοξύλια από πλίνθους αντί για πρέκι. Εντύπωση προκαλεί οριζόντια σειρά φωλεών που περιβάλλει εσωτερικά τον κυρίως ναό, στο ύψος περίπου της γένεσης του ημικυλινδρικού θόλου.34 Κατά τη βορεινή πλευρά του ναϋδρίου η προσκόλληση και η λειτουργική ενοποίηση με τον σταυροειδή, επιτυγχάνεται με τη βοήθεια τόξων τα οποία γεφυρώνουν τρία ανοίγματα, ενδιάμεσες βάσεις των οποίων αποτελούν οι μικρές αντιρίδες του σταυροειδούς, όπως αυτές προεκτείνονται στην εξωτερική πλευρά προς το νότο των τοίχων της εγκάρσιας κεραίας του. Η τοιχοποιΐα και αυτού του ναϋδρίου αποτελείται από αργούς κυρίως λίθους και ελάχιστα τούβλα σποραδικά τοποθετημένα ανάμεσά τους. Αν εξαιρέσει κανείς την κατώτατη κατασκευαστική ζώνη, λιγοστά spolia παρατηρούνται στους τοίχους του, πράγμα που συνηγορεί στο ότι ο σταυροειδής έστεκε ακόμα όρθιος και λειτουργούσε κανονικά την περίοδο κατασκευής του. Μια τρίτη κατασκευαστικά ανώτερη ζώνη διακρίνεται επίσης. (Συνολικά δηλαδή τρεις ζώνες είναι εμφανείς κατασκαστικά. βλ. εικόνα 8). Εάν το παρεκκλήσιο είχε από την αρχή το τελικό ύψος που έχει και σήμερα, βάσει των στοιχείων της γραφικής αποκατάστασης μάλλον θα υπήρχε πρόβλημα στην απορροή των ομβρίων από τη στέγαση, στο σημείο μεταξύ του σταυροειδούς και του παρεκκλησίου του. (βλ. εικόνα 10). Δεν αποκλείεται έτσι να υπήρχε και παλαιότερη φάση κοντά στην εποχή κατασκευής του σταυροειδούς, χαμηλότερου όμως ύψους από τη σημερινή. Στο εξωτερικό της νότιας πλευράς υπάρχουν δυο αντιρίδες που αντιστηρίζουν τις ωθήσεις της υπερκείμενης ημικυλινδρικής καμάρας που είναι κατασκευασμένη από αργολιθοδομή.

ΤΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ35 34

Αυτές οι υποδοχές αποκλείεται να έχουν διανοιχτεί εκ των υστέρων αφού παρατηρείται ομοιομορφία στις αποστάσεις ανάμεσα τους καθώς και στις ίδιες τους τις διαστάσεις. Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για τις θέσεις πάκτωσης του ξυλοτύπου που χρησιμοποιήθηκε από τους κατασκευαστές του ναϋδρίου και λόγω της αυστηρής ηψίκορμης γεωμετρίας των φωλεών αυτών, δημιουργείται η υποψία ότι ο ξυλότυπος έγινε από πριστή ξυλεία.

το βορειοδυτικό άκρο της βασιλικής και του βορείου τμήματος του τοίχου της αυτής εδράζεται ο μικρός, σίγουρα κοιμητηριακός36 νεώτερος ναός του συμπλέγματος και έχει Μεσοβυζαντινά χαρακτηριστικά37, (για παράδειγμα η κατά διαστήματα τοποθέτηση των όρθιων ογκόλιθων).38. Η μικρή και επίσης καμαροσκέπαστη εκκλησία είναι αφιερωμένη στους αρχάγγελους «Ασώματους Ταξιάρχες». Ο περιηγητής Barskyj σημειώνει στο σχέδιο του 1745: «Ο ταξιάρχης το κοιμητήριο των πατέρων»39 Ακόμα και σήμερα διακρίνει κανείς τις ταφές των πατέρων στον περίβολο της μικρής εκκλησίας. Στη δυτική του όψη διακρίνονται χαραγμένα: ΑΩΞΓ ΙΑΚΟΒΣ ΡΙΓΟΣ

36 37

38 39

Εγείρονται ορισμένα ερωτηματικά για τη βεβαιότητα του θέματος βλ.κεφάλαιο «ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ». λόγω των ευρισκόμενων in situ ταφών Τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν προκύψει μάλλον από την χρησιμοποίηση των διαθέσιμων ογκόλιθων και κατά ένα βαθμό απομίμησης των παλαιότερων in situ κατασκευών. Χ. Μπούρας Προφορικά 1997 Τα δεδομένα της σχεδιαστικής αποτύπωσης του κιοβίτη μοναχού έρχονται σε αντίθεση με την ανυπαρξία νάρθηκα στο εν λόγω εκκλησάκι. Ο Barskyj ενώ μνημονεύει στο σχέδιο του 1745 το «κοιμητήριο των πατέρων» δεν έχει σχεδιάσει το σταυροειδή ναό. Ο νάρθηκας που διακρίνεται μπροστά από το μικρό ναΰδριο, στο σχέδιο του κιοβίτη μοναχού, μας οδηγεί σε μια αμφιβολία για το ποιος από τους δυο υφιστάμενους ναούς είναι ο Ταξιάρχης. Δεδομένης της απουσίας από το σχέδιο του, των άλλων ναών, είχε ερμηνευτεί ότι ο Ταξιάρχης είναι το νεώτερο εν λόγω κτίσμα. Όμως ο ναός που παρουσιάζει στο σχέδιο του διαθέτει νάρθηκα και δεν θα πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα, αν θεωρηθεί το σχέδιο ακριβές ως προς αυτό, να πρόκειται για μια φάση κατά την οποία το προσκολλημένο στο σταυροειδή αρχικά παρεκκλήσιο, μετασκευάστηκε, ανακαινίστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως αυτόνομο ναΰδριο ενώ ο κοιμητηριακός περίβολος του που επίσης εικονίζεται, θα πρέπει να βρισκόταν πάνω από τα ερείπια του σταυροειδούς και ανασκάφηκε μετέπειτα από το Χατζηδάκη. Τμήμα του περιβόλου αυτού ίσως αποτελεί και το χαμηλό σήμερα πεζούλι στα νότια του παρεκκλήσιου ναού. Τα υπόλοιπα ερείπια πρέπει μάλλον να μην διακρινόταν λόγω βλάστησης ή και του ότι είχαν καλυφθεί από προσχώσεις. Έτσι κατά πάσα πιθανότητα ο νεότερος μονόχωρος ναός, γνωστός σήμερα με το όνομα των Ταξιαρχών δεν θα πρέπει να αποκλειστεί ότι δεν είχε κτιστεί ακόμα. Επίσης, σε αυτό συνηγορεί, ακόμα και ο τρόπος πρόσβασης που εικονίζεται στο σχέδιο ενώ δίπλα ακριβώς στη βορεινή πλευρά του σημερινού γνωστού ναού ως Ταξιάρχη καταλήγει πιθανώς το παλαιότερο (εάν ο κιοβίτης μοναχός σχεδιάζει με ακρίβεια τα δεδομένα του μονοπατιού τότε η πρόσβαση στο ναό γίνεται από τη βορινή πλευρά έρχεται σε αντίθεση με την υφιστάμενη κατάσταση. (Πιθανολογείται λοιπόν ότι το μονοπάτι αυτό όπως φαίνεται στο σχέδιο του Barskyj περνά μέσα από τους ελαιώνες της Μονής και καταλήγει στη είσοδο του ναού μπροστά από τη βορεινή του πλευρά και δεν πρέπει να το συγχέουμε με την πιο κάτω παράλληλη διαδρομή η οποία φαίνεται να είναι αυτή που οδηγούσε ενδεχομένως προς την πεδιάδα της Αθήνα, εδομένου ότι η τελευταία αυτή παραμένει ασύνδετη με άλλα τοπικά μονοπάτια και είναι φαρδύτερη ως αμαξητός δρόμος). Έτσι δικαιολογείται και η καλύτερη κατάσταση στην οποία διατηρείται το μονόχωρο προσκολλημένο σε σχέση με το σταυροειδή, δηλαδή λόγω της αυτόνομης χρήσεως διατηρήθηκε σε καλύτερη κατάσταση στο πέρασμα του χρόνου.

Eικόνα 7: Όμως ο ναός που παρουσιάζει στο σχέδιο του o Barskyj, διαθέτει νάρθηκα και δεν θα πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα, αν θεωρηθεί το σχέδιο ακριβές ως προς αυτό, να πρόκειται για μια φάση κατά την οποία το προσκολλημένο στο σταυροειδή αρχικά παρεκκλήσιο, ανακαινίστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως αυτόνομο ναΰδριο, και έτσι αυτό να μνημονεύτηκε στο σχέδιο. Επίσης, σε αυτό συνηγορεί, ακόμα και ο τρόπος πρόσβασης που εικονίζεται στο σχέδιο ενώ δίπλα ακριβώς στη βορεινή πλευρά του σημερινού γνωστού ναού ως Ταξιάρχη καταλήγει πιθανώς το παλαιότερο (εάν ο κιοβίτης μοναχός σχεδιάζει με ακρίβεια τα δεδομένα του μονοπατιού τότε η πρόσβαση στο ναό γίνεται από τη βορινή πλευρά έρχεται σε αντίθεση με την υφιστάμενη κατάσταση. (Πιθανολογείται λοιπόν ότι το μονοπάτι αυτό όπως φαίνεται στο σχέδιο του Barskyj περνά μέσα από τους ελαιώνες της Μονής και καταλήγει στη είσοδο του ναού μπροστά από τη βορεινή του πλευρά και δεν πρέπει να το συγχέουμε με την πιο κάτω παράλληλη διαδρομή η οποία φαίνεται να είναι αυτή που οδηγούσε ενδεχομένως προς την πεδιάδα της Αθήνας, δεδομένου ότι η τελευταία αυτή παραμένει ασύνδετη με άλλα τοπικά μονοπάτια και είναι φαρδύτερη ως αμαξητός δρόμος).

Eικόνα 8: Ο νότιος τοίχος του παρεκκλησίου του σταυροειδή, γνωστό ως Άγιος Μάρκος., ίσως όχι άδικα. Παρατηρούμε την αλλαγή χρήσης διαφορετικού υλικού και συγκεκριμένα τρεις ζώνες . Στην κατώρη υπάρχουν αρκετά β' διαλογής spolia, ενώ στην ανώτερη σκουρόχρωμα λιθοσώματα. Φαίνεται επίσης ότι οι λίθοι του τοίχου δεν "πλέκονται με αυτούς των αντιρίδων άρα συμπεραίνουμε ότι μάλλον οι αντιρίδες προστέθηκαν αργότερα και είναι σύγχρονες με την κατασκευή της καμάρας. Η κατώτερη φάση δεν αποκλείεται να είναι και ακόμα μεσοβυζαντινή να ανήκε δηλ. στη μασοβυζαντινή βασιλική και άρα να υπήρχε από τότε κάποιου είδους πρόσθετος χώρος (βλ. τρόπο 14 δομής)

και ΑΩΞΓ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΟΜΑΡΑΣ για να θυμίζουν τους αποδημήσαντες. Η τοιχοποΐα του ναού αποτελείται από αργούς λίθους και ανάμεσα τους αρκετά τούβλα που ενίοτε σχηματίζουν σειρές. Πολλά spolia είναι ενσωματωμένα σ’ αυτήν και άρα κατά την περίοδο ανεγέρσεως του θα πρέπει τα προγενέστερα ναΰδρια δίπλα του να είχαν καταπέσει, οπότε έγινε και χρήση των υλικών τους. Η επικάλυψη της στέγασης του ναού αποτελείται από πέτρινες πλάκες, η οποία κατασκευάστηκε μετά την ανασκαφή του γύρω χώρου (βλ. εικόνα 4 τραβηγμένη φωτογραφία από τη στέγη του και κάτω δεξιά διακρίνεται η κατάσταση της τελευταίας). Όπως φαίνεται στο σχέδιο του Barskyj ο περίβολος ταφής ήταν φτιαγμένος με υψηλό μαντρότοιχο ο οποίος σήμερα δεν υπερβαίνει το μισό μέτρο ύψος.

ναό με τη Σκριπού , της Καίτης Αργυροπούλου, η οποία παραθέτει λίγο πολύ μερικά από τα στοιχεία που συνέγραψαν οι προηγούμενοι , όπως και οι επιγραμματικές αναφορές της Θεανώς Χατζηδάκη43. Άλλα στοιχεία από αυτά που έφεραν στο φως ο Χατζηδάκης και ο Σβορώνος, ήταν δύσκολο να εξαχθούν, και οι μελετητές αρκέστηκαν στην παράδοση και στα λιγοστά άλλα στοιχεία που βρέθηκαν επί τόπου είτε σε κείμενα. Τέλος πολλοί είναι οι ξένοι περιηγητές που αναφέρουν την τοποθεσία ως κοιμητηριακό χώρο. Επιγραμματικά αναφέρονται οι : Boeck, Akerbladius, Chandler, Voilloison, Clerk, Lebus, Ussing.44

ΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑΠΕΣΜΕΝΩΝ ΝΑΩΝ ΟΙ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ

Ως γνωστόν ο Ορλάνδος έχει δημοσιεύσει στο Ευρετήριο των Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος το μοναδικό σχέδιο40 ( βλ. εικόνα 4) που δείχνει δυο φάσεις του συμπλέγματος. Πρόκειται για το σταυροειδή ναό και τον μονόκλιτο καμαροσκέπαστο που έχει προσκολληθεί δίπλα του. Εκεί επιγραμματικά αναφέρονται λίγα στοιχεία. Το σχέδιο αυτό είναι απλό και η αποτύπωση όχι και τόσο ακριβής.Από τότε , αυτό ίδιο χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις επόμενες αναφορές που έγιναν από διάφορους μελετητές για τα συγκεκριμένα μνημεία. Η παλαιότερη σχεδιαστική αναφορά41 (βλ. εικόνα 7) γίνεται από τον Κιοβίτη μοναχό βασίλειο Barskyj που περιηγείται τους Αγίους Τόπους της Ανατολής. Στο σχέδιο αυτό μνημονεύεται η Μονή Καισαριανής, ο κοιμητηριακός ναός της ίδιας Μονής που ονομάζεται Ταξιάρχης, καθώς και το μονοπάτι που οδηγεί από τη Μονή σε αυτόν. Άλλες δημοσιεύσεις που αναφέρονται στην τοποθεσία και στους ναούς είναι αυτές της Μαρίας Σωτηρίου42 η οποία συνδέει τυπολογικά το σταυροειδή 40

Γ.Α. ΣΩΤΗΡΙΟΥ «ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ ΤΩΝ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ» τόμος Α΄(Αττική) Αθήνα 1927 σελ. 164 ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ , Χαρακτικά ξένων περιηγητών για την Ελλάδα. Τόμος Β’ Αθήνα 1979 εκδόσεις Ολκός (Πρόκειται για το σχέδιο του μοναχού της Αντιοχείας, πεζοπόρου Βασίλειου Μπάρσκυ-Γρηγόροβιτς – Πλάκα – Αλμπώφ, που γεννήθηκε στο κίεβο , περιγράφει τα ταξίδια του από το 1723 μέχρι το 1747 στους Αγίους Τόπους της Ευρώπης , της Ασίας και της Αφρικής που γράφτηκε από τον ίδιο και εκδίδεται τώρα με δαπάνη του εκλαμπρότατου πρίγκηπα Γρηγορίου Αλεξάνδροβιτς Ποτέμκιν, για χρήση όλων , με επιμέλεια του Βασίλειου Γρηγόροβιτς Ρουμπάν.) ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ 1931 σελ. 135-136 ΜΑΡΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΥ «Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΣΚΡΙΠΟΥΣ ΕΝ ΒΟΙΩΤΙΑ»

βασιλική δεν μπορεί να αναπαραστεί δεδομένων ότι σώζεται σε ίχνη και πολύ λίγα γνωρίζουμε γι’αυτή. Αντίθετα το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για γραφική αποκατάσταση παρουσιάζουν ο σταυροειδής και το παρεκκλήσιο του. Για το σταυροειδή όμως υπάρχει ένα ενδιαφέρον για περαιτέρω μελέτη της μορφής που είχε. Έτσι πέρα από την κάτοψη του ναού, άλλο δομικό στοιχείο που περισσότερες πληροφορίες για την αρχική του μορφή , είναι ο νότιος τοίχος που λόγω της προσκόλλησης του καμαροσκέπαστου ναού στην εξωτερική του πλευρά , στέκει ακόμα σε ύψος που υπερβαίνει τα 4,00μ. Στον τοίχο αυτό φαίνονται καθαρά οι γενέσεις των καμαρών που στέγαζαν τα γωνιακά διαμερίσματα του. Η γένεση της καμάρας του εγκάρσιου σταυρικού κλίτους κοντεύει να εξαφανιστεί αφού οι πέτρες έχουν αποκολληθεί και το κονίαμα ανάμεσα τους έχει εξαφανιστεί. Στον ίδιο αυτό τοίχο και στο μεσαίο τμήμα που βρίσκεται κάτω από εκεί που θα υπήρχε ο ημικυλινδρικός θόλος της εγκάρσιας κεραίας του σταυρού, διακρίνεται η ύπαρξη ανοίγματος αντί παραθύρου, πιθανώς διλόβου με κιονίσκο ενδιάμεσα, όπως συνηθίζεται σε τέτοιου είδους ναούς στην Ελλάδα. Το κέντρο του ναού δε θα ήταν απίθανο να στεγάζεται με ελλειψοειδές τύμπανο και τρούλο επειδή ο κεντρικός χώρος δεν είναι τετράγωνο.45 43

ΘΕΑΝΩ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ «ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΟΛΛΩΝ ΜΙΛΑΝΟ 1977 JOURNAL INTERNE D’ ARCHEOLOGIE τόμος 18-19 19161919 ΣΒΟΡΩΝΟΣ «ΤΟ ΤΕΛΕΣΤΗΡΙΟΝ ΚΑΙ ΚΛΗΣΙΟΝ ΤΩΝ ΦΛΥΕΩΝ ΛΥΚΟΜΙΔΩΝ» σελ. 81 Οι κεραίες του σταυρού του ναού όπως ήδη αναφέρθηκε δεν έχουν το ίδιο πλάτος. Έτσι ο κεντρικός χώρος του δεν είναι τετράγωνο. Είχα υποστηρίξει παλαιότερα στην εργασία «Διάλεξη» στο Ε.Μ.Π. ότι κατά συνέπεια ο ναός θα είχε κατά πάσα πιθανότητα ελλειψοειδές τύμπανο, αν και στη γραφική

Παρ’ όλα αυτά είναι πολλές οι πιθανότητες να στεγάζεται από τρουλοκαμάρα, ως μια ήδη γνωστή και απλούστερη κατασκευή που δικαιολογείται και από τη βοηθητική χρήση που θα είχε το κτίριο εξυπηρετώντας της ανάγκες της Μονής Καισαριανής. Το κλειδί της βρέθηκε με απλή χάραξη της καμάρας, λαμβάνοντας υπ’ όψη τις τεκτονικές χαράξεις για τις οποίες έγραψε ο Μουτσόπουλος.46, αφού δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία για την τεκμηρίωση του. Πρόβλημα στην ακρίβεια υπολογισμού αποτελεί η έλλειψη στοιχείων για τη στέγαση του νάρθηκα του οποίου μόνο ίχνη κοντά στη στάθμη του δαπέδου σώζονται μέχρι σήμερα. Ενώ οι κόγχες του ιερού λογικά θα έπρεπε να φτάνουν λίγο χαμηλότερα από τη στέγη των ανατολικών διαμερισμάτων. Έτσι η επικρατέστερη άποψη για την εξωτερική μορφή που θα είχε η εκκλησία προκύπτει με βάση τις παραπάνω παραδοχές. (βλ. Εικόνα 10) Σημαντικό σημείο στην γραφική αποκατάσταση αποτελεί το ύψος των πλαϊνών κλιτών. Το ύψος αυτό προκύπτει αρκετά χαμηλότερα από το ύψος του παρεκκλησίου πράγμα που μας κάνει να σκεφτούμε ότι ο σταυροειδής είχε καταπέσει τη στιγμή ανεγέρσεως του τελευταίου47

αναπαράσταση που μελετήθηκε εξετάστηκε και η περίπτωση τρουλοκαμάρας που τότε ξένιζε. Σήμερα όμως φαίνεται ακόμα πιο πιθανό, δεδομένου ότι αν παρατηρήσει κανείς το ναό θα δει ότι είναι πολύ καλά αρχιτεκτονημένος, οι διαστάσεις όπως και οι χαράξεις του είναι πολύ καλά γεωμετρημένες, οι τοίχοι συγκλίνουν απολύτως κάθετα μεταξύ τους και ουδεμία απόκλιση παρατηρείται στις χαράξεις. Έτσι είναι βέβαιο ότι η διαφορά 0, 55μ. μεταξύ του εγκάρσιου με το διαμήκες κεντρικό κλίτος είναι απολύτως ηθελημένη, και δύσκολα θα πιστευόταν πλέον ότι ελλειψοειδές τύμπανο στήριζε τον τρούλλο, που έτσι κι αλλιώς άλλωστε σπανίζουν τέτοια παραδείγματα. Από την άλλη πρέπει να σημειωθεί ότι στους ναούς βυζαντινής εποχής με τρουλλοκαμάρα περιλαμβάνονται με βάση και τις αναθεωρήσεις που έχουν επέλθει στο μεταξύ, ο ναός του Αϊ – Λέου στο Μπρίκι της Μέσα Μάνης, ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο Ευπάλιο Δωρίδας (12ος αιώνας) και ο ναός της Κάτω Παναγιάς στην Άρτα (13ος αιώνας) πράγμα που επιβεβαιώνει ότι η τρουλοκαμάρα είναι μια κατασκευή που δεν έχει εγκαταλειφθεί για πολλά χρόνια. (βλ. Άννα Λαμπροπούλου –Αφέντρα Μούτζαλη «Ο ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ –ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ»). Ν. Μουτσόπουλος «ο Ταξιάρχης των Καλυβίων Παρά την Κάρυστον – Τεκτονική και Μορφολογική Ανάλυση» Αθήνα 1961 σελ. 85-129 Εάν ήταν από την αρχή σε αυτό το ύψος η απορροή των ομβρίων από τις επικαλύψεις του νοτίου κλίτους θα ήταν προβληματική. Ενδεχομένως λοιπόν πράγματι να βρισκόμαστε ενωπίως σε μια μεγάλη ανακατασκευή του παρεκκλησίου σε μια περίοδο που ο σταυροειδής και το ίδιο είχαν καταπέσει, κατά την οποία υψώνεται περαιτέρω και μια νέα καμάρα τον σκεπάζει, εκεί που ενδεχομένως στεγαζόταν με μονοκλινή στέγη στη συνέχεια της στέγασης των γωνιακών διαμερισμάτων του νοτίου κλίτους του σταυροειδούς, ώστε να λειτουργήσει πλέον ως αυτόνομος ναός: ως ο αρχικός Ταξιάρχης του Barskyi! Αν προσέξει κανείς την νότια όψη του παρεκκλησίου του αρχικού Ταξιάρχη θα διαπιστώσει αυτή την αλλαγή του οικοδομικού υλικού από την ανοιχτόχρωμη αργολιθοδομή στους σκουρόχρωμη με διαφορετικής σύστασης λίθους! Σε αυτή τη φάση για να αντιμετωπιστούν οι μεγαλύτερες πλάγιες ωθήσεις λόγω της υπερύψωσης του ναού προστέθηκαν

ΤΑ SPOLIA48

Στους

τοίχους των ναών βρίσκονται πολλά κομμάτια από μνημεία σε δεύτερη χρήση που φαίνεται πως προέρχονται από συλλογή τοπικά από τα ερείπια της βασιλικής. Για την κατασκευή της βασιλικής χρησιμοποιήθηκαν κατά πάσα πιθανότητα αρχικά και τα θωράκια του καθολικού της Μονής Καισαριανής που έχουν χαρακτηριστικά της Προκονήσου όπως λέει ο STRYGOWFSKI. Πολλά από τα spolia αυτά φαίνεται πως ανήκαν σε αρχαίο κτίριο μιας και είναι πώρινοι δόμοι με εγκοπές για συνδέσμους Π και γόμφους αλλά όχι απαραίτητα από το ίδιο. Παρόμοιοι με τους πώρινους ογκόλιθους υπάρχουν σε αφθονία, στη ρωμαϊκή Αγορά στην Αθήνα, αλλά δεν θα ασχοληθούμε περαιτέρω με την προέλευση αυτών. Στα πλαίσια της καταγραφής έγινε νέα φωτογράφιση διατηρώντας την αρίθμηση αυτών από το έτος 1997. Οι παρατηρήσεις που έγιναν στα προηγούμενα κεφάλαια , η εξέταση των in situ μελών, αλλά και η σύγκριση του με υλικό που βρίσκεται στην Μονή Καισαριανής διαγράφει ένα λιγότερο γνωστό μέχρι σήμερα σενάριο για την ιστορία του εν θέματι συμπλέγματος και τη χρονολόγηση των ναών που το αποτελούν.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΝΑΩΝ

Ι.

ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΗΣ

« ήμερα πιστεύεται ότι η Μονή Καισαριανής ιδρύεται στη σημερινή της θέση τον 11 ο αιώνα. Δυστυχώς οι συνθήκες ίδρυσης της όσο και η αρχική ιστορία της μονής είναι άγνωστες, ελλείψει γραπτών πηγών. Ακόμη και το όνομα της, παρά τη μεγάλη φιλολογική συζήτηση γύρω από αυτό, παραμένει αγνώστου καταγωγής. Οι παλαιότερες γραπτές μαρτυρίες για τη μονή ανάγονται στους χρόνους της Φραγκοκρατίας (13 ος-15ος αιώνας): Μια επιστολή του εξόριστου τότε στην νήσο Κέα, λόγω της Φράγκικης κατάκτησης, μητροπολίτη της Αθήνας Μιχαήλ Ακομινάτου του Χωνιάτη, του έτους 1209, και μια εγκύκλιος του πάπα της Ρώμης Ιννοκέντιου του Γ΄, λίγο μετά την κατάκτηση της Αθήνας το έτος 1205. Από αυτές και οι δυο αντιρήδες στην ίδια όψη, αφού είναι εμφανείς ο αρμός με την παλαιότερη τοιχοποιΐα. (βλ. φωτο 8) 48

Ακολουθεί παράρτημα με κατάλογο αρίθμησης με τα spolia.

spolio n. 57 spolio n. 46

Eικόνα 9: H επιτηδευμένη τοποθέτηση σε δεύτερη χρήση του spolio n. 57 με κεφαλή Λέοντα. Μάλλον το spolio αυτό αποτελεί αποκομμένο τμήμα του spolio n. 46 το οποίο αποκόπηκε κατά τη διάνοιξη του περάσματος προς το διακονικό του σταυροειδούς και τοποθετήθηκε ως διάτων λίθος στη τελική του θέση για την σύνδεση του παλιού με το νέο τοίχο… Στη δεξιά πάνω γωνία διακρίνεται η γενέτειρα του θόλου του διακονικού.

προβληματική απορροή

Eικόνα 10:

Γραφική αποκατάσταση του σταυροειδούς εγγεγραμμένου και του παρεκκλησίου του. Υποθέτουμε επίσης ότι δυτική κεραία του σταυρού έφτανε μέχρι την είσοδο του, πράγμα που προκύπτει από μικρό μήκος των δυτικών διαμερισμάτων του σταυρού. Αν ήταν αλλιώς η δυτική κεραία θα είχε πολύ μικρό μήκος δυσανάλογο των υπολοίπων. Αυτό το τελευταίο μας παραπέμπει ακόμα περισσότερο προς την τυπολογία των Αγίων Θεωδώρων στην Αθήνα. (βλ. εικόνα 6)

πληροφορούμαστε ότι η Μονή είχε δηλώσει υποταγή στον Πάπα, με αποτέλεσμα όχι μόνο να αποφύγει την υπαγωγή της στο Λατίνο επίσκοπο Αθηνών, όπως συνέβη στις άλλες μονές του Υμηττού, αλλά και να παραμείνει ελεύθερη και αφορολόγητη επί Φραγκοκρατίας. Ανάλογα έπραξε η Μονή και κατά το έτος 1458, όταν ο τότε Σουλτάνος Μωάμεθ ο Β΄ο πορθητής επισκέφθηκε την Αθήνα. Έτσι η Μονή κατάφερα να διατηρήσει την ελευθερία της και την απρόσκοπτη λειτουργία της, χωρίς ιδιαίτερες ενοχλήσεις από τους κατακτητές μέχρι τα χρόνια της επανάστασης του 1821.»49

Παρομοίως ο σταυροειδής ναός δυτικά της Μονής Καισαριανής τον οποίο εξετάζουμε δεν ήταν δυνατό να χρονολογηθεί με βάση γραπτές πηγές ή επιγραφές. Μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστό κανένα κείμενο που να αναφέρει την ονομασία , τις περιστάσεις της εγέρσεως και το έτος της ιδρύσεως του. Επίσης πάνω στα μνημεία δεν έχουν διασωθεί ίχνη από τοιχογραφίες που θα μπορούσαν να απαντήσουν μερικά από τα ερωτηματικά που αφορούν στη χρονολόγηση του. Υπάρχουν μόνο κάποιες ενδείξεις της εποχής κατά την οποία κατασκευάστηκε ο ναός. Η χρονολογική τοποθέτηση του ναού έχει γίνει από τους μελετητές μέσα στο 10ο αιώνα αλλά όχι απολύτως τεκμηριωμένα. Οι γενικές αναλογίες της κάτοψης αν εξαιρέσουμε το νάρθηκα είναι 8.95μ. : 10.70μ. Σε εξέταση τους με τ ν εξελικτική θεωρία του Ορλάνδου50, βλέπουμε ότι ο σταυροειδής ναός, μπορεί συγκριτικά να τοποθετηθεί τελευταίος στον πίνακα της χρονολογικής κατάταξης , δηλαδή τουλάχιστον μετά το 2ο τέταρτο του 11ου αιώνα, αν και οι πολλές εξαιρέσεις τείνουν να τον καταργήσουν51. Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από τη θεωρία στέγασης του ναού με τρουλλοκαμάρα, που δείχνουνστο 12ο αιώνα52, καθώς και από τη συγγένεια με την κάτοψη των Αγίων Θεωδώρων στην Αθήνα όπως θα δούμε παρακάτω αλλά και με το Καθολικό της Μονής Καισαριανής. Στο σταυροειδή ναό τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα έχουν ελάχιστα επιμήκεις διαστάσεις που πλησιάζουν το τετράγωνο, ενώ τα δυτικά είναι αρκετά πεπλατυσμένα και καταφανώς μικρότερα των ανατολικών ενώ οι κατά μήκος τοίχοι του εσωτερικού δεν διατρυπώνται από ανοίγματα παρά μόνο στο εσωτερικό του ιερού όπου υπάρχουν τα στενά κογχάρια που προαναφέραμε. Οι εγκάρσιοι τοίχοι στο εσωτερικό καθώς και κάτοψη που προκύπτει από το σύστημα των τοίχων αυτών δείχνει μια εποχή πολύ πρώϊμη, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση προς άλλα σημεία53 που έχουμε αναφέρει. Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι μεταξύ κυρίως ναού και νάρθηκα δεν φαίνεται να υπάρχει αρμός πράγμα που δείχνει καθιέρωση του τύπου την εποχή ανέγερσης του). Στο καθολικό άλλωστε της μονής Αστερίου που 49 50

52 53

Ν. Χαρκιολάκης , 7 ημέρες –ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ορλάνδος «Βυζαντινά Μνημεία της Αιτολοακαρνανίας» σελ. 14- 18 Χ. Μπούρας προφορικές πληροφορίες βλ. Σημείωση 43 Μπορεί όμως να αιτιολογηθεί από την κατασκευαστική πρόθεση για ένα απλούστερο κτίσμα

βρίσκεται πολύ κοντά στην τοποθεσία του ναού που εξετάζουμε , κτισμένο το 10ο αιων., έχει ήδη εγκαταλειφθεί η στήριξη των υπερκείμενων θόλων σε μακρύς τοίχους στο εσωτερικό και έχει αντικατασταθεί με κίονες. 54 Η τοιχοποιΐα του ναού και ο τρόπος κατασκευής της ίσως δείχνουν ένα στάδιο που προηγείται της εφαρμογής του πλινθοπερίκλειστου, ή ίσως το απομιμείται άτεχνα, δεδομένου του διαθεσίμου υλικού σε δεύτερη χρήση. Πολύ κοντινή κάτοψη με εντυπωσιακή συγγένεια παρατηρείται με το ναό των Αγίων Θεοδώρων στην Αθήνα, χρονολογημένο το 11ο αιώνα, από επιγραφή: «Ο ναός των Αγίων Θεωδώρων βρίσκεται κοντά στην πλατεία Κλαυθμώνος, στις οδούς Ευρυπίδου και Σκουλενίου, στο κέντρο της Αθήνας. Είναι κηρυγμένος ως προέχον βυζαντινό μνημείο της χώρας. Χρονολογείται στα μέσα του 11ου αιώνα και είναι απλός δίστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος. Για το ναό υπάρχει η ιστορική μαρτυρία κτητορικής επιγραφής, εντοιχισμένης πάνω από την είσοδο του ναού στα δυτικά. Στην επιγραφή αναφέρεται η ημερομηνία της ίδρυσης, 1049 ή 1065-οι μελετητές διαφωνούν σχετικά με την ανάγνωση της χρονολογίας της. Ως ιδρυτής της αναφέρεται ο Νικόλαος Καλόμαλος, σπαθαροκανδιδάτος (βυζαντινός αξιωματούχος.). Οι αναλογίες του μνημείου είναι βαριές και οι τρίπλευρες αψίδες ογκώδεις. Γενικά το μνημείο αρχαΐζει γιατί χτίστηκε πάνω σε παλαιότερο, μεταβατικού τύπου ναό, που θα επηρέασε το βυζαντινό κτίσμα. Το σύστημα τοιχοδομίας είναι το πλινθοπερίκλειστο. Το καμπαναριό είναι μεταγενέστερο και σ’ αυτό ενσωματώθηκαν σπαράγματα από το μαρμάρινο τέμπλο του ναού. Ο ζωγραφικός διάκοσμος είναι πολύ νεώτερος (20ος αιώνας) και έχει εκτελεστεί από τον Αθανάσιο Κανδρή. Η επιγραφή: Τον πριν παλαιόν όντα σου ναόν μάρτυς/και μικρόν και πήλινον και σαθρόν λίαν / ανήγειρε Νικόλαος ο σος οικέτης / ο Καλόμαλος σπαθαροκανδιδάτος ος εύρε σε προστάτην παιδιόθεν μέγαν / βοηθόν και πρόμαχον πολλών κινδύνων/ όν πρέσβευε του άνω τυχειν κλήρου/ λαβόντα την άφεσιν των εσφαλμένων. Μηνί Σεπτεμβρίω ινδικτιώνος γ΄. Έτους ΣΤΦΝΗ (;) [ Τον παλαιό σου ναό, που ήταν μικρός, χωμάτινος και σαθρός, ξανάχτισε ο δούλος σου Νικόλαος ο Καλόμαλος, σπαθαροκανδιδάτος, ο οποίος από παιδί σε είχε προστάτη και μεγάλο βοηθό και υπερασπιστή σε πολλούς κινδύνους, γι' αυτόν μεσολάβησε να τύχει της άνωθεν σωτηρίας, αφού λάβει άφεση των αμαρτιών του]. Σεπτέμβριος, Τρίτη ινδικτιών, έτος 6.588 από Κτίσεως 55 Κόσμου (1049 μ.Χ)» .

Έτσι δημιουργείτε εύλογα η πεποίθηση ότι η κατασκευή του εγγεγραμμένου σταυροειδή ναού στα δυτικά 54

Όμως μπορεί να αιτιολογηθεί από μια κατασκευαστική απλούστευση που θα ήταν δυνατόν να επιχειρηθεί σε ελλάσσωνος σημασίας κτίρια. Πανσελήνου Ν., Βυζαντινή Αθήνα, Αθήνα 2004, σ. 80

της μονής Καισαριανής, στη θέση των Ταξιαρχών ανάγεται στα χρόνια του 11ου ή ακόμα και κατά τον 12ο αιώνα. Όπως προαναφέρθηκε oι κεραίες του σταυρού του ναού δεν έχουν το ίδιο πλάτος. Έτσι ο κεντρικός χώρος του δεν είναι τετράγωνο. 56 Αν μάλιστα το παραπάνω συνδυαστεί με την περίοδο ίδρυσης της μονής Καισαριανής τον 11ο αιώνα, τότε οδηγούμαστε στη σκέψη ότι ενδεχομένως ο σταυροειδής αυτός χρησιμοποιήθηκε ως βοηθητικός της Μονής από πολύ νωρίς, κάτι που διατηρήθηκε έως τα χρόνια της ύστερης τουρκοκρατίας όπως θα δούμε παρακάτω. Αν λάβουμε μάλιστα υπ’ όψη μας το γεγονός ότι συγκεκριμένα spolia στα θεμέλια του σταυροειδούς, με αριθμό 38 και 53, (βλ. εικόνα 11 & 12) αριθμηθέντα υπό του γράφοντος, αλλά και τα πολυάριθμα ομοίου υλικού και διαμέτρου υπάρχοντα στη Μονή Καισαριανής57 (τόσο στον περίβολο της Μονής όσο και στο προστώο των κελιών που τοποθετήθηκαν εκεί κατά την αναστύλωση της κας Αργυροπούλου αντικαθιστώντας πεσσούς από αργολιθοδομή όπως φαίνεται στις δημοσιευμένες φωτογραφίες της φιλοδασικής στην Καθημερινή υπό τον κο Χαρκιολάκη), τότε έχουμε σαφείς αποδείξεις ότι πράγματι πολυάριθμο καταπεσμένο υλικό στην μελετώμενη τοποθεσία μεταφέρθηκε στη Μονή για φύλαξη ή και αξιοποίηση ή μέρος του (β’ διαλογής υλικό)

Είχα υποστηρίξει παλαιότερα στην εργασία «Διάλεξη» στο Ε.Μ.Π. ότι κατά συνέπεια ο ναός θα είχε κατά πάσα πιθανότητα ελλειψοειδές τύμπανο, αν και στη γραφική αναπαράσταση που μελετήθηκε εξετάστηκε και η περίπτωση τρουλοκαμάρας που τότε με ξένιζε. Η τελευταία είχε αποκλειστεί λόγω της σπανιότητας εφαρμογής της. Σήμερα όμως μου φαίνεται ακόμα πιο πιθανό, δεδομένου ότι αν παρατηρήσει κανείς το ναό θα δει ότι είναι πολύ καλά αρχιτεκτονημένος, οι διαστάσεις όπως και οι χαράξεις του είναι πολύ καλά γεωμετρημένες, οι τοίχοι συγκλίνουν απολύτως κάθετα μεταξύ τους και ουδεμία απόκλιση παρατηρείται στις χαράξεις. Έτσι είναι βέβαιο ότι η διαφορά 0, 55μ. μεταξύ του εγκάρσιου με το διαμήκες κεντρικό κλίτος είναι απολύτως ηθελημένη, και δύσκολα θα πίστευα πλέον ότι ελλειψοειδές τύμπανο στήριζε τον τρούλλο, που έτσι κι αλλιώς άλλωστε είναι σχετικά σπάνια τα παραδείγματα αυτά. Από την άλλη πρέπει να σημειωθεί ότι στους ναούς βυζαντινής εποχής με τρουλλοκαμάρα περιλαμβάνονται με βάση και τις αναθεωρήσεις που έχουν επέλθει στο μεταξύ, ο ναός του Αϊ – Λέου στο Μπρίκι της Μέσα Μάνης, ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο Ευπάλιο Δωρίδας (12ος αιώνας) και ο ναός της Κάτω Παναγιάς στην Άρτα (13ος αιώνας) πράγμα που επιβεβαιώνει ότι η τρουλοκαμάρα είναι μια κατασκευή που δεν έχει εγκαταλειφθεί για πολλά χρόνια. (Άννα Λαμπροπούλου –Αφέντρα Μούτζαλη «Ο ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ –ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ»). Τεκμηριώνεται μάλιστα η ύπαρξη των κιόνων αυτών στον περίβολο της Μονής Καισαριανής από το 1853 από το σχέδιο με μολύβι «O ηγούμενος της Mονής Kαισαριανής». Στίλινγκ, 1853, Aκαδημία Kαλών Tεχνών Kοπεγχάγης (βλ. "φωτ.: από το βιβλίο: «Στην Aθήνα του 1847–1848», Eκδ. «Eρμής» δημοσιευμένη στις 7 ημέρες). ( βλ.εικόνα 12)

χρησιμοποιήθηκε in situ για την κατασκευή του σταυροειδούς 58 Δηλαδή ο σταυροειδής δεν είναι ένα αυτόνομο λατρευτικό σημείο, αλλά συνδέεται από πολύ νωρίς με τη Μονή Καισαριανής και η χρήση του θα μπορούσε να συνδέεται ενδεχομένως με κοιμητηριακό χαρακτήρα.

ΙΙ.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ

έχρι σήμερα πιστεύεται ότι η βασιλική στην τοποθεσία των Ταξιαρχών είναι παλαιοχριστιανική του 4ου -5ου αιώνα, λόγω των θωρακίων και άλλων ευρημάτων που βρίσκονται σήμερα στη Μονή Καισαριανής. Όμως τα ίχνη της κάθε άλλο δείχνουν . Πρόκειται για ένα μικρού μεγέθους κτίριο με γενικές διαστάσεις μόλις 30,00 μ. Χ 18,00 μ. περίπου, με μεγάλες ημικυκλικές αψίδες στα ιερά διαμερίσματα εν απουσία μάλιστα ενδείξεων σύνθρονου. Το μικρό πάχος των εξωτερικών τοίχων δείχνει ότι ήταν ίσως μια ξυλόστεγη βασιλική. Τέτοιες βασιλικές έχουν χτιστεί ενδεχομένως μεταγενέστερα, ενώ οι ημικυκλικές αψίδες της έχουν μεσοβυζαντινά χαρακτηριστικά που θυμίζουν έντονα τις ημικυκλικές κόγχες της α΄φάσης της Σκριπούς59 Αν τα παραπάνω συνδυαστούν και με τα ευρήματα στους τοίχους του σταυροειδή δηλ. συγκεκριμένα τα spolia με αριθμό 38 και 53 αριθμηθέντα υπό του γράφοντος, αλλά και τα πολυάριθμα ομοίου υλικού και διαμέτρου υπάρχοντα στη Μονή Καισαριανής (τόσο στον περίβολο της Μονής όσο και στο προστώο των κελιών που τοποθετήθηκαν εκεί κατά την αναστύλωση της κας Αργυροπούλου αντικαθιστώντας πεσσούς από αργολιθοδομή όπως φαίνεται στις δημοσιευμένες φωτογραφίες της φιλοδασικής στην Καθημερινή υπό τον κο Χαρκιολάκη) , τότε οι εικασίες γίνονται «αποδείξεις»: δηλαδή το υλικό αυτό οι γρανιτένιοι κίονες κατά πάσα πιθανότητα ανήκαν στην βασιλική αυτή που βρισκόταν στο λόφο των Ταξιαρχών. Μετά την κατάπτωση της οι κίονες μεταφέρθηκαν στην Μονή Καισαριανής και τμήματα τους χρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση του σταυροειδούς ναού. Οι γρανιτένιοι αυτοί κίονες60 που φέρουν στο άνω άκρο τους περιμετρικές γλυφές του αυτού τύπου 58

βλ. επίσης spolio n. 56 με χαρακτηριστική διακόσμηση με οδόντες και σειρά ωών & spolio n. 60 αράβδωτο μαρμάρινο κίονα. βλ. Σωτήρης Βογιατζής : Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία της Παναγίας Σκριπούς στη Βοιωτία- Δελτίον XAE 20 (1998), Περίοδος Δ'. Άλλα μέλη παρομοίως: πχ. το spolio νο ….στο σταυροειδή ναό, παρόμοια κομμάτια στο περίβολο της Μονής Καισαρανής (βλ. φωτό …..) καμπύλης κάτοψης τμήματα κοσμητών Άλλο ένα στοιχείο αποτελεί και η ύπαρξη του κιονόκρανου με τις υποτυπώδεις ιωνικές σπείρες αλλά και τα ατελή ιωνικά ωά, που φαίνεται πως ταιριάζουν στους εν λόγω κίονες. Τέτοιο κιονόκρανο υπήρχε φυλαγμένο στους Ταξιάρχες.

Spolio n. 38

Spolio n. 53

Eικόνα 11: Τα spoliα n. 53 & 38 και η θέση τους στα ερείπια του σταυροειδούς

Mονή Kαισαριανής oι γρανιτένιοι και λίγοι μαρμάρινοι κίονες που κατά πάσα πιθανότητα προέρχονται από τη Βασιλική του λόφου των Ταξιαρχών.

Tο σχέδιο με μολύβι «O ηγούμενος της Mονής Kαισαριανής». Στίλινγκ, 1853, Aκαδημία Kαλών Tεχνών Kοπεγχάγης (βλ. "φωτ.: από το βιβλίο: «Στην Aθήνα του 1847–1848», Eκδ. «Eρμής» δημοσιευμένη στις 7 ημέρες).

Eικόνα 12: Mονή Kαισαριανής. Οι κίονες και το σχέδιου του 1853.

που αποτελούν κάποιο είδος σχηματοποιημένου κακότεχνου κατά τα λοιπά, συφιούς υποτραχυλίου με τον κίονα. Είναι δηλαδή καταφανές ότι οι κίονες αυτοί (περίπου 8-12 συνολικά σε αριθμό) βρίσκονταν όλοι στη συγκεκριμένη τοποθεσία κατά την εποχή οικοδόμησης του σταυροειδούς ναού. Οι περισσότεροι από αυτούς μετακόμισαν αργότερα στη Μονή Καισαριανής όπου και χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή τελικά του προστώου των κελιών 61, ενώ το β’ διαλογής υλικό παράμεινε στο λόφο των Ταξιαρχών και χρησιμοποιήθηκε στην ανέγερση του σταυροειδούς. Έτσι είναι εύλογο ο σταυροειδής αυτός ναός, να μην προοριζόταν για κύρια χρήση αλλά βοηθητική της Μονής Καισαριανής και έτσι να μη χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή του η κεκτημένη τεχνολογία αιχμής της εποχής ανεγέρσεως του. Σημαντικά στοιχεία παρέχει η προσπάθεια που έγινε για την γραφική αποκατάσταση του σταυροειδούς και του παρεκκλησίου του, όπως αναλύθηκε μέχρι τώρα κυρίως στις υποσημειώσεις του κειμένου (βλ. εικόνα 10). Το σημαντικότερο εξ΄αυτών είναι ότι, εάν εξ’ αρχής είχε κατασκευαστεί το παρεκκλήσιο στο ύψος που σώζεται σήμερα, τότε θα υπήρχαν προβλήματα απορροής των ομβρίων υδάτων από τις στέγες στο σημείο επαφής με το σταυροειδή. Δεν αποκλείεται δηλαδή η αρχική φάση του παρεκκλησίου να είχε συνεχόμενη στέγη με τα νότια γωνιακά διαμερίσματα του σταυροειδούς και να ήταν χαμηλότερου ύψους από αυτό που βλέπουμε σήμερα. (βλ. εικόνα 10). Σε αυτό συνηγορεί και η διαφοροποίηση στις κατασκευαστικές ζώνες που παρατηρήθηκαν στο νότιο τοίχο του παρεκκλησίου. (βλ. εικόνα 8). Επιβεβαιώνεται και από τον τρόπο δομής της κατώτερης ζώνης που δείχνει προς μεσοβυζαντινά πρότυπα. Τέτοιου είδους κίονες ανήκουν μάλλον στην εποχή του 7ου ή και 8ου ή και 9ου αιώνα και δεν αποκλείεται καθόλου να ήταν κίονες της βασιλικής αυτής.(βλ. εικόνα 11 & 12). Είμαστε αναγκασμένοι να δώσουμε σύμφωνα με τα παραπάνω πολύ λιγότερες πιθανότητες για τη χρονολόγηση των ιχνών της βασιλικής αυτής κατά το 5ο ή 6υ αιώνα. Με λίγα λόγια η θεωρία της παλαιοχριστιανικής Βασιλικής δεν φαίνεται να ευσταθεί, έχοντας να κάνουμε με ένα μνημείο νεώτερης εποχής, ίσως ακόμα και του 9ου αιώνα. Τα παλαιοχριστιανικά θωράκια και άλλα μέλη που αργότερα χρησιμοποιήθηκαν ενδεχομένως στο καθολικό της Μονής Καισαριανής και λέγεται ότι προέρχονται από την Προκόνησο, θα πρέπει να ήταν ήδη σε δεύτερη χρήση. Δεν είναι ενδεχομένως τυχαίο το ότι η Μονή Καισαριανής ήταν Σταυροπηγιακή υπαγόταν δηλαδή απ’ ευθείας στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.

Στη χρονολόγηση αυτή των κιόνων συμφωνεί και ο κος Σωτήρης Βογιατζής όπως μου είχε πει.

ΙΙΙ.

ΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ (ΛΕΓΟΜΕΝΟ ΦΡΑΓΚΙΚΟ ΝΑΫΔΡΙΟ)

πως ήδη αναφέραμε, το ναΰδριο αυτό έχει ηψίκορμες αναλογίες και διάφορα χαρακτηριστικά που το συνδέουν με δυτικά πρότυπα, αν και κατά λοιπά βιαστική κατασκευή. Το δουκάτο των Αθηνών ανάμεσα στα έτη 12041456 διατηρήθηκε μέχρι την κατάκτηση από τους Ωθωμανούς. Κατόπιν εμφανίζονται οι Ενετοί όπου από το 1687 πολιορκούν την Ακρόπολη για τουλάχιστον 6 μήνες και τελικά, ως γνωστό, την καταλαμβάνουν. Είναι λογικό κατά την περίοδο αυτή να έχουν καταληφθεί περιαστικές οχυρές θέσεις πρωτού ξεκινήσει η πολιορκία της Ακροπόλεως (1687-1715). Γιαυτό και η Θεανώ Χατζηδάκη ίσως τοποθετεί την κατασκευή του μονόχωρου αυτού ναού σε αυτή την περίοδο, δεδομένων των υπονοιών δυτικότροπων χαρακτηριστικών. Απέχει μάλιστα χρονικά αρκετά ώστε ο προηγούμενος ναός (σταυροειδής μαζί με το αρχικό του παρεκκλήσιο) να έχει ήδη καταπονηθεί αρκετά ή και καταπέσει. Επιλέγεται όμως αυτό για μια βιαστική ανοικοδόμηση δεδομένης της καλύτερης κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Στην πραγματικότητα βέβαια απλώς ανακατασκευάστηκε το υπάρχον παρεκκλήσιο του σταυροειδούς. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία και επί μέρους χαρακτηριστικά συνηγορούν σε αυτό, όπως ήδη έχουμε δει.62 Αν συγκρίνει κανείς το παραπάνω ιστορικό με την δημοσιευμένη 63 ιστορία της Μονής Καισαριανής από τη Φιλοδασική φαίνεται πως έχει λίγες πιθανότητες να ευσταθεί, αν και κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει και το ενδεχόμενο να χρησιμοποιήθηκε η τοποθεσία πράγματι , 62 63

βλ. σημείωση 30 Πρόκειται για το κείμενο που είναι δημοσιευμένο στο site: http://www.philodassiki.org/index.php?option=com_content&vie w=article&id=86&Itemid=136&lang=el της φιλοδασικής εταιρείας «Γραπτές μαρτυρίες για το Μοναστήρι πρίν από την Φραγκοκρατία δεν υπάρχουν. Φαίνεται πάντως ότι ήκμασε στα τέλη του 12ου και τις αρχές του 13ου αιώνα. Το 1204 ο πάπας Ιννοκέντιος ο Γ' υπέβαλλε την Μονή Καισαριανής στη δικαιοδοσία του λατίνου αρχιεπισκόπου Αθηνών. Το 1458 οι Τούρκοι καταλαμβάνουν την Αττική και ο Μωάμεθ προσέρχεται στη Μονή όπου, σύμφωνα με τον γάλλο γιατρό από την Λυών, Jacob Spon (1675), του παραδίδονται τα κλειδιά της πόλης. Το 1678 ο πατριάρχης Διονύσιος ο Δ' καθορίζει την Μονή ως "Σταυροπηγική" δηλαδή "ελεύθερη και ασύδοτη" ως πρός τον μητροπολίτη της Αθήνας στον οποίο έχει μόνο μία υποχρέωση: να τον μνημονεύει στη λειτουργία. Το 1792 ο πατριάρχης Νεόφυτος καταργεί με Σιγίλλιο την ελευθερία της Μονής η οποία θα υπαχθεί και πάλι στην μητρόπολη των Αθηνών. Το 1824 η Μονή πλέον "?υποδουλώνεται και οικονομείται ως ίδιον κτήμα των αγίων αρχιερέων. Τί δέν εσυνέβησαν εις αυτό, ποίας τύχας δέν εδοκίμασεν; εκατήντησεν έπαυλις βοών, όνων και αλόγων ζώων το πρώην δυνατόν νά σώση καί να φωτίση πολλάς ψυχάς ανθρώπων".

Eικόνα 13: Προστέθηκε τουλάχιστον μια φάση ακόμα στα ερείπια του παρεκκλησίου στις ήδη γνωστές σύμφωνα με τα το σενάριο που εξετάζουμε. H κατώτερη φάση δεν αποκλείεται να είναι και ακόμα μεσοβυζαντινή να ανήκε δηλ. στη μασοβυζαντινή βασιλική και άρα να υπήρχε από τότε κάποιου είδους πρόσθετος χώρος (βλ. τρόπο δομής) 25

αφού προσέφερε πολύ καλή κατόπτευση της περιοχής Ακροπόλεως, ολόκληρης της Αθήνας μέχρι και τον Πειραιά. Εϊναι πιθανό πάντως η αρχική οικοδομική φάση του παρεκκλησίου να μην αποκλείεται να συνδέεται με μια εποχή πολύ κοντινή στην ανέγερση του σταυροειδούς περί τον 11ο αιώναή ακόμα και πριν (βλ. οικοδομικά χαρακτηριστικά κατώτερη ζώνη εικόνας 8), ενώ η επόμενη να συνδέεται με την εποχή που εκτελείται το οικοδομικό πρόγραμμα του 17ου αιώνα στη Μονή Καισαριανής με την προσθήκη του παρεκκλησίου του Αγίου Αντωνίου στο Καθολικό της Μονής και την αγιογράφηση του νάρθηκα.του τελευταίου.64

Ο ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙV.

αλαιότερα είχε υποστηρίξει και γράφων, ότι στο σχέδιο του Barskyj εικονίζεται ο νεώτερος κοιμητηριακός ναός των Ταξιαρχών. Φαίνεται όμως ως επικρατέστερο το σενάριο ο ναός αυτός να είναι ακόμα νεώτερος από ότι τότε είχε γραφεί65 . Αν μάλιστα ευσταθούν οι προαναφερθείσες παρατηρήσεις στο σχέδιο του Barskyj, τότε ασφαλώς η χρονολόγηση του ναού αυτού είναι μεταξύ 1745 και 183666Η χρονολόγηση αυτή συμφωνεί και με το ιδιάζον τοξύλιο του κογχαρίου στον ανατολικό τοίχο, αριστερά του ιερού στο ναό αυτό, το οποίο είναι οθωμανικών αρχιτεκτονικών καταβολών (τοξύλιο του κογχαρίου βόρεια της κόγχης του ιερού του). Εξ΄άλλου όπως είπαμε και σήμερα ακόμα διακρίνει κανείς τις ταφές των πατέρων στον περίβολο της μικρής εκκλησίας. Στη δυτική του όψη διακρίνονται χαραγμένα: ΑΩΞΓ ΙΑΚΟΒΣ ΡΙΓΟΣ και ΑΩΞΓ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΟΜΑΡΑΣ για να θυμίζουν τους αποδημήσαντες67 ( βλ.εικόνα 14).

64 65

Αικατερίνη Παντελίδου-Αλεξιάδου : τουριστικό φυλλάδιο «Μονή Καισαριανής» έκδοση ΤΑΠ Διαλεξη ΕΜΠ γράφοντος 1997-1998 «Συγκρότημα Ναών Δυτικά της Μονής Καισαριανής». Mέχρι το διάταγμα του 1836 της Αντιβασιλείας του Ώθωνα, με το οποίο προτείνεται το κλείσιμο των μονών με κάτω από 5 μοναχούς , μετά το οποίο η Μονή Καισαριανής διαλύεται.( ΤΟ ΒΗΜΑ, 2004. Επιμέλεια: Βαγγέλης Δρακόπουλος - Γεωργία Ευθυμίου και Ν. Χαρκιολάκης ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 7 ημέρες). βλ. spolio n. 2 & n. 8 αντίστοιχα, στην εικόνα 14.

Eικόνα 14: Στη δυτική του όψη διακρίνονται χαραγμένα: ΑΩΞΓ ΙΑΚΟΒΣ ΡΙΓΟΣ και ΑΩΞΓ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΟΜΑΡΑΣ:

spolia n.2 & n 8 αντίστοιχα..