II. WYDAWNICTWO OBYWATELSKIEGO KOMITETU ODBUDOWY WSI I MIAST W KRAKOWIE.
ZASADY NOWOCZESNEJ NAUKI O BUDOWIE MIAST NAPISAŁ
ARCHITEKT EUGENIUSZ FASSBENDER С. K. RADCA BUDOWNICTWA
PRZETŁÓMACZYŁ
INŻYNIER IGNACY MENASCHE
KRAKÓW G . GEBETHNER I SPÓŁKA 1916
Słowo wstępne. Autor podczas swej działalności przy budowie miast przekonał się, że w miastach i miejscowościach nie zdawano sobie zazwyczaj sprawy z istoty i znaczenia budowy miast, albo zdawano w niedostatecznej tylko mierze. W wielu miastach nie uznawano nawet konieczności postarania się o plan regulacyi i rozszerzenia miasta. Te okoliczności bywają powodem, że gminy zbyt często mało korzyści odnoszą z fachowo pojętego budownictwa miast. Nie dopuszczają wcale do sporządzenia planów regulacyjnych lub utrudniają ich powstanie, albo też sprzeciwiają się potem ich przeprowadzeniu. To spowodowało autora, że opierając się na studyach swoich nad tą sprawą i na doświadczeniu nabytem przez praktykę przy budowie miast, postanowił przez poglądowe dziełko przyczynić się do rozpowszechnienia i wprowadzenia w zastosowanie zasad nauki o budowie miast, mających na celu dobro publiczne. Praca jego nie ma być wyczerpującem dziełem, lecz ma tylko wyjaśnić ogólne zasady, omówić głównie artystyczną i techniczną stronę i dać krótki obraz poglądowy tej wiedzy, nie kusząc się o wyczerpanie sprawy. Celem więc autora jest: przez podanie praktycznych wskazówek co do ustanowienia i wykonania planów dostarczyć podręcznika nowoczesnego budownictwa miast w teoryi i praktyce, oraz dać pogląd na wielki i rozległy jego zakres. Dziełko niniejsze ma przeto gminom, władzom, urzędom, korporacyom i osobom zajmującym się budową miast ułatwić spełnienie ich zadania, z którem połączona jest wielka odpowiedzialność. Mniejszym i większym gminom» zaczynając od wielkich miast, a kończąc na drobnych osadach, niechaj ono posłuży swą radą. Nowoczesne budownictwo miast urosło w drugiej połowie zeszłego stulecia staraniem wybitnych techników w o s o b n y d z i a ł sztuki budowniczej, wytworzyła się też rozległa literatura fachowa o tym przedmiocie. Przytaczamy ją w ostatnim rozdziale, kładąc nacisk na podstawowe dzieło K a mi l a S i t t e g o »Der Stadtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen«. Od roku 1904 posiada ta gałąź budownictwa nawet osobne pismo peryodyczne fachowe, miesięcznik »D e r S t a d t e b a u «. Wiedeń, w styczniu 1912 r. Autor.
ROZDZIAŁ I.
BUDOWA MIAST I JEJ ZNACZENIE S z c z yt n e m z a d a n i e m s z t u k i b u d ow n i c z e j je s t t wo r z yć d l a l u d z i s i e d z i b y mi e s z k a l n e , n i e t yl k o p i ę k n e l e c z t e ż o d p o wi a d a ją c e c e l o wi , i z d r o we . Do spełnienia tego zadania powołaną jest w pierwszym rzędzie budowa miast, gdyż ona jest podwaliną całego budownictwa. Podobnie jak przy wznoszeniu budynku musi być przedewszystkiem ustalony p l a n b u d o w y dla całości i dla wszystkich jej części, jeżeli dzieło ma się udać, tak też przy zakładaniu regulacyi lub rozszerzeniu osady ludzkiej, czy ona jest dużem lub małęm miastem, miejscem targowem lub tylko miejscowością zamieszkaną; musi być ułożony p o d s t a w o w у p l a n , który ze świadomością celu i przyszłości co do czasu i przestrzeni wskazuje drogę rozwojowi osady. »Budowa miast jest« — wyrażając się słowami Kamila Sittego, mistrza nowoczesnego budownictwa miast i Teodora Goeckego — »połączeniem wszystkich sztuk technicznych i pięknych w zamkniętą w sobie wielką całość, jest pomnikowym wyrazem, prawdziwej dumy mieszczańskiej, krzewicielką szczerego przywiązania, do rodzinnego miasta, reguluje ona obcowanie ludzkie, jej przeznaczeniem jest stworzyć podstawę zdrowego i wygodnego pobytu dla człowieka nowoczesnego, który obecnie już przeważnie w miastach szuka siedziby, jej rzeczą starać się o jak najdogodniejsze umieszczenie dla przemysłu i handlu i popierać złagodzenie społecznych przeciwieństw. Podobnie jak całe życie państwowe, obywatelskie i jednostkowe tworzy treść codziennego działania i powodzenia ludności miejskiej, tak układ budynków i ukształtowanie miasta stanowi formę zewnętrzną, rzekłbym, naczynie, które tę treść zamyka, z tego powodu rzetelny i warunkom naturalnym odpowiadający rozwój miasta stał się jednem z najważniejszych zadań nowoczesnej pracy kulturalnej; budowa miast nie powinna służyć wyłącznie interesom jednostek i gmin, lecz posiada wprost narodowe i ogólno państwowe znaczenie«. Mimo że budowa miast wpływa ogromnie na rozwój miast i miejscowości i przez to oddziaływa na dolę i niedolę ich mieszkańców, zrozumienie jej istoty i dodatniego wpływu, który słusznie oceniał juz świat starożytny, acz w późniejszych czasach znowu poszło w zapomnienie, nie przeniknęło dotąd jeszcze dostatecznie do szerszych warstw ludności, tak że budownictwo miast nie doczekało się jeszcze uregulowania ze strony państwa. Powodu tego objawu należy szukać w tem, że na nowoczesną budowę miast zaczęto zwracać uwagę wogóle dopiero w ostatnich dziesiątkach lat.
Przed wiekiem pary rozwój miast i miejscowości był bardzo powolny, a nawet można było stwierdzić pewien zastój. Około połowy zeszłego stulecia, gdy w życiu narodów i rozwoju kultury nastąpił ogromny postęp, gdy koleje wzmogły wielokrotnie ruch, a maszyny doprowadziły produkcyę do niebywałych rozmiarów — gdy nastąpił znaczny przyrost ludności, ponieważ z powodu udoskonalenia sztuki lekarskiej i hygieny zmniejszyła się śmiertelność, nastąpił objaw nieznany. w dawniejszych czasach: miasta rosły z tych przyczyn niezmiernie szybko, nadto napływała do nich ludność wiejska w tak nadzwyczajnej liczbie, że słusznie nazwał to He n r i с i n o wo c z e s n ą w ę d r ó wk ą l u d ó w z e ws i d o mi a s t . Szczególnie powiększały się niezmiernie wielkie miasta i stały się siedzibą wielu milionów ludzi. Zjawisko to stoi w związku z ogólnem pomnożeniem się ludności na kuli ziemskiej, Wedle statystyki zamieszkiwało Europę w roku 1800 około 175 milionów ludzi, obecnie żyje ich tu 510 milionów. Ze zjawiskiem napływu ludności do miast idzie jednak w parze pewien ujemny objaw. Wzrost miast i połączone z tem niezdrowe skoszarowanie mieszkańców w kamiennych szeregach domów, co się sprzeciwia naturalnej potrzebie przebywania na świeżem powietrzu, zmusza ich do opuszczania na pewien czas, a szczególnie w porze upałów letnich, dusznej ciasnoty miejskiej i wyjeżdżania na wieś. Dawniej przysługiwał ten przywilej »górnym dziesięciu tysiącom«, obecnie stało się to nieodzowną potrzebą najszerszych warstw, w pierwszym rzędzie ludzi pracujących umysłowo. Następstwem tego objawu ucieczki z miasta jest powstawanie letnisk i miejsc kuracyjnych wszelkiego rodzaju w górach, na wyżynach, nad jeziorami i wybrzeżem morskiem. Szybki rozrost ludzkich siedzib nałożył na nowoczesne budownictwo szereg nadzwyczajnych zadań. Zapotrzebowanie mieszkań rosło niepomiernie głównie w miastach, a potem w miejscowościach, służących za letniska i miejsca kuracyjne, i, by temu zaradzić, budowało się tamże i buduje pospiesznie nowe domy, nowe ulice i całe dzielnice. Zrazu nie miano wcale doświadczenia, w jaki sposób wypadałoby uregulować tak szybki wzrost ruchu budowlanego. Brakowało wzorów, macano i próbowano, postępowano bez planów dowolnie. Miało to nader przykre następstwa. Ustanawianie linij budowlanych lub ich części według chwilowej potrzeby, jakoteż dowolne wznoszenie budynków i zakładanie urządzeń miejskich wszelkiego rodzaju bez względu na całość i przyszłość miasta, bywało często nie tylko niekorzystnem dla dalszego rozwoju, lecz przynosiło wprost szkodę. Nie oglądając się na to, co może nastąpić, wydawano zarządzenia, które trzeba było po niedługim czasie za cenę wielkich ofiar zmienić, lub też pozostawiano je jako stałe niedomagania. Tworzono często bezmyślnie całe dzielnice,
zabudowywano je bez systemu, lub zbyt gęsto, zapominano o wyodrębnieniu dzielnic mieszkalnych, handlowych i przemysłowych, nie pamiętano o wolnych od zabudowania przestrzeniach, a więc o placach i publicznych ogrodach; zakładano za blizko linie kolejowe, nie przewidując rozszerzenia się miasta, i najczęściej w tymsamym poziomie, tak, że teraz tory kolejowe opasują miasto żelaznemi kleszczami i utrudniają, a często uniemożliwiają, komunikacyę, a nawet rozrost miasta. Zaradzenie złemu było przeto koniecznem, należało znaleść środki i drogi, umożliwiające uregulowaną i organiczną zabudowę miast. I tak powstał w okresie ostatnich dziesięcioleci osobny dział sztuki budowniczej, b u d o wn i c t wo mi a s t , krótko mówiąc b u d o wa mi a s t , która to gałąź wskutek poczynionych doświadczeń i głębokich, a rozległych, studyów, i prac wybitnych przedstawicieli sztuki budowniczej zajęła bardzo zaszczytne stanowisko. Jej zadaniem jest przez przezorne p l a n y z a b u d ow a n i a , t j. plany rozszerzenia i regulacyi miast przygotować przyszły rozrost i rozwój miast i miejscowości z uwzględnieniem sztuki budowniczej, techniki komunikacyi, hygieny, jakoteż potrzeb ekonomicznych i społecznych. Z tego, co się powiedziało, wynika, jak doniosłe znaczenie ma budowa miast dla dobra publicznego. Ponieważ wedle statystyki większość ludności w naszych czasach mieszka w miastach, przeto budowie miast przypada w udziale wzniosłe posłannictwo, którego spełnienie ma zapewnić ludzkości znaczne korzyści. Budowa miast jest wyższym stopniem ogólnej sztuki budowniczej, wskazuje jej drogi do ukształtowania ludzkich, osad, do których zdrowotnego urządzenia zmierza ona, zarówno jak i ustawy budowlane. Budowa miast jest wszakże miarodajną nietylko dla budownictwa lądowego, lecz także dla wodnego i drogowego, jakoteż dla kolejnictwa wewnątrz obszaru miast i miejscowości. Wzrastanie miast jest objawem stale się potęgującym. W tym prądzie zwrotu dotąd nie. widać. A zatem czeka wszystkie zarządy albo reprezentacye miejskie obowiązek zaopatrzenia się prędzej czy później w p l a n y b u d o w y mi a s t a (jak nazwać możemy plany zabudowania miast, o które najczęściej się rozchodzi). Jest to niezbędną koniecznością. Dotychczas było niestety zwyczajem, że przy regulacyi lub rozszerzaniu miast i miejscowości, gminy postępowały w sposób, jaki się im zdawał najlepszy. Pozostawiały ich rozwój i wzrost zrządzeniu przypadku i samowoli, albo też polecały wykonanie odnośnych planów nie specyalistom w budowie miast, lecz ludziom z jej zasadami nie obeznanym. To nam tłomaczy, że na tem polu tak wiele można było popełnić błędów. Z tego względu byłoby rzeczą ze wszech miar korzystną, aby znajomość istoty i ważności sztuki budowania miast jak najbardziej się rozpowszechniła a regulacyę miast i rozszerzanie ich projektowali i przeprowadzali tylko tacy technicy, którzy w tej sztuce są zupełnie biegli.
Zadania z dziedziny budowy miast należą do największych i najtrudniejszych, jakie przypadają w udziale nowoczesnym technikom, a stosowne ich rozwiązanie ma nader doniosłe znaczenie. Należy też przystopować do tych zagadnień z największą rozwagą i sumiennością. Atoli nie każdy technik, nawet najdzielniejszy w swym zawodzie, potrafi sprostać temu trudnemu zadaniu, jeżeli nie postarał się o zupełne opanowanie specyalnego działu budownictwa miast i nie posiada pewnej praktyki i doświadczenia w tej mierze. Przeświadczony, o idealnej i materyalnej wartości budowy miast dla osad ludzkich wszelkich państw kulturalnych, postawił autor niniejszego dziełka na V I I I . mi ę d z yn a r o d o w y m k o n g r e s i e a r c h i t e k t ó w we Wiedniu w roku 1908 następujący, jednomyślnie przyjęty, wniosek: »Wobec ogromnej doniosłości budowy miast i jej dodatniego oddziaływania na rozwój i rozkwit miast i miejscowości, każde państwo powinno w dobrze zrozumianym własnym interesie ująć w swoje ręce kierownictwo i popieranie tej sprawy przez wydanie w drodze ustawy potrzebnych postanowień dla ustalenia i wykonania planów, jak niemniej przez stworzenie osobnych katedr dla budowy miast«. »C e n t r a l n y Z wi ą z e k A r c h i t e k t ó w krajów reprezentowanych w Radzie państwa« w Wiedniu w rezolucyi przedłożonej w roku 1908 c. k. Ministerstwu robót publicznych wskazał nadto następujące niezbędne potrzeby: 1) »Utworzenie samodzielnego oddziału dla budowy miast w powstającem Ministerstwie robót publicznych i założenie odnośnych biur fachowych w namiestnictwach i rządach krajowych, którym wszystkie niesamorządne gminy powinnyby przedkładać da zbadania plany regulacyjne i uchwały, dotyczące wyglądu miasta«. 2) »Ustawowe ustalenie zasad budowania miast które należy włączyć do ustaw budowlanych, a które równo z innemi postanowieniami ustawy budowlanej obowiązywałyby także gminy samorządne«. 3) »Utworzenie katedr dla budowy miast na politechnikach ze szczególnem uwzględnieniem wykształcenia architektów, pragnących poświęcić się budowniczej służbie państwowej, krajowej lub gminnej«. Wszystkie te wnioski mają na celu umożliwienie jaknajszerszego rozpowszechnienia i zastosowania nauki budowania miast w naszem państwie. Nie naruszy to w żadnej mierze samorządu gmin, gdyż miasta i miejscowości mogą nadal poruczać wykonywanie prac około budowy miasta podług własnego uznania swym urzędnikom budowniczym lub powierzać je specyalistom w budowie miast (budowniczym miast). Z pomiędzy wielu dodatnich stron planu zabudowania miasta przytoczymy następujące:
Jeżeli taki plan istnieje, może każdy, mający chęć budowania, zajrzeć do niego i dokładnie się poinformować. Naprzykład przy przebudowie już stojącego domu wskazuje plan regulacyjny z góry interesowanemu, ile musi odstąpić z parceli budowlanej lub nabyć z ulicy. Może on przez to łatwiej obliczyć wartość swej realności przed przebudowaniem i po przebudowaniu. Przy nowej budowie, w okolicy dotąd wcale niezabudowanej, albo zabudowanej tylko częściowo, plan zabudowania daje obraz stosunków, jakie się tam wytworzą. Znajomość warunków, mających powstać w projektowanej dzielnicy, umożliwia budującemu zamówienie takiego plan, iżby z położenia budynku przy przyszłym placu, ulicy głównej lub bocznej (z ogródkiem lub bez niego) it.d., osiągnął jak największą korzyść. W powiększających się miastach rośnie z biegiem lat ustawicznie potrzeba gmachów publicznych, gminnych, krajowych i państwowych, w szczególności budynków administracyjnych i urzędowych, kościołów, zakładów naukowych, teatrów i muzeów i t.d. Plan zabudowania ustanawia już z góry odnośne place, odpowiadające swem położeniem celowi; jest przeto rzeczą łatwą zachować je na wypadek potrzeby. Jeżeli sie to nie stało z braku poglądowego planu zabudowania – zwanego także charakterystycznie pl a n e m p r z ys z ł o ś c i – powstaje w danym razie poważna trudność postarania się o odpowiednie grunta. Pociąga to za sobą znaczne zwiększenie kosztów ponieważ ,jak wiadomo, ceny gruntów stale idą w górę, a nawet zdarzyć sie może, iż przy szybko postępującem zabudowaniu, gruntów wcale nie można nabyć. Odnosi się to w równej mierze także do przyszłych placów, ulic i ogrodów. Fachowo wykonany plan zabudowania ułatwia też jak najtańsze wykonanie niezbędnych prac przedwstępnych, ponieważ uwzględnia warunki terenu, stosuje trasy drogowe i inne zarządzenia do poziomu i oszczędza tem samem kosztownego skopywania i nasypywania. To wszystko wykazuje o g r o mn ą z a b u d o wa n i a .
wartość
e k o n omi c z n ą
planu
Nadto, w razie nieistnienia takiego planu, powstają przy każdej rozprawie władzy budowniczej, jeżeli się rozchodzi o nową budowlę, najczęściej daleko idące zasadnicze roztrząsania i sprzeczki, o ile nowa budowla jest dopuszczalną. Natomiast, jeżeli plan zabudowania miasta istnieje i zawiera prócz linii budowlanej i niwelacyi także przepisy co do sposobu użycia miejsca, dalej co do sposobu budowania i wysokości budynków, wówczas wykluczone jest wszelkie dalsze dochodzenie i w krótkiej drodze nastąpią może udzielenie pozwolenia na budowę, lub uzasadniona odmowa. W ten sposób zaoszczędzają Zarządy miast i urzędy budownicze w każdym razie wiele pracy i czasu. Prócz p r a k t yc z n yc h i g o s p o d a r c z yc h korzyści, ma ustanowienie planu zabudowania miasta także wielkie k o r z yś c i i d e a l n e .
Przepisy estetyczne budownictwa miast dążą do stworzenia wa l o r ó w p i ę k n a ; one utrwalają i wzmagają przywiązanie ludności miejscowej do miasta rodzinnego, ściągają turystów i skłaniają obcych do stałego osiedlenia się. Wreszcie tworzenie nowych różnych parcel budowlanych, zapewniona kalkulacya przy nowych budowlach, wciąganie w zakres miasta dalszych obszarów, które się przeznacza na domy mieszkalne i fabryki, nietylko umożliwia budowanie samo, lecz podnieca także ochotę do budowania i pociąga przemysł za sobą. S p o r z ą d z e n i e p l a n u z a b u d o w a n i a je s t z a t e m z a w s z e p u n k t e m w yj ś c i a d l a d a l s z e g o d o d a t n i e g o r o z wo ju r u c h u b u d o w l a n e g o mi a s t a l u b mi e js c o wo ś c i .