ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Διοικητής Σχολής Διοίκησης & Επιτελών Πολεμικής Αεροπορίας Ταξίαρχος (Ι) Γεώργιος Παντελής τηλ. 210 8193901 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Καθηγητής Βασίλειος Φίλιας (Πρώην πρύτανης Παντείου Πανεπιστημίου) ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΛΟΓΗΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Ταξίαρχος (Ι) Γεώργιος Παντελής (Διοικητής ΣΔΙΕΠ / ΠΑ) Σμήναρχος (Ι) Χρήστος Οικονόμου (Διευθυντής Μελετών ΣΔΙΕΠ/ΠΑ) Αντισμήναρχος (Ι) Νικόλαος Γαλίζης (Τμηματάρχης Τμήματος Έκδοσης Περιοδικού) Αντισμήναρχος (ΜΗ) Ευαγγελία Νέλλα (Επιτελής Τμήματος Έκδοσης Περιοδικού) Αντισμήναρχος (ΤΟΠ) Στέφανος Γαλανός (Επιτελής Τμήματος Έκδοσης Περιοδικού) Τηλ. 219 8193915 | Fax 210 2467682 ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Ουρανία Χατζηδάκη (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σχολής Ικάρων) ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ανθυπασπιστής (ΕΕΔΕ) Δομινίκη Σπάδα ΕΚΤΥΠΩΣΗ Υπηρεσία Αεροπορικών Εκδόσεων ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ / ΔΙΑΝΟΜΗ Αρχισμηνίας (ΤΕΑ) Αθανάσιος Κεφαλάς Σχολή Διοίκησης και Επιτελών Πολεμικής Αεροπορίας / Τμήμα Έκδοσης Περιοδικών ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ www.haf.gr/news/publications/aeroporiki-epitheorisi ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟ aero_epi@haf.gr
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Η νέα εποχή που ξεκίνησε για την Αεροπορική Επιθεώρηση με το τεύχος 109 του Απριλίου 2017 και την αποκλειστική διάθεση της έκδοσης σε ψηφιακή μορφή συνεχίζει να εξελίσσεται και με το παρόν τεύχος με τον επανασχεδιασμό του όσον αφορά την εμφάνιση και τον οπτικό τρόπο ανάπτυξης του περιεχομένου του. Τηρώντας απόλυτα τις θεσμικές απαιτήσεις, οι αλλαγές στη μορφή της έκδοσης, εκτός του γεγονότος ότι συμβαδίζουν με τη σύγχρονη εικόνα των ψηφιακών εκδόσεων, προσφέρουν στον ψηφιακό αναγνώστη ένα ευχάριστο οπτικά και φιλικότερο στη διαχείριση και την ανάγνωση τεύχος. Η περιπλάνηση του αναγνώστη στο παρόν τεύχος ξεκινά με το δεύτερο και τελευταίο μέρος μιας προσέγγισης του Ανθυποσμηναγού (Δ) Φώτιου Παπαδόπουλου στις Αεροπορικές Επιχειρήσεις από νομικής άποψης και συγκεκριμένα υπό το πρίσμα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων. Ο συγγραφέας αρχικά τοποθετεί τα θεμέλια τα ανάλυσής του διατυπώνοντας τις βασικές αρχές του Δικαίου ενόπλων συρράξεων, ώστε στη συνέχεια να προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά του αεροπορικού όπλου και της χρήσης τους ως παραμέτρων του συγκεκριμένου νομικού περιβάλλοντος. Στη συνέχεια, με την αναδρομή σε μια από τις σημαντικότερες στιγμές της Ελληνικής Ιστορίας και συγκεκριμένα στην περίοδο της δημιουργίας του ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους, ο Δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος παρουσιάζει μια αποτίμηση της βασιλείας του Όθωνα Α΄, του πρώτου βασιλέα της Ελλάδας, δίνοντας έμφαση στη δράση του στη διεθνή πολιτική και στρατιωτική σκηνή της εποχής, με την αφορμή των 150 χρόνων από το θάνατό του. Ακολουθεί μια αρκετά ενδιαφέρουσα εργασία του Σμηναγού (Ι) Σταύρου Ψωμά, με την οποία επιχειρεί, στο μέτρο του δυνατού, να δώσει απάντηση στο ερώτημα του τι μεγιστοποιεί το εθνικό κέρδος, η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) ή η υφαλοκρηπίδα, παραθέτοντας τη Διεθνή νομοθεσία περί των όρων αυτών, αλλά και τα δικαιώματα που πηγάζουν για την Ελλάδα. Ταυτόχρονα, σε μία προσπάθεια αντικειμενικής σύγκρισης των δύο εναλλακτικών, γίνεται χρήση του μοντέλου επιχειρησιακής ανάλυσης SWOT, προκειμένου να γίνουν περισσότερο διακριτά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της χρήσης του ενός όρου και δικαιώματος έναντι του άλλου, σε συγκεκριμένους και κρίσιμους τομείς για την χώρα μας. Με το άρθρο που ακολουθεί, ο Υποσμηναγός (ΤΤΗ) Αθανάσιος Λαμπρόπουλος πραγματεύεται το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων στην περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, με κυρίαρχα στοιχεία τις συνθήκες και τα αίτια τα οποία οδήγησαν στην πείνα και τον λιμό.
Περνώντας σε ένα σύγχρονο και διαρκώς εξελισσόμενο φαινόμενο που επιδρά σημαντικά στις σύγχρονες κοινωνίες, αυτό της χρήσης των ηλεκτρονικών παιχνιδιών (video games), o Αναπληρωτής Καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Γεράσιμος Καραμπελιάς, αναλύει τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται τα παιχνίδια αυτά ως «εργαλεία» διαμόρφωσης κουλτούρας σε πολλαπλά επίπεδα. Το τεύχος κλείνει με το άρθρο του Σμηναγού (Ι) Κωνσταντίνου Τοπαλίδη για την ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Με το εν λόγω άρθρο, σκιαγραφείται τόσο η γενικότερη πολιτικοστρατιωτική κατάσταση της Ελλάδας την συγκεκριμένη περίοδο, όσο και ο τρόπος με τον οποίο εξελίχθηκε η Πολεμική Αεροπορία στο Μεσοπόλεμο, μέσα από τις προσωπικές προσπάθειες, την ψυχή και το πάθος των Ελλήνων Αεροπόρων.
Σελ. 6 ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΈΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΡΡΑΞΕΩΝ. (Μέρος B΄) Ανθυποσμηναγός (Δ) Φώτιος Παπαδόπουλος
Σελ. 32 ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΑ ΟΘΩΝΑ ΕΠ’ ΑΦΟΡΜΗ ΤΩΝ 150 ΧΡΟΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Διδάκτωρ Νεώτερης Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών.
Σελ. 76 ΑΟΖ Η΄ΥΦΑΛΟΚΡΗΠΙΔΑ; ΤΙ ΜΕΓΙΣΤΟΠΟΙΕΙ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΡΔΟΣ. Σμηναγός (Ι) Σταύρος Ψωμάς
Σελ. 106 ΠΕΙΝΑ ΚΑΙ ΛΙΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ. Υποσμηναγός (ΤΤΗ) Λαμπρόπουλος Αθανάσιος
Σελ. 126 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ. Καθηγητής Γεράσιμος Καραμπελιάς
Σελ. 140 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ (1923-1939) Σμηναγός (Ι) Κωνσταντίνος Τοπαλίδης
Οι Πολεμικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσμα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων (Μέρος B΄) Ανθυποσμηναγός (Δ) Φώτιος Παπαδόπουλος
Αεροπορική Επιθεώρηση 7
Εννοιολογικά στοιχεία του Αεροπορικού Πολέμου και οι διεθνείς κανόνες που τον διέπουν Εισαγωγή Επιχειρώντας, στο προηγούμενο τεύχος, μια συνοπτική ανάλυση των θεμελιωδών αρχών που διέπουν το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων και αναδεικνύοντας τα πρώτα βήματα της διεθνούς κοινότητας για τη νομική ρύθμιση της χρήσης του εναερίου χώρου, εισερχόμαστε πλέον στην παρουσίαση των εννοιολογικών στοιχείων που διέπουν τον αεροπορικό πόλεμο καθώς και των πηγών του διεθνούς δικαίου από τις οποίες αντλούνται κανόνες που αφορούν τη διεξαγωγή του.
Ορισμός του Αεροπορικού Πολέμου Ως αεροπορικός πόλεμος ορίζεται το σύνολο των επιθετικών και αμυντικών επιχειρήσεων από αέρος που εκτελούνται με σκοπό να επιβληθεί η θέληση του ενός μέρους της σύρραξης επί του άλλου και να εξασφαλισθεί ένας επαρκής βαθμός αεροπορικής υπεροχής. Χωρίς να υπεισερχόμαστε στη συζήτηση αναφορικά με τη νομιμότητα ή όχι της πρόκλησης ενός πολέμου (ένα θέμα ιδιαίτερο σημαντικό, το οποίο, ωστόσο, επιλύεται στο πεδίο του jus ad bellum), κρίνεται σκόπιμο να αναφερ-
θεί ότι στην πολεμική περίοδο, προκειμένου η διεξαγωγή του αεροπορικού πολέμο να είναι σύννομη, θα πρέπει να διεξάγεται με τη χρήση συγκεκριμένων μέσων και μεθόδων. Έτσι, εάν αυτά τα μέσα (όπλα) και οι μέθοδοι (τακτικές) είναι νόμιμα, μπορεί βασίμως να υποστηριχθεί ότι και το αποτέλεσμα της χρήσης τους, δηλαδή ο αεροπορικός πόλεμος, είναι επίσης νόμιμος. Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η υπόψη νομιμότητα είναι απαραίτητο να καλύπτει σωρευτικά και τα δύο στοιχεία, δηλ. μέσα και τακτικές, δεδομένου ότι, εάν ένα από αυτά δεν είναι σύμφωνο με το δίκαιο, κάθε αεροπορική επιχείρηση που βασίζεται σε αυτά θα βρίσκεται άνευ νομικού ερείσματος.
Εχθρική αεροπορική ενέργεια Μια εχθρική αεροπορική ενέργεια συντίθεται από ένα σύνολο αεροπορικών εξορμήσεων της ίδιας φύσης, οι οποίες λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα, επιδιώκοντας την εκπλήρωση ενός κοινού αντικειμενικού σκοπού, όπως είναι η προσβολή στόχων, η αεροπορική αναγνώριση, η αεροπορική μεταφορά και άλλες ειδικές αεροπορικές επιχειρήσεις. Οι δυνατές καταστάσεις στις οποίες οι αεροπορικές ενέργειες μπορούν να λάβουν χώρα ποικίλουν από την περίοδο της ειρήνης στην περίοδο του πολέμου, περιλαμβάνοντας, ωστόσο, όλα τα ενδιάμεσα στάδια.
8 Αεροπορική Επιθεώρηση
Ως εκ τούτου, μια αεροπορική ενέργεια περιγράφεται ως εχθρική, όταν στην πραγματικότητα εκπληρώνει ή έχει την πρόθεση να εκπληρώσει πράξεις οι οποίες έχουν ένα μοναδικό κοινό χαρακτηριστικό: τη βία. Εν προκειμένω, η βία πρέπει να εννοηθεί ως οι πράξεις οι οποίες εκτελούνται χωρίς τη συναίνεση του προσβαλλόμενου κράτους και οι οποίες, ως εκ τούτου, θίγουν τα κυριαρχικά του δικαιώματα1. Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι μια εχθρική αεροπορική ενέργεια περιλαμβάνει τόσο τις αποστολές άμεσης αεροπορικής επίθεσης και προσβολής όσο και εκείνες που αφορούν αεροπορικές μεταφορές, πτήσεις αναγνώρισης, ηλεκτρονικού πολέμου, ανεφοδιασμού καυσίμου εν πτήσει και άλλων ειδικών αποστολών που κατατείνουν να εκπληρώσουν έναν κοινό λειτουργικό σκοπό και να φέρουν εις πέρας μια καθορισμένη αποστολή.
Ας σημειωθεί πως θεμελιώδης αντικειμενικός σκοπός των αεροπορικών ενεργειών είναι η επίτευξη αεροπορικής κυριαρχίας, ήτοι η απόκτηση αυτού του βαθμού επικράτησης των αεροπορικών δυνάμεων ο οποίος τους επιτρέπει να δρούν σε όλο το θέατρο των επιχειρήσεων χωρίς αντίδραση από τις εχθρικές αεροπορικές δυνάμεις.
Η ανάδυση της στρατιωτικής χρήσης της αεροπλοΐας. Οι πρώτες επιχειρησιακές αποστολές. Το 1783, ένα αερόστατο θερμού αέρα, το οποίο κατασκεύασαν οι αδελφοί JosephMichel και Jacques-Etienne Montgolfier, εκτέλεσε για πρώτη φορά επανδρωμένη πτήση για ειρηνικούς σκοπούς, ενώ το υπόψη μέσο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη
Αεροπορική Επιθεώρηση 9
φορά σε επιχειρησιακή αποστολή κατά τη διάρκεια του γαλλοπρωσικού πολέμου το 1870-71 για σκοπούς αεροπορικής αναγνώρισης2. Στις 7 Δεκεμβρίου του 1903, στο Dayton του Οχάιο, όταν ο Orville Wright εκτέλεσε επιτυχώς πτήση 52 δευτερολέπτων καλύπτοντας απόσταση 260 μέτρων σε ύψος 3 μέτρων, η ανθρωπότητα επιχείρησε πλέον να αξιοποιήσει τον εναέριο χώρο ως μέσο και τα αεροσκάφη ως όργανα. Όπως και σε άλλους τύπους βιομηχανικής παραγωγής, οι χρήσεις που σχετίζονταν με τον πόλεμο και τη λειτουργία των Ενόπλων Δυνάμεων ήταν αυτές που προσέδωσαν την κύρια ώθηση για την ανάπτυξη της αεροπλοΐας, αν και οι αρχικές αεροπορικές κατασκευές αποσκοπούσαν στην εκπλήρωση αποκλειστικά ειρηνικών
σκοπών, κυρίως αεροπορικών μεταφορών. Σταδιακά, λοιπόν, άρχισε να αναδεικνύεται η θετική αξιολόγηση της αεροπλοΐας ως επιχειρησιακού μέσου. Το 1910 ο Στρατάρχης Foch διακήρυξε ότι η πτήση με αεροσκάφος αποτελεί ένα συναρπαστικό άθλημα, όχι όμως αμελητέου ενδιαφέροντος και για τις ένοπλες δυνάμεις. Όταν ο Υπολοχαγός Gavotti βομβάρδισε τον Οθωμανικό Στρατό από αέρος κατά τη διάρκεια του Ιταλο-οθωμανικού Πολέμου του 1911-12, εγκαινίασε το όπλο το οποίο θα καθίστατο καίριος παράγοντας κατά τις επιχειρήσεις των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13, στους οποίους η αεροπορία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, ιδίως κατά την εκτέλεση συνδυασμένων αεροπορικών και επίγειων μαχών3. Στις αρχές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Υπολοχαγός Watteau και ο Λοχίας
10 Αεροπορική Επιθεώρηση Breguet, συνέβαλλαν σημαντικά στην επικράτηση των Γαλλικών Ενόπλων Δυνάμεων στη Μάχη του Marne παρέχοντας πληροφορίες στη Διοίκηση, που βρισκόταν επί του εδάφους, αναφορικά με τις κινήσεις γερμανικών στρατευμάτων, εκτελώντας επιχείρηση αεροπορικής αναγνώρισης. Επιπρόσθετα, το έτος 1914, ο Λοχίας Frantz και ο μηχανικός του Quenault, χρησιμοποιώντας το πολυβόλο το οποίο τοποθετήθηκε επί του αεροσκάφους τους Voisin, πέτυχαν αυτό το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η πρώτη νίκη σε εναέρια μάχη με χρήση πυρών, δεδομένου ότι κατέρριψαν ένα γερμανικό αεροσκάφος πάνω από τη γαλλική πόλη Reims.
Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη νομική ρύθμιση του αεροπορικού πολέμου Η επανάσταση στο πεδίο του αεροπορικού πολέμου και οι εχθρικές ενέργειες που αυτός συνεπάγεται έχουν παραδοσιακά σηματοδοτηθεί από κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία επηρεάζουν την κωδικοποίηση, ανάπτυξη και αποδοχή των νομικών κανόνων σε αυτήν την περιοχή του δικαίου. Τα πιο σημαντικά –χωρίς να επιχειρείται περιοριστική αναφορά– από αυτά τα χαρακτηριστικά, είναι τα ακόλουθα: α) Το μικρό μέχρι στιγμής διάστημα κατά το οποίο αξιοποιούνται από τον άνθρωπο τα αεροπορικά μέσα, πολι-
τικά και στρατιωτικά. β) Οι ταχείες τεχνολογικές εξελίξεις που έχουν σημειωθεί, οι οποίες έχουν οδηγήσει σε αυτό που είναι γνωστό ως αεροπορικά όπλα τέταρτης και πέμπτης γενιάς. γ) Η σύνδεση του αεροπορικού εξοπλισμού με το διακρατικό εμπόριο: λόγω του υψηλού κόστους των εξαρτημάτων και της ταχύτητας με την οποία αυτά καθίστανται παρωχημένα και μη λειτουργικά, τα αεροπορικά υλικά υπολογίζονται σε ένα υψηλό ποσοστό σε σχέση με την αγορά των υπόλοιπων όπλων. δ) Η διττή φύση του αεροσκάφους, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά τόσο για πολιτικούς όσο και στρατιωτικούς σκοπούς. Οι ανωτέρω παράγοντες έχουν εν πολλοίς επιδράσει και εξακολουθούν να επηρεάζουν την κωδικοποίηση, ανάπτυξη και αποδοχή των νομικών κανόνων στην περιοχή αυτή του δικαίου.
Η σχέση μεταξύ του δικαίου του αεροπορικού πολέμου και του δικαίου του κατά ξηρά πολέμου Η σχέση μεταξύ του δικαίου αεροπορικού πολέμου και του κατά ξηρά πολέμου είναι εν πολλοίς αλληλοσυμπληρωματική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που καταδεικνύει αυτή τη σύνδεση αποτελούν δύο αποφάσεις που εκδόθηκαν στο πλαίσιο της ελλη-
Αεροπορική Επιθεώρηση 11
νογερμανικής διαιτησίας (1927-1930), κατά την οποία η Γερμανία καταδικάστηκε για τον αεροπορικό βομβαρδισμό των ουδέτερων πόλεων της Θεσσαλονίκης και του Βουκουρεστίου το 1916, με την επίκληση της 2ης Συνθήκης της Χάγης του 1899 που αφορά τους νόμους και τα έθιμα του κατά ξηρά πολέμου. Το δικαστήριο σκέφτηκε ότι το Άρθρο 25, απαγορεύοντας «το βομβαρδισμό πόλεων… οι οποίες δεν προστατεύονται», και το άρθρο 26, το οποίο απαιτεί «ο διοικητής μιας επιτιθέμενης δύναμης προτού ξεκινήσει το βομβαρδισμό…. να προειδοποιήσει τις αρχές», τυγχάνουν εφαρμογής. Αυτή η περίπτωση αποτέλεσε την πρώτη εφαρμογή μιας γενικής νομικής αρχής διά της οποίας δύο όπλα τα οποία παράγουν παρόμοια αποτελέσματα πρέπει να αξιολογηθούν με τον ίδιο τρόπο, ενώ ανέδειξε την ιδέα της «αναλογίας μεταξύ του επίγειου και του
αεροπορικού βομβαρδισμού»4.
Οι διεθνείς κανόνες που διέπουν τον αεροπορικό πόλεμο Εισαγωγικές παρατηρήσεις. Οι πρώτες νομικές ρυθμίσεις του αεροπορικού πολέμου Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως, αρχικά, ό,τι θα μπορούσε να περιγραφεί ως αεροπορικός πόλεμος δεν ήταν αντικείμενο καμιάς ειδικής νομοθετικής ρύθμισης. Η πρώτη ρύθμιση στο πεδίο αυτό έλαβε χώρα το 1899, όταν, όπως θα δούμε και κατωτέρω, η πρώτη Συνδιάσκεψη Ειρήνης στη Χάγη είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση τριών Συνθηκών και τριών Διακηρύξεων, η πρώτη από τις οποίες απαγόρευσε την εκτόξευση βλημάτων και εκρηκτικών από αερόστατα ή από
12 Αεροπορική Επιθεώρηση άλλα παρόμοια μέσα. Μολονότι αυτή η απαγόρευση θεωρήθηκε από τη διεθνή κοινότητα ως μερικώς περιοριστική των δικαιωμάτων των κρατών και έγινε αποδεκτή με επιφυλάξεις, ευχερώς μπορεί να δικαιολογηθεί ως αναγκαία και συμμορφούμενη με την αρχή της διάκρισης μεταξύ μαχητών και αμάχων και του ανθρωπισμού, καθώς κίνητρο για την υιοθέτησή της αποτέλεσε η δυσχέρεια να επιχειρούνται εύστοχοι βομβαρδισμοί με τα ελλιπή και υπανάπτυκτα μέσα αεροπορικών προσβολών της εποχής, γεγονός που ενίσχυε την πιθανότητα πρόκλησης παράπλευρων απωλειών. Πράγματι, το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο δε μπορεί να γίνει κατανοητό χωρίς την επίδειξη της αρμόζουσας προσοχής στην αρχή της διάκρισης, ήτοι στη διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων, με-
ταξύ στρατιωτικών στόχων και πολιτικών εγκαταστάσεων, στη λήψη των απαραίτητων μέτρων για την προστασία της πολιτισμικής περιουσίας και του περιβάλλοντός της, του ιατρικού και θρησκευτικού προσωπικού και άλλων καθώς και των ιατρικών εγκαταστάσεων και μέσων μεταφοράς. Δύναται να ειπωθεί ότι ο θεμέλιος λίθος καθορισμού ενός πιο συγκεκριμένου ρυθμιστικού πλαισίου τέθηκε από το Ινστιτούτο Διεθνούς Δικαίου στην απόφασή του, στη Μαδρίτη, στις 22 Απριλίου 1911, η οποία διεκήρυττε ότι ο αεροπορικός πόλεμος ήταν νόμιμος εφόσον πληρούσε συγκεκριμένες προϋποθέσεις, μια από τις οποίες ήταν αυτός να μη συνιστά σπουδαιότερη απειλή σε πρόσωπα και περιουσίες από ό,τι ο πόλεμος στην ξηρά ή ο πόλεμος στη θάλασσα.
Αεροπορική Επιθεώρηση 13
Στις 11 Νοεμβρίου 1920, η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού επέστησε την προσοχή στην ανάγκη να θεσπιστούν συγκεκριμένες ρυθμίσεις και, έτσι, ως αποτέλεσμα της υπόψη παρατήρησης, η Συνδιάσκεψη της Ουάσιγκτον του 1922 επιφόρτισε Επιτροπή Νομικών στη Χάγη με το έργο της δημιουργίας σχεδίου Κανόνων Αεροπορικού Πολέμου.
1. Η Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης του 1868 Η Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης αποτελεί το πρώτο νομικά δεσμευτικό διεθνές κείμενο το οποίο απαγορεύει τη χρήση ενός συγκεκριμένου συμβατικού όπλου κατά τη διάρκεια ένοπλης σύρραξης5. Υπογράφηκε στις 11 Δεκεμβρίου 1868 από
αντιπροσώπους 17 κρατών μετά από τρεις διεθνείς διασκέψεις. Η δικαιολογητική βάση σύναψης της εν λόγω Διακήρυξης υπήρξε η διαπίστωση ότι η κατασκευή εκ μέρους της Ρωσίας βλήματος που είχε την ιδιότητα να εκρήγνυται με την επαφή σε σκληρή επιφάνεια προκαλούσε μη ελεγχόμενη καταστροφή και περιττή απώλεια ανθρώπινων ζωών6. Βασικό χαρακτηριστικό του υπόψη βλήματος ήταν το μικρό του βάρος, το οποίο ανερχόταν σε λιγότερο από 400 γραμμάρια, κάτι που διευκόλυνε τη συχνή του χρήση. Ως εκ τούτου, η εύκολη κατασκευή του σε συνδυασμό με τον κίνδυνο εξάπλωσης της χρησιμοποίησής του προκάλεσαν την κινητοποίηση της διεθνούς κοινότητας, προκειμένου να αποτραπούν τα περαιτέρω ζημιογόνα αποτελέσματά του. Την πρωτοβουλία ανέλαβε ο Τσάρος
14 Αεροπορική Επιθεώρηση Αλέξανδρος Β΄, ο οποίος πρότεινε τη σύγκληση Διάσκεψης στην Αγία Πετρούπολη, στο πλαίσιο της οποίας υπογράφηκε η ομώνυμη Διακήρυξη από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και την Περσία, ενώ έναν χρόνο αργότερα στη Διακήρυξη προσχώρησε και η Βραζιλία. Η Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης αποτελεί την πρώτη έκφραση σε συμβατικό κείμενο της εθιμικής αρχής του ανθρωπισμού, σύμφωνα με την οποία απαγορεύεται κατά τη διάρκεια του πολέμου η χρήση οπλικών συστημάτων που προκαλούν μη αναγκαίο σωματικό πόνο7. Η εν λόγω αρχή περιλήφθηκε, μάλιστα, λίγο αργότερα και στους Κανονισμούς της Χάγης. Εντέλει, η γενική αποδοχή εκ μέρους της διεθνούς κοινότητας της υπό κρίση αρχής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι από αυτήν δεσμεύονται όχι μόνο τα μέρη
της Σύμβασης αλλά και το σύνολο της παγκόσμιας κοινότητας8. Ας καταγραφεί ότι η Διακήρυξη της Πετρούπολης απέκτησε βαθμιαίως έναν χαρακτήρα διαχρονικό και καθολικό, δεδομένου ότι παρατηρήθηκε η τάση επίκλησης της υπόψη Διακήρυξης, προκειμένου να επιτευχθεί η απαγόρευση χρήσης και άλλων όπλων ανάλογης δράσης και αποτελέσματος, τα οποία κατασκευάστηκαν και αξιοποιήθηκαν στο πεδίο της μάχης αργότερα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στο πεδίο των εμπρηστικών όπλων αποτελεί η περίπτωση της βόμβας napalm, για την οποία έντονα υποστηρίχθηκε ότι δύναται να υπαχθεί στο απαγορευτικό πεδίο της Διακήρυξης, ανεξάρτητα από τον περιορισμό του βάρους (λιγότερο από 400 γραμμάρια), καθώς τα υλικά κατασκευής της και
Αεροπορική Επιθεώρηση 15
τα αποτελέσματα χρήσης της αντιστοιχούν σε εκείνα που προβλέπονται και απαγορεύονται ρητά στο κείμενό της. Ωστόσο, υποστηρίχθηκε και η αντίθετη άποψη, σύμφωνα με την οποία θα ήταν επικίνδυνο να επεκταθεί αναλογικά η εφαρμογή της Διακήρυξης και σε άλλα είδη οπλικών συστημάτων. Δυστυχώς, η πρακτική των κρατών κατέδειξε ότι παρόμοια χρήση εμπρηστικών όπλων λαμβάνει χώρα σε ευρεία κλίμακα9.
2. Οι Συμβάσεις της Χάγης του 1899 και του 1907 Όπως σημειώθηκε, το ζήτημα του νομικού καθεστώτος που διέπει τον αεροπορικό πόλεμο, άρχισε να μελετάται από τη διεθνή κοινότητα στα τέλη του 19ου αιώνα. Στον Γαλλογερμανικό Πόλεμο του 187071, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Παρισιού, απεστάλη γράμμα από τον Κόμη του Bismarck στη γαλλική κυβέρνηση μέσω του Αμερικανού πρέσβη στο Παρίσι, στο οποίο διευκρινίστηκε ότι πρόσωπα που επιβαίνουν σε αερόστατα και συλλαμβάνονται πίσω από τη γραμμή της μάχης θα αντιμετωπίζονταν σαν αιχμάλωτοι πολέμου χωρίς διάκριση. Έτσι, βαθμιαίως άρχισαν να γεννώνται ορισμένες ανησυχίες στην διεθνή νομική επιστημονική κοινότητα αναφορικά με τη νομική θέση αυτών των ανθρώπων. Τον υπόψη προβληματισμό σχετικά με την
εξασφάλιση καθεστώτος προστασίας για τους αιχμαλώτους πολέμου τροφοδότησε σε μεγάλο βαθμό και ο προηγηθείς Κώδικας Lieber, ο οποίος, μεταξύ άλλων, πραγματεύεται και το υπό εξέταση ζήτημα, απαγορεύοντας την απάνθρωπη συμπεριφορά εναντίον της εν λόγω ομάδας ανθρώπων. Στις δύο διεθνείς συνδιασκέψεις οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στη Χάγη το 1899 και το 1907 (γνωστές και ως Διασκέψεις Ειρήνης) έλαβαν χώρα οι πρώτες συστηματικές προσπάθειες να περιοριστούν οι εξοπλισμοί σε παγκόσμια κλίμακα τόσο σε ποσοτικό όσο και σε ποιοτικό επίπεδο. Απότοκος αυτών των δύο συνδιασκέψεων υπήρξε σειρά συνθηκών και διακηρύξεων οι οποίες δομούν μέχρι σήμερα ένα μεγάλο τμήμα του δικαίου των ενόπλων συρράξεων. Ο στόχος των εν λόγω συνδιασκέψεων ήταν διττός: α) η καταγραφή και επεξεργασία τρόπων ειρηνικής επίλυσης των διαφορών που ανέκυπταν μεταξύ των κρατών και β) η κωδικοποίηση των κανόνων διεξαγωγής του πολέμου, οι οποίοι μέχρι εκείνη την εποχή ίσχυαν στο πεδίο του διεθνούς εθιμικού δικαίου10. Μολονότι η αντίδραση της κοινής γνώμης εκείνης της εποχής ήταν θετική, εκφράζοντας τη βούληση για τον περιορισμό των εχθροπραξιών στις διεθνείς σχέσεις, εντούτοις οι περισσότερες κυβερνήσεις των κρατών δεν ήταν ακόμη έτοιμες να δράσουν αποτελεσματικά και να λάβουν πρωτοβουλίες για τον περιορισμό της δυ-
16 Αεροπορική Επιθεώρηση νατότητας προσφυγής σε πόλεμο, για τη διαφύλαξη των ζωτικών τους συμφερόντων. Εντούτοις, το παραχθέν νομοθετικό έργο των υπόψη συνδιασκέψεων ανταποκρινόταν σε μεγάλο βαθμό στις απαιτήσεις της εποχής. Η πρώτη διάσκεψη της Χάγης προκλήθηκε από τον Τσάρο Νικόλαο Β’, ο οποίος, επιθυμώντας προφανώς να ακολουθήσει το παράδειγμα του Τσάρου Αλεξάνδρου, κάλεσε τις κυβερνήσεις ευρωπαϊκών και άλλων κρατών σε διάσκεψη ειρήνης τον Αύγουστο του 1899 στη Χάγη, προκειμένου να εξεταστεί το ζήτημα μιας πιθανής μείωσης του πλεονάζοντος παγκόσμιου εξοπλισμού, ο οποίος έθετε σε κίνδυνο την παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια. Η ρωσική κυβέρνηση θεώρησε ότι ήταν η κατάλληλη ώρα να αναζητήσει «μέσω της διεθνούς συζήτησης, τα πιο αποτελεσματικά μέσα για να διασφαλίσουν για όλους τους ανθρώπους τα οφέλη μιας πραγματικής και διαρκούς ειρήνης και, πάνω από όλα, να περιοριστεί η προοδευτική αύξηση του υπάρχοντος εξοπλισμού». Ποικίλα ήταν τα αντικείμενα που τέθηκαν για διεθνή διάλογο και διαπραγμάτευση στη συνδιάσκεψη, τα οποία γνωστοποιήθηκαν στα μέρη μέσω διπλωματικής Νότας εκ μέρους της Ρωσίας, διά της οποίας ενημέρωνε τα κράτη για τη σύγκληση της διάσκεψης11. Στο πεδίο του αεροπορικού πολέμου, προς εξέταση τέθηκε το ζήτημα της απαγόρευσης εκτόξευσης κάθε είδους βλήματος ή εκρηκτικού
από αερόστατα ή από παρόμοια μέσα. Η συνδιάσκεψη έλαβε χώρα στα γενέθλια του Τσάρου, στις 18 Μαΐου του 1899, και περατώθηκε στις 29 Ιουλίου του ίδιου έτους. Ας σημειωθεί πως η πλειονότητα των θεμάτων που τέθηκαν προς συζήτηση έγινε δεκτή με ελάχιστες τροποποιήσεις του αρχικού κειμένου12. Απότοκος λοιπόν, της υπόψη συνδιάσκεψης υπήρξε η Τελική Πράξη, η οποία αποτελείτο από τρεις Διακηρύξεις και τρεις Συμβάσεις, όλες ανοιχτές για υπογραφή, ένα Ψήφισμα το οποίο έκανε λόγο για περιορισμό των δαπανών που αφορούσαν στρατιωτικούς εξοπλισμούς, καθώς και έξι «ευχές» για διάφορα ζητήματα. Η μία από τις τρεις Διακηρύξεις περιελάμβανε ουσιαστικά την πρώτη κωδικοποιημένη διάταξη του δικαίου που αφορούσε τη διεξαγωγή του αεροπορικού πολέμου. Σύμφωνα με την υπόψη διάταξη θεσπίστηκε η απαγόρευση εκτόξευσης βλημάτων και εκρηκτικών από αερόστατα. Η υπόψη απαγόρευση συμφωνήθηκε ότι θα ίσχυε για μία περίοδο 5 ετών. Ας σημειωθεί πως η εν λόγω πενταετής απαγόρευση επιβλήθηκε κατόπιν προτάσεως των Ηνωμένων Πολιτειών επί τη βάσει ανθρωπιστικού επιχειρήματος, σύμφωνα με το οποίο η τεχνολογία και η ποιότητα των όπλων εκείνης της εποχής δεν είχε αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι δυνατόν, στο πλαίσιο εκτέλεσης τέτοιων επιθετικών προσβολών, να αποφευχθεί η πρόκληση παράπλευρων απωλειών σε μη μαχητές.
Αεροπορική Επιθεώρηση 17
Επιπρόσθετα, στο πεδίο που εξετάζουμε, εφαρμογής τυγχάνουν και τα οριζόμενα στο άρθρο 25 της 1ης Σύμβασης του 1899, σύμφωνα με το οποίο «απαγορεύεται η προσβολή ή ο βομβαρδισμός ανοχύρωτων πόλεων, χωρίων ή κτιρίων13». Επίσης, το άρθρο 27 των Κανονισμών απαιτεί «κατά τις πολιορκίες και τους βομβαρδισμούς […] να λαμβάνονται όλα τα αναγκαία μέτρα για να μένουν κατά το δυνατόν άθικτα τα αφιερωμένα στη θεία λατρεία, τις τέχνες, τις επιστήμες και την αγαθοεργία οικοδομήματα, τα ιστορικά μνημεία, τα νοσοκομεία και τα μέρη στα οποία είναι συγκεντρωμένοι ασθενείς και τραυματίες, υπό τον όρο όμως να μη χρησιμοποιούνται αυτά σε κάποια στρατιωτική επιχείρηση». Εν συνεχεία, υιοθετώντας μιαν αντίστοιχη υποχρέωση των αμυνομένων, ορίζει ότι: «οι πολιορκούμενοι οφείλουν μέσω ειδικών ορατών σημάτων, εκ των προτέρων γνωστοποιημένων στο μέρος που διεξάγει την πολιορκία, να προσδιορίζουν τα οικοδομήματα αυτά ή και τα μέρη συγκεντρώσεως ασθενών και τραυματιών». Όλα τα κράτη τα οποία συμμετείχαν στη Συνδιάσκεψη της Χάγης κατόπιν επικύρωσαν την υπό εξέταση Διακήρυξη με εξαίρεση την Τουρ-
κία, η οποία, παρόλο που την υπέγραψε, εν συνεχεία δεν την επικύρωσε. Το επόμενο έτος αναμενόταν ότι μια νέα σειρά διαπραγματεύσεων θα λάμβανε χώρα, όμως η έκρηξη δύο σφοδρών πολέμων, του Αγγλο-Μπόερ και του Ρώσοϊαπωνικού, διατάραξαν την ομαλότητα της τότε παγκόσμιας κοινότητας, απομακρύνοντας όλες τις ελπίδες για μια νέα Συνδιάσκεψη Ειρήνης μεταξύ των κρατών. Αυτό εξηγεί και γιατί το ζήτημα της συνέχισης της ισχύος ή μη του προαναφερθέντος πενταετούς διάρκειας όρου της πρώτης Διακήρυξης δεν επανεξετάστηκε, όταν αυτός έληξε στις 4 Σεπτεμβρίου 1905. Ωστόσο, μετά το πέρας του Ρώσοϊαπωνικού πολέμου το ίδιο έτος, επανενεργοποιήθηκε το ενδιαφέρον της Ρωσίας για νέα Συνδιάσκεψη. Έτσι, η ρωσική κυβέρνηση υπέβαλε την πρόσκλησή της στα κράτη για νέα Συνδιάσκεψη, προσδιορίζοντας παράλληλα τα θέ-
18 Αεροπορική Επιθεώρηση ματα τα οποία θα ετίθεντο προς συζήτηση. Ακολούθησε μακροσκελής διπλωματική αλληλογραφία και τον Απρίλιο του 1906 συμφωνήθηκε το περιεχόμενο των θεμάτων που επρόκειτο να συζητηθούν στη συνδιάσκεψη. Η Συνδιάσκεψη πραγματοποιήθηκε και πάλι στη Χάγη κατά το διάστημα από τις 14 Ιουνίου έως και τις 18 Οκτωβρίου του 1907. Έλαβαν μέρος 44 κράτη, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της Λατινικής Αμερικής. Η τετράμηνη διάρκεια της Συνδιάσκεψης έδωσε την ευκαιρία στα συμμετέχοντα κράτη να επανεξετάσουν όλα σχεδόν τα ζητήματα που απασχόλησαν την πρώτη Συνδιάσκεψη του 1899 και να καταλήξουν εκ νέου σε μια Τελική Πράξη, η οποία περιελάμβανε 13 συμβάσεις και μία διακήρυξη14. Ας σημειωθεί πως, πέραν των άλλων, κατά την υπόψη συνδιάσκεψη τα κράτη ανανέωσαν την προγενέστερή τους συμφωνία για απαγόρευση της εκτόξευσης βλημάτων και εκρηκτικών από αερόστατα, ενώ συμφώνησαν να τηρήσουν αυτήν την απαγόρευση για μια περίοδο που να εκτείνεται μέχρι το πέρας της Τρίτης Συνδιάσκεψης Ειρήνης. Επίσης, κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 25, επαναλήφθηκε η διάταξη σύμφωνα με την οποία «απαγορεύεται η προσβολή ή ο βομβαρδισμός ανοχύρωτων πόλεων, χωριών ή κτιρίων, δι’ οιουδήποτε μέσου». Ακόμη, το άρθρο 27 των Κανονισμών, απαιτεί, όπως και στην προγενέστερη εκ-
δοχή του, «κατά τις πολιορκίες και τους βομβαρδισμούς […] να λαμβάνονται όλα τα αναγκαία μέτρα, ώστε να μένουν κατά το δυνατόν άθικτα τα αφιερωμένα στη θεία λατρεία, τις τέχνες, τις επιστήμες και την αγαθοεργία οικοδομήματα, τα ιστορικά μνημεία, τα νοσοκομεία και τα μέρη στα οποία είναι συγκεντρωμένοι ασθενείς και τραυματίες, υπό τον όρο όμως να μη χρησιμοποιούνται αυτά σε κάποια στρατιωτική επιχείρηση». Εν συνεχεία, υιοθετώντας μιαν αντίστοιχη υποχρέωση των αμυνομένων, ορίζει ότι «οι πολιορκούμενοι οφείλουν μέσω ειδικών ορατών σημάτων, εκ των προτέρων γνωστοποιημένων στο μέρος που διεξάγει την πολιορκία, να προσδιορίζουν τα οικοδομήματα αυτά ή και τα μέρη συγκεντρώσεως ασθενών και τραυματιών».
3.
Το Σχέδιο Κανόνων της Χάγης του 1923
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε, εν τοις πράγμασι, την ανάδυση της ανάγκης, προκειμένου να υιοθετηθούν βασικές ρυθμίσεις που να διέπουν την διεξαγωγή του αεροπορικού πολέμου. Διαισθανόμενες την εν λόγω αναγκαιότητα, οι κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, των Κάτω Χωρών και της Ιαπωνίας αποφάσισαν τη σύγκλησης Συνδιάσκεψης στην Ουάσιγκτον στις 4 Φεβρουαρίου του 1922 αναφορικά με τον περιορισμό των εξοπλισμών, κατά την
Αεροπορική Επιθεώρηση 19
οποία υιοθετήθηκε η απόφαση ίδρυσης επιτροπής νομομαθών, προκειμένου να εξετάσει την τροποποίηση του δικαίου του πολέμου όσον αφορά την πτυχή των αεροπορικών πολεμικών επιχειρήσεων και να καταρτίσει σχέδιο κανόνων που να αφορούν τον αεροπορικό πόλεμο. Η εν λόγω επιτροπή, αποτελούμενη από όχι περισσότερα από δύο μέλη-εκπροσώπους των προαναφερθέντων κρατών, συνετέθη, προκειμένου να εξετάσει τα ακόλουθα ζητήματα: α. Το ζήτημα, εάν οι υπάρχοντες κανόνες του διεθνούς δικαίου καλύπτουν επαρκώς τις νέες μεθόδους επίθεσης ή άμυνας που απορρέουν από την εισαγωγή ή την ανάπτυξη νέων τρόπων ενεργείας στο πεδίο της μάχης που έχουν υιοθετηθεί από τη συνδιάσκεψη της Χάγης του 1907 και έκτοτε. β. Στην περίπτωση που το υπάρχον
θεσμικό πλαίσιο δεν κρίνεται επαρκές για την πλήρη δικαιική ρύθμιση της διεξαγωγής των πολεμικών επιχειρήσεων, ποιες προσθήκες ή τροποποιήσεις θα πρέπει να επέλθουν στην περιοχή αυτή του δικαίου. Η Επιτροπή συνήλθε από τον Δεκέμβριο του 1922 έως το Φεβρουάριο του 1923 στη Χάγη και κατήρτισε κείμενο κανόνων οι οποίοι, σε μεγάλη έκταση, αντιπροσωπεύουν τους κανόνες εθιμικού δικαίου και τις γενικές αρχές που πηγάζουν από τις Συνθήκες αναφορικά με το δίκαιο του πολέμου σε ξηρά και θάλασσα. Επίσης, διατυπώθηκαν κανόνες σχετικά με τον έλεγχο των ασύρματων εκπομπών κατά τη διάρκεια του πολέμου, καθώς και αναφορικά με τη διεξαγωγή του αεροπορικού πολέμου. Μολονότι αυτό το κείμενο κανόνων δεν έλαβε ποτέ μια νομικώς δεσμευτική μορφή, δεδομένου ότι δεν υπογράφηκε από κανένα από τα συμμετέχοντα στη διαδικασία κράτη, η σημασία του, ιδίως στο πεδίο του αεροπορικού πολέμου, είναι αξιόλογη, καθώς συνιστά το αποτέλεσμα μιας επίσημης προσπάθειας να αποσαφηνισθούν και να διατυπωθούν κα-
20 Αεροπορική Επιθεώρηση
νόνες που να εισάγουν ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που αφορά τη χρήση του αεροσκάφους κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων. Όπως, άλλωστε, έχει καταγραφεί, το σχέδιο αυτό των κανόνων, αν και μη δεσμευτικό, «έχει επηρεάσει την πρακτική των εμπόλεμων και ουδέτερων κυβερνήσεων από την ημερομηνία κατά την οποία αυτό διατυπώθηκε15».
3. Α. Ορισμός του αεροσκάφους Το σχέδιο κανόνων της Χάγης σχετικά με τον αεροπορικό πόλεμο περιλαμβάνει 62 άρθρα. Η χρήση σε αυτό του όρου «στρατιωτικός» αναφέρεται σε όλους τους κλάδους των δυνάμεων, όπως οι δυνάμεις του στρατού ξηράς, οι ναυτικές δυνάμεις και οι αεροπορικές δυνάμεις16. Το Άρθρο 1 αναφέρει ότι οι κανόνες του αεροπορικού
πολέμου «εφαρμόζονται σε όλα τα αεροσκάφη, είτε ελαφρύτερα είτε βαρύτερα του αέρα, ασχέτως του αν αυτά είναι ή όχι ικανά να επιπλεύσουν στο νερό». Η ανάλυση του υπόψη άρθρου δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι στο κανονιστικό του πεδίο υπάγονται όλοι οι τύποι αεροσκαφών, περιλαμβάνοντας τα αερόστατα, τα πηδαλιουχούμενα αερόστατα, τα αεροπλάνα, τα υδροπλάνα, τα ελικόπτερα, τα αεριωθούμενα, τα ανεμόπτερα κ.λπ. Ο ορισμός του όρου «δημόσιο αεροσκάφος» στο άρθρο 2, που χρησιμοποιείται αντί του όρου «κρατικό αεροσκάφος», που είναι κοινώς χρησιμοποιούμενος σήμερα, περιλαμβάνει τόσο τα στρατιωτικά αεροσκάφη όσο και τα μη στρατιωτικά αεροσκάφη τα οποία αποκλειστικά αξιοποιούνται σε δημόσια υπηρεσία. Οι κανόνες αναγνωρίζουν τρία διαφορετικά μέρη σε ένα σενάριο αεροπορικού πολέμου: δύο αντιπάλους εμπολέμους και τα ουδέτερα κράτη. Τα αεροσκάφη κατατάσσονται σε τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες: α) στρατιωτικό αεροσκάφος, β) δημόσιο μη στρατιωτικό αεροσκάφος, γ) ιδιωτικό αεροσκάφος και δ) ιπτάμενο υγειονομικό αεροσκάφος. Προκειμένου να αναγνωρίζεται εξ
Αεροπορική Επιθεώρηση 21
όψεως, ένα στρατιωτικό αεροσκάφος θα πρέπει να φέρει εξωτερική ένδειξη που θα δηλώνει την εθνικότητά του και τον στρατιωτικό του χαρακτήρα17. Τα ιπτάμενα ασθενοφόρα πρέπει, πέραν των άλλων, να φέρουν επιπρόσθετα το διακριτικό έμβλημα του Ερυθρού Σταυρού, προκειμένου να απολαμβάνουν απρόσκοπτα την προστασία και τα προνόμια που επιφυλάσσονται για αυτά18. Αυτές οι ενδείξεις θα πρέπει να έχουν πάγιο χαρακτήρα, έτσι ώστε να μη δύνανται να τροποποιηθούν εν πτήσει, και να είναι αρκετά μεγάλες, προκειμένου να είναι ορατές από πάνω, από κάτω και από κάθε πλευρά19. Κακόπιστη χρήση λανθασμένων εξωτερικών ενδείξεων επί του αεροσκάφους απαγορεύεται20. Το σχέδιο κανόνων επιτρέπει στους εμπολέμους να μετατρέπουν ένα μη στρατιωτικό αεροσκάφος σε στρατιωτικό αεροσκάφος, ανεξάρτητα εάν η μετατροπή λαμβάνει χώρα σε δημόσιο ή σε ιδιωτικό αεροσκάφος, με την προϋπόθεση ότι τέτοια μετατροπή περιορίζεται σε αε-
ροσκάφη που είναι εγγεγραμμένα στο κράτος που τη διενεργεί και αναλαμβάνεται εντός της δικαιοδοσίας του και όχι πάνω από την ανοιχτή θάλασσα. Αναφορικά με τα μέλη του πληρώματος, ένα στρατιωτικό αεροσκάφος πρέπει να βρίσκεται υπό τη διοίκηση ενός προσώπου διορισμένου ως στελέχους ή κατεταγμένου ως στρατιώτη στη στρατιωτική υπηρεσία του κράτους, ενώ εν γένει το πλήρωμά του θα πρέπει να έχει αποκλειστικά στρατιωτική ιδιότητα21. Όπως, άλλωστε, έχει καταγραφεί, «οι πολεμικές επιχειρήσεις συνεπάγονται την ευθύνη του Κράτους. Οι μονάδες των μαχόμενων δυνάμεων πρέπει, ως εκ τούτου, να είναι υπό τον άμεσο έλεγχο προσώπων υπευθύνων απέναντι στο Κράτος. Για τον ίδιο λόγο, το πλήρωμα πρέπει να είναι αποκλειστικά στρατιωτικό, προκειμένου να είναι υποκείμενο στη στρατιωτική πειθαρχία22». Τα μέλη του πληρώματος πρέπει ακόμη να φέρουν διακριτικό έμβλημα, προκειμένου να μπορούν να αναγνωριστούν σε περίπτωση που αποχωριστούν από το αεροσκάφος τους23. Καθ’ όλο τον χρόνο κατά τον οποίο οι αξιωματικοί ή το πλήρωμα στρατιωτικού αεροσκάφους βρίσκονται επ’ αυτού δεν υπάρχει οποιαδήποτε αμφιβολία αναφορικά με το status τους ως μαχητές, ωστόσο, εάν
22 Αεροπορική Επιθεώρηση είναι αναγκασμένοι να προσγειωθούν, τότε ενδεχομένως να αποχωριστούν από αυτό. Σε αυτή την περίπτωση είναι αναγκαίο, για τη δική τους προστασία, να υπάρχει δυνατότητα να αναγνωρίζεται ευχερώς το status τους ως μαχητές. Προκειμένου να αρθεί οποιαδήποτε αμφιβολία, όπως το πώς θα αντιμετωπίζεται το υπόψη προσωπικό, οι κανόνες επισημαίνουν ότι αυτοί «υπάγονται στους νόμους των πολέμων και της ουδετερότητας που εφαρμόζονται στα στρατεύματα ξηράς δυνάμει του εθίμου και της πρακτικής του διεθνούς δικαίου και των διαφόρων διακηρύξεων και συνθηκών στις οποίες τα ενδιαφερόμενα Κράτη είναι μέρη24». Αυτοί μπορούν να αξιώσουν το status του νομίμου μαχητή υπό του καθεστώτος των Συνθηκών της Γενεύης.
3.Β. Οι εχθροπραξίες Κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών, μόνο τα στρατιωτικά αεροσκάφη δικαιούνται να ασκούν τα δικαιώματα εμπολέμου μέρους, λ.χ. τα δικαιώματα που αποδίδονται σε ένα κράτος που λαμβάνει μέρος σε ένοπλη σύρραξη, ενώ μόνο τα στρατιωτικά αεροσκάφη των εμπολέμων μερών δικαιούνται να διαβιβάζουν στρατιωτικές πληροφορίες κατά τη διάρκεια της πτήσης για την άμεση αξιοποίηση εκ μέρους του εμπολέμου μέρους υπέρ του οποίου μάχονται25. Ο κανόνας αυτός αποτυπώνεται και στο Εγχειρίδιο Δικαίου του Πολέμου
των Ηνωμένων Πολιτειών, σύμφωνα με το οποίο, «από όλα τα αεροσκάφη, μόνο τα στρατιωτικά αεροσκάφη εξουσιοδοτούνται να εμπλακούν σε επιθέσεις στην ένοπλη σύρραξη26». Το σχέδιο κανόνων επέτρεψε τη χρήση εμπρηστικών ή εκρηκτικών βλημάτων εναντίον αεροσκαφών, ανεξάρτητα εάν το εμπόλεμο κράτος είναι μέρος στη Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης του 186827. Το προσωπικό που εγκαταλείπει αεροσκάφος που έχει εξουδετερωθεί δε μπορεί να γίνει αντικείμενο επίθεσης κατά τη διάρκεια της καθόδου του28, ενώ η χρήση του αεροσκάφους ως μέσου διασποράς προπαγάνδας λογίζεται ως νόμιμος τρόπος διεξαγωγής επιχειρήσεων και το πλήρωμα αυτού δε θα πρέπει να αποστερείται των προνομίων των αιχμαλώτων πολέμου29. Κατά την εκτέλεση αεροπορικών επιχειρήσεων, ο βομβαρδισμός από αέρος είναι νόμιμος μόνο όταν κατευθύνεται κατά στρατιωτικού στόχου η καταστροφή του οποίου θα προσέδιδε ιδιαίτερο στρατιωτικό πλεονέκτημα στο εμπόλεμο μέρος30. Ο βομβαρδισμός άμαχου πλη- θυσμού με σκοπό την τρομοκράτησή του απαγορεύεται, όπως επίσης και η πρόκληση ζημιών σε ιδιωτική περιουσία που δεν έχει στρατιωτικό χαρακτήρα. Γι’ αυτό τον λόγο, ο βομβαρδισμός «πόλεων, χωριών, κατοικιών ή κτιρίων όχι σε άμεση γειτνίαση στις επιχειρήσεις των κατά ξηρά δυνάμεων απαγορεύεται». Συνεπώς, μόνο στρατιωτικοί στόχοι είναι νό-
Αεροπορική Επιθεώρηση 23
μιμοι στόχοι και υποκείμενοι σε βομβαρδισμό από αέρος, όπως είναι «οι στρατιωτικές δυνάμεις, στρατιωτικοί μηχανισμοί, στρατιωτικές εγκαταστάσεις ή αποθήκες, εργοστάσια που συνιστούν σημαντικά και ευρέως γνωστά κέντρα που εμπλέκονται στην κατασκευή όπλων, πυρομαχικών ή ιδιαιτέρα στρατιωτικά εφόδια, γραμμές επικοινωνίας ή διαμε- τακόμισης που χρησιμοποιούνται για στρατιωτικούς σκοπούς». Ωστόσο, οι κανόνες εισάγουν μία εξαίρεση στον ανωτέρω κανόνα, σύμφωνα με την οποία είναι επιτρεπτός ο βομβαρδισμός πόλεων, χωριών, κατοικιών ή κτιρίων που είναι σε άμεση γειτνίαση στις επιχειρήσεις των κατά ξηρά δυνάμεων στην περίπτωση κατά την οποία τεκμαίρεται ότι η συγκέντρωση στρατιωτικών δυνάμεων του εχθρού είναι αρκετά σημαντική, ώστε να
δικαιολογεί τέτοιο βομβαρδισμό31. Ειδικές διατάξεις, επίσης, καταρτίστηκαν, προκειμένου να προστατευτούν όσο το δυνατόν περισσότερο κτίρια αφιερωμένα στη δημόσια λατρεία, νοσοκομεία και κατασκευές καλλιτεχνικού, επιστημονικού και πολιτισμικού ενδιαφέροντος, εάν δεν χρησιμοποιούνται κατά το χρόνο των επιχειρήσεων για στρατιωτικούς σκοπούς. «Τέτοια κτίρια, αντικείμενα και τόποι πρέπει άμεσα να επισημαίνονται με ενδείξεις ορατές από το αεροσκάφος»32. Η χρήση ενδείξεων για άλλους σκοπούς από αυτούς που αναφέρθηκαν ανωτέρω κρίνεται ως πράξη κακοπιστίας και είναι απαγορευμένη33. Ένα κράτος ενδεχομένως να επισημάνει τοποθεσίες σημαντικών ιστορικών μνημείων για την προστασία τους έναντι του βομβαρδισμού από αέρος μέσω της εγκα-
24 Αεροπορική Επιθεώρηση
θίδρυσης ζώνης προστασίας γύρω από τέτοια ιστορικά μνημεία. Οι εν λόγω ζώνες, σύμφωνα με την παράγραφο 1 του άρθρου 26 του σχεδίου κανόνων, «χαίρουν ασυλίας από βομβαρδισμό»- «Η ζώνη προστασίας μπορεί να περιλαμβάνει επιπρόσθετα στην περιοχή που πράγματι καταλαμβάνεται από το μνημείο ή την ομάδα των μνημείων μια εξωτερική ζώνη που δεν υπερβαίνει τα 500 μέτρα σε πλάτος, απόσταση που μετράται από την περιφέρεια της εν λόγω περιοχής34». Ένα κράτος μπορεί να μετέλθει σήματα, προκειμένου να υποδεικνύει την περιμετρική ζώνη, ενώ, σε αυτήν την περίπτωση, δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει το ιστορικό μνημείο για κανέναν στρατιωτικό σκοπό35.
3.Γ. Εμπόλεμο αεροσκάφος, πλήρωμα και επιβαίνοντες Σύμφωνα με το σχέδιο Κανόνων, τα εχθρικά δημόσια αεροσκάφη, εάν καταλη-
φθούν, υπόκεινται σε δήμευση χωρίς κάποια δικαστική διαδικασία προσδιορισμού αποζημίωσης36. Ακόμη, τα δημόσια ή ιδιωτικά μη στρατιωτικά αεροσκάφη εμπολέμου μέρους που ίπτανται εντός του εδάφους τους υπόκεινται στο να δεχθούν πυρά από τον εχθρό, αν δεν προσγειωθούν στον εγγύτερο διαθέσιμο χώρο προσγείωσης37, ενώ είναι επίσης υποκείμενα στο να δεχτούν πυρά, εάν πετούν σε περιοχή της δικαιοδοσίας του εχθρού ή σε άμεση γειτνίαση και εξωτερικά της περιοχής δικαιοδοσίας του κράτους τους ή στο άμεσο θέατρο των στρατιωτικών επιχειρήσεων του εχθρού στην ξηρά ή τη θάλασσα38. Σε περίπτωση αιχμαλωσίας, τα μέλη του πληρώματος και οι επιβαίνοντες εχθρικού στρατιωτικού αεροσκάφους λογίζονται ως αιχμάλωτοι πολέμου. Η ίδια αντιμετώπιση εφαρμόζεται και στα μέλη του πληρώματος και των επιβαινόντων δημόσιου μη στρατιωτικού αεροσκάφους, εκτός αν το αεροσκάφος είναι προορισμένο αποκλειστικά για μεταφορά επιβατών. Σε τέτοια περίπτωση, μόνον οι στρατεύσιμοι υπήκοοι του εχθρού ή εκείνοι που βρίσκονται στην υπηρεσία του εχθρού ή τους έχει ανατεθεί ειδική και άμεση αρωγή στον εχθρό αντι-
Αεροπορική Επιθεώρηση 25
μετωπίζονται ως αιχμάλωτοι πολέμου39.
3.Δ. Ουδέτερα αεροσκάφη, πλήρωμα και επιβαίνοντες Σε ένα πολεμικό σενάριο, τα εμπόλεμα μέρη πρέπει να σέβονται τα δικαιώματα των ουδέτερων κρατών και, ως εκ τούτου, απαγορεύεται να εισέρχονται εντός της εδαφικής τους δικαιοδοσίας40. Το 5ο κεφάλαιο του Σχεδίου Κανόνων της Χάγης καθόρισε σε ποιες περιστάσεις μπορούν να αναληφθούν ενέργειες από στρατιωτικό αεροσκάφος εναντίον εχθρικού και ουδετέρου αεροσκάφους και των επιβαινόντων σε αυτό προσώπων. Ας σημειωθεί σχετικά πως αξιωματικός εμπόλεμου μέρους που ασκεί διοίκηση μπορεί να απαγορεύσει τη διέλευση ουδετέρων αεροσκαφών από περιοχή άμεσης γειτνίασης από τις δυνάμεις του ή μπορεί να τα υποχρεώσει να ακολουθήσουν συγκεκριμένη διαδρομή, εάν θεωρηθεί ότι η παρουσία τους είναι πιθανό να βλάψει την επιτυχία των ενεργειών τις οποίες εκτελεί εκείνη τη στιγμή. Εάν τα ουδέτερα αεροσκάφη δεν συμμορφωθούν προς αυτή τη διαταγή, αφού τους έχει δεόντως προαναγ-
γελθεί από τον εμπόλεμο αξιωματικό διοικητή, μπορούν να δεχτούν πυρά41. Ομοίως, διακινδυνεύει να δεχτεί πυρά ουδέτερο αεροσκάφος που εισέρχεται στη δικαιοδοσία εμπόλεμου μέρους και αναχαιτίζεται. Πρέπει να προσγειωθεί στον εγγύτερο διαθέσιμο χώρο προσγείωσης42. Ουδέτερο ιδιωτικό αεροσκάφος που εισέρχεται στη ζώνη του εχθρού που ελέγχεται από τις εμπόλεμες κατέχουσες δυνάμεις μπορεί να κατασχεθεί, αφού προηγουμένως καταβληθεί πλήρης αποζημίωση43. Δημόσια μη στρατιωτικά αλλά και ιδιωτικά αεροσκάφη υπόκεινται στο ενδεχόμενο να προσεγγιστούν και να ερευνηθούν από εμπόλεμο στρατιωτικό αεροσκάφος. «Άρνηση, μετά από προειδοποίηση, να υπακούσουν σε διαταγή να προσγειωθούν ή να μεταβούν σε περιοχή κατάλληλη για έρευνα εκθέτει το αεροσκάφος στον κίνδυνο να δεχτεί πυρά»44. Από την άλλη πλευρά, «ουδέτερα δημόσια μη στρατιωτικά αεροσκάφη […] υπόκεινται μόνο στη
26 Αεροπορική Επιθεώρηση
δυνατότητα να προσεγγιστούν με σκοπό τον έλεγχο της ακρίβειας των εγγράφων τους»45. Η αντιμετώπιση των ουδέτερων ιδιωτικών αεροσκαφών είναι κάπως διαφορετική από αυτή που εξασφαλίζεται στα εχθρικά αεροσκάφη αυτής της κατηγορίας. Για παράδειγμα, ένα ουδέτερο ιδιωτικό αεροσκάφος μπορεί να καταληφθεί α) εάν ανθίσταται στη νόμιμη άσκηση των δικαιωμάτων των εμπόλεμων μερών, β) δεν συμμορφώνεται στις οδηγίες πτήσης που δίνονται από τον στρατιωτικό διοικητή, γ) εμπλέκεται σε μη ουδέτερη υπηρεσία, είναι οπλισμένο σε καιρό πολέμου, ενώ βρίσκεται εκτός της δικαιοδοσίας του δικού του κράτους, δ) δεν έχει εξωτερικά σήματα ή χρησιμοποιεί ψευδή σήματα ή ε) δεν έχει καθόλου ή έχει ανεπαρκή ή αντικανονικά έγγραφα. Ένα ουδέτερο ιδιωτικό αεροσκάφος μπορεί, επίσης, να καταληφθεί επί τη βάσει των ενεργειών του, για παράδειγμα όταν δεν υπάρχει καμία αιτιο-
λογία, προκειμένου να εξηγήσει εκτροπή στο σχέδιο πτήσης του, εμπλέκεται σε λαθρεμπόριο πολέμου ή έχει προβεί σε παραβίαση κάποιου επιβληθέντος αποκ- λεισμού δεόντως εγκαθιδρυμένου και διατηρημένου46. «Τα μέλη του πληρώματος ουδέτερου αεροσκάφους το οποίο έχει τεθεί υπό κράτηση από εμπόλεμο μέρος θα αποδεσμεύονται άνευ όρων, εάν είναι υπήκοοι ουδέτερου Κράτους και δε βρίσκονται στην υπηρεσία του εχθρού. Εάν είναι υπήκοοι του εχθρού ή στην υπηρεσία του εχθρού, μπορούν να αναγνωριστούν ως αιχμάλωτοι πολέμου»47. Οι επιβαίνοντες του ουδέτερου αεροσκάφους θα δικαιούνται να απελευθερωθούν, εάν είναι υπήκοοι ουδέτερου στη σύρραξη κράτους και δε βρίσκονται στην υπηρεσία του εχθρού. Το σχέδιο Κανόνων της Χάγης περιλαμβάνει, επίσης, διατάξεις οι οποίες επιβάλλουν καθήκοντα σε ουδέτερα κράτη σε περίπτωση εχθροπραξιών μεταξύ ετέρων εμπολέμων κρατών. Για παράδειγμα, ένα ουδέτερο κράτος είναι υποχρεωμένο να προλαμβάνει την αναχώρηση από την περιοχή δικαιοδοσίας του ενός αεροσκάφους σε συνθήκες τέτοιες οι οποίες να του επέτρεπαν να εκτελέσει επιθετική προσβολή εναντίον εμπόλεμου μέρους ή να μεταφέρει μάχιμες δυνάμεις μιας εμπόλεμης δύναμης. Ένα ουδέτερο κράτος πρέπει να αποτρέπει την εκτέλεση εργασιών
Αεροπορική Επιθεώρηση 27
σε αεροσκάφος οι οποίες αποσκοπούν να το προετοιμάσουν να αναχωρήσει από το έδαφός του και να χρησιμοποιηθεί εναντίον ενός εμπόλεμου μέρους48. Πρέπει, επίσης, να αποτρέπει την εκτέλεση εντός της επικράτειάς του επιχειρήσεων εναέριας επιτήρησης των κινήσεων, επιχειρήσεων και άμυνας εκ μέρους ενός εμπόλεμου μέρους, προκειμένου αυτές να αξιοποιηθούν ενάντια του ετέρου εμπόλεμου μέρους49. Ένα ουδέτερο κράτος πρέπει ακόμη να αποτρέπει την είσοδο εμπόλεμων στρατιωτικών αεροσκαφών εντός της επικράτειάς του, εάν έχουν δε εισέλθει στη δικαιοδοσία του, να τα εξαναγκάζει σε προσγείωση και να τα θέτει σε περιορισμό μαζί με το πλήρωμά τους και τους επιβαίνοντες σε αυτό50. Τα μέλη του πληρώματος εμπόλεμου στρατιωτικού αεροσκάφους που διασώθηκε από ουδέτερο κράτος εκτός των ουδετέρων υδάτων και τέθηκε υπό της δικαιοδοσίας του θα τίθεται υπό περιορισμό κατά την αποβίβαση51. Ένα ουδέτερο κράτος απαγορεύεται να εφοδιάζει τους εμπολέμους, άμεσα ή έμμεσα, με αεροσκάφη αλλά και εξαρτήματα ή πυρομαχικά που απαιτούνται για τη λειτουργική και επιχειρησιακή αξιοποίηση των αεροσκαφών52, όμως δεν είναι υποχρεωμένο να αποτρέπει την εξαγωγή ή τη διαμετακόμιση για λογαριασμό ενός εμπόλεμου κράτους αεροσκαφών, εξαρτημάτων και οπλισμού53. Τέλος, κάθε πράξη που αναλαμβάνεται από ένα ουδέτερο κράτος με τη χρήση εξαναγκαστικής βίας ή άλλων μέσων κατά την
άσκηση των καθηκόντων του που επιβάλλουν οι υπό κρίση κανόνες δε θα θεωρείται εχθρική πράξη54. Επιχειρώντας μια συνολική αποτίμηση του υπό εξέταση Σχεδίου Κανόνων, θα καταγράφαμε πως αναμφισβήτητα η κατάρτισή του αποτέλεσε σπουδαία προσπάθεια, προκειμένου να καθιερωθεί σε έναν βαθμό έλεγχος, στο πεδίο του ανθρωπιστικού δικαίου, στην ανάπτυξη και αξιοποίηση της αεροπορικής ισχύος εκ μέρους των κρατών. Ωστόσο, όπως σημειώθηκε ανωτέρω, κανένα από τα συμμετέχοντα μέρη δεν επικύρωσε το υπόψη σχέδιο κανόνων. Κατά τη συμβατική θέαση των πραγμάτων, ίσως αυτό αποδεικνύει πως το εν λόγω Σχέδιο Κανόνων υπήρξε πολιτική και νομική αστοχία. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι τα εμπλεκόμενα κράτη δεν ήταν ακόμη έτοιμα να δεσμευτούν σε ένα πεδίο το οποίο σε μεγάλο βαθμό δεν είχε δοκιμαστεί στο πεδίο των μαχών και του οποίου αναντίρρητα προμηνυόταν η ραγδαία ανάπτυξη και εκμετάλλευση σε παγκόσμιο επίπεδο55.
4. Το Πρωτόκολλο της Γενεύης του 1925 για την Απαγόρευση Χρήσης Χημικών, Βιολογικών και άλλων Αερίων στη διάρκεια του Πολέμου H ύπαρξη γενικής αποδοχής αναφορικά με τη θεμελιώδη αρχή της απαγόρευσης
28 Αεροπορική Επιθεώρηση χρήσης οπλικών συστημάτων που προκαλούν μη αναγκαίο σωματικό πόνο κατά τη διάρκεια πολεμικών συρράξεων, αρχή η οποία διαπνέει, όπως παρατηρήθηκε, και τη Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης, οδήγησε, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, τους συμμετέχοντες στη Διάσκεψη της Χάγης του 1899 να υιοθετήσουν και δεύτερη Διακήρυξη, η οποία περιελάμβανε τη συμφωνία για την «αποφυγή χρήσης εκρηκτικών που σκοπό έχουν τη διασπορά ασφυξιογόνων ή δηλητηριωδών αερίων». Ωστόσο, η εν λόγω Διακήρυξη δεν ελήφθη σοβαρά υπόψη κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ως εκ τούτου η συζήτηση του ζητήματος επαναπροσδιορίστηκε το 1925, όταν το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών οργάνωσε στη Γενεύη διάσκεψη με αντικείμενο τον έλεγχο του διεθνούς εμπορίου όπλων56. Απότοκος της εν λόγω διάσκεψης υπήρξε Πρωτόκολλο που απαγόρευε τη χρήση ασφυξιογόνων, δηλητηριωδών ή άλλων αερίων κατά τη διάρκεια πολέμου, καθώς και άλλων «ανάλογων ουσιών, εφευρέσεων ή υλικών» που έχουν καταδικαστεί ως μέθοδοι πολέμου από όλα τα πολιτισμένα κράτη. Για πρώτη φορά, μάλιστα, η υπόψη απαγόρευση επεκτάθηκε και στη χρήση βακτηριολογικών όπλων. Είναι προφανές πως οι υπόψη απαγορεύσεις τυγχάνουν εφαρμογής και στο πεδίο του αεροπορικού πολέμου λειτουργώντας περιοριστικά αναφορικά με τον χρησιμοποιούμενο οπλισμό. Από το 1966,
η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, στην προσπάθειά της να ερμηνεύσει την εν λόγω διάταξη, εξέδωσε σειρά ψηφισμάτων, με χαρακτηριστικότερο εκείνο της 16ης Δεκεμβρίου 1969, σύμφωνα με το οποίο «απαγορεύεται η χρήση σε διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις: (α) χημικών μεθόδων πολέμου -χημικών ουσιών, αερίων, υγρών και στερεών- με τοξικά αποτελέσματα, που επιφέρουν βλάβη στον άνθρωπο, στα ζώα ή στα φυτά και (β) βιολογικών μεθόδων πολέμου -ζώντων οργανισμών οποιασδήποτε μορφής ή μολυσμένων ουσιών που προέρχονται από αυτούς- που έχουν ως σκοπό να προκαλέσουν ασθένειες ή θάνατο στον άνθρωπο, στα ζώα ή στα φυτά…»57. Η προσχώρηση πολλών κρατών στο υπόψη Πρωτόκολλο προκάλεσε την ανάδυση της άποψης ότι οι απαγορεύσεις που περιλαμβάνει συνιστούν εθιμικό διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, η επιφύλαξη περί αμοιβαιότητας που διατυπώθηκε από μεγάλο αριθμό κρατών περιορίζει σημαντικά την έκταση εφαρμογής του.
Θερμές ευχαριστίες στον Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Νομικής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης κ. Κωνσταντίνο Αντωνόπουλο για τα δημιουργικά του σχόλια και τις αναγκαίες επισημάνσεις.
Αεροπορική Επιθεώρηση 29
Υποσημειώσεις 1
2
3
4
5
6
7
Βλ. Javier Guisandez Gomez, The Law of Air Warfare, International Review of the Red Cross, No 323, 1998. Βλ. Javier Guisandez Gomez, The Law of Air Warfare, International Review of the Red Cross, No 323, 1998. Charles Rousseau, Le droit des conflits armés, Editions Pedone, Paris, 1983, σελ. 356. Βλ. Javier Guisandez Gomez, The Law of Air Warfare, International Review of the Red Cross, No 323, 1998 και Charles Rousseau, Le droit des conflits armés , Editions Pedone, Paris, 1983, σελ. 356. Ας σημειωθεί πως, σε περίπτωση απουσίας κάποιου συγκεκριμένου διεθνούς κανόνα που αφορά τη χρήση ή μη ενός όπλου, η νομιμότητα της χρήσης του στο πεδίο της μάχης αξιολογείται υπό το φως των θεμελιωδών αρχών του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων. Βλ. σχετικά Ministry of Defence, Joint Doctrine and Concepts Centre (U.K.), The Joint Service Manual of Law of Armed Conflict, σελ. 21. Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 90. Βλ και το προοίμιο του κειμένου της Διακήρυξης, όπου τονίζεται ιδιαίτερα η αρχή του ανθρωπισμού, καθώς καταγράφεται πως «μόνος νόμιμος στόχος που προσπαθεί ένα Κράτος να επιτύχει κατά τη διάρκεια του πολέμου είναι να εξασθενίσει τις ένοπλες δυνάμεις του εχθρού» και ότι «ο στόχος αυτός θα παραβιάζεται, εάν χρησιμοποιηθούν όπλα τα οποία συνήθως
επιδεινώνουν τον πόνο των εξουδετερωμένων στρατιωτών ή καθιστούν τον θάνατο αναπόφευκτο». 8 Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 91. 9 Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 91. 10 Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 93. 11 Τα θέματα προς διαπραγμάτευση που περιλήφθηκαν στην υπόψη Νότα ήταν τα εξής: α) η μη περαιτέρω αύξηση των στρατιωτικών εξοπλισμών και των στρατιωτικών δαπανών, β) η απαγόρευση χρησιμοποίησης νέων όπλων και μεθόδων πολέμου, γ) ο περιορισμός της χρήσης εκρηκτικών βλημάτων και η μη ρίψη εκρηκτικών από αερόστατα, δ) η απαγόρευση της χρήσης τορπιλών από υποβρύχια, ε) η εφαρμογή της Σύμβασης της Γενεύης του 1864 στον ναυτικό πόλεμο, στ) η ουδετεροποίηση των σωστικών λέμβων, ζ) η επανεξέταση της Διακήρυξης των Βρυξελλών αναφορικά με τους κανόνες και τα έθιμα του πολέμου και η) η αποδοχή της μεσολάβησης, των καλών υπηρεσιών και της διαιτησίας ως μέσων επίλυσης διεθνών διαφορών. 12 Χαρακτηριστικό της θετικής στάσης εκ μέρους των συμμετεχόντων κρατών, καθώς και της διάθεσης προς την επίτευξη συμφωνίας, υπήρξε το γεγονός ότι ακόμη και αυτό το σύστημα λήψης αποφάσεων με ομοφωνία δεν παρακώλυσε τη επιτυχή περάτωση των εργασιών της συνδιάσκεψης. 13 Βλ. Paul J. & Goda S.J., The Protection
30 Αεροπορική Επιθεώρηση
14
15
16 17 18 19 20
21 22
23 24 25
of Civilians from Bombardment by Aircraft: The Ineffectiveness of the International Law of War, Military Law Review 93. Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 101. M. Spraight, Air Power and War Rights, London, Longmans, 1924, σελ. 42-43. Βλ. επίσης και Oppenheim/ Lauterpacht, International Law, 7th ed., Vol. 2, σελ. 519, όπου το παρόν σχέδιο κανόνων αεροπορικού πολέμου χαρακτηρίστηκε «ως μια έγκυρη προσπάθεια να αποσαφηνίσει και να διατυπώσει κανόνες δικαίου που διέπουν τη χρήση των αεροσκαφών στον πόλεμο». Άρθρο 61 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 3 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 17 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 7 του Σχεδίου Κανόνων. Σύμφωνα με το άρθρο 8: «Τα εξωτερικά σήματα που προβλέπονται από τους κανόνες που ισχύουν σε κάθε κράτος θα πρέπει να κοινοποιούνται αμέσως σε όλες τις Δυνάμεις». Άρθρο 14 του Σχεδίου Κανόνων. Lord Thompson, Air Facts & Problems, New York: George H. Doran Company, 1927, σελ. 205. Άρθρο 15 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 62 του Σχεδίου Κανόνων. Ας σημειωθεί πως η υπόψη πρόβλεψη εξειδικεύεται αρνητικά στο Εγχειρίδιο Δικαίου Ενόπλων Συρράξεων των Ενόπλων Δυνάμεων της Μεγάλης Βρετανίας, σύμφωνα με το οποίο και ένα πολιτικό αεροσκάφος δύναται να καταστεί νόμιμος στρατιωτικός στόχος, όταν αυτό:
26
27 28 29 30 31
32 33
α. Εμπλέκεται σε πολεμικές ενέργειες στο πλευρό εμπολέμου. β. Ενεργεί ως βοηθητικό αεροσκάφος παρέχοντας υποστήριξη στις ένοπλες δυνάμεις ενός μέρους στη σύρραξη. γ. Ενσωματώνεται ή επικουρεί το σύστημα συλλογής πληροφοριών ενός εμπολέμου μέρους. δ. Ίπταται υπό την προστασία πολεμικών πλοίων και μαχητικών αεροσκαφών μέρους στη σύρραξη. ε. Αρνείται διαταγή να προσδιορίσει την ταυτότητά του, να παρεκκλίνει από την πορεία του ή να κινηθεί σε αεροδρόμιο ενός εμπολέμου μέρους, προκειμένου να υποβληθεί στον αναγκαίο έλεγχο. στ. Είναι οπλισμένο με όπλα αέρος– αέρος ή αέρος–εδάφους. ζ. Σε κάθε περίπτωση, συμβάλλει αποτελεσματικά στην πολεμική δράση. Βλ. Ministry of Defence (UK), JSP 383: The Joint Service Manual of the Law of Armed Conflict, 2004, σελ. 319. Department of Defense (U.S.A.), Law of War Manual, 2015, σελ. 910. Άρθρο 18 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 20 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 21 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 24 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 24 παρ. 5 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 26 του Σχεδίου Κανόνων. Βλ. και Javier Guisandez Gomez, The Law of Air Warfare, International Review of the Red Cross, No 323, 1998, σύμφωνα με τον οποίο η δολιότητα κατά τις αεροπορικές επιχειρήσεις είναι πάντα παράνομη και ως εκ τούτου απαγορευμένη. Είναι, λοιπόν, απαγορευμένη η εμπλοκή σε εχθρικές
Αεροπορική Επιθεώρηση 31
34
35
πράξεις, ανεξάρτητα από το στρατιωτικό πλεονέκτημα το οποίο μπορεί να εξασφαλίσουν, όταν αυτές είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να διαψεύσουν την καλή πίστη του αντιπάλου. Ως παραδείγματα τέτοιων πράξεων αναφέρονται: α) Η χρήση στοιχείων εγγραφής πολιτικού αεροσκάφους για αποκόμιση στρατιωτικού πλεονεκτήματος. β) Η κακόπιστη χρήση των διακριτικών σημάτων ανθρωπιστικών υπηρεσιών, ήτοι η εκτέλεση κάθε είδους εχθρικής επιχείρησης, ακόμη και αεροπορικής αναγνώρισης, υπό την κάλυψη αριθμών εγγραφής αεροσκάφους ή διακριτικών που ανήκουν σε ανθρωπιστικούς οργανισμούς, μη κυβερνητικές οργανώσεις και διεθνείς υπηρεσίες που ασχολούνται με ανθρωπιστικές ή ουδέτερες λειτουργίες. γ) Η λήψη πλεονεκτήματος από ειδικές συμφωνίες, για παράδειγμα η χρήση υγειονομικών αεροσκαφών ή αεροσκαφών έρευνας και διάσωσης, προκειμένου να εκτελεστούν αποστολές άλλες από αυτές που δύνανται να εκτελέσουν σύμφωνα με το ειδικό status που έχει αποδοθεί σε αυτά. Άρθρο 26 παρ. 3 του Σχεδίου Κανόνων. Σύμφωνα με την παράγραφο 7 του άρθρου 26 του Σχεδίου Κανόνων: «Ένα Κράτος που υιοθετεί τις διατάξεις αυτού του άρθρου πρέπει να απέχει από τη χρήση του μνημείου και την περιβάλλουσα ζώνη για στρατιωτικούς σκοπούς ή προς όφελος υπό οποιαδήποτε μορφή της στρατιωτικής οργάνωσής του ή από τη διάπραξη εντός του εν λόγω μνημείου ή τη ζώνη κάθε πράξης με στρατιω-
36 37 38 39 40
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
56
57
τικό σκοπό». Άρθρο 32 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 33 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 34 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 36 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρα 39 και 40 του Σχεδίου Κανό νων. Άρθρο 30 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 35 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 31 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 50 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 51 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 53 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 37 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 46 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 47 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 42 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 43 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 44 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 45 του Σχεδίου Κανόνων. Άρθρο 48 του Σχεδίου Κανόνων. Peter Gray, The Leadership, Direction and Legitimacy of the RAF Bomber Offensive from Inception to 1945, Birmingham War Studies, 2012, σελ. 53. Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 104. Βλ. Διονύσης Σ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Σιδέρης, 2008, σελ. 105. Πηγή Εικόνων: https://pixabay.com/
Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Διδάκτωρ Νεώτερης Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών
ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΑ ΟΘΩΝΑ ΕΠ’ΑΦΟΡΜΗ ΤΩΝ 150 ΧΡΟΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ Πορτραίτο του Βασ. Όθωνα σε νεαρή ηλικία.
Αεροπορική Επιθεώρηση 33
Φέτος, συμπληρώθηκαν 150 έτη από τον θάνατο του πρώτου βασιλέα της Ελλάδος, του πρίγκιπα Όθωνα της Βαυαρίας. Το γεγονός αυτό πέρασε απαρατήρητο στην πατρίδα μας, όπου απησχόλησε μόνον τους ιστορικούς. Αντιθέτως, στο εξωτερικό εδόθη ευρεία δημοσιότητα. Στο άρθρο που ακολουθεί θα επιχειρηθεί μία νηφάλια αποτίμηση της βασιλείας του (με έμφαση στην δράση του στην διεθνή σκακιέρα), βασιζόμενη σε πηγές, μαρτυρίες και ντοκουμέντα της εποχής του. O πρίγκηπας Όθωνας Φρειδερίκος Λουδοβίκος γεννήθηκε στα ανάκτορα Μιραμπέλ του Σάλτσμπουργκ την 1η Ιουνίου 1815. Ήταν ο δευτερότοκος υιός του φιλέλληνα Βασιλέως της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α΄, της δυναστείας των Βίττελσμπαχ, και της Βασίλισσας Θηρεσίας, θυγατέρας του δούκα του Σαξ - Άλτενμπουργκ. Ήταν μακρινός απόγονος του δούκα Ιωάννη Β΄ (1341-1397) και συνδεόταν συγγενικά με τους βυζαντινούς αυτοκρατορικούς οίκους
Το παλάτι Μιραμπέλ στο Σάλτσμπουργκ, όπου γεννήθηκε ο Όθωνας.
Ο Βασιλεύς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α΄ (1786-1868).
των Κομνηνών και των Λασκάρεων. Έλαβε την εκπαίδευση που άρμοζε σε πρίγκιπα αλλά δεν προοριζόταν να καταλάβει κάποιο πολιτικό αξίωμα. Μάλιστα, ο πατέρας του επιθυμούσε να ακολουθήσει σταδιοδρομία ιερέως της Καθολικής Εκκλησίας, όπως συνηθιζόταν για τους δευτερότοκους υιούς των βασιλικών Οίκων. Προς τούτο, ανέθεσε τις σπουδές του στον Καθολικό ιερέα Oetel, μετέπειτα επίσκοπο του Άιχστατ. Διδάχθηκε την γαλλική, την λατινική και την ελληνική1 γλώσσα, ενώ ήταν καλός ιππέας και άριστος κολυμβητής. Λέγεται ότι είχε κάποιο κληρονομικό πρόβλημα με την ακοή του και ψεύδιζε λίγο. Μετά την παραίτηση του πρίγκιπα Λεοπόλδου της Σαξωνίας από τον ελληνικό θρόνο, επελέγη γι’ αυτόν από τις τρεις «Προστάτιδες Δυνάμεις» (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία). Την 25η Απριλίου / 7η Μαΐου 1832, υπεγράφη η Συνθήκη του Λονδίνου. Σύμφωνα με τους όρους της συνθή-
34 Αεροπορική Επιθεώρηση
Εορταστική εκδήλωση μπροστά στην προτομή του Όθωνα, στο Μόναχο. Στο σημείο αυτό ο νεαρός πρίγκιπας αποχαιρέτισε τους κατοίκους του Μονάχου, αναχωρώντας για την Ελλάδα, τον Νοέμβριο του 1832.
κης αυτής, ο Όθωνας αναγορευόταν κληρονομικός ηγεμόνας της Ελλάδος. Επίσης, απαγορευόταν η συνένωση των στεμμάτων των δύο βασιλείων στο ίδιο πρόσωπο, ενώ συστηνόταν μία τριμελής αντιβασιλεία, τα μέλη της οποίας θα ορίζονταν από τον Βασιλέα της Βαυαρίας Λουδοβίκο. Συν τοις άλλοις, αντεκαθίστατο το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα, απαρτιζόμενο από 17.000 περίπου άνδρες υπό την διοίκηση του Στρατηγού Νικολά Μαιζόν (Nicolas Joseph Maison, 1er Marquis Maison), το οποίο ευρίσκετο στην Ελλάδα από τον Αύγουστο του 1828, με 3.500 Βαυαρούς. Τέλος, παρείχετο εγγύηση χορηγήσεως δανείου προς την Ελλάδα από τις τρεις «προστάτιδες» Μεγάλες Δυνάμεις. Την 25η Ιανουαρίου 1833, ο νέος ηγε-
μόνας αφίχθη στο Ναύπλιο (επιβαίνοντας του βρετανικού πλοίου «Μαδαγασκάρη», το οποίο συνόδευαν ένα γαλλικό και ένα ρωσικό πολεμικό σκάφος), όπου οι Έλληνες του επεφύλαξαν θερμή υποδοχή. Το πρώτο διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό είχε ως ακολούθως:
OΘΩN O A΄ EΛEΩ ΘEOY BAΣIΛEYΣ THΣ EΛΛΑΔΟΣ Προς τους Έλληνας Έλληνες! Προσκεκλημένος από την εμπιστοσύνην των ενδόξων και μεγαλοψύχων μεσιτών,
Αεροπορική Επιθεώρηση 35
δια της κραταιάς βοηθείας των οποίων απεπερατώσατε ενδόξως τον της καταστροφής πόλεμον τον υπέρ το δέον παρεκταθέντα, προσκεκλημένος προσέτι και από την ιδίαν σας ελευθέραν εκλογήν, αναβαίνω εις τον θρόνον της Ελλάδος δια να εκπληρώσω όσας υποχρεώσεις ανέλαβα δεχθείς το προσφερθέν μοι βασιλικόν στέμμα, τόσον προς εσάς, όσον και προς τας μεσιτευούσας μεγάλας Δυνάμεις. (...) Δια μακρού και φονικού πολέμου θυσιάζοντες εκουσίως τα μέγιστα και πολυτιμότατα αγαθά σας, ανεκτήσατε την πολιτικήν σας ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν, τον θεμελιώδη όρον της ευτυχίας και ευημερίας παντός έθνους (...)
Αναβαίνων εις τον θρόνον της Ελλάδος δίδω την πάνδημον βεβαίωσίν του να προστατεύσω ευσυνειδήτως την θρησκείαν σας, να διατηρώ πιστώς τους νόμους, να διανέμεται η δικαιοσύνη προς ένα έκαστον και να διαφυλάττω ακέραια δια της Θείας βοηθείας, εναντίον οποιουδήποτε την ανεξαρτησίαν σας, τας ελευθερίας σας και τα δικαιώματά σας. (...) Eν Nαυπλίω, τη 25 Ιανουαρίου (6 Φεβρ.) 1833 Eν ονόματι του Βασιλέως, η Αντιβασιλεία Ο κόμης APMANΣΜΠEPΓΚ, πρόεδρος MAOYΡEP, EΫΝΤEK
Ο Όθωνας εισέρχεται στο Ναύπλιο, συνοδευόμενος από Βαυαρούς αξιωματικούς. Ο λαός τον υποδέχεται με ακράτητο ενθουσιασμό (γερμανική λιθογραφία – Μουσείο Μπενάκη).
36 Αεροπορική Επιθεώρηση
Ο Όθωνας φτάνει στο Ναύπλιο (έργο του Peter von Hess), Εθν. Βιβλιοθήκη.
Επίσης, έφθασαν μαζί του και τα μέλη της Αντιβασιλείας, δηλαδή ο κόμης Ιωσήφ-Λουδοβίκος Άρμανσμπεργκ (Josef Ludwig, Graf von Armansperg), ο Λουδοβίκος Μάουρερ (Georg Ludwig Maurer) και ο Κάρολος Χάυντεκ (Κarl Gustav Heideck). Αναπληρωματικό μέλος και γραμματεύς ήταν ο Κάρολος φον Άμπελ (Κarl von Abel), ενώ σύνδεσμος μεταξύ της Αντιβασιλείας και των υπουργών ήταν ο Iωάννης Bαπτιστής φον Γκράινερ (Johann Baptist von Greiner). O Λουδοβίκος είχε προσδιορίσει εκ των προτέρων τους τομείς ευθύνης τους: ο κόμης von Armansperg ήταν ο γενικός συντονιστής και ο υπεύθυνος για τα οικονομικά, ο Maurer ανέλαβε τους τομείς της Δικαιοσύνης, της Παιδείας και της Εκκλησίας, ο Heideck κατέστη υπεύθυνος
για τα στρατιωτικά ζητήματα, ενώ ο von Abel θα ασχολείτο με τον χειρισμό των εξωτερικών υποθέσεων και την δημιουργία δημοσίας διοικήσεως. Όλα τα μέλη ήταν καταξιωμένα επαγγελματικά, είχαν καλές προθέσεις και διεκρίνοντο για τον έντονο φιλελληνισμό τους. Εν τούτοις, αγνοούσαν πλήρως το ελληνικό γίγνεσθαι και αντιμετώπισαν εξ αρχής την δυσπιστία διαφόρων κύκλων. Η κατάσταση στο ελληνικό βασίλειο ήταν θλιβερή, καθώς αυτό μαστιζόταν από τον εσωτερικό διχασμό. Επίσης, η οικονομία ήταν καταβαραθρωμένη, η δημόσια διοίκηση ανύπαρκτη, ενώ συνεχείς ήταν οι παρεμβάσεις των τριών «προστατίδων» Μεγάλων Δυνάμεων. Το τιτάνιο έργο που
Ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωαν. Καποδίστριας (1776 – 1831).
Αεροπορική Επιθεώρηση 37
Κόμης Ιωσήφ-Λουδοβίκος Άρμανσμπεργκ (1787-1853).
επετέλεσε ο πρώτος κυβερνήτης της χώρας Ιωάννης Καποδίστριας, εν μέσω πολλών αντιξοοτήτων και ποικίλων αντιδράσεων, είχε εν πολλοίς μείνει ημιτελές. Ο διχασμός που ακολούθησε την δολοφονία του οδήγησε την Ελλάδα στο χείλος της καταστροφής. Η Αντιβασιλεία προχώρησε στην λήψη ορισμένων πρώτων μέτρων, τα οποία συνίσταντο στην συγκρότηση τακτικού στρατού, την διοικητική οργάνωση της χώρας (το κράτος διαιρέθηκε σε 10 νομούς και 42 επαρχίες), την καθιέρωση σύγχρονων μέσων αποδόσεως της Δικαιοσύνης2 και την οργάνωση της εκπαιδεύσεως. Κατά πολλούς, το σοβαρότερο σφάλμα της συνίστατο στην αυτούσια εισαγωγή θεσμών από την Βαυαρία, δίχως την προσαρμογή τους στο ελληνικό γίγνεσθαι. Επίσης, εγκαταλείφθησαν ή τροποποιήθηκαν πολλά από τα μέτρα που είχε λάβει ο Κυβερνήτης στην προσπάθειά του
Λουδοβίκος Μάουρερ (1790-1872).
για την δημιουργία κράτους εκ του μηδενός. Την περίοδο εκείνη, επιλύθηκε (ίσως όχι κατά τον καλύτερο τρόπο) το φλέγον ζήτημα των διοικητικών σχέσεων της ελλαδικής εκκλησίας με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως. Η Αντιβασιλεία προ-
Κάρολος Χάιντεκ (1788-1861).
38 Αεροπορική Επιθεώρηση
Κάρολος φον Άμπελ (1788-1859).
σπάθησε να κινηθεί με προσοχή, γνωρίζοντας ότι το Λονδίνο επιθυμούσε τη διάρρηξη των δεσμών της ελλαδικής εκκλησίας με το Πατριαρχείο, προκειμένου να μειωθεί η επιρροή του Τσάρου στο νεοσύστατο βασίλειο. Οι ενέργειες της Αντιβασιλείας προκάλεσαν τις αντιδράσεις του Πατριαρχείου, του ρωσικού κόμματος και μίας (μεγάλης κατά πολλούς) μερίδος της κοινής γνώμης. Η ιδέα της δημιουργίας Αυτοκέφαλης Ελλαδικής Εκκλησίας ήταν του Αδαμαντίου Κοραή. Υπήρχαν ορισμένοι που ασπάστηκαν τις απόψεις του και πολλοί που αντιτάχθηκαν σε αυτές. Σημειωτέον ότι στις Εθνοσυνελεύσεις ζητήθηκε η άμεση εκλογή νέων Μητροπολιτών, επειδή πολλοί είχαν ήδη αποβιώσει, μεσούσης της Επαναστάσεως. Ο Επίσκοπος Ανδρούσης Ιωσήφ, εις εκ των οκτώ «υπουργών» που θέσπισε η Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (Μινιστέριος της Θρησκείας) απήντησε ότι «τούτο δεν δύναται να γίνει άνευ της γνώμης του Πρώτου»,
Επίσκοπος Ανδρούσης Ιωσήφ (1770-1844).
δηλαδή του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Μολαταύτα, πολλοί δεν ήθελαν καν να ακούσουν ότι η νομιμοποίηση των νέων Μητροπολιτών θα γινόταν «με την βούλα του Σουλτάνου» (όπως έλεγαν χαρακτηριστικά). Ο Ιωσήφ, γνώριμος πλέον του Καποδίστρια, συμμετείχε στην προσπάθεια ανασυγκρότησης του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Ύστερα από πρόσκληση του Κυβερνήτη, αυτός και 4 ακόμη Μητροπολίτες συγκέντρωσαν πληροφορίες για την κατάσταση των εκκλησιαστικών πραγμάτων της χώρας. Η νεοσυσταθείσα Εκκλησιαστική Επιτροπή (Ψηφ. Δ, Αριθ. Ιδ/23 Ιανουαρίου 1828) θα υπέβαλε σχέδιο για την ευνοϊκότερη ρύθμισή τους, γεγονός που δεν κατέστη εφικτό λόγω της δολοφονίας του Κυβερνήτη, την 27η Σεπτεμβρίου 1831. Ουδείς δύναται να γνωρίζει την εξέ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 39
λιξη και των εκκλησιαστικών πραγμάτων της πατρίδος μας, εάν ο Καποδίστριας είχε αφεθεί να ολοκληρώσει το έργο του. Πάντως, το ζήτημα παρέμεινε σε εκκρεμότητα και ανέλαβε να το διευθετήσει η Αντιβασιλεία. Ένα μέτρο το οποίο προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις ήταν η κατάργηση όσων ανδρικών μονών είχαν λιγότερους από 6 μοναχούς, καθώς και όλων των γυναικείων μοναστηριών, εξαιρουμένων τριών. Η περιουσία των προαναφερθέντων θα επω-
Στα μελανά σημεία της διακυβερνήσεώς της συγκαταλεγόταν αναμφισβήτητα η σύλληψη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και άλλων αγωνιστών της Επαναστάσεως (όπως ο Δημ. Πλαπούτας), οι οποίοι ανήκαν στο ρωσικό κόμμα. Ήταν η «απάντηση» των Βαυαρών στις αντιδράσεις τους για την διευθέτηση του προαναφερθέντος ζητήματος και ειδικότερα στην επιστολή του Κολοκοτρώνη προς τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών, με την οποία εξέφραζε την ανησυχία του για την εκκλησιαστική πολι-
,Άφιξη βαυαρικής πρεσβείας στην τουρκοκρατούμενη Λάρισα (L. Köllnberger), Eθνικό Ιστορικό Μουσείο.
λείτο και τα έσοδα θα διετίθεντο για την εκπαίδευση και την βελτίωση των συνθηκών διαβιώσεως του κατωτέρου κλήρου.
τική της Αντιβασιλείας (την 3η Φεβρουαρίου 1833). Οι δύο προαναφερθέντες δικάστηκαν
40 Αεροπορική Επιθεώρηση
Βασιλέας Όθωνας (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο της Εταιρείας των Φίλων του Λαού).
τον Μάιο του 1834. Κατεδικάσθησαν εις θάνατον αλλά η ποινή δεν εξετελέσθη κατόπιν παρεμβάσεως του ιδίου του Όθωνα. Ο νεαρός ηγεμόνας τη μετέτρεψε σε ισόβια κάθειρξη προς μεγάλη δυσαρέσκεια των κυβερνητικών κύκλων, καθώς και διαφόρων παραγόντων του αγγλικού και του γαλλικού κόμματος, οι εκπρόσωποι των οποίων κυριαρχούσαν απολύτως στην κυβέρνηση. Άλλο αξιοσημείωτο γεγονός της περιόδου ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους από το Ναύπλιο στην Αθήνα την 1η Δεκεμβρίου 1834. Ο Όθωνας παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα δίχως να παρεμβαίνει. Μάλιστα, επιθυμούσε να μεταβεί στην Γερμανία προς ολοκλήρωση των σπουδών του, επανερχόμενος στην Ελλάδα μετά την ενηλι-
κίωσή του. Ο πατέρας του, όμως, διεφώνησε και ο νεαρός ηγεμόνας επέλεξε να αξιοποιήσει τον χρόνο του για να γνωρίσει τους Έλληνες και να τελειοποιήσει τις γνώσεις του στην ελληνική γλώσσα. Την 20ή Μαΐου 1835 / 1η Ιουνίου 1835, ο Βασιλεύς ενηλικιώθηκε και η Αντιβασιλεία καταργήθηκε. Οι Βρετανοί κατέφυγαν στον πατέρα του Όθωνα Βασιλέα Λουδοβίκο, προς χάριν του Άρμανσμπεργκ. Αν και ο Όθωνας τον αντιπαθούσε, επείσθη να τον διατηρήσει στη θέση του αρχιγραμματέως του Υπουργικού Συμβουλίου. Μολαταύτα, ο Άρμανσμπεργκ εσυνέχισε να βυσσοδομεί εναντίον του νεαρού ηγεμόνα. Ο νέος μονάρχης προχώρησε στην αναδιοργάνωση του στρατού, ο οποίος διαιρέθηκε σε οκτώ (8) ελαφρά τάγματα Πεζικού και δέκα (10) τάγματα 3 Ακροβολιστών (ή «Κυνηγών») , σε Πυροβολικό, Μηχανικό και Ιππικό. Παράλληλα, διελύθησαν τα άτακτα σώματα των αγωνιστών της Επαναστάσεως και αντικαταστάθηκαν από 5.000 Βαυαρούς εθελοντές, αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, πολλοί εκ των οποίων είχαν έρθει μαζί με τον Όθωνα κατά την άφιξή του στην χώρα. Περί τους 2.000 παλαιούς αγωνιστές ενετάχθησαν στα τάγματα Ακροβολιστών. Επίσης, συνεστήθη η Βασιλική Φάλαγγα, τιμητικό σώμα για τους αγωνιστές της Επαναστάσεως. Το 1833, ιδρύθηκε η Χωροφυλακή με ειδικό νόμο. Σημειωτέον ότι η οργάνωσή της βασίστηκε στα πρότυπα της γαλλικής Gendarmerie. Επιπλέον, ο
Αεροπορική Επιθεώρηση 41
Όθωνας προχώρησε στην έκδοση βασιλικού διατάγματος, με το οποίο καθιερώθηκε η 25η Μαρτίου ως ημέρα εορτασμού της Εθνικής Παλιγγενεσίας (το 1838).4 Ο νεαρός ηγεμόνας είχε ενστερνισθεί τους πόθους των υπηκόων του για την απελευθέρωση των αλύτρωτων αδελφών τους, από την πρώτη σχεδόν ημέρα της βασιλείας του. Υπάρχουν πολλά και αδιαμφισβήτητα στοιχεία τα οποία το αποδεικνύουν, αξίζει όμως να αναφερθεί το ταξίδι του στην σκλαβωμένη Σμύρνη λίγους μόλις μήνες μετά από την άφιξή του στην Ελλάδα, την 15η / 27η Μαΐου 1833.5 Απώτερος σκοπός του ήταν «να πείση τον εν Ιωνία Ελληνισμόν ότι τον θεωρεί αναπόσπαστον τμήμα του Ελληνικού Βασιλείου, ότι τον σκέπτεται και ότι τον απασχολεί η τύχη του».6 Φυσικά, η πρωτοβουλία αυτή εντάχθηκε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εξομάλυνσης των διμερών σχέσεων, η οποία θα γινόταν πράξη με μία κατ’ ιδίαν συνάντηση του Όθωνα με τον Σουλτάνο Μαχμούτ Β΄ στην Κωνσταντινούπολη. Εν τούτοις, τα συνεχή διαβήματα του Έλληνα πρεσβευτή στην Πόλη απερρίφθησαν κατηγορηματικά από τους Τούρκους. Ο Σουλτάνος δεν δεχόταν να συνομιλήσει με τον νεαρό Βασιλέα, ενώ δεν είχε καν δεχθεί σε ακρόαση τον πρεσβευτή της Ελλάδος Κωνσταντίνο Ζωγράφο. Επιπλέον, δεν είχε στείλει ακόμη αντιπρόσωπό του στην έδρα της ελληνικής κυβερνήσεως στο Ναύπλιο. Ο Ζωγράφος δεν εκάμφθη. Υπέ-
βαλε επισήμως αίτημα για την χορήγηση αδείας ανεπισήμου επισκέψεως του Όθωνα στην Κωνσταντινούπολη. Δυστυχώς, οι Τούρκοι απέρριψαν και το αίτημά του αυτό, οπότε ο Ζωγράφος κατέφυγε στον πρεσβευτή της Ρωσίας. Ο τελευταίος τον συνεβούλευσε να εμμείνει στον ανεπίσημο χαρακτήρα του ταξιδιού και να επικαλεστεί την επιθυμία του νεαρού ηγεμόνος όπως συναντηθεί με τον αδελφό του πρίγκιπα Μαξιμιλιανό, ο οποίος ταξίδευε στην Εγγύς Ανατολή την περίοδο εκείνη. Τελικώς, η άδεια εδόθη αλλά μόνον για τη Σμύρνη. Η χαρμόσυνη είδηση προκάλεσε φρενίτιδα ενθουσιασμού στους κατοίκους της πρωτεύουσας της Ιωνίας, της «γκιαούρ Ισμίρ» (άπιστης Σμύρνης) κατά τους Τούρκους. Το γεγονός αυτό περιέγραψε με γλαφυρότητα ο Αντιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος στις «Αναμνήσεις» του έναν αιώνα αργότερα.7 Το περιστατικό αναγραφόταν σε σχετικό χειρόγραφο, το οποίο του παρεδόθη από τον Κ. Ψαλτώφ. Το σπάνιο και εν πολλοίς άγνωστο αυτό συμβάν έχει περιγραφεί και από άλλους συγγραφείς. Μία εκ των πλέον γλαφυρών και συνοπτικών περιγραφών παρατίθεται κατωτέρω: «Η ελληνικωτάτη της Ιωνίας πόλις εσφάδαζεν υπό το κράτος ιερού ενθουσιασμού. Εκατοντάδες πλοίων και λέμβων επολιόρκησαν την “Μαδαγασκάρην” και επευφήμουν τον Έλληνα βασιλέα και την υπερηφάνως κυματίζουσαν κυανόλευκον.
42 Αεροπορική Επιθεώρηση Ο βασιλεύς Όθων ακολουθούμενος υπό του υπασπιστού Δημητρίου Βότσαρη, του κόμητος Σαπόρτα, του βαρώνου Λίδερ, του αρχιάτρου Βίπνερ και του γραμματέως βαρώνου Στέγκελ, εξήλθον εις την ξηράν αλλ’ η συνώθησις και ο ενθουσιασμός του ελληνικού λαού ήτο τοιούτος ώστε ηναγκάσθη να επιστρέψη αυθωρεί εις το πλοίον του· τας επομένας ημέρας δια των προσπαθειών των προυχόντων, κατευνασθέντων των πνευμάτων, ηδυνήθη να εξέλθη και επισκεφθή τα σχολεία, το νοσοκομείον και τας εκκλησίας. Οι Έλληνες έμποροι ηθέλησαν να ποιήσωνται λαμπράν εορτήν προς τιμήν του, αλλ’ η αίτησις αυτών συνετώς απερρίφθη υπό του Όθωνος, όστις συγκατένευσε μόνον να μεταβή χάριν περιπάτου εις την εξοχήν την καλουμένην Βουρνόβα και προσκληθή εκ συμπτώσεως δήθεν υπό του Άγγλου μεγαλεμπόρου Whittall. Ούτω και εγένετο, δοθέντος υπό του Whittall λαμπρού δείπνου και χορού, παρευρεθέντος του βασιλέως Όθωνος και του άνθους της ελληνικής και της ευρωπαϊκής κοινωνίας Σμύρνης. Έμεινε δε ο βασιλεύς Όθων εν Σμύρνη εννέα όλας ημέρας μέχρι της 14 Ιουνίου. Τρεις ημέρας προ της αναχωρήσεως αυτού, αφικομένου και του πρίγκηπος Μαξιμιλιανού, ετελέσθη πάνδημος δοξολογία εν τω μητροπολιτικώ ναώ της αγίας Φωτεινής υπό του μητροπολίτου Σμύρνης Σεραφείμ μεθ’ άπαντος του κλήρου, παρισταμένου απείρου πλήθους, του διευθυντού της Ευαγγελικής Σχολής Ομηρόλη
μετά των καθηγητών, της δημογεροντίας και της εφορίας μετά των προυχόντων. Αυτός ο Άγγλος πλοίαρχος εδάκρυσεν εκ της συγκινήσεως βλέπων τον άπλετον εκείνον ενθουσιασμόν, την ιεράν συγκίνησιν των Ελλήνων. Επί τόσους αιώνας, το ταλαίπωρον έθνος την αποκατάστασιν και απελευθέρωσιν αυτού επόθει· επί τέσσαρας αιώνας, ενισχύετο εις το υπομένειν τα παθήματα δια της παρηγόρου ελπίδος, ότι επελεύσεται ημέρα, καθ’ ην ανυψωθήσεται και πάλιν το λάβαρον της πεσούσης Αυτοκρατορίας του. Επί τέσσαρας αιώνας ηγωνίζετο, εταλαιπωρείτο, εμάχετο ίνα επισπεύση την ημέραν ταύτην. Η ενώπιον αυτού παρουσία του Έλληνος Μονάρχου τω εφαίνετο ως εκ νεκρών ανάστασις, ως αν ηνοίχθησαν οι τάφοι των Κωνσταντίνων και ανεπήδησεν εις εξ αυτών την ανάστασιν του Γένους ευαγγελιζόμενος. Τη στιγμή εκείνη ελησμόνησεν ότι μία μόνον γωνία των Ελληνικών χωρών ηλευθερώθη· ότι αυτοί εγκατελείφθησαν εν δουλεία, ότι υφίστατο ξένη διοίκησις και ότι Τούρκοι πασάδες εκυβέρνων αυτούς. Έν έβλεπον, τον ενώπιον αυτών Βασιλέα της Ελλάδος και τρέμοντες εκ της συγκινήσεως, παραπαίοντες εκ της μέθης του πατριωτισμού ηγάλλοντο, επευφήμουν. Ο της ελληνικής ορθοδόξου Ευαγγελικής Σχολής διευθυντής Ομηρόλης δια φωνής υποτρεμούσης προσεφώνησε τον Βασιλέα Όθωνα· ο μητροπολίτης Σμύρνης επηυλόγησεν αυτόν εκφωνήσας εύγλωττον και πλήρη πατριωτισμού λόγον.
Αεροπορική Επιθεώρηση 43
Ότε όμως η “Μαδαγασκάρη” ανεχώρησεν, ότε ο Όθων συμπαραλαβών και τον αδελφόν Μαξιμιλιανόν το ύστατον δια της χειρός απεχαιρέτισε τον επί των λέμβων ζητωκραυγούντα λαόν, ότε η υπερήφανος φρεγάδα εξηφανίσθη εις το πέλαγος, ο σμυρναϊκός λαός επανέπεσεν εις την σκληράν πραγματικότητα».8 Η τουρκική αντίδραση ήρθε με καθυστέρηση αλλά ήταν έντονη. Η Υψηλή Πύλη αξίωσε από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κωνστάντιο Α΄ (τον από Σιναίου) την άμεση απομάκρυνση του Μητροπολίτου Σμύρνης. Ο Κωνστάντιος είχε μηδαμινά περιθώρια ελιγμών και αναγκάστηκε να αποστείλει στην Σμύρνη δύο επιτιμητικά έγγραφα, εκ των οποίων το πρώτο απευθυνόταν προς τον τοπικό κλήρο και το χριστεπώνυμο πλήρωμα της Εκκλησίας, το δε δεύτερο προσωπικώς προς τον Μητροπολίτη Σεραφείμ.9 Ο τελευταίος παυόταν των καθηκόντων του και εξοριζόταν στην Προύσσα. Τα γεγονότα αυτά και γενικότερα τα δεινά του αλύτρωτου ελληνισμού είχαν δημιουργήσει αναβρασμό στους ελεύθερους Έλληνες του μικρού βασιλείου. Στο εγγύς μέλλον, οι τελευταίοι θα κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια για να εκμεταλλευθούν τις περιστάσεις προκειμένου να απελευθερώσουν τους υπόδουλους αδελφούς τους. Ο Όθωνας προχώρησε στην λήψη διαφόρων φιλολαϊκών μέτρων, όπως η ίδρυση του Συμβουλίου της Επικρατείας10 και η διανομή ενός μέρους των εθνικών γαιών.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, όμως, παρουσιάστηκαν προβλήματα στην εφαρμογή τους. Από τον Νοέμβριο του 1835 έως τον Μάρτιο του 1836 ο πατέρας του Όθωνα Βασιλέας Λουδοβίκος της Βαυαρίας περιόδευσε την Ελλάδα. Αρχικώς, έγινε δεκτός με έκδηλη παγωμάρα, καθώς είχαν γίνει γνωστές οι θέσεις του εναντίον της ελευθερίας του Τύπου. Σταδιακά, όμως, κέρδισε την συμπάθεια πολλών Ελλήνων, όπως κατέδειξαν οι εκδηλώσεις κατά την αναχώρησή του, μετά από ένα τρίμηνο. Τον Μάιο του 1836, ο Όθωνας μετέβη στο Μόναχο. Πίσω στην Ελλάδα, ο Άρμανσμπεργκ κατέστη κύριος της καταστάσεως. Εκ των πραγμάτων ετέθη θέμα γάμου του Βασιλέως. Οι Μεγάλες Δυνάμεις υπεδείκνυαν νύφες της επιλογής τους. Οι Έλληνες προσέβλεπαν στον γάμο για την απόκτηση διαδόχου, ο οποίος θα ανατρεφόταν σύμφωνα με το Ορθόδοξο δόγμα. Τέλος, ο Άρμανσμπεργκ ήλπιζε ότι νεαρός ηγεμόνας θα επέλεγε μία από τις θυγατέρες του. Μάλιστα, ο Λουδοβίκος συνεβούλευσε τον υιό του να αποφύγει την συναναστροφή μαζί τους και ιδίως να μην μένει μόνος με κάποια εξ αυτών! Ο Όθωνας αψήφησε όλες τις υποδείξεις των ξένων και νυμφεύτηκε την 18χρονη Γερμανίδα πριγκίπισσα Μαρία-Αμαλία, κόρη του Μεγάλου Δούκα του Όλντενμπουργκ, την 10η / 22α Νοεμβρίου 1836. Η επιλογή του προκάλεσε την έντονη δυσαρέσκεια των Μεγάλων Δυνάμεων, ενώ έμεινε κρυφή και από την ελληνική κυ-
44 Αεροπορική Επιθεώρηση βέρνηση, γεγονός που προκάλεσε έκδηλη αμηχανία στην Αθήνα. Μολαταύτα, είχε την επικρότηση του ελληνικού λαού, ο οποίος επεφύλαξε θερμή υποδοχή στους νεονύμφους, παρά την περί του αντιθέτου προσπάθεια ορισμένων ξένων πρεσβευτών, την 2α Φεβρουαρίου 1837. Την επομένη κιόλας της επανόδου του, ο Όθωνας προχώρησε στην απόλυση του Άρμανσμπεργκ. Η πράξη του αυτή συνήντησε την επιδοκιμασία της ελληνικής κοινής γνώμης, ενώ προκάλεσε εκ νέου τις αντιδράσεις των Αγγλογάλλων. Αντικαταστάτης του ορίστηκε ο νομομαθής Ιγνάτιος φον Ρούντχαρτ. Η επιλογή του προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις της βρετανικής κυβερνήσεως κατόπιν εισηγήσεως του πρεσβευτή της στην Ελλάδα Ναυάρχου Έντμουντ Λάιονς (Edmund Lyons, 1st Baron Lyons), ο οποίος θεωρούσε τον Ρούντχαρτ «μη ελεγχόμενο», ενώ δυσαρέστησε πολλούς Έλληνες, οι οποίοι δεν ήθελαν Βαυαρό στην θέση αυτή. Ο Όθωνας προχώρησε στην κατάργηση της θέσεως του αρχιγραμματέως. Ο Ρούντχαρτ ανέλαβε καθήκοντα προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου και υπουργού Επικρατείας. Επίσης, ανέλαβε και τον χειρισμό των εξωτερικών υποθέσεων. Προχώρησε στην εισαγωγή διοικητικών μεταρρυθμίσεων, την θεμελίωση νοσοκομείων σε Αθήνα και Σπάρτη, καθώς και την ίδρυση πανεπιστημίου. Μολαταύτα, οι Βρετανοί τον υπονόμευαν και τον συκοφαντούσαν συνεχώς. Προς τούτο, υπέβαλε
Ο Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα Ναύαρχος Έντμουντ Λάιονς (1790-1858).
δις την παραίτησή του για λόγους ευθιξίας αλλά ο Όθωνας αρνήθηκε να την αποδεχθεί. Τότε, οι Βρετανοί κατέφυγαν στον Λουδοβίκο, ο οποίος συνεβούλευσε τον υιό του να μεταβάλει στάση επί του ζητήματος. Τελικώς, τον Δεκέμβριο του 1837, ο Ρούντχαρτ υπέβαλε εκ νέου την παραίτησή του και ο νεαρός ηγεμόνας την έκανε αποδεκτή. Έκτοτε, ο Βασιλεύς ανέλαβε μόνος του την εξουσία, αναθέτοντας τον χειρισμό των εξωτερικών υποθέσεων στον έως τότε πρεσβευτή της Ελλάδος στην Κωνσταντινούπολη Ζωγράφο (όπως έχει προαναφερθεί). Το Λονδίνο αντέδρασε στην επιλογή Ζωγράφου, προβάλλοντας προσκόμματα στην χορήγηση της τρίτης δόσης του δανείου, το οποίο είχαν υποσχεθεί οι Μεγάλες Δυνάμεις στην Ελλάδα με την εκλογή
Αεροπορική Επιθεώρηση 45
του Όθωνα. Επίσης, οι Βρετανοί ανεκίνησαν θέμα παραχωρήσεως Συντάγματος και προκάλεσαν (μέσω των πρακτόρων τους) σειρά εξεγέρσεων στην Ύδρα, τη Μεσσηνία και τη Μάνη. Την αυτή περίοδο, ο αγγλικός Τύπος ξεκίνησε προσωπική δυσφημιστική εκστρατεία εναντίον του νεαρού ηγεμόνα, γεγονός που τον ενόχλησε βαθύτατα, όπως προκύπτει από επιστολές προς τον πατέρα του. Το θέρος του 1839, ξέσπασε ο Β΄ Τουρκοαιγυπτιακός Πόλεμος. Οι Έλληνες ανεθάρρησαν από τις εξελίξεις και εξεγέρθησαν στην Θεσσαλία και την Μακεδονία. Ο Όθων απέστειλε ένα εθελοντικό σώμα (υπό τον Τσάμη Καρατάσο) προς βοήθεια των εξεγερμένων, αψηφώντας τις «νουθεσίες» των ξένων και δη των Βρετανών. Αντίστοιχο κίνημα ξέσπασε και στην Κρήτη. Δυστυχώς, όμως, οι Μεγάλες Δυνάμεις (με εξαίρεση την Γαλλία) αντέδρασαν και στάθηκαν στο πλευρό του Σουλτάνου. Τελικώς, όμως, ακόμη και το Παρίσι απέσυρε την υποστήριξή του προς τον Όθωνα, ο οποίος αναγκάστηκε να δηλώσει ότι η Ελλάς θα παρέμενε ουδετέρα. Την 1η / 13η Ιουλίου 1841, υπεγράφη η Σύμβαση των Στενών (η επίσημη ονομασία της είναι «Συνθήκη του Λονδίνου»), το περιεχόμενο της οποίας προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση στον ελληνισμό. Το έτος εκείνο, εξεγέρθηκαν οι Κρητικοί και ο Όθωνας πρότεινε στο Λονδίνο την εξαγορά της νήσου από την Ελλάδα. Τα οικονομικά της χώρας δεν το επέτρεπαν και
γι’ αυτό πρότεινε στο Λονδίνο όπως χρησιμοποιηθεί η δόση του δανείου των 60.000.000 φράγκων. Φυσικά, η πρότασή τους απερρίφθη διαρρήδην από τους Βρετανούς. Το μικρό ελληνικό βασίλειο αποτελούσε ήδη ένα νέο πεδίο του αγγλορωσσικού ανταγωνισμού, ο οποίος εκτεινόταν σε ολόκληρη την Ανατολή. Εξισορροπιστικό ρόλο προσπαθούσε να παίζει η Βιέννη, γεγονός το οποίο προκαλούσε περιπλοκές αλλά και την καχυποψία των υπολοίπων Μεγάλων Δυνάμεων. Μάλιστα, ο Βρετανός πρεσβευτής στην Αθήνα Λάιονς δήλωσε ξεκάθαρα στον Αυστριακό ομόλογό του Άντον φον Πρόκες - Όστεν (Anton von Prokesch - Osten): «Ελλάδα πραγματικά ανεξάρτητη είναι κάτι παράλογο. Η Ελλάδα είναι ή ρωσική ή αγγλική, και επειδή δεν μπορεί να είναι ρωσική πρέπει να είναι αγγλική…».11 Εν τούτοις, οι συσχετισμοί δεν ευνοούσαν πάντοτε την βρετανική πολιτική, ενώ και ο Όθωνας αψηφούσε συχνά τις «υποδείξεις» του Λονδίνου. Ως εκ τούτου, από καιρού εις καιρόν οι βρετανικές κυβερνήσεις πίεζαν τον Βασιλέα της Ελλάδος, ζητώντας τους τόκους του δανείου το οποίο του είχαν χορηγήσει όταν ήρθε στο ελληνικό βασίλειο. «Το δάνειον εκείνο εχρησίμευεν εκάστοτε εις την αγγλικήν κυβέρνησιν ως όπλον εναντίον του Βασιλέως Όθωνος και των υπουργών του. Οσάκις οι εν Λονδίνω ήσαν δυσαρεστημένοι δια τα ελληνικά πράγματα, οσάκις εν Αθήναις εκυβέρνων πρόσωπα απαρέσκοντα
46 Αεροπορική Επιθεώρηση
Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1791-1865).
αυτοίς, ο πρεσβευτής της Βασιλίσσης (σ.σ. της Αγγλίας) ενεφανίζετο προ των Ελλήνων υπουργών ίνα υποστηρίξη τα καταπατούμενα δήθεν δικαιώματα των πιστωτών της Ελλάδος. Και ότε δε τον Άβερδην12 διεδέξατο ο Πάλμερστον,13 ο χείριστος των εχθρών του Όθωνος, το ζήτημα του δανείου εξηκολούθει να είναι μέγα όπλον κατά της ελληνικής κυβερνήσεως, ην υπεστήριζεν απλώς ουχί άνευ δυσχερειών η γαλλική κυβέρνησις…».14 Ο Όθωνας κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια για να ανταπεξέλθει στις πιέσεις. Εφήρμοσε παντού αυστηρή οικονομία, δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα. Προσέφερε 200.000 χρυσές δραχμές ετησίως από την βασιλική χορηγία. Επίσης, προσεπάθησε να κατευνάσει το Λονδίνο, επιχειρώντας να εξομαλύνει τις σχέσεις του με την
Υψηλή Πύλη. Σημειωτέον ότι ο Ζωγράφος είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη προς διαπραγμάτευση διμερούς συνθήκης, τον Νοέμβριο του 1839. Τελικώς, αυτή υπεγράφη τον Μάρτιο του επομένου έτους αλλά προκάλεσε έντονες λαϊκές αντιδράσεις στην Ελλάδα. Η κυβέρνηση αρνήθηκε να την επικυρώσει και ο Ζωγράφος παραιτήθηκε. Ο Σουλτάνος εξεδήλωσε την αγανάκτησή του και ελήφθησαν μέτρα κατά όσων Ελλήνων διαβιούσαν στην οθωμανική επικράτεια. Ο Όθωνας ευρέθη πιεζόμενος απ’ όλες τις κατευθύνσεις. Επεχείρησε να προσεγγίσει το Λονδίνο, ανεκάλεσε τον Μαυροκορδάτο από το εξωτερικό και του έδωσε εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως. Ο Μαυροκορδάτος έθεσε όρους, οι οποίοι έγιναν αποδεκτοί. Ύστερα από λίγο, όμως, παραιτήθηκε. Το αξίωμα του πρωθυπουργού κατέλαβε ο αρχηγός του γαλλικού κόμματος Δημήτριος Χρηστίδης, ο οποίος εκυβέρνησε με σύνεση κατά την προσεχή διετία (Αύγουστος 1841 – Σεπτέμβριος 1843). Στα αξιοσημείωτα γεγονότα είναι η έναρξη λειτουργίας της Εθνικής Τραπέζης, τον Ιανουάριο του 1842. Κατά την περίοδο εκείνη, κυριαρχούσε πλήρως στο πολιτικό σκηνικό το γαλλικό κόμμα, αν και αρκετά στελέχη του απεσκίρτησαν σταδιακά. Η αντιπολίτευση ήταν ανομοιογενής. Τα νήματα κινούσαν η αγγλική και η ρωσική πρεσβεία. Τον Σεπτέμβριο του 1843, κατά παράδοξο τρόπο, η πολιτική των πρεσβευτών των τριών Μεγάλων Δυ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 47
νάμεων συνέκλινε στην ανάγκη «σωφρονισμού» του Βασιλέως, ο οποίος έδειχνε σημεία ανεξαρτησίας και ελευθερίας βουλήσεως. Τα κόμματα και οι άνθρωποι των ξένων πρεσβειών καλλιεργούσαν το αντιδυναστικό κλίμα. Η παραχώρηση συντάγματος προβαλλόταν ως πανάκεια προς τις άμαθες μάζες. Ταυτόχρονα, οι περισσότερες τάξεις ήλπιζαν ότι θα ευνοηθούν από μία αλλαγή του προσώπου του βασιλέως ή τουλάχιστον από τον περιορισμό της εξουσίας του. Οι κυβερνήσεις των τριών Δυνάμεων, οι οποίες είχαν θέσει υπό την «προστασία» τους το νεοσύστατο ελληνικό βασίλειο, απαίτησαν με εκβιαστικό τρόπο την καταβολή των τοκοχρεωλυσίων του αρχικού δανείου, το οποίο είχαν παραχωρήσει στη χώρα με την έλευση του Όθωνα. Εξέφραζαν δε την απαίτησή τους κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να καταστήσουν φανερό ότι στόχευαν εναντίον του νεαρού ηγεμόνα. Η κυβέρνηση των Αθηνών αδυνατούσε να ικανοποιήσει το αίτημα αυτό. Προς τούτο, υπέγραψε μία ετεροβαρή συμφωνία, η οποία την υπεχρέωνε στη λήψη αντιδημοφιλών μέτρων στο εσωτερικό της χώρας, όπως π.χ. την αναστολή της καταβολής των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων ή την περικοπή μέρους αυτών. Αυτό ενέτεινε το (εν πολλοίς δικαιολογημένο) κλίμα δυσαρέσκειας που είχε ήδη δημιουργηθεί μεταξύ των Ελλήνων για τον παραγκωνισμό τους από τους Βαυαρούς, οι οποίοι ασκούσαν συγκεντρωτική πολι-
τική. Υπήρχε, όμως, και το αντεπιχείρημα ότι δεν υπήρχαν πολλοί Έλληνες που να πληρούσαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για δημόσιες θέσεις, ενώ η πρόσληψη Έλληνα προκαλούσε την δυσαρέσκεια πολύ περισσότερων. Σιγά σιγά, λοιπόν, εξυφάνθηκε μία συνωμοσία, στην οποία έλαβαν μέρος διάφοροι πολιτικοί παράγοντες. Σε αυτήν, εμυήθησαν και στρατιωτικοί, όπως ο διοικητής της ίλης του ιππικού Συνταγματάρχης Δημ. Καλλέργης, καθώς και ο ανώτερος αξιωματικός του Ιππικού Ιωάν. Ταμπακόπουλος, ο οποίος κατείχε σημαντική θέση στην φρουρά του Όθωνα.15 Καθοριστικό ρόλο, όμως, έπαιξε ο αγωνιστής (και επιφανές στέλεχος της αντιπολιτεύσεως) Ιωάννης Μακρυγιάννης, ο οποίος ευρίσκετο υπό αστυνομική επιτήρηση αλλά κατόρθωσε να ξεφύγει. Τέλος, υπήρχε και ο απλός λαός, ο οποίος πίστευε ότι «ο Σύνταγμας» (όπως ελέγετο χαρακτηριστικά) αποτελούσε πανάκεια και θα έλυνε δια μιας όλα του τα προβλήματα. Το αναίμακτο κίνημα (ή «επανάσταση», όπως κατά βάση ονομάζεται) της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 επεκράτησε και ο Όθωνας υπεσχέθη να μεριμνήσει για την παραχώρηση συντάγματος. Εν τούτοις, ο Καλλέργης αρνήθηκε να διατάξει την επάνοδο των ανδρών του στους στρατώνες, έως ότου ο Βασιλεύς και το Συμβούλιο της Επικρατείας αποφανθούν επί του αιτήματος για την παραχώρηση συντάγματος. Το Συμβούλιο της Επικρατείας συνεβούλευσε τον Όθωνα να συναινέσει εντός 30 ημε-
48 Αεροπορική Επιθεώρηση
Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Διακρίνεται έφιππος ο Δημήτριος Καλλέργης (Συλλογή Λ. Ευταξία, Αθήνα).
ρών. Ο Βασιλεύς ηθέλησε να λάβει τη γνώμη και των πρεσβευτών των Μεγάλων Δυνάμεων αλλά ο Καλλέργης του το απαγόρευσε. Αρχικώς, ο Όθωνας σκέφθηκε να παραιτηθεί του θρόνου αλλά κατόπιν συναίνεσε. Η απόφασή του προκάλεσε την δυσφορία των ανακτορικών κύκλων της Βαυαρίας. Τελικώς, συνεκροτήθη εθνοσυνέλευση, στην οποία σύντομα ξέσπασαν έντονες αντεγκλήσεις μεταξύ των πληρεξουσίων. Οι τελευταίοι αναλώθηκαν σε ατέρμονες συζητήσεις και διαπληκτισμούς, χρονοτριβώντας στην εκπλήρωση του κύριου έργου τους. Παραδόξως, λύση στο αδιέξοδο
έδωσε ο ίδιος ο Βασιλεύς, ο οποίος έθεσε χρονικό περιθώριο για τον τερματισμό των εργασιών της, απειλώντας με παραίτηση. Ο Καλλέργης και οι συν αυτώ αξίωσαν την απονομή μεταλλίων στους πρωτεργάτες του κινήματος. Επίσης, ζήτησαν από τον Όθωνα να υπογράψει διάταγμα με το οποίο η 3η Σεπτεμβρίου εκηρύσσετο εθνική εορτή. Οι ενέργειες αυτές εξόργισαν τον Όθωνα και δεν συνέβαλαν στην εξομάλυνση της καταστάσεως. Λίγο μετά, ο Τσάρος ανεκάλεσε τον πρεσβευτή του στην Αθήνα Κατακάζυ σε ένδειξη αποδοκιμασίας για τη στάση του την 3η Σεπτεμβρίου.
Αεροπορική Επιθεώρηση 49
Τελικώς, την 18η Μαρτίου 1844, εψηφίσθη το πρώτο σύνταγμα του ελληνικού βασιλείου. Ο ηγεμόνας διετήρησε την εκτελεστική του εξουσία και μοιραζόταν μαζί με την Βουλή και την Γερουσία –της οποίας τα μέλη όριζε ο ίδιος- τη νομοθετική. Ήταν ο ανώτατος άρχοντας του κράτους: επικύρωνε νόμους, απένεμε βαθμούς στρατιωτικών, διόριζε και έπαυε δημοσίους υπαλλήλους. Δώδεκα ημέρες αργότερα, ύστερα από την άρνηση του Κωλέττη, εσχηματίσθη κυβέρνηση μόνον από στελέχη του αγγλικού κόμματος, με επικεφαλής τον Μαυροκορδάτο, η οποία παραιτήθηκε λίγο αργότερα. Η ανεπάρκειά της έγινε αντιληπτή εξ αρχής και κατέστη πρόδηλη με την ανικανότητά της να καταστείλει τις τοπικές εξεγέρσεις, οι οποίες ξέσπασαν στην Ακαρνανία και τη Μάνη. Οι Βαυαροί απεμακρύνθησαν των στρατιωτικών και πολιτικών θέσεών τους. Στους Έλληνες (λαό και κράτος) παρεδόθησαν οι λειτουργίες του πολιτεύματος, γεγονός που δεν ήταν δυνατόν να έχει άμεσα τα αναμενόμενα θετικά αποτελέσματα λόγω της μη προετοιμασίας κατανόησης της εφαρμογής τους. Η πολιτική διαμάχη, η οποία ελάμβανε τις διαστάσεις εμφύλιου σπαραγμού σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, είτε βουλευτική είτε δημοτική, είχε ως αποτέλεσμα την χρόνια κακοδαιμονία της χώρας. Τα επόμενα έτη, επιδεινώθηκαν ραγδαία οι ελληνοβρετανικές σχέσεις. Ο Λάιονς προσπαθούσε να αξιοποιήσει κάθε
Ο πρωταγωνιστής των γεγονότων της περιόδου Δημήτριος Καλλέργης (1803-1867).
ευκαιρία για να ασκήσει πίεση στις ελληνικές κυβερνήσεις, όταν αυτές ακολουθούσαν πολιτική την οποία ο ίδιος δεν ενέκρινε. Μάλιστα, σε αυτόν έχει αποδοθεί η όξυνση του ζητήματος το οποίο ανέκυψε με τον ελληνικής καταγωγής πρεσβευτή του Σουλτάνου στην Αθήνα Κωστάκη Μουσούρο μπέη.16 Ο τελευταίος γνώριζε το πόσο λεπτή ήταν η θέση του (καθώς ήταν ελληνικής καταγωγής) και συχνά υπερέβαλλε για να πείσει τον Σουλτάνο ότι δεν ευνοούσε τους Έλληνες. Στις αρχές του 1847, ο υπασπιστής του Όθωνα Τσάμης Καρατάσος ζήτησε από την τουρκική πρεσβεία στην Αθήνα να του επικυρώσει το
50 Αεροπορική Επιθεώρηση διαβατήριό του, προκειμένου να επισκεφτεί την Κωνσταντινούπολη. Ο Μουσούρος αρνήθηκε, προβάλλοντας ως επιχείρημα τις απόπειρες του Καρατάσου όπως ξεσηκώσει τους Μακεδόνες, κατά το παρελθόν. Η άρνηση αυτή εσήμαινε και προσβολή για το πρόσωπο του Βασιλέως της Ελλάδος, την οποία ο Όθωνας δεν επρόκειτο να αφήσει αναπάντητη. Δύο ημέρες αργότερα, συνήντησε τον Μουσούρο στα Ανάκτορα στον επίσημο χορό ο οποίος διδόταν επ’ ευκαιρία του νέου έτους. Ο Βασιλεύς εστράφη προς τον Μουσούρο και του είπε στα γαλλικά (επίσημη γλώσσα της διπλωματίας επί μακρόν) : «J’ esperais, monsieur le minister, que vous auriez eu plus d’ egards pour moi» (Ήλπιζα, κύριε πρεσβευτά, ότι ο Βασιλεύς της Ελλάδος
ήξιζε περισσοτέρου σεβασμού, από εκείνον τον οποίον εδείξατε). Κατόπιν, έστρεψε τα νώτα του και απομακρύνθηκε επιδεικτικά. Ήταν η σειρά του Μουσούρου να νιώσει προσβεβλημένος και απεχώρησε οργισμένος, κατόπιν υποδείξεως του Λάιονς.17 Μάλιστα, αυτός τον συνεβούλεψε να συντάξει μία αιχμηρή διακοίνωση, στην οποία κατηγορούσε ανοικτά τον πρωθυπουργό Κωλέττη. Λίγο μετά, η Υψηλή Πύλη αξίωσε από την ελληνική κυβέρνηση την έκφραση δημόσιας συγγνώμης προς τον Μουσούρο. Ο Κωλέττης απέρριψε το αίτημα αυτό και ο πρεσβευτής του Σουλτάνου εγκατέλειψε την ελληνική επικράτεια (την 3η Φεβρουαρίου 1847). Η Αθήνα ανεκάλεσε τον πρεσβευτή της στην Πόλη Εμμανουήλ Αργυρόπουλο (την 30η Μαρτίου). Ταυτό-
Σκίτσο που αναπαριστά την εορτή που διοργάνωσε ο Καλλέργης προς τιμήν των δυνάμεων κατοχής στον Παρθενώνα, την 22α Ιουνίου 1854. Εδημοσιεύθη στην εφημερίδα London Illustrated News (ιδιωτικό αρχείο).
Αεροπορική Επιθεώρηση 51
χρονα, ο Βρετανός πρεσβευτής αξίωνε την αποπληρωμή των τόκων του δανείου, ενώ κατηγορούσε τον (γαλλόφιλο) Κωλέττη για άστοχους χειρισμούς στην υπόθεση Μουσούρου.18 Ο Σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ Α΄, ακολουθώντας τις προτροπές των Βρετανών, προχώρησε στην πλήρη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με το ελληνικό βασίλειο και ανεκάλεσε τα διαπιστευτήρια όλων των Ελλήνων προξένων στην οθωμανική επικράτεια. Τελικώς, παρενέβη ο Τσάρος Νικόλαος Α΄ και το ζήτημα διευθετήθηκε, μάλλον ευνοϊκά για τους Τούρκους, δίχως όμως να ταπεινωθεί η Ελλάδα (τον Φεβρουάριο του 1848). Τον Μάρτιο του 1849, ο διαβόητος Λάιονς επανέφερε το ζήτημα της προσαρτήσεως της Ελαφονήσου και της Σαπιέντζας στην υπό βρετανικό έλεγχο ευρισκόμενη «Επτάνησο Πολιτεία», προκαλώντας τις αντιδράσεις όλων των Ελλήνων. Τον επόμενο μήνα (κατά την εορτή του Πάσχα), έλαβε χώρα το επεισόδιο Πατσίφικο. Ο Βρετανός υπήκοος (εβραϊκού θρησκεύματος) Δαβίδ Πατσίφικο ισχυρίστηκε ότι η οικία του υπέστη τεράστιες ζημιές κατά την τέλεση του εθίμου «του καψίματος του Ιούδα» και ζήτησε την διπλωματική αρωγή της βρετανικής κυβερνήσεως. Το Λονδίνο αξίωσε την καταβολή υπέρογκης αποζημιώσεως, η Αθήνα, όμως, αρνήθηκε έως ότου αποφανθεί επί του θέματος η Δικαιοσύνη. Την 3η Ιανουαρίου 1850, τα βρετανικά πλοία του Ναυάρχου Ουΐλλιαμ Πάρκερ (Sir William Parker, 1st Baronet of
Shenstone) απέκλεισαν τον Πειραιά και τους σημαντικότερους ελληνικούς λιμένες, προχωρώντας και στην κατάσχεση του φορτίου εμπορικών σκαφών. Σημειωτέον ότι ο ναυτικός αποκλεισμός δεν αφορούσε μόνον την υπόθεση Πατσίφικο, καθώς το Λονδίνο απαιτούσε την καταβολή αποζημιώσεως για έξι πλοία τα οποία είχαν πέσει θύματα πειρατών, για δύο κακοποιημένους στον Πύργο Επτανησίους και για τον αγρό του Σκωτσέζου Τζωρτζ Φίνλεϋ (George Finlay), ο οποίος είχε συμπεριληφθεί εντός των ορίων του Βασιλικού Κήπου των Αθηνών. Ο Όθωνας και η κυβέρνηση του Αντ. Κριεζή κράτησαν σθεναρή στάση, ενώ ο ελληνικός λαός επέδειξε χαρακτηριστική καρτερία. Τότε, παρανέβησαν η Αγία Πετρούπολη και το Παρίσι, των οποίων τα οικονομικά συμφέροντα είχαν πληγεί. Μάλιστα, ο Γάλλος πρεσβευτής απεχώρησε από το Λονδίνο. Τελικώς, ορίστηκε διεθνής επιτροπή επιδιαιτησίας, η οποία επεδίκασε στον Πατσίφικο 3.750 δρχ (ενώ αυτός διεκδικούσε 886.736 δρχ.). Επίσης, η Αθήνα έλαβε πίσω το υπόλοιπο ποσόν εκ 330.000 δραχμών που είχε εν τω μεταξύ καταθέσει σε βρετανική τράπεζα δίκην εγγυήσεως, προς άρση τουλάχιστον του αποκλεισμού. Επηκολούθησαν τρία χρόνια σχετικής ηρεμίας. Επρόκειτο για την γαλήνη προ της καταιγίδος. Κατά τα έτη αυτά, δύο μόνον γεγονότα υπήρξαν αξιοσημείωτα. Τον Ιούλιο του 1850, το Πατριαρχείο ανεγνώρισε το αυτοκέφαλο της Ελλαδικής Εκ-
52 Αεροπορική Επιθεώρηση
Σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ (1823-1861) (ιδιωτικό αρχείο).
κλησίας. Τον Ιούνιο του 1852, η Βουλή εψήφισε τον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος. Επηκολούθησε η θυελλώδης τετραετία 1853-1856. Έχει γραφεί ότι «το διάστημα της τριετίας 1853-1856 υπήρξεν ίσως η πλέον δραματική περίοδος εις την ιστορίαν των πρώτων Βασιλέων της Ελλάδος».19 Την εποχή αυτή η Ευρώπη συγκλονίστηκε από τον Κριμαϊκό Πόλεμο, ο απόηχος του οποίου έφθασε μέχρι το μικρό ελληνικό βασίλειο. Από τις αρχές του 1853, επικρατούσε μεγάλη ένταση μεταξύ των Ορθοδόξων και των Καθολικών στα Ιεροσόλυμα εξαιτίας της αμφισβήτησης από μέρους των δεύτερων του δικαιώματος κατοχής των κλειδιών του Ιερού Ναού της Αγίας Σκέπης στη Βηθλεέμ. Ταυτόχρονα, ανέκυψε κι άλλο ζή-
τημα σχετικά με την πιθανή τοποθέτηση ασημένιου άστρου στο ιερό. Σύντομα, η διαφωνία οδήγησε σε βίαιες συγκρούσεις, στις οποίες έχασαν τη ζωή τους αρκετοί Ορθόδοξοι. Η περιοχή ανήκε στην οθωμανική επικράτεια και ο Σουλτάνος (Αμπντούλ Μετζίτ Α΄), ευφυώς σκεπτόμενος, απέφυγε να αναμειχθεί στη διαφορά μεταξύ των «αλλοπίστων». Αντιθέτως, ο θάνατος τόσων Ορθοδόξων παρεκίνησε τον Τσάρο Νικόλαο Α΄ να παρέμβει. Την περίσταση θέλησε να εκμεταλλευτεί και ο Ναπολέων Γ΄, ο οποίος είχε προσφάτως ανακηρυχθεί αυτοκράτορας των Γάλλων, προκειμένου να ισχυροποιήσει εκ νέου τη χώρα του. Κατόπιν, έλαβαν χώρα άστοχοι διπλωματικοί χειρισμοί εκ μέρους όλων σχεδόν των εμπλεκομένων.20 Τελικώς, την 8η / 23η Οκτωβρίου 1853, ο Αμπντούλ Μετζίτ κήρυξε τον πόλεμο κατά των Ρώσων, ενώ το ίδιο έπραξαν και οι Αγγλογάλλοι, την 27η Μαρτίου 1854. Η επιδείνωση των ρωσοτουρκικών σχέσεων το 1853 προκάλεσε συγκίνηση σε όλο τον ελληνισμό. Άλλωστε, το έτος εκείνο συμπληρώνονταν 400 χρόνια από την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και κυκλοφορούσαν διάφορες «προφητείες» για την απελευθέρωσή της. Το κλίμα αυτό έσπευσε να ενισχύσει η Ρωσία, προβάλλοντας τον θρησκευτικό χαρακτήρα της πολιτικής της. Ο Τσάρος ισχυριζόταν ότι προάσπιζε τα μακραίωνα συμφέροντα των Ορθοδόξων στους Αγίους Τόπους. Πράκτορες των Ρώσων έκαναν λόγο για νέα σταυ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 53
ροφορία, η οποία στρεφόταν τόσο εναντίον των αλλοπίστων όσο και κατά των αλλοδόξων. Η ρωσική διπλωματία αποσιωπούσε τη φιλοτουρκική πολιτική που ακολούθησε κατά το τότε πρόσφατο παρελθόν και ζητούσε την βοήθεια των Ελλήνων. Μάλιστα, ο πρίγκιπας Μενσικώφ συναντήθηκε με τον Έλληνα πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη Ανδρέα Μεταξά (πρώην αρχηγό του φιλορωσικού κόμματος στην Ελλάδα) προκειμένου να συζητήσουν τις προοπτικές για την ανάληψη κοινής δράσεως εναντίον των Τούρκων. Το περιεχόμενο των συνομιλιών αυτών διέρρευσε στην ελληνική κοινή γνώμη, η οποία ετάχθη αναφανδόν υπέρ της ευοδώσεως του σχεδίου. Τα αισθήματα αυτά συμμεριζόταν και το βασιλικό ζεύγος της Ελλάδος, το οποίο δεν έχανε την ευκαιρία να διατρανώνει την επιθυμία του για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων. Ο Όθωνας ανέλαβε προσωπικά την εποπτεία για τη συγκέντρωση χρημάτων. Απέστειλε προς τον αδελφό του Μαξιμιλιανό (Βασιλέα της Βαυαρίας) επιστολή, ζητώντας του χρήματα για την αγορά όπλων. Ο Μαξιμιλιανός ήθελε να συνδράμει τον αδελφό του αλλά οι Γάλλοι (που διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τους Βαυαρούς) άσκησαν φορτικές πιέσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο Μαξιμιλιανός προσπάθησε να κερδίσει χρόνο, καθώς οι γαλλικές πιέσεις έφθασαν τα όρια του ανοικτού εκβιασμού. Ο Όθωνας του απηύθυνε νέα έκκληση, επι-
καλούμενος το χριστιανικό χρέος για την αντιμετώπιση των αλλοπίστων. Ταυτόχρονα, ο Έλληνας Βασιλεύς εστράφη προς τον εξάδελφό του Αυτοκράτορα της Αυστρίας Φραγκίσκο-Ιωσήφ, ο οποίος, όμως, προσπαθούσε να διατηρήσει τις ισορροπίες μεταξύ των δύο στρατοπέδων. Προς τούτο, ο Αυστριακός ηγεμόνας απέφυγε να ενθαρρύνει τον Όθωνα. Αντιθέτως, η μητέρα του Αρχιδούκισσα Σοφία τον διαβεβαίωσε ότι η Αυστρία αντιμετώπιζε θετικά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό βασίλειο. Κατά το αμέσως προσεχές διάστημα, οι Ρώσοι προσέφεραν χρήματα για τον εκσυγχρονισμό του Ελληνικού Στρατού (ο οποίος αριθμούσε μόλις 10.000 άνδρες), αποβλέποντας σε δραστηριοποίησή του στα νώτα των Τούρκων. Στην Αθήνα και σε πολλές άλλες πόλεις συνεστήθησαν μυστικές οργανώσεις, ενώ άρχισε και η συγκέντρωση χρημάτων για την πολεμική προπαρασκευή. Ο (φιλορωσικός κυρίως) Τύπος καλούσε τους Έλληνες να συνδράμουν ενεργά την ομόδοξη Ρωσία προκειμένου να λάβει «σάρκα και οστά» η Μεγάλη Ιδέα. Σταδιακά, όλο και περισσότεροι έσπευδαν να καταταγούν στα υπό σύσταση ανταρτικά τμήματα, ενώ οι Έλληνες του εξωτερικού κινητοποιήθηκαν προς ενημέρωση της διεθνούς κοινής γνώμης. Επίσης, δεκάδες Κρητικοί και Επτανήσιοι κατετάγησαν εθελοντικά στα ανταρτικά σώματα, δίνοντας τον χαρακτήρα πανελληνίου ξεσηκωμού στην εξέγερση. Επι-
54 Αεροπορική Επιθεώρηση πλέον, επετράπη σε αρκετούς φυλακισμένους να «αποδράσουν» υπό τον όρο της μετάβασής τους στα σύνορα, για να συνδράμουν στον απελευθερωτικό αγώνα.21 Συνολικά, 6.000 περίπου εθελοντές διέβησαν τη μεθόριο. Ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε στην Αθήνα είναι και το εξής περιστατικό. Τις ημέρες εκείνες, στην πρωτεύουσα παιζόταν η όπερα του Τζιουζέπε Βέρντι «Οι Λομβαρδοί στην Α΄ Σταυροφορία». Ο σκηνοθέτης αντικατέστησε το ερυθρόλευκο λάβαρο των Σταυροφόρων με την ελληνική σημαία. Στο τέλος δε της παραστάσεως, ένα ανυψωτικό μηχάνημα (το οποίο ευρίσκετο όπισθεν της σκηνής) τοποθετούσε ένα στέμμα με τα αρχικά του Όθωνος πάνω σε ένα άγαλμα. Ο Έλληνας ηγεμόνας, ο οποίος παρηκολούθησε στην παράσταση, ενθουσιάστηκε, ενώ οι θεατές χειροκροτούσαν όρθιοι επί ώρα. Επισήμως, η Ελλάδα δεν θα τασσόταν στο πλευρό των Ρώσσων, καθώς ο Όθων δεν επιθυμούσε περαιτέρω επιδείνωση των ήδη κλονισμένων σχέσεών του με τους Αγγλογάλλους. Υπενθυμίζεται ότι η Αγγλία και η Γαλλία είχαν κατοχυρώσει (μαζί με τη Ρωσία) τον ρόλο του προστάτη του μικρού ελληνικού βασιλείου. Εν τούτοις, η Αθήνα θα υπεδαύλιζε την αναταραχή στον βαλκανικό νότο της οθωμανικής επικράτειας μέσω της αποστολής εθελοντών, οι οποίοι θα εξήγειραν το ελληνικό στοιχείο της ευρύτερης περιοχής. Πολλοί αξιωματικοί υπέβαλαν εικονικά τις παραιτήσεις τους και έσπευσαν προς την Ήπειρο, τη Θεσσαλία
Θεόδωρος Γρίβας (1797-1862).
και τη Μακεδονία για να οργανώσουν επαναστατικά κινήματα. Τον Ιανουάριο του 1854, εξηγέρθη η Ήπειρος. Οι επαναστάτες υπό τον Θεόδωρο Γρίβα κατέλαβαν αμαχητί το Μέτσοβο, ενώ η εξέγερση επεκτάθηκε στην ευρύτερη περιοχή από το Κομπότι μέχρι τα Ιωάννινα. Οι Έλληνες της Ηπείρου ύψωσαν τη δική τους σημαία, η οποία ήταν κυανή με λευκό σταυρό. Πάνω της είχαν κεντηθεί οι φράσεις «Εν τούτω Νίκα» και «Ελευθερία ή Θάνατος». Δυστυχώς, οι εξεγερμένοι δεν ήταν καλώς οργανωμένοι και δεν κατάφεραν να καταλάβουν την Άρτα. Οι Τούρκοι αναδιοργανώθηκαν και ο Σουλτάνος απέ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 55
στειλε ισχυρές δυνάμεις στην περιοχή, οι οποίες κατενίκησαν τους Έλληνες στη μάχη του Πέτα. Έκτοτε, το επαναστατικό κίνημα στην περιοχή της Ηπείρου έφθινε. Την ιδία περίοδο, το ελληνικό στοιχείο στη Δυτική Μακεδονία και την Θεσσαλία ευρίσκετο σε αναβρασμό. Σύντομα, συνεκροτήθη ανταρτικό σώμα αποτελούμενο από 300 άνδρες υπό την ηγεσία του Θεόδωρου Ζιάκα. Οι άνδρες αυτοί εισήλθαν στην Θεσσαλία, όπου συνήψαν φονικές μάχες με τους Τούρκους, τον Μάρτιο του έτους εκείνου. Αργότερα, επανέκαμψαν στη Μακεδονία και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή των Γρεβενών και της Κοζάνης. Την 10η Μαΐου, οι αντάρτες νίκησαν τους Τούρκους στη Δημηνίτσα. Οι τελευταίοι, όμως, έλαβαν σκληρά μέτρα κατά του τοπικού πληθυσμού και συγκέντρωσαν πολυάριθμα στρατεύματα στην περιοχή, τα οποία κατόρθωσαν να καταστείλουν την εξέγερση. Στην ανατολική Θεσσαλία, οι εξεγερμένοι (υπό την ηγεσία του υπασπιστού του Όθωνα Χριστοδούλου Χατζηπέτρου) κατόρθωσαν να νικήσουν περίπου 6.000 Τούρκους, την 9η Μαΐου. Τον Ιούνιο, συνήφθη η διήμερη φονική μάχη στην περιοχή Πηνειού-Καλαμπάκας. Έκτοτε, ο εχθρός συγκέντρωσε ισχυρές δυνάμεις στην περιοχή και η εξέγερση σταδιακά κατεστάλη. Κατά το α΄ εξάμηνο του 1854, ξεσηκώθηκαν πολλοί κάτοικοι του Ολύμπου και της Χαλκιδικής. Στη Σιθωνία, είχαν αποβιβαστεί 1.100 άνδρες με επικεφαλής τον παλαίμαχο αγωνιστή Τσάμη Καρα-
τάσο, ο οποίος κατείχε πλέον το αξίωμα του υπασπιστή της Βασιλίσσης Αμαλίας. Αρχικώς, οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν και οι Έλληνες εσημείωσαν κάποιες, τοπικού χαρακτήρος, νίκες. Σύντομα, όμως, η πρωτοβουλία των κινήσεων περιήλθε στα χέρια των Τούρκων, οι οποίοι ενίσχυσαν τις απομονωμένες φρουρές. Ακολούθως, ισχυρές εχθρικές δυνάμεις εξαπολύθηκαν εναντίον του σώματος του Καρατάσου. Πλέον των 6.500 Τούρκων περικύκλωσαν την προαναφερθείσα ομάδα κοντά στην Ιερισσό. Περί τα τέλη Μαΐου, ο Καρατάσος διέταξε τον διασκορπισμό των ανδρών του για να γλιτώσουν τη ζωή τους. Στην Αθήνα, η συντριπτική πλειοψηφία αξιωματούχων και λαού ήταν πεπεισμένη για το δίκαιο του αγώνα και την τελική ευόδωσή του. Στον Τύπο είχε δημοσιευθεί η προκήρυξη του Σπυρίδωνος Καραϊσκάκη (υιού του ήρωα του 1821), η οποία είχε συνεγείρει τον λαό. Το κλίμα της εποχής αποδίδει ανάγλυφα ένα δημοσίευμα της εφημερίδος Ταχύπτερος Φήμη, της 30ης Ιανουαρίου 1854. «Μέγας ενθουσιασμός επικρατεί μεταξύ του λαού της πρωτευούσης… Πανταχού, όπου κι αν στρέψει τις το βλέμμα, δεν βλέπει και δεν ακούει παρά μόνον θούρια άσματα και πολεμικάς ετοιμασίας. Τα οπλοποιεία ευρίσκονται εις αδιάκοπον κίνησιν. Εις τας οδούς η νεολαία ζητωκραυγάζει ακαταπαύστως. Ο λαός ηλεκτρίσθη τόσον, ώστε ουδέ καν λόγος πλέον γίνεται περί των κατά τον Δούναβιν κολοσσιαίων ρωσικών δυνά-
56 Αεροπορική Επιθεώρηση μεων». Ελάχιστοι πήγαν κόντρα στο ρεύμα, εκτιμώντας ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν αρκούντως ισχυρή τόσο στρατιωτικώς όσο και πολιτικώς για να ηττηθεί από ένοπλα σώματα. Αυτοί ήταν πολιτικοί που ανήκαν και στα τρία κόμματα (αγγλικό, γαλλικό και ρωσικό). Μάλιστα, οι τελευταίοι συνέστησαν ανοικτά στον Όθωνα να μην παρασυρθεί από το κλίμα που καλλιεργούσαν τεχνηέντως οι ομοϊδεάτες τους και η ρωσική πρεσβεία των Αθηνών. Το βασιλικό ζεύγος, όμως, είχε ενστερνιστεί πλήρως τη «Μεγάλη Ιδέα» και θεωρούσε τις «συμβουλές» αυτές προϊόν σκοπιμοτήτων. Αξιομνημόνευτος ήταν ο διάλογος που είχαν στη Γερουσία τα μέλη της Κωνσταντίνος Κανάρης και Αντώνιος Κριεζής. Ήταν και οι δύο παλαίμαχοι ήρωες της Επαναστάσεως του 1821, έχοντας επιτύχει σημαντικά κατορθώματα εναντίον των Τούρκων στη θάλασσα. Επιπλέον, ο Κριεζής είχε διαδεχθεί τον Κανάρη στην πρωθυπουργία, την 12η Δεκεμβρίου 1849. -Κανάρης: Τρέμω, κύριοι γερουσιασταί. -Κριεζής: Θαυμάζω να ακούω τον γενναίο Κανάρη να λέει ότι τρέμει. -Κανάρης: Τρέμω τώρα, δια να μην τρέμω υστερότερα. Οι προαναφερθείσες ενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως κατά το 1853 προκάλεσαν τη δυσφορία των Αγγλογάλλων, οι οποίοι θεωρούσαν ότι οφείλονταν σε δά-
κτυλο της Ρωσίας. Οι πρεσβευτές των κυβερνήσεων της Αγγλίας και της Γαλλίας στην Αθήνα Σερ Τόμας Ουάς (Ουάις (Sir Thomas Wyse) και Βαρώνος Αλεξάντρ Φορθ-Ρουέν (Alexandre Forth - Rouen) αντιστοίχως υπέβαλαν διαβήματα μετά τη μετακίνηση των ελληνικών στρατευμάτων προς τη μεθόριο. Η κυβέρνηση προτίμησε να τα αγνοήσει, αφού οι ενέργειές της δεν συνιστούσαν παραβίαση της ουδετερότητος. Επιπλέον, ο Βασιλεύς εγκατέλειψε την ιδέα να μεταβεί προσωπικά στα σύνορα και να ηγηθεί της εξεγέρσεως των υπόδουλων Ελλήνων μετά από την απειλή τεσσάρων υπουργών ότι θα παραιτούντο της κυβερνήσεως. Αντιθέτως, η Αμαλία τον ενθάρρυνε ανοικτά να ηγηθεί της εξεγέρσεως. Μάλιστα, όταν ο υπουργός Δικαιοσύνης Σπυρίδων Πήλικας μίλησε ξεκάθαρα στον Βασιλέα για τους κινδύνους που συνεπαγόταν για το έθνος και τον ίδιο προσωπικά ένα τέτοιο εγχείρημα, η Βασίλισσα παρενέβη, λέγοντας: «Οι Έλληνες της ελευθέρας Ελλάδος, κύριε υπουργέ, οφείλουν να συνεχίσουν το έργον των πατέρων των. Ο δε Βασιλεύς της Ελλάδος είναι υποχρεωμένος να υποβληθεί εις οιανδήποτε θυσίαν και μέχρις αυτής ακόμη της ζωής του». Πάντως, o Όθωνας επεκρότησε την απόφαση πολλών αξιωματικών της φρουράς του όπως αναχωρήσουν για τις σκλαβωμένες περιοχές. Μάλιστα, έσπευσε να αποχαιρετήσει προσωπικώς τους αξιωματικούς αυτούς, δείχνοντας ξεκάθαρα την
Αεροπορική Επιθεώρηση 57
βούλησή του. Κατά το α΄ τρίμηνο του 1854, οι στρατιωτικές επιτυχίες των εξεγερμένων διαδέχονταν η μία την άλλη, προκαλώντας τα συνεχή διαβήματα των πρεσβευτών των Αγγλογάλλων. Μάλιστα, οι πρόξενοι των δύο αυτών χωρών στα Ιωάννινα αξίωσαν από τους επαναστάτες να διακόψουν την προέλασή τους! Επιπλέον, διεκήρυξαν σε όλους τους τόνους ότι ουδεμία μεταβολή των συνόρων θα εγένετο αποδεκτή. Την 26η Φεβρουαρίου, ο Ναπολέων απέστειλε και μία επιστολή στον Όθωνα, η οποία ανέφερε, μεταξύ άλλων, τα εξής: Μεγαλειότατε Αδελφέ μου, Η ειλικρινής φιλία την οποίαν τρέφω δια την Μεγαλειότητά Σας και το καλοκάγαθον ενδιαφέρον το οποίον η Γαλλία πάντοτε επέδειξε δια το ελληνικόν έθνος μου δίδουν το δικαίωμα ν’ αποκαλύψω εις Υμάς τας ειλικρινείς μου σκέψεις… Θα ελυπούμην… εάν η Ελλάς ερριψοκινδύνευε τας τύχας της, προκαλούσα ταραχάς εις την Εγγύς Ανατολήν· αλλά η Μεγαλειότης Σας θα κατανοήση ότι σήμερον θα ήμην υποχρεωμένος να θεωρήσω οιανδήποτε προσβολήν και επίθεσιν στρεφομένην κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως στρεφομένην εναντίον αυτής ταύτης της Γαλλίας. Η πολιτική την οποίαν έχω ακολουθήσει, εκ συμφώνου με την κυβέρνησιν της αγαπητής μου αδελφής Βασιλίσσης Βικτωρίας, Σας είναι αρκετά
γνωστή, ώστε να μην χωρή ουδεμία ως προς αυτήν παρανόησις… Κολακεύομαι να πιστεύω ότι η Μεγαλειότης Σας θα σταθμίση αυτάς τας σκέψεις και, δίδουσα εις την Γαλλίαν και την Μεγ. Βρετανίαν όλας τας εγγυήσεις, τας οποίας κατ’ αυτάς τας σοβαράς περιστάσεις αύται έχουν το δικαίωμα να αξιώσουν, θα τοποθετήσετε τας σχέσεις Σας με τας δυτικάς Δυνάμεις επί μίας βάσεως, η οποία θα επιτρέψη εις αυτάς να μην αμφιβάλλουν πλέον δια την νομιμοφροσύνην των προθέσεών της κυβερνήσεώς Σας και θα απαλλάξη αυτάς από του να αναγκασθούν να προσφύγουν εις μέτρα, τα οποία ο ρόλος των ως εμπολέμων θα τας εξαναγκάση να λάβουν εναντίον ενός ανεγνωρισμένου συμμάχου ή καλοκαγάθου βοηθού της Ρωσίας εις την Μεσόγειον… Ο Έλληνας Βασιλεύς απήντησε ότι, ως χριστιανός, θεωρούσε καθήκον του να υποστηρίξει τους εξεγερμένους, οι οποίοι επιθυμούσαν την απελευθέρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό. Προσέθετε δε ότι απέβλεπε στη βοήθεια του Θεού και δεν θα εγκατέλειπε τον αγώνα του Σταυρού. Η απάντησή του εξόργισε τον Ναπολέοντα, ο οποίος διέκοψε κάθε σχέση με τον Όθωνα, παρέχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων στην κυβέρνησή του για να πράξει ότι επιθυμούσε εις βάρος της Ελλάδος. Ο Φρειδερίκος-Γουλιέλμος Δ΄ της Πρωσίας διεσθάνθηκε τον κίνδυνο που διέτρεχε ο ανεψιός του Όθωνας και προθυμοποι-
58 Αεροπορική Επιθεώρηση
Ξυλογραφία της Βασιλίσσης Αμαλίας στην εφημερίδα London Illustrated News (ιδιωτικό αρχείο).
ήθηκε να παρέμβει. Ο Έλληνας ηγεμόνας, όμως, δήλωσε στον Πρώσσο πρεσβευτή στην Αθήνα ότι δεν μπορούσε να διατάξει την παύση της εξεγέρσεως στην Θεσσαλία. Στη συζήτηση παρενέβη και η παριστάμενη Βασίλισσα Αμαλία, η οποία τον ρώτησε εάν στο Βερολίνο κατοικούσαν Χριστιανοί. Έκπληκτος ο πρεσβευτής της Πρωσίας την παρεκάλεσε να του εξηγήσει τι εννοούσε και τότε η Βασίλισσα της Ελλάδος του απήντησε: «Υποστηρίζει (ενν. η πρωσική κυβέρνηση) τους Έλληνες; Γιατί Χριστιανός και υποστηρικτής της ελληνικής υποθέσεως είναι έννοιες ταυτόσημες».
Η Αμαλία είχε παθιαστεί κυριολεκτικά με τον αγώνα των Ελλήνων. Σύμφωνα με τον υπουργό Πήλικα (ο οποίος αντετίθετο στην πολιτική του Όθωνα επί του συγκεκριμένου ζητήματος), η Βασίλισσα ύψωνε τη φωνή της, χειρονομούσε έντονα και κοκκίνιζε, όταν μίλαγε για την ελληνική υπόθεση. Μάλιστα, διεκήρυσσε ανοικτά την άποψη ότι «το μόνον σωτήριον δια την ελληνικήν κυβέρνησιν, το έθνος και το μέλλον του, είναι να προχωρήση, να ανάψη η επανάστασις». Η άφιξη στην Βαλκανική στρατιωτικών δυνάμεων των Αγγλογάλλων επέτρεψε στον Σουλτάνο να αποσύρει στρατεύματα από το κέντρο της χερσονήσου και να τα στείλει προς κατάπνιξη των εξεγέρσεων στο νότιο τμήμα της. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε διαδοχικές ήττες των επαναστατών, γεγονός που ενίσχυσε την αυτοπεποίθηση του Αμπντούλ Μετζίτ. Την 7η Μαρτίου 1854, ο τελευταίος απέστειλε τελεσίγραφο στον Όθωνα, με το οποίο αξίωνε την ανάκληση όλων των Ελλήνων αξιωματικών που δρούσαν στα νότια εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την αποκήρυξη των εξεγέρσεων. Επιπλέον, ο Σουλτάνος απαιτούσε το κλείσιμο των συνόρων και τη διακοπή της αποστολής εφοδίων προς τους εξεγερμένους. Τέλος, ο Έλληνας μονάρχης όφειλε να μεριμνήσει για τον καταλαγιασμό των παθών και των αντιτουρκικών εκδηλώσεων εντός της ελληνικής επικράτειας. Φυσικά, οι όροι αυτοί δεν έγιναν αποδεκτοί, αν και η ελληνική απάντηση κινήθηκε σε χαμηλούς τό-
Αεροπορική Επιθεώρηση 59
νους. Λίγο μετά, ο Αμπντούλ Μετζίτ, καθοδηγούμενος από τους Αγγλογάλλους, ανεκάλεσε τον πρεσβευτή του στην Αθήνα. Η πρόκληση δεν έμεινε αναπάντητη και ο Μεταξάς διετάχθη να επιστρέψει από την Κωνσταντινούπολη. Οι διπλωματικές σχέσεις διεκόπησαν και άρχισαν εκτεταμένοι διωγμοί εις βάρος των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, οι Τούρκοι εφήρμοσαν μποϋκοτάζ των ελληνικών προϊόντων. Οι πρεσβευτές των Αγγλογάλλων στην Αθήνα άσκησαν νέες πιέσεις στον Όθωνα, ο οποίος τους αγνόησε. Μάλιστα, συνέταξε προσωπική επιστολή προς τον Τσάρο, με την οποία ευχόταν τη στρατιωτική κατίσχυση των Ρώσων στον πόλεμο. Επιπλέον, ο Όθωνας εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του για το ενδιαφέρον του Νικολάου για την τύχη των Ορθοδόξων της Βαλκανικής. Αν και η επιστολή αυτή εξέφραζε τα αισθήματα της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ελλήνων, η χρονική στιγμή της αποστολής της ήταν τουλάχιστον ατυχής. Είχε καταστεί πλέον προφανές στους Αγγλογάλλους ότι ο Βασιλεύς της Ελλάδος αρνείτο να συμμορφωθεί προς «τας υποδείξεις», γεγονός που εξόργισε τις δύο κυβερνήσεις. Η κατάσταση έγινε ακόμα χειρότερη όταν γνωστοποιήθηκε το περιεχόμενο της απαντητικής επιστολής του Τσάρου, ο οποίος ευχαριστούσε την Ελλάδα για την υποστήριξή της στον «δίκαιο αγώνα του» και εξέφρασε τη λύπη του για τη στάση των υπολοίπων βαλκανικών
Ο Γάλλος Αυτοκράτορας Ναπολέων Γ΄ (1808-1873).
λαών. Αρχικώς, στο Λονδίνο και το Παρίσι εκφράστηκε η άποψη αντικατάστασης του Όθωνα. Κατ’ ουσίαν, επρόκειτο για γαλλικό σχέδιο, το οποίο έμεινε ανεφάρμοστο κατόπιν ωριμότερων σκέψεων. Ο Ναπολέων δεν επιθυμούσε να δυσαρεστήσει τη Βαυαρία, σταθερή φίλη των Γάλλων στον γερμανικό χώρο. Αργότερα, επελέγη η πολιτική του εκφοβισμού. Οι Έλληνες πρεσβευτές στο Λονδίνο και το Παρίσι έγιναν αποδέκτες αυστηροτάτων παρατηρήσεων και προειδοποιήθηκαν για τις ενδεχόμενες συνέπειες της πολιτικής των Αθηνών. Αντιστοίχως, οι πρεσβευτές της Γαλλίας και
60 Αεροπορική Επιθεώρηση σίας, για να αποφύγει την όξυνση των παθών. Ο Γάλλος πρεσβευτής συνέστησε στον Όθωνα να μην ασχοληθεί με το ζήτημα, καθώς δεν ήταν Ορθόδοξος. Εάν φοβόταν το λαϊκό αίσθημα, το Παρίσι ήταν πρόθυμο να στείλει στρατεύματα προς ενίσχυσή του! Εν τω μεταξύ, ο Ελληνικός Στρατός είχε συγκεντρωθεί στη μεθόριο, περισσότερο για να ενισχύσει ηθικώς τους εξεγερμένους παρά για να αποπειραθεί εισβολή στην Θεσσαλία. Οι Αγγλογάλλοι χρησιμοποίησαν το γεγονός αυτό ως αφορμή για να ανεβάσουν έτι περαιτέρω τους τόνους της αντιπαραθέσεως. Οι διπλωματικοί αντι- πρόσωποί τους στην Αθήνα επέδωσαν στην ελληνική κυβέρνηση διαΗ ρωσική αρκούδα κρατά στα χέρια της τον Πρόεδρο κοίνωση, με την οποία την κατη(μετέπειτα Αυτοκράτορα) της Γαλλίας Ναπολέοντα Βοναπάρτη γορούσαν ως υπαίτια για τη (μετέπειτα Ναπολέοντα Γ΄) και τον Αυτοκράτορα της Αυστρίας Φραγκίσκο–Ιωσήφ Α΄. δράση των εξεγερμένων στις νότιες βαλκανικές επαρχίες της της Μεγ. Βρετανίας στην Ελλάδα προέβηΟθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, οι σαν σε έντονα διαβήματα, ζητώντας την Αγγλογάλλοι συνιστούσαν τη συγκρότηση ανάκληση των στρατιωτικών και την έμνέας, περισσότερο «μετριοπαθούς» κυβερπρακτη αποδοκιμασία των εξεγέρσεων νήσεως. Η κατάσταση οξύνθηκε επικίναπό την επίσημη κυβέρνηση. Ο Όθωνας δυνα και, μετά τη λήξη της προθεσμίας δεν εκάμφθη, αν και αρκετοί πολιτικοί κλοπου όριζε η διακοίνωση προς συμμόρφωση νίστηκαν από τις απειλές των Αγγλογάλτων Αθηνών, οι Γάλλοι απεβίβασαν ναυλων. Ο Βασιλεύς απεφάσισε τη διακοπή τικά αγήματα στον Πειραιά, την Πάτρα και των εργασιών της Βουλής και της Γερουάλλους λιμένες, εφαρμόζοντας την πολι-
Αεροπορική Επιθεώρηση 61
τική της κανονιοφόρου (την 12η / 24η Μαΐου). Αργότερα, τους ακολούθησαν και ναυτικά αγήματα των Βρετανών. Οι ενέργειες αυτές προκάλεσαν την αντίδραση του Βερολίνου και του Πρώσου Βασιλέα, ο οποίος εξέφρασε την αγανάκτησή του, δίχως να καταφέρει να συγκινήσει τους Αγγλογάλλους. Ο Όθωνας αναγκάστηκε να δηλώσει ότι θα ακολουθούσε πολιτική αυστηρής ουδετερότητας έναντι των εμπολέμων. Οι δυτικοί «σύμμαχοι» δεν πίστεψαν τον Έλληνα ηγεμόνα και ο τελευταίος υπεσχέθη ότι θα διόριζε νέα κυβέρνηση, η οποία θα εφήρμοζε την πολιτική αυτή. Πράγματι, την 16η Μαΐου, ο αρχηγός του αγγλικού κόμματος Μαυροκορδάτος ανέλαβε καθήκοντα πρωθυπουργού. Η θέση του υπουργού Στρατιωτικών ανετέθη στον Καλλέργη κατόπιν προσωπικής «υποδείξεως» του Γάλλου Αυτοκράτορα. Σημειωτέον ότι αυτός είχε πρωταγωνιστήσει στο κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και ως εκ τούτου ήταν απολύτως αντιπαθής στον Όθωνα. Οι ξένοι, όμως, επιθυμούσαν την ταπείνωση του «ατίθασου βασιλέως». Η κυβέρνηση αυτή έμεινε στην ιστορία ως «υπουργείον κατοχής». Οι Αγγλογάλλοι προχώρησαν στην κατάσχεση φορτίων όπλων, τροφίμων και φαρμάκων, οδηγώντας τη χώρα στα όρια του λιμού. Επιπλέον, οι κατοχικές δυνάμεις άρχισαν να φέρονται σαν να ευρίσκοντο σε κατακτημένη χώρα. Αντιμετώπιζαν υποτιμητικά τους Έλληνες και επεδείκνυαν σε κάθε περίσταση τη
στρατιωτική τους ισχύ. Οι παρελάσεις (συχνά έξω από το βασιλικό ανάκτορο) ήταν καθημερινό φαινόμενο, ενώ οι στρατιώτες τους προέβαιναν σε πλήθος ασχημιών και βιαιοπραγιών εις βάρος των Ελλήνων, π.χ. κατέστρεψαν τα πιεστήρια της φιλορωσικής εφημερίδος «Αιών», ενώ συνέλαβαν τον αρχισυντάκτη της ιδίας εφημερίδος Ιωάννη Φιλήμονα και τον συνάδελφό του της εφημερίδος «Ελπίς» Κωνσταντίνο Λεβίδη. Τέλος, οι Αγγλογάλλοι ανεμείχθησαν ανοικτά στις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συμπεριφοράς των Γάλλων είναι και το εξής. Ο υπουργός Δικαιοσύνης Παναγιώ-
Η Ρωσία, ως άρκτος εξευγενισμένη, είναι έτοιμη ν’ ανοίξει την ομπρέλα της για να προστατεύσει την Ελλάδα. Ιδιωτική συλλογή.
62 Αεροπορική Επιθεώρηση της Βόρβογλης απεφάσισε την αμοιβαία μετάθεση των εισαγγελέων Πατρών και Ναυπλίου, καθώς και την προαγωγή του ειρηνοδίκη Πειραιώς. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την οργή των Γάλλων, οι οποίοι θεωρούσαν τον Βόρβογλη ρωσόφιλο. Ο Ναύαρχος Lebarbier de Tinan έσπευσε προς την Αθήνα επικεφαλής ίλης δραγόνων, οι οποίοι κράδαιναν επιδεικτικά τα όπλα τους. Κατευθύνθηκε προς το υπουργείο Δικαιοσύνης, όπου εισήλθε μαζί με τον υπασπιστή του, απαιτώντας να δει τον υπουργό. Ο Βόρβογλης τον εδέχθη και επηκολούθησε ο εξής διάλογος: -De Tinan: Διατί εκάματε αυτό το μέγα άδικον και μεταθέσητε τον εισαγγελέα Πατρών και τον ειρηνοδίκην Πειραιώς, αφού η Κατοχή ηυχαριστείτο εις αυτούς; Πρέπει και απαιτώ ν’ ανακαλέσητε τας μεταθέσεις αυτάς. -Βόρβογλης: Εγένετο ό,τι έπρεπε να γίνη· διότι εγένετο ό,τι απήτησεν η υπηρεσία. Λυπούμαι δε ότι η υπηρεσία είναι εναντία εις την απαίτησίν Σας και επομένως δεν δύναμαι να πραγματοποιήσω αυτήν. -De Tinan: Πρέπει να με ακούσης· είμαι αρχηγός του στρατού Κατοχής. -Βόρβογλης: Αλλ’ εγώ ειμί υπουργός της Ελλάδος και του Βασιλέως Όθωνος· πρέπει, λοιπόν, να προασπίσω τα δικαιώματα και την αξιοπρέπειαν αυτών και οφείλω να εκτελώ τας απαιτήσεις της υπηρεσίας. -De Tinan: Δεν υπάρχει πλέον ανθύπα-
τος εις την Ελλάδα. -Βόρβογλης: Τω όντι, διότι η Ελλάς έχει βασιλέα τον Όθωνα, ον ο ναύαρχος οφείλει να σέβηται και να μη ζητή να καταπατή τα δικαιώματά του. -De Tinan: Αν δεν πράξης ό,τι σου λέγω, θα παυθής. -Βόρβογλης: Μηδαμινόν το κακόν, κύριε ναύαρχε, προς δε μάθετε ότι ουδέποτε εζήτησα την θέσιν του υπουργού, αλλά μοι προσεφέρθη. Όθεν πράξατε ό,τι θέλετε, διότι εγώ δεν σκοπεύω δι’ ουδένα λόγον ν’ απομακρυνθώ του καθήκοντός μου και των προς την πατρίδα και τον θρόνον χρεών μου. -De Tinan (κτυπώντας τη γροθιά του στο γραφείο του υπουργού): Δεικνύεις τοσούτον θάρρος, διότι αύριον ή μεθαύριον αναχωρώ δια την Κριμαίαν· αλλ’ εάν έως αύριον δεν παυθή,ς άλλος θα έλθη εις την θέσιν μου και θα σε εκδικηθή. -Βόρβογλης (κτυπώντας κι αυτός το χέρι του στο γραφείο): Πράξατε ό,τι δύνασθε, αλλά δεν δύνασθε να πράξητε άλλο παρά να ζητήσητε την παραίτησίν μου· βεβαιωθήτε, όμως, ότι μοι προσεφέρθη η θέσις του υπουργού και ότι θα παραιτηθώ πριν προφθάσητε να ζητήσητε την παραίτησίν μου. 22 Ο De Tinan απεχώρησε εξάλλος και ο Βόρβογλης έσπευσε να υποβάλει την παραίτησή του στον Μαυροκορδάτο. Ο τελευταίος δεν την έκανε αποδεκτή και μετέβη στους πρεσβευτές των Αγγλογάλλων, οι οποίοι του διεμήνυσαν να θεωρήσει
Αεροπορική Επιθεώρηση 63
το συμβάν λήξαν. Πράγματι, ο Βόρβογλης δεν επέμεινε στην παραίτησή του, ο δε Γάλλος ναύαρχος ανεχώρησε κατά τις προσεχείς ημέρες. Εντούτοις, ενημέρωσε τον διάδοχό του, ο οποίος επανέφερε το αίτημα για ανάκληση της υπουργικής αποφάσεως. Επηκολούθησε εκτενής αλληλογραφία με το υπουργείο Δικαιοσύνης και τελικώς το ζήτημα παρεπέμφθη στις καλένδες. Η νέα κυβέρνηση έσπευσε να διαλύσει τα ανταρτικά σώματα και να διατάξει την επάνοδο όλων των αξιωματικών εντός της ελληνικής επικράτειας. Στον διεθνή στίβο, ακολούθησε πολιτική συνδιαλλαγής με τους Τούρκους. Οι ενέργειές της αυτές αποκατέστησαν την εμπιστοσύνη των Αγγλογάλλων και μετρίασαν τις αυθαιρεσίες των ξένων στρατευμάτων. Αργότερα, τα αγγλογαλλικά αγήματα διετάχθησαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα για τον Πειραιά. Εν τούτοις, η ενέργεια αυτή δεν μετρίασε την αγανάκτηση των Ελλήνων για τους ξένους, πολλώ δε μάλλον όταν άρχισε να αυξάνεται ο αριθμός των θυμάτων από τη χολέρα. Η ασθένεια αυτή μετεδόθη στους Αθηναίους από τα γαλλικά στρατεύματα και προκάλεσε τον θάνατο του 10% του πληθυσμού της ελληνικής πρωτευούσης. Η ασθένεια μεταδόθηκε από Γάλλους στρατιώτες, επιβάτες πλοίου που έδεσε στον Πειραιά, προερχόμενο από την Βάρνα. Δυστυχώς, η γαλλική διοίκηση απέκρυψε το γεγονός επί δίμηνο, ενώ τα θύματα θάβονταν νύκτα σε ομαδικούς τάφους. Πολλοί
αξιωματούχοι παραιτήθηκαν των θέσεών τους και κατέφυγαν στην επαρχία και τα νησιά για να μην προσβληθούν από την ασθένεια. Η δημόσια διοίκηση παρέλυσε, η κρατική εποπτεία χαλάρωσε και οι ληστείες πολλαπλασιάστηκαν. Κατά τις δύσκολες εκείνες στιγμές, η κυβέρνηση απέφυγε να προβεί στην παραμικρή ενέργεια, η οποία θα τόνωνε το φρόνημα του λαού, προκειμένου να μην δυσαρεστήσει τους Αγγλογάλλους. Ο Μαυροκορδάτος διατηρούσε «στενές σχέσεις» με το Λονδίνο, ενώ ο Καλλέργης συμπεριφερόταν με αλαζονεία, προσπαθώντας να καταστήσει σαφές στους συμπατριώτες του ότι αυτός ήταν ο εκλεκτός των ξένων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συμπεριφοράς του Καλλέργη ήταν η παράθεση δεξιώσεων προς τιμήν των πρεσβευτών της Αγγλίας και της Αγγλίας, καθώς και των αξιωματικών των δυνάμεων κατοχής. Έφθασε δε μέχρι του σημείου να διατάξει την φωταγώγηση της Ακροπόλεως προς τιμήν τους! Επιπλέον, δεν σταμάτησε να διακηρύσσει τις καλές του σχέσεις με τον Ναπολέοντα και να υμνεί τη Γαλλία και τον πολιτισμό της, την ίδια ώρα που οι στρατιώτες της ήταν υπεύθυνοι για τη μετάδοση της χολέρας στους Αθηναίους. Σημειωτέον ότι εμφανιζόταν ιδιαιτέρως χολωμένος από τη μη πρωθυπουργοποίησή του, καθώς από τον Φεβρουάριο διαβεβαίωνε τους πάντες γι’ αυτήν. 23 Κατά συνέπεια, είχαν σχηματιστεί δύο πόλοι στο εσωτερικό της κυβερνήσεως.
64 Αεροπορική Επιθεώρηση Προ της επανόδου του Μαυροκορδάτου από το Λονδίνο, τον αντικαθιστούσε ο Κανάρης, ο οποίος είχε καταστεί υποχείριο του Καλλέργη. Ο τελευταίος προέτρεπε τους αξιωματικούς να διώξουν τον Όθωνα, διότι αυτή ήταν η βούληση των Αγγλογάλλων. Την άποψή του συμμεριζόταν και ο Κανάρης. Ο Μαυροκορδάτος, αμέσως μετά την άφιξή του στην Αθήνα, απεδοκίμασε το σχέδιο αυτό και απεκήρυξε τους εμπνευστές του. Αντιθέτως, ο Όθωνας αντιμετώπισε με αξιοπρέπεια τους ξένους, απέφυγε τον συγχρωτισμό μαζί τους και έδειξε τη δυσαρέσκειά του για την κατοχή με κάθε τρόπο. Επίσης, το βασιλικό ζεύγος συνέδραμε (κατά το δυνατόν) τους αρρώστους και όσους είχαν πέσει θύματα των αυθαιρεσιών των Αγγλογάλλων. Εγράφη χαρακτηριστικά : «Οι Βασιλείς ουδόλως δειλιούσαν, αφιππεύουσι και πλησιάζουσι τους πάσχοντας όλως ησύχως. Δια τον Βασιλέα είναι φυσικόν, τοιούτος ο χαρακτήρ του, γενναίος, ατάραχος, ιππότης πάντοτε, εισερχόμενος εν τη καμίνω δια να σώση δίμηνον βρέφος και απεκδυόμενος του ενδύματός του δια να σκεπάση ασθενούντα…. (Η Αμαλία) να κρατή χείρα του πυρέσσοντος! Αύτη να παρακάθηται επί της χλόης μετά της δυστυχούς γυναικός της απωλεσάσης τον άνδρα της εκ χολέρας..».24 Τον Σεπτέμβριο του 1855, δημοσιεύτηκε στον γαλλικό Τύπο επιστολή του Καλλέργη επικριτική για το πρόσωπο της Βασιλίσσης. Στην Αθήνα, προεκλήθη σάλος και ο Καλλέργης υπεχρεώθη σε πα-
ραίτηση, γεγονός που οδήγησε στην πτώση της μισητής κυβερνήσεως και τον σχηματισμό νέας υπό τον Δημήτριο Βούλγαρη. Τον Μάρτιο του 1856, ο Κριμαϊκός Πόλεμος ετερματίσθη και επισήμως (καθώς οι μάχες είχαν σταματήσει προ μηνών) με την υπογραφή της Συνθήκης των Παρισίων. Την ιδία χρονιά, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις αποκατεστάθησαν, γεγονός που επιβεβαιώθηκε από την υπογραφή των Συνθηκών της Κάλιντζας (την 27η Μαΐου). Μολαταύτα, η κατοχή της Ελλάδος από τους Αγγλογάλλους συνεχίστηκε. Τελικώς, την 5η Φεβρουαρίου του 1857, τα στρατεύματά τους εγκατέλειψαν την ελληνική επικράτεια, μετά από έντονα διαβήματα του Τσάρου προς το Λονδίνο και το Παρίσι. Η αποχώρηση των ξένων προκάλεσε φρενίτιδα ενθουσιασμού μεταξύ των απλών πολιτών. Από τις πρώτες ημέρες της απελευθερώσεως, άνδρες του Ελληνικού Στρατού άρχισαν να παρελαύνουν εκ νέου στην Αθήνα ως δείγμα αποκαταστάσεως της ελληνικής κυριαρχίας. Πάντως, οι ξένοι δεν ήταν διατεθειμένοι να αφήσουν «ανεξέλεγκτο» τον Όθωνα. Απεφάσισαν, λοιπόν, τη συγκρότηση οικονομικής επιτροπής η οποία θα ήλεγχε σε μεγάλο βαθμό την οικονομική ζωή της καθημαγμένης χώρας.25 Μάλιστα, η ελληνική κυβέρνηση εξαναγκάστηκε να καταβάλει 900.000 δρχ. ως τόκο για τα παλαιά δάνεια. Το μόνο θετικό αποτέλεσμα του πολέμου αυτού για τους Έλληνες υπήρξε η διάλυση των ξενόδουλων κομμάτων, καθώς η δημοτικότητά
Αεροπορική Επιθεώρηση 65
τους είχε καταβαραθρωθεί. Οι Αγγλογάλλοι είχαν ταχθεί φανερά εναντίον των ελληνικών συμφερόντων, ενώ οι Ρώσοι είχαν ξεσηκώσει τους Έλληνες για να τους εγκαταλείψουν στη συνέχεια, αν και υπάρχουν αμφιβολίες περί του κατά πόσον ήταν σε θέση να τους βοηθήσουν ουσιαστικά. Στο εσωτερικό της χώρας, η δημοτικότητα του Όθωνα εκτοξεύτηκε στα ύψη. Τότε, ελάχιστοι τον κατηγόρησαν για υπέρμετρο ενθουσιασμό, μη συμβατό με το αξίωμα που κατείχε. Πάντως, η στάση του κατά την κρίση αυτή τον έθεσε οριστικά στο στόχαστρο των Αγγλογάλλων, οι οποίοι έκτοτε θα Η Αγγλία συνεργάζεται με τη Γαλλία στη στήριξη του νέου ελληνικού κράτους, υπούλως όμως κλωτσά την Ελλάδα. επεδίωκαν άλλοτε φανερά και Έργο του Sarivari, Εθν. Βιβλιοθήκη – Παρίσι. άλλοτε μέσω των πρακτόρων τους στη χώρα την «καθ’ οιοντις ξένες πρεσβείες. Ο Όθωνας προχώρησε δήποτε τρόπον απομάκρυνσίν του από τον σε κάποιες άστοχες ενέργειες, που έδωσαν ελληνικό θρόνο».26 Η πρωτοβουλία ανήκε λαβή στην αντιπολίτευση να εντείνει την στους Γάλλους και είχε εκδηλωθεί για κριτική της, κατηγορώντας τον για απολυπρώτη φορά το 1854. ταρχισμό και μη εφαρμογή του ΣυντάγμαΣταδιακά, η πολυδιασπασμένη και χρητος, στο οποίο άλλωστε ο ίδιος ουδέποτε ματοδοτούμενη από τις ξένες πρεσβείες επίστεψε. Τον επόμενο Μάιο (του 1861), αντιπολίτευση έθεσε στο στόχαστρό της απεκαλύφθη συνωμοσία κατά της κυβερτον Όθωνα με αφορμή τη μη ύπαρξη διανήσεως, η οποία είχε εξασφαλίσει τη λαϊκή δόχου. Τον Μάϊο του 1860, έλαβαν χώρα ψήφο μόλις προ ολίγων μηνών. Οι πρωταίτα λεγόμενα Σκιαδικά. Κατά τους προσετιοι συνελήφθησαν αλλά απελευθερώθηχείς μήνες, ιδρύθηκαν δεκάδες συνωμοτισαν λόγω της μεγαλοψυχίας του βασιλικού κές οργανώσεις, χρηματοδοτούμενες από ζεύγους.
66 Αεροπορική Επιθεώρηση
Ο Κολοσσός της Ρόδου (Νικόλαος Α΄) στην είσοδο της Κριμαίας και οι προσπάθειες Άγγλων, Γάλλων και Τούρκων να τον κατεδαφίσουν (Κριμαϊκός Πόλεμος), Εθν. Βιβλιοθήκη – Παρίσι.
Την 6η Σεπτεμβρίου 1861, έλαβε χώρα απόπειρα κατά της ζωής της Βασιλίσσης Αμαλίας. Ευτυχώς, η τελευταία αντελήφθη εγκαίρως τον παρ’ ολίγον δολοφόνο της και έστρεψε με θάρρος τον ίππο της εναντίον του, γεγονός το οποίο τον αιφνιδίασε με αποτέλεσμα αυτός να αστοχήσει. Δράστης ήταν ο φοιτητής Αριστ. Δόσιος, εγγονός του Μαυροκορδάτου. Αν και κατεδικάσθη σε θάνατο, η Βασίλισσα παρενέβη και η ποινή δεν εκτελέστηκε αλλά μετετράπη σε ισόβια.27 Σημειωτέον ότι κυκλοφόρησαν πολλές φήμες για οργανωμένο σχέδιο, το οποίο
εξυφάνθη στα γραφεία της εφημερίδος Το μέλλον της Πατρίδος με την συμμετοχή των αδελφών Επαμεινώνδα και Λεωνίδα Δεληγεώργη, καθώς και άλλων στελεχών της αντιπολιτεύσεως.28 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο επιφανής αντιοθωνικός Επαμ. Δεληγεώργης «παρουσιάστηκε ενώπιον της Αμαλίας για να εκφράσει συγχαρητήρια για την διάσωσή της ως μέλος της επιτροπής δικηγόρων της πρωτεύουσας»!29 Πάντως, οι αντιοθωνικοί κύκλοι δεν πτοήθηκαν. Λίγο μετά, εξυφάνθη συνωμοσία για την δραπέτευση του Δόσιου από τις φυλακές αλλά το σχέδιο απεκαλύφθη. Στις αρχές Ιανουαρίου του 1862, ο Όθων πρότεινε στον δημοφιλή Κανάρη να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο τελευταίος συμφώνησε υπό όρους, τους οποίους εδέχθη ο Βασιλεύς. Εσημειώθη, όμως, διαφωνία ως προς την επιλογή ορισμένων μελών του Υπουργικού Συμβουλίου. Λίγες εβδομάδες αργότερα, εκδηλώθηκε κίνημα στο Ναύπλιο, το οποίο κατεστάλη.30 Πρωταγωνιστές ήταν και πάλι οι πρωταίτιοι του προηγουμένου κινήματος. Η εξέγερση επεκτάθηκε και στη Σύρο. Οι κινηματίες ηττήθησαν στρατιωτικώς. Η κυβέρνηση, όμως, επέδειξε ανεξήγητη επιείκεια προς τους κινηματίες. Ο Βασιλεύς πρωταγωνίστησε στην προσπάθεια για συμφιλίωση. Ο πρωθυπουργός Αθανάσιος Μιαούλης αντικατεστάθη από τον Γενναίο Κολοκοτρώνη. Κατόπιν, ο Όθωνας προέβη σε κινήσεις στη διεθνή σκακιέρα. Ήρθε σε επαφή με Ιταλούς και Σέρβους. Απώτερος στόχος
Αεροπορική Επιθεώρηση 67
του ήταν η κατάλυση της οθωμανικής κυριαρχίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο και η απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων. Δυστυχώς, οι ενέργειές του διέρρευσαν και προκάλεσαν την αντίδραση των ξένων (και δη των Άγγλων). Έως τότε, οι τελευταίοι έδειχναν ότι τον εστήριζαν, καθώς εκτιμούσαν ότι η αντιπολίτευση δρούσε υπό την καθοδήγηση των Γάλλων και των Ρώσων. Μάλιστα, του πρότειναν ανεπισήμως την απόδοση των Επτανήσων στην Ελλάδα υπό τον όρο να εγκαταλείψει τις βλέψεις του στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Όθωνας απέρριψε την πρόταση. Σημειωτέον ότι η αντιπολίτευση και δη η νεολαία τον κατηγορούσε για ανικανότητα προωθήσεως της Μεγάλης Ιδέας και απολυτρώσεως των σκλαβωμένων Ελλήνων. Η άρνησή του αυτή σημάδεψε το μέλλον του στον ελληνικό θρόνο, καθώς και το Λονδίνο ετάχθη φανερά στο πλευρό των αντιπάλων του. Την 1η Οκτωβρίου, ξεκίνησε η περιοδεία του βασιλικού ζεύγους στην επαρχία. Οι κάτοικοι του επεφύλαξαν αποθεωτική υποδοχή στα νησιά του Αργοσαρωνικού και στο μεγαλύτερο τμήμα της Πελοποννήσου. Η αντιπολίτευση (με την παρότρυνση ορισμένων ξένων διπλωματών)31 απεφάσισε να εκμεταλλευθεί την απουσία από την πρωτεύουσα ενός μεγάλου τμήματος του στρατού και οργάνωσε νέο κίνημα. Αυτό επεκράτησε στην Αθήνα και σε ορισμένες άλλες πόλεις, όπως το Μεσολόγγι. Εν τούτοις, ο Όθων διετήρησε τον έλεγχο
του στρατού και την υποστήριξη μεγάλου τμήματος της κοινής γνώμης.32 Μολαταύτα, η αντιπολίτευση τον κήρυξε έκπτωτο και ανεκοίνωσε την σύγκληση εθνοσυνελεύσεως για την εκλογή του διαδόχου του. Ο Όθωνας επέστρεψε στον Πειραιά. Οι κινηματίες είχαν μοιράσει αφειδώς λίρες και συγκέντρωσαν οπαδούς τους στο λιμάνι. Η Βασ. Αμαλία συνεβούλευσε τον Όθωνα να απευθυνθεί προς τον λαό ή να επιστρέψει στα νησιά και την Πελοπόννησο για να οργανώσει την αντεπίθεσή του. Εν τούτοις, οι πρεσβευτές της Γαλλίας και της Μεγ. Βρετανίας έσπευσαν να επιβιβαστούν στο πλοίο του Όθωνα για να τον παροτρύνουν να παραιτηθεί.
Ανδρέας Μεταξάς, ηγέτης του ρωσικού κόμματος.
68 Αεροπορική Επιθεώρηση νοήσουν ποτέ ότι ουδόλως πταίω εγώ εις όσα με κατηγορούσι». Το κείμενο του τελευταίου διαγγέλματός του είχε ως εξής : Έλληνες! Πεπεισμένος ότι μετά τα τελευταία συμβάντα, άτινα έλαβον χώραν εις διάφορα μέρη του Βασιλείου, και ιδίως εις την πρωτεύουσαν, η περαιτέρω εν Ελλάδι διαμονή μου, κατά την στιγμήν ταύτην, ηδύνατο να φέρη τους κατοίκους αυτής εις ταραχάς αιματηράς, και δυσκόλως να καταβληθώσιν, απεφάσισα ν’ αναχωρήσω του τόπου τούτου, τον οποίο ηγάπησα και εισέτι αγαπώ, και προς την ευημερίαν του οποίου, από τριακονταετίας σχεδόν ούτε φροντίδων ούτε κόπων εφείσθην· Βασιλεύς Όθωνας, λιθογραφία του Fr. Hanfstaengl, βασιαποφεύγων πάσαν επίδειξιν, είχον σμένη στο έργο του Ernst Wilhelm Rietschel (1854). προ οφθαλμού μόνον τ’ αληθή της Ελλάδος συμφέροντα και πάσαις Ο ηγεμόνας το έπραξε προκειμένου να δυνάμεσι προσεπάθησα να προαγάγω την μην προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο.33 Είχε υλικήν και ηθικήν αυτής ανάπτυξιν, επιστήαπηυδήσει από τα συνεχή κινήματα διαφόσας ιδίως την προσοχήν μου εις την αμερων παραγόντων, πολλά εκ των οποίων ρόληπτον της δικαιοσύνης απονομήν. υποκινούντο από όργανα των ξένων. ΔήΟσάκις δ’ επρόκειτο περί των κατά του λωσε δε στον κυβερνήτη του ατμοδρόμοπροσώπου μου πολιτικών εγκλημάτων, νος «Αμαλία», ο οποίος είχε την ίδια άποψη έδειξα πάντοτε μεγίστην επιείκειαν και με την βασίλισσα : «Ουδέν θέλω να πράξω λήθην των πεπραγμένων! Επιστρέφω εις ή να είπω αυτοίς, μήπως εκληφθή ποτε ως την γην της γεννήσεώς μου, λυπούμαι ανααπόπειρα, όπως επηρεάσω την γνώμην λογιζόμενος τας συμφοράς, υφ’ ων επαπειτων». Προσέθεσε δε ότι «εν όσω πατώ το λείται η προσφιλής μοι Ελλάς εκ της νέας ελληνικόν έδαφος οι Έλληνες δεν θα εν-
Αεροπορική Επιθεώρηση 69
πλοκής των πραγμάτων, και παρακαλώ τον εύσπλαχνον Θεόν ν’ απονέμη πάντοτε την χάριν Του εις τας τύχας της Ελλάδος. Εξεδόθη εκ του λιμένος της Σαλαμίνας, τη 12η / 24η Οκτωβρίου 1862. Όθων Αρχικώς, το βασιλικό ζεύγος μετέβη στο Μόναχο και κατόπιν εγκαταστάθηκε στην Βαμβέργη. Ουδέποτε, όμως, ελησμόνησε την Ελλάδα, κατά την διάρκεια της παραμονής του στο εξωτερικό. Κάθε μέρα, ο Όθωνας καθιέρωσε να ομιλεί δύο ώρες με το προσωπικό του στα ελληνικά και τακτικά φορούσε ελληνική ενδυμασία. Επίσης, συνέχισε να ενδιαφέρεται για τις ελληνιΒασίλισσα Αμαλία, λιθογραφία του Fr. Hanfstaengl, βασισμένη στο έργο του Ernst Wilhelm κές υποθέσεις και να υποδέχεται Rietschel (1854). δεκάδες Έλληνες, οι οποίοι έσπευδαν να τον συναντήσουν. Μάλιστα, ρεσε τον ιατρό του και παρηγόρησε την προσέφερε 200.000 χρυσά φράγκα υπέρ Αμαλία, αντιλαμβανόμενος ότι ο θάνατος των εξεγερθέντων Κρητικών το 1867 πλησίαζε. Στην επιθανάτια κλίνη του παρε(όταν ουδεμία πιθανότητα επιστροφής του κάλεσε τον κληρικό που τον μετέλαβε να στον θρόνο υπήρχε), υπό τον όρο να μη απαγγείλει το «Πάτερ Ημών» στα ελληνικά γνωστοποιηθεί η ενέργειά του αυτή εν όσω και άφησε την τελευταία του πνοή με τη ευρίσκετο εν ζωή προκειμένου να μην θεφράση: «Ελλάδα, Ελλάδα μου, αγαπημένη ωρηθεί ότι απέβλεπε στην επαναφορά του μου Ελλάδα». Σύμφωνα με την επιθυμία στον θρόνο της Ελλάδος! Τα χρήματα του, η σορός του έφερε ελληνική ενδυμααυτά παρέλαβε ο Σπ. Καραϊσκάκης. Απεσία. Ήθελε δε να ταφεί στον Βασιλικό βίωσε από λάθος διάγνωση ιλαράς, την (Εθνικό) κήπο των Αθηνών αλλά αυτό δεν 14η / 26η Ιουλίου 1867. Ο ίδιος συγχώπραγματοποιήθηκε. Η σορός του μεταφέρ-
70 Αεροπορική Επιθεώρηση θηκε στο Μόναχο και η σαρκοφάγος του τοποθετήθηκε στην εκκλησία Τεατίνερκιρχε, όπου είναι και οι λοιποί σαρκοφάγοι των μελών του βασιλικού Οίκου Βίτελσμπαχ (που βασίλευσε στην Βαυαρία από το 1180 έως το 1918). Κάθε χρόνο, ο Δούκας της Βαυαρίας34 Φραγκίσκος τελεί στην Τεατίνερκιρχε μνημόσυνο για όλα τα μέλη του βασιλικού Οίκου, προσκαλώντας και τον εκπρόσωπο της Ιεράς Μητροπόλεως Γερμανίας, Πρωτοπρεσβύτερο Απόστολο Μαλαμούση. Φέτος, συμπληρώθηκαν 150 έτη από την εκδημία του Βασ. Όθωνα και η επιμνημόσυνη δέηση πραγματοποιήθηκε ανήμερα της θλιβερής επετείου, την 26η Ιουλίου 2017. Η Ιερά Μητρόπολη Γερμανίας, το Γενικό Προξενείο Μονάχου, ο Δήμος της πό-
λεως Όττομπρουν, το Μουσείο «Βασιλέας Όθωνας της Ελλάδος», η Γλυπτοθήκη του Μονάχου, η Ελληνική Ακαδημία Μονάχου και η Ελληνική Κοινότητα Χάαρ οργάνωσαν από κοινού Ημέρα Μνήμης για τον Όθωνα με δύο εκδηλώσεις : α) με εκκλησιαστική τελετή στην Τεατίνερκιρχε και β) με επίσημη εκδήλωση στην ελληνική ορθόδοξη εκκλησία Σαλβατόρκιρχε. Στις εκδηλώσεις αυτές συμμετείχαν επίσημοι, εκπρόσωποι της ελληνικής Πολιτείας, της Καθολικής και της Ευαγγελικής εκκλησίας, καθώς και πλήθος κόσμου. Η φωτογραφία του Όθωνα πλασιωνόταν από 6 Έλληνες και Ελληνίδες του τοπικού Λυκείου Μονάχου και 7 νέους Βαυαρούς του Συλλόγου «Βασιλέας Όθωνας της Ελλάδος». Έως σήμερα, δεν έχει γίνει νηφάλια
Ο τάφος του Βασιλέως Όθωνος στη Βαυαρία (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο της Εταιρείας των Φίλων του Λαού).
Αεροπορική Επιθεώρηση 71
αποτίμηση της βασιλείας του Όθωνα. Ήρθε στην χώρα συγκεντρώνοντας τις ελπίδες των Ελλήνων για ευημερία και προκοπή, μετά το χάος που ανέκυψε την επαύριο της στυγερής δολοφονίας του Κυβερνήτη. Η Αντιβασιλεία δεν άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις, αν και επετέλεσε έργο. Ο ίδιος προσπάθησε να αποφύγει την οξύτητα και απέτρεψε την θανάτωση του Κολοκοτρώνη, τον οποίο αργότερα απελευθέρωσε. Σε μεγάλα χρονικά διαστήματα, κυβέρνησε απολυταρχικά, ερχόμενος σταθερά σε σύγκρουση με το αγγλικό κόμμα, ενώ επέδειξε σθεναρή στάση έναντι των Τούρκων και των Αγγλογάλλων στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Μάλιστα, η πολιτική του κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο προκάλεσε την οργή των Αγγλογάλλων, οι οποίοι έκτοτε δρομολόγησαν τις εξελίξεις για την ανατροπή του. Βεβαίως, δεν έφθασαν μέχρι του σημείου να οργανώσουν την δολοφονία του (όπως έπραξαν με τον Καποδίστρια), καθώς κάτι τέτοιο δεν συνηθιζόταν για ηγεμόνα την εποχή εκείνη. Οι δολοφονίες εστεμμένων ξεκίνησαν με αυτήν του Τσάρου Αλεξάνδρου Β΄ (την 13η Μαρτίου 1881) και κορυφώθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1890 (Αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας, την 10η Σεπτεμβρίου 1898, Βασιλεύς Ουμβέρτος Α΄ της Ιταλίας, την 29η Ιουλίου 1900 κ.ά.). Επελέγη, λοιπόν, η οδός της ανατροπής του Όθωνα μέσω της ενισχύσεως της ετερόκλητης αντιπολιτεύσεως. Οι σχέσεις του ηγεμόνα με τον ελληνικό
λαό υπήρξαν «κυματοειδείς», ξεκινώντας από την λατρεία και φτάνοντας στο μίσος. Ο ίδιος δεν μνησικακούσε εις βάρος των Ελλήνων και συνέχισε να ενδιαφέρεται γι’ αυτούς έως το τέλος της ζωής του. Τον κατηγόρησαν ότι παρενέβαινε στις εκλογές. Πιθανότατα αυτό να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (αν και οι βασικοί υπεύθυνοι ήταν οι εκάστοτε πρωθυπουργοί όπως ο Ιωάν. Κωλέττης, ο Αθαν. Μιαούλης κ.ά.), όταν όμως η κατηγορία εκτοξεύεται από πολιτικούς όπως ο Δημ. Βούλγαρης (ο περιώνυμος «τζουμπές»), ο οποίος διεξήγαγε εκλογές πρωτοφανούς νοθείας τις επόμενες δεκαετίες, τότε χάνει την αξία της. Άλλωστε, έως τις αρχές του 20ου αιώνα ελάχιστες εκλογικές αναμετρήσεις δεν συνοδεύτηκαν από κατηγορίες για «βία» και «νοθεία». Επίσης, οι επικριτές του τον κατηγόρησαν για μικρόνοια, εθνικιστικές τάσεις και έλλειψη διπλωματικότητας. Ορισμένα από τα έργα που πραγματοποιήθηκαν επί των ημερών της βασιλείας του Όθωνα (δίχως βέβαια να πιστώνονται εξ ολοκλήρου στον ίδιο) είναι τα ακόλουθα: Βοτανικός κήπος (1836) Έκδοση Β.Δ. περί ιδρύσεως του Πανεπιστημίου Αθηνών (1836) Έναρξη ανεγέρσεως κτηρίου Πανεπιστημίου (1839), αποπεράτωση πρώ της πτέρυγας (1842)35
72 Αεροπορική Επιθεώρηση
Σύσταση Εθνικής Τραπέζης (1841) Ίδρυση Αστεροσκοπείου Αθηνών, ανέγερση σχετικού κτηρίου (1840-1846) Ίδρυση Οφθαλμιατρείου Αθηνών (1843), ανέγερση σχετικού κτηρίου (1847) Ίδρυση Ριζαρείου Σχολής Ίδρυση Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα Ίδρυση Αμαλίειου Ορφανοτροφείου Θηλέων Σύσταση Εκπαιδευτικής Εταιρείας (1836) Βαρβάκειο Λύκειο (1857-1860) Ανέγερση Δημοτικού Νοσοκομείου Πατρών (1857) Ανέγερση Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών (1859) Θεμελίωση κτηρίου Ακαδημίας Αθηνών (1859) Ανοικοδόμηση Μητροπολιτικού Ναού Αθηνών (1843-1862)
Ενδεικτική βιβλιογραφία και αρθρογραφία Βόγλη Ελπ., Έργα και ημέραι ελληνικών οικογενειών, 1750 – 1940. Αθήνα: Ε.Λ.Ι.Α., 2005. Γούναρης Τ., Η Ναυπλιακή Επανάστασις (1 Φεβρουαρίου – 8 Απριλίου 1862). Αθήναι: χ.ε., 1963. Δραγούμης Νικ., Ιστορικαί αναμνήσεις, τ. Β΄. Αθήναι: χ.ε, 1874. Θωμαΐδης Α., Ιστορία Όθωνος. Αθήναι: χ.ε., 1850-1950. Ευαγγελίδης Τρ., Ιστορία του Όθωνος, Βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862). Αθήναι: Α. Γαλανός, 1893. Κόκκινος Δ., Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τ. A΄, Αθήνα: Μέλισσα, 1970. Κορδάτος Γ., Οι επεμβάσεις των Άγγλων στην Ελλάδα. Αθήνα: Επικαιρότητα, 1983. Κυριακίδης Επαμ., Ιστορία του συγχρόνου ελληνισμού: Από της ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδος μέχρι των ημερών μας, 1832 - 1892, τ. Α΄. Αθήναι: Ν. Γ. Ιγγλέσης, 1892 – 1894. Παρασκευόπουλος Λεων., Αναμνήσεις, 1896 - 1920, τ. Β΄. Αθήναι : Πυρσός, 1933. Πλουμίδης Σπυρ., «Όθων, Βασιλιάς της Ελλάδας, μία αποτίμηση», στο περιοδ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τ. 513, Μάρτιος 2011. Σκανδάμης Ανδρ., Σελίδες πολιτικής και κριτικής. Η τριακονταετία της βασι-
Αεροπορική Επιθεώρηση 73
Ο οικογενειακός τάφος των Βίττλεσμπαχ (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο της Εταιρείας των Φίλων του Λαού).
λείας του Όθωνος (1832-1862). Αθήναι: χ.ε., 1961. Σελίδες τινες της ιστορίας του Βασιλέως Όθωνος. Αθήναι: τυπ. Μπέη, 1868. Bower L.- Bolitih G., Otto I, King of Greece. London: Selwyn and Blount, 1939. Gibbs, Peter. Crimean Blunder: The Story of War with Russia a Hundred Years Ago. New York: Holt, Rinehart & Winston, 1960. Goldfrank David M., The Origins of the Crimean War. London: Longman, 1994.
Υποσημειώσεις 1
2
3
Ελληνικά άρχισε να μαθαίνει αμέσως μόλις ο πατέρας του απεδέχθη εξ ονόματός του τον ελληνικό θρόνο. Τον πρώτο χρόνο της Αντιβασιλείας συνετάχθησαν ο Ποινικός Νόμος, η Ποινική Δικονομία και ο Οργανισμός Δικαστηρίων και Συμβολαιογραφείων. Σταδιακά, ιδρύθηκαν δικαστήρια διαφόρων βαθμών, όπως τα ονομαζόμενα «Πρωτόκλητα» (δηλαδή Πρωτοδικεία), 3 Εμποροδικεία, 2 Εφετεία και ο Άρειος Πάγος. Προσωρινώς δε παρέμειναν σε ισχύ και τα Ειρηνοδικεία, τα οποία είχαν ιδρυθεί από τον Καποδίστρια. Επρόκειτο για σχηματισμούς ελαφρού
74 Αεροπορική Επιθεώρηση
4
5
6 7
8
9 10
Πεζικού, οι οποίοι είχαν πολλές ομοιότητες με τους ημιτακτικούς σχηματισμούς της περιόδου του Καποδίστρια, τις λεγόμενες «χιλιαρχίες». Αυτοί διατηρούσαν ορισμένα παραδοσιακά στοιχεία της προεπαναστατικής περιόδου ως προς τις στολές και τον οπλισμό, βλέπε Σπυρ. Πλουμίδη, «Όθων, Βασιλιάς της Ελλάδας, μία αποτίμηση», περιοδ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τ. 513, Μάρτιος 2011, σελ. 16. Πολύ αργότερα (την 4η Αυγούστου 1865), καθιερώθηκε με Βασιλικό Διάταγμα ο εθνικός ύμνος. Υπάρχει διχογνωμία για την ακριβή ημερομηνία πραγματοποιήσεως του ταξιδιού, καθώς έχει αναφερθεί και η 5η Ιουνίου 1833, βλ. Επαμ. Κυριακίδης, Ιστορία του συγχρόνου ελληνισμού: Από της ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδος μέχρι των ημερών μας, 1832 - 1892, τ. Α΄. Αθήναι: Ν. Γ. Ιγγλέσης, 1892 - 1894, σελ. 392. Ibidem. Λεων. Παρασκευόπουλος, Αναμνήσεις, 1896 - 1920, τ. Β΄. Αθήναι: Πυρσός, 1933, σ.σ. 130 - 134. Επαμ. Κυριακίδης, τ. Α΄, σ.σ. 392 396. Ibidem, σ.σ. 396 - 399. Το Συμβούλιο της Επικρατείας ήταν 20μελές, είχε ευρείες αρμοδιότητες για τον έλεγχο της διοικήσεως και των οικονομικών, καθώς και για την επεξεργασία των νέων νόμων. Ο ρόλος του, όμως, ήταν συμβουλευτικός και τα μέλη του διορίζονταν από τον Όθωνα. Τα δύο τελευταία αποτελού-
11
12
13
14 15
16 17
18 19
20
21
σαν σοβαρά μειονεκτήματα. Γ. Κορδάτος, Οι επεμβάσεις των Άγγλων στην Ελλάδα. Αθήνα: Επικαιρότητα, 1983, σελ. 40. Πρόκειται για τον Τζωρτζ Χάμιλτον Γκόρντον, κόμη του Άμπερντην (George Hamilton - Gordon, 4th Earl of Aberdeen). Είναι ο γνωστός πολιτικός Χένρυ Τζων Τέμπλ, 3ος υποκόμης του Πάλμερστον (Henry John Temple, 3rd Viscount Palmerston). Επαμ. Κυριακίδης, τ. Α΄, σελ. 536. Η μύηση του Ταμπακόπουλου απεδείχθη πολύ σημαντική για την επικράτηση της «επαναστάσεως» της 3ης Σεπτεμβρίου, όπως παρεδέχθη σε ευχαριστήρια επιστολή του προς αυτόν ο ίδιος ο Καλλέργης. Επαμ. Κυριακίδης, τ. Α΄, σελ. 552. Γ. Κορδάτος, Οι επεμβάσεις των…, σελ. 42. Ibidem. Ανδρ. Σκανδάμης, Σελίδες πολιτικής και κριτικής. Η τριακονταετία της βασιλείας του Όθωνος (1832-1862). Αθήναι: χ.ε., 1961, σελ. 207. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απετέλεσε η αποστολή του Ρώσου υπουργού Ναυτικών πρίγκιπα Αλεξάντρ Μενσικώφ (Aleksandr Sergeyevich Menshikov) στην Κωνσταντινούπολη, βλ. Διον. Κόκκινος, Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τ. Α΄. Αθήνα: Μέλισσα, 1970, σελ. 516. Δυστυχώς, πολλοί από τους αποφυλακισθέντες συνέστησαν συμμορίες, οι οποίες επεδίδοντο σε συστηματικές
Αεροπορική Επιθεώρηση 75
22
23
24
25
26 27
28
29
30
ληστείες και λεηλασίες στην ευρύτερη περιοχή της ελληνοτουρκικής μεθορίου. Τρ. Ευαγγελίδης, Ιστορία του Όθωνος, Βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862). Αθήναι: Α. Γαλανός, 1893, σ.σ. 579580. «Περί τα τέλη Φεβρουαρίου, ο Καλλέργης ήρθε από το Παρίσι, διακηρύσσοντας ότι ο Συμμαχικός στρατός θα κατελάμβανε την Ελλάδα και διαβεβαιών ότι ούτος θα ωνομάζετο ανώτατος αρχηγός, επιτετραμμένος το δεσμείν και λύειν», Νικ. Δραγούμης, Ιστορικαί αναμνήσεις, τ. Β΄. Αθήναι: χ.ε, 1874, σελ. 163. Σελίδες τινες της ιστορίας του Βασιλέως Όθωνος. Αθήναι: τυπ. Μπέη, 1898, σελ. 138 κ.ε. Σημειωτέον ότι οι εξουσίες της επιτροπής αυτής περιορίστηκαν ύστερα από παρέμβαση του Τσάρου. Ανδρ. Σκανδάμης, σελ. 207. Ελπ. Βόγλη, Έργα και ημέραι ελληνικών οικογενειών, 1750 – 1940. Αθήνα: Ε.Λ.Ι.Α., 2005, σελ. 118. Η συγγραφεύς επισημαίνει πολύ εύστοχα ότι ο Δεληγεώργης επέδειξε χαρακτηριστική απροθυμία στην μνημόνευση της επισκέψεως αυτής, τα επόμενα χρόνια. Ο Λεωνίδας Δεληγεώργης φυλακίστηκε στην Κύθνο με την κατηγορία της συνέργειας στην απόπειρα, Ελπ. Βόγλη, σελ. 125. Διον. Κόκκινος, τ. Α΄, σ.σ. 532 – 533. Τ. Γούναρης, Η Ναυπλιακή Επανάστα-
31
32 33
34
35
σις (1 Φεβρουαρίου – 8 Απριλίου 1862). Αθήναι: χ.ε., 1963, σ.σ. 31 – 95 και Διον. Κόκκινος, τ. Α΄, σ.σ. 533 – 540. Εκ νέου απενεμέθη χάρη σε όσους συμμετείχαν στο κίνημα. Εξαιρέθηκαν μόνον 19 εκ των πρωταιτίων, οι οποίοι απεστάλησαν με πλοίο στην Σμύρνη. Μάλιστα, ο πρέσβυς της Ιταλίας παρήγγειλε στους συνωμότες ότι τους ανέμενε η αποτυχία, εάν δεν κινούνταν εντός της ημέρας εκείνης, βλ. το προαναφερθέν βιβλίο του Διον. Κόκκινου, τ. Α΄, σελ. 549. Ibidem, σ.σ. 546 – 560. Μία αντικειμενική αποτίμηση της βασιλείας του Όθωνος από τους συγχρόνους του παρατίθεται στο προαναφερθέν βιβλίο του Διον. Κόκκινου, τ. Α΄, σ.σ. 562 – 569. Μετά τα επαναστατικά κινήματα που σάρωσαν την Γερμανική Αυτοκρατορία την επαύριο της λήξεως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο αρχηγός του συγκεκριμένου βασιλικού Οίκου φέρει τον τίτλο «Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης Δούκας της Βαυαρίας». Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Όθωνας υπήρξε ο μεγαλύτερος δωρητής σε φιλανθρωπικά ιδρύματα και διδακτήρια, χωρίς δε την προσωπική του δωρεά, της τάξεως των 40.000 φράγκων, ήταν αδύνατο να ιδρυθεί το Πανεπιστήμιο.
ΑΟΖ
ή υφαλοκρηπίδα; Τι μεγιστοποιεί το εθνικό κέρδος
Σμηναγός (Ι) Σταύρος Ψωμάς
Αεροπορική Επιθεώρηση 77
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η τελευταία δεκαετία, για διαφόρους λόγους έφερε δυναμικά στην επικαιρότητα, το θέμα της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) της Ελλάδας. Μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και καθηγητές και ειδικοί επιστήμονες σε ομιλίες και συγγράμματά τους ανακίνησαν τα οφέλη της για την οικονομία της χώρας, ιδιαίτερα σε μία εποχή οικονομικής ανέχειας όπως η σημερινή. Η προβολή του θέματος διογκωνόταν συνεχώς ειδικά μετά τις επιτυχημένες κινήσεις της Κύπρου στο ίδιο ζήτημα που παρουσιαζόταν από πολλούς ως παράδειγμα προς μίμηση. Αν ληφθούν ακόμα υπόψην οι προσδοκίες για οικονομικά οφέλη οι οποίες δημιουργήθηκαν δεδομένων των δυσμενών συνθήκων που επικρατούσαν και επικρατούν στη χώρα, το θέμα έλαβε φυσικά και πολιτικές διαστάσεις. Πολλά χρόνια προτού η ΑΟΖ μπει για τα καλά στη ζωή των Ελλήνων, ένα άλλο παρεμφερές ζήτημα είχε λάβει παρόμοιες διαστάσεις και μονοπωλούσε την καθημερινότητα των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε ό,τι αφορούσε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις στη διάσταση της εκμετάλλευσης των ενεργειακών πόρων του Αιγαίου. Αυτό δεν ήταν άλλο παρά το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας, της οποίας η οριοθέτηση, μεταξύ των δύο κρατών θα έδινε το δικαίωμα της έναρξης εκμετάλλευσης του υπεδάφους τού μεταξύ τους πελάγους. Όπως πιθανόν έχει γίνει, σε γενικές γραμμές, κατανοητό μέχρι τώρα, οι όροι
ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα είναι δύο διαφορετικοί τρόποι, με εξασφαλισμένη διεθνή νομιμοποίηση μέσω εθιμικού δικαίου αλλά και διεθνών συμβάσεων, ώστε μία χώρα να αποκτήσει το δικαίωμα οικονομικής αξιοποίησης των θαλασσίων πόρων της που βρίσκονται εκτός αιγιαλίτιδας ζώνης της. Η ανάδυση λοιπόν της ΑΟΖ στην επικαιρότητα ήγειγρε το εύλογο ερώτημα γιατί τόσα χρόνια η Ελλάδα ασχολείται με την υφαλοκρηπίδα και δεν ασχολήθηκε κατευθείαν με την ΑΟΖ, εφόσον αυτή παρουσιάζεται ως διέξοδος στο αδιέξοδο που έχει προκύψει στην ελληνική υφαλοκρηπίδα και δείχνει να προσφέρει πολλαπλά επίσης, οικονομικά οφέλη. Η απορία αυτή μεγεθύνεται αν αναλογιστεί κανείς ότι η έννοια της ΑΟΖ είναι διεθνώς γνωστή από το 1982 όταν υπογράφηκε από 137 χώρες (μεταξύ αυτών και την Ελλάδα) η σύμβαση του Μοντέγκο Μπέυ για το Δίκαιο της Θάλασσας (ΔΘ) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Επιπρόσθετα η ίδια σύμβαση ενώ είχε υπογραφεί από τη χώρα μας τη χρονιά εκείνη, χρειάστηκε 12 ολόκληρα μέχρι να κυρωθεί από την ελληνική βουλή και να γίνει νόμος του κράτους. Σκοπός μας, λοιπόν, είναι να καταστεί εμφανές το πού πρέπει να επενδύσει η χώρα, μεταξύ ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας, ώστε να μεγιστοποιήσει το κέρδος της. Το παρόν άρθρο επιχειρεί να ορίσει τις έννοιες της ΑΟΖ και της υφαλοκρηπίδας, καθώς και να παρουσιάσει τη διεθνή νο-
78 Αεροπορική Επιθεώρηση μοθεσία που αφορά τις συγκεκριμένες έννοιες και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτές αναφορικά με την Ελλάδα. Τέλος θα χρησιμοποιηθεί το μοντέλο επιχειρησιακής ανάλυσης SWOT, σε μία προσπάθεια να καταστούν όσο το δυνατόν πιο διακριτά τα προτερήματα και τα μειονεκτήματα της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ σε κρίσιμους τομείς για τη χώρα και να συγκριθούν, με αντικειμενικότητα οι δύο αυτές εναλλακτικές.
ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗ Το Διεθνές Δίκαιο (ΔΔ) είναι το νομικό σύστημα που διέπει τη διεθνή κοινότητα, δηλαδή, όλο το φάσμα των σχέσεων που αναπτύσσουν στη μεταξύ τους επικοινωνία τα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί. Τα κυριότερα αντικείμενα ρύθμισης του ΔΔ παραμένουν η εξασφάλιση της ειρήνης, η ειρηνική επίλυση διαφορών, η αποφυγή χρήσης βίας, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κύριο ρόλο στη κωδικοποίηση του διεθνούς δικαίου διαδραματίζει το νομοθετικό έργο του ΟΗΕ, χάρις στην ίδρυση της Επιτροπής ΔΔ.1 Ένα από τα έργα της επιτροπής αυτής είναι και το διεθνές δίκαιο της θάλασσας (ΔΔΘ). Η οικονομική, πολιτική και κοινωνική σημασία της θάλασσας για τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι συνδεδεμένη με την
ίδια την ιστορία της ανθρωπότητας. Δε θα μπορούσε λοιπόν το δίκαιο της θάλασσας να μείνει χωρίς κωδικοποίηση η οποία αναφέρεται στις εξουσίες του κράτους στον θαλάσσιο χώρο, δηλαδή στις υδάτινες ζώνες, στους βυθούς των θαλασσών και μερικώς στον αέρα πάνω από τη θάλασσα.2 Στην αρχαιότητα και μέχρι περίπου την αναγέννηση, η ναυσιπλοΐα στην ανοικτή θάλασσα ήταν ελεύθερη για όλους. Οι Ρωμαίοι νομικοί (όπως ο Κέλσος και ο Ουλπιανός) θεωρούσαν μάλιστα την ελευθερία των θαλασσών δοσμένη από τη φύση. Από το τέλος του Μεσαίωνα, όμως, οι δυνάμεις της εποχής άρχισαν να διεκδικούν θαλάσσια τμήματα, όπως, για παράδειγμα η Δημοκρατία της Βενετίας που αξίωνε να θεωρείται από τις άλλες ναυτικές δυνάμεις ως κυρίαρχος της Αδριατικής ή η Αγγλία που αξίωνε τη χορήγηση από αυτήν αδειών για την αλιεία σε ολόκληρη τη Βόρεια Θάλασσα. Συνεχεία αυτών των διεκδικήσεων οδηγηθήκαμε στον 17ο αιώνα και την διαμάχη μεταξύ Αγγλίας και Ολλανδίας για το δικαίωμα της δεύτερης στην ελευθερία πλεύσης στην ανοικτή θάλασσα. Αυτό με τη σειρά του οδήγησε τον Hugo Grotius, κατά πολλούς θεωρούμενο και πατέρα του Διεθνούς Δικαίου, στην εκπόνηση το έτος 1606 της μελέτης Mare Liberum. Ο Grotius υποστήριξε ότι τα πλοία όλων των κρατών έχουν δικαίωμα να πλέουν στην ανοικτή θάλασσα, ότι στη χωρική θάλασσα το παράκτιο κράτος
Αεροπορική Επιθεώρηση 79
ασκεί απλώς δικαιοδοσία και ότι το εύρος της χωρικής θάλασσας προσδιορίζεται από τη δυνατότητα της αποτελεσματικής κατοχής. Περίπου την ίδια χρονική περίοδο διατυπώθηκε και η θεωρία ότι κάθε κράτος δικαιούται να ελέγχει παράκτια θαλάσσια περιοχή μέχρι 3 ν.μ., όσο δηλαδή και η απόσταση βολής πυροβόλου την εποχή εκείνη. Σε κάθε περίπτωση, ήδη από το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα η αρχή της ελευθερίας της ανοικτής θάλασσας είχε καθιερωθεί στην πρακτική των κρατών αλλά και στη θεωρία.3 Το επόμενο βήμα στην ιστορία του ΔΔΘ ήρθε στις αρχές του 20ου αιώνα, με τις πρώτες κωδικοποιητικές προσπάθειες αυτού, σε μία εποχή όπου η ελευθερία της ανοικτής θάλασσας αποτελούσε πλέον γενικώς αναγνωρισμένο εθιμικό κανόνα. Η πρώτη προσπάθεια γενικής πολυμερούς συνθήκης έγινε στο πλαίσιο της Κοινωνίας των Εθνών (Κ.Τ.Ε.) η συνέλευση της οποίας αποφάσισε τη σύγκλιση Συνδιάσκεψης στη Χάγη για την κωδικοποίηση του ΔΔΘ. Το 1930, η συνδιάσκεψη της Χάγης δεν κατάφερε να καταλήξει σε θετικό αποτέλεσμα, υιοθέτησε, όμως, σύσταση προς την Κ.Τ.Ε. για σύγκλιση νέας συνδιάσκεψης ειδικά για τη χωρική θάλασσα.4 Μετά την ίδρυση του Ο.Η.Ε. η επιτροπή ΔΔ κατάρτησε ένα σχέδιο ΔΘ προς ψήφιση και συγκλήθηκε για πρώτη φορά Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ) για το δίκαιο της θάλασσας (U.N.C.L.O.S. I)5 στην Γενεύη το 1958. Αποτέλεσμα ήταν
για πρώτη φορά να κωδικοποιηθεί το ΔΔΘ με την υπογραφή συμβάσεων και το δίκαιο να γίνει γραπτό. Η Σύμβαση της Γενεύης, για την ανοικτή θάλασσα, υπογράφτηκε στις 29 Απριλίου 1958 και άρχισε να ισχύει από τις 30 Σεπτεμβρίου 1962. Η Σύμβαση υπογράφτηκε με τη συμβολή 82 κρατών. Οι τέσσερις συμβάσεις της Γενεύης, που εμπεριέχονται στο ισχύον ακόμα και σήμερα ΔΔΘ, είναι οι εξής: 1. Η σύμβαση για τη χωρική θάλασσα και την συνορεύουσα ζώνη. Έμμεσα αλλά σαφώς δέχθηκε ότι κανένα κράτος δεν μπορεί να επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη πέραν των 12 ν.μ.. 2. Η σύμβαση για την ανοικτή θάλασσα, η οποία κωδικοποίησε και αυτή την θεμελιώδη αρχή της ελεύθερης χρησιμοποίησης της ανοικτής θάλασσας από όλα τα κράτη. 3. Η σύμβαση για την υφαλοκρηπίδα, με την οποία καθιερώθηκε για πρώτη φορά αυτός ο θεσμός. 4. Η σύμβαση για την αλιεία και την προστασία των βιολογικών πόρων στην ανοικτή θάλασσα, η οποία προβλέπει μεν ότι όλα τα κράτη έχουν το δικαίωμα να αλιεύουν στην ανοικτή θάλασσα, ταυτόχρονα όμως θεσπίζει σειρά υποχρεώσεων για την προστασία των βιολογικών πόρων.6 Το ιστορία του ΔΔΘ περιέχει μία χωρίς αποτέλεσμα Συνδιάσκεψη το 1960 (U.N.C.L.O.S. II) στη Γενεύη, για να ακολουθήσει η προετοιμασία για την Τρίτη Συνδιάσκεψη. Οι διαπραγματεύσεις για τη
80 Αεροπορική Επιθεώρηση δημιουργία του κειμένου της Νέας Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας άρχισαν ο 1973 και έληξαν ο 1982, στο πλαίσιο της Τρίτης Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας (U.N.C.L.O.S. III). Κύριος λόγος αυτής της Συνδιάσκεψης ήταν η αναθεώρηση του συγκεκριμένου δικαίου, όπως αυτό υφίστατο ως εκείνη τη χρονική στιγμή. Σε αυτήν έλαβαν μέρος περισσότερα από 160 κράτη και ίσως για τον λόγο αυτό να χαρακτηρίζεται ως «η πιο επιβλητική» στην ιστορία των δημοκρατικών σχέσεων.7
ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΤΟΥ 1982 (U.N.C.L.O.S. III) Η Σύμβαση για το ΔΘ, υπογράφτηκε την 1η Δεκεμβρίου του 1982, (UNCLOS III), στο Montego Bay της Τζαμάικα άρχισε να ισχύει από την 16η Ιανουαρίου του 1994 και είναι σε ισχύ μέχρι και σήμερα, ενώ τα κράτη που την υπέγραψαν ήταν 156. Αφορά ζητήματα ρύθμισης στον θαλάσσιο χώρο και ο σκοπός της ήταν να κωδικοποιεί, αλλά και να δημιουργεί νέες σχέσεις σε όλες τις περιπτώσεις που αφορούν θέματα σχετικά με το ΔΘ. Ορίζει δικαιώματα και υποχρεώσεις κρατών και τις φέρουσες σημαίες των πλοίων ανάλογα με τη ναυτική ζώνη στην οποία υπάγονται.8 Η Σύμβαση αυτή λειτουργεί ως μοντέλο στις περιπτώσεις εκείνες όπου η Διεθνής Κοινότητα συστήνει Συμβάσεις ή Πρωτόκολλα σχετικά με την προστασία
των κοινών πόρων παγκοσμίως, καθώς, επίσης, και για τις επιμέρους ρυθμίσεις σε πελάγη και κλειστές θάλασσες, με στόχο πάντοτε το συλλογικό καλό. Τα σημαντικότερα άρθρα της, στο πρώτο μέρος, είναι σχετικά με τα όρια των θαλάσσιων ζωνών: τα Χωρικά Ύδατα, τη Συνορεύουσα ή Παρακείμενη Ζώνη, την Υφαλοκρηπίδα και την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη. Στο δεύτερο μέρος η Σύμβαση ασχολείται με τις διελεύσεις και την Αβλαβή Διέλευση της Διεθνούς Ναυσιπλοΐας, μέσω των στενών περασμάτων. Μέρος της Σύμβασης ασχολείται με τον καθορισμό της Ανοικτής Θάλασσας, όπου η ναυσιπλοΐα είναι ελεύθερη, φυσικά με όρους. Επιτρέπεται εκεί δε η επιστημονική έρευνα, η αλιεία, η υποθαλάσσια καλωδίωση και η δημιουργία εγκαταστάσεων. Στη Σύμβαση, επίσης καθορίζονται, τα θέματα του Διεθνούς Βυθού, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται, πέραν των εθνικών υφαλοκρηπίδων και των εθνικών ΑΟΖ, ο βυθός και το υπέδαφος.9 Εν κατακλείδι η Σύμβαση περιλαμβάνει κανόνες ναυσιπλοΐας και ρυθμίζει θέματα ΔΘ, κωδικοποιώντας τον ισχύοντα Διεθνή Νόμο. Παράλληλα την απασχολεί η ειρήνη και η ασφάλεια των πελάγων και των ωκεανών, η διατήρηση και η προστασία των θαλάσσιων πόρων και του θαλάσσιου περιβάλλοντος και καθορίζει το καθεστώς της επιστημονικής έρευνας και των δραστηριοτήτων του πυθμένα εκτός των κρατικών ορίων. Η Σύμβαση δημιουρ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 81
γεί δικαιώματα και υποχρεώσεις, τόσο σε όσους την έχουν υπογράψει, αλλά όσο και σε όσους δεν την υπέγραψαν (έθιμο), ενώ ορίζει και διαδικασίες για τις διευθετήσεις τυχόν διαφωνιών μεταξύ των κρατών.10
ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ Ανοικτή θάλασσα Ανοικτή θάλασσα είναι όλα τα τμήματα της θάλασσας στα οποία δεν περιλαμβάνονται η αιγιαλίτιδα ζώνη και τα εσωτερικά ή εθνικά ύδατα των κρατών. Με άλλα λόγια είναι η θάλασσα που βρίσκεται πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη. Η ανοικτή θάλασσα περιλαμβάνει μόνο τα ύδατα που υπέρκεινται του βυθού. Τα συμβατικά κείμενα δεν διευκρινίζουν ρητά τη νομική φύση της ανοικτής θάλασσας. Κανείς δεν μπορεί να ασκήσει κυριαρχία ή να εγείρει δικαιώματα κυριαρχίας σε αυτή.11 Οι διάφορες εκδηλώσεις της ελευθερίας στην ανοικτή θάλασσα είναι: 1. Ελευθερία ναυσιπλοΐας 2. Ελευθερία αλιείας 3. Ελευθερία τοποθέτησης υποβρύ χιων καλωδίων και σωληναγωγών 4. Ελευθερία υπερπτήσεως 4. Ελευθερία επιστημονικής έρευνας 6. Ελευθερία χρήσης12 Κανένα κράτος δε μπορεί να υπαγάγει τη θαλάσσια αυτή περιοχή στην κυριαρχία του ή να εμποδίζει την άσκηση των ελευ-
θεριών από τα άλλα κράτη. Κατά συνέπεια, τα πλοία στην ανοικτή θάλασσα υπάγονται στην αποκλειστική δικαιοδοσία τον κράτους της σημαίας τους. Αν ένα πλοίο στην ανοικτή θάλασσα παραβιάζει τη νομοθεσία του κράτους της σημαίας ή το διεθνές δίκαιο, τότε μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο πράξεων εξουσίας από πολεμικά πλοία μόνο του κράτους της σημαίας του.13
Η Υφαλοκρηπίδα Οι νομικοί άρχισαν να αναλύουν συστηματικά τις διατάξεις που αφορούν στον βυθό της θάλασσας, για την εξερεύνηση και την εκμετάλλευση φυσικών πόρων (πετρέλαιο, εξόρυξη μεταλλευμάτων, ωκεανογραφία για τη χαρτογράφηση της μορφολογίας και του περιεχομένου τον βυθού). Η αποστολή τους ήταν να διευκρινίσουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των κρατών, ώστε να οργανωθεί η διεθνής συνεργασία στο κομμάτι αυτό. Βυθός είναι το έδαφος και το υπέδαφος του πυθμένα της θάλασσας. Διακρίνονται τέσσερα είδη ύφαλων εκτάσεων (ανάλογα με την απόσταση επιφάνειας βυθού-επιφάνειας θάλασσας και την απόσταση από την ακτή) 1. Υφαλοκρηπίδα, 2. Υφαλοπρανές 3. Ηπειρωτικό ανύψωμα 4. Ωκεάνια άβυσσος14 Από γεωλογική άποψη, η υφαλοκρη-
82 Αεροπορική Επιθεώρηση πίδα αποτελεί τη συνέχεια της ξηράς κάτω από τη θάλασσα. Αρχίζει από την ακτή και τελειώνει εκεί που το επικλινές τον βυθού γίνεται πιο έντονο. Η κλίση αυτή οδηγεί στο υφαλοπρανές. Το πλάτος της υφαλοκρηπίδας δεν είναι ομαλό. Αλλού η επέκταση της ξηράς κάτω από τη θάλασσα είναι ελάχιστη (Νορβηγία, Μεσόγειος) κι αλλού η υφαλοκρηπίδα είναι εκτεταμένη (ανατολικές ακτές της Ασίας, της Αμερικής και της Αυστραλίας). Συμβαίνει επίσης στο μέσο των αβύσσων να εμφανίζονται βουνά,
μέρος των οποίων βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια. Έτσι, από γεωλογική άποψη, η υφαλοκρηπίδα είναι ένα πλάτωμα σχετικά ρηχό, συνήθως ως 200 μέτρα βαθύ, του οποίου η συνολική έκταση δεν υπερβαίνει το 7% του συνόλου του βυθού του πλανήτη μας. Το τμήμα του βυθού που αποκλίνει σε βάθος μεγαλύτερο από 200 μέτρα και έχει κλίση 35-40 μοιρών, λέγεται υφαλοπρανές (11% του βυθού). Τόσο η υφαλοκρηπίδα όσο και το υφαλοπρανές δημιουργούν το υφαλοπλαίσιο, το οποίο
Εικόνα 1. Σχηματική απεικόνιση θαλασσίων ζωνών του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας
Αεροπορική Επιθεώρηση 83
ξεκινάει από την ακτή, ενώ περιλαμβάνει και το ηπειρωτικό ανύψωμα.15 Οι ωκεάνιες άβυσσοι (82% του βυθού) διακρίνονται σε πεδιάδες της αβύσσου (2500-5700 μέτρα κάτω) και λάκκους της αβύσσου16. Τέλος, σημειώνεται ότι οι ζώνες της υφαλοκρηπίδας αποτελούν σπουδαίο παράγοντα για την οικονομία της θάλασσας (βιολογικοί πόροι, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, άνθρακας, σίδηρος, διαμάντια, χρυσός, χαλκός, άργυρος κ.ά.). Στις δε αβύσσους υπάρχουν ποσότητες χρωμίου και νικελίου, ενώ ολόκληρος ο ωκεάνιος βυθός καλύπτεται από πολυμεταλλικούς κονδύλους των οποίων η εξόρυξη είναι δαπανηρή.17 Ο γεωλογικός ορισμός της υφαλοκρηπίδας είναι συμβατικός, γι’ αυτό υποστηρίχθηκε ότι υφαλοκρηπίδα πρέπει να θεωρείται εκείνο το μέρος του βυθού που ξεκινά από την ακτή και τελειώνει όπου η απόκλιση γίνεται πολύ απότομη, ανεξαρτήτως του βάθους. Ο ορισμός για το πλάτος της υφαλοκρηπίδας κατά τη Σύμβαση του 1982 προβλέπει ότι η υφαλοκρηπίδα ενός παράκτιου κράτους: 1. Στην περίπτωση που το υφαλοπρανές δεν φτάνει ως τα 200 ν.μ., περιλαμβάνει τους θαλάσσιούς βυθούς και το υπέδαφός τους πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη σε όλη την έκταση της φυσικής προέκτασης αυτού τον κράτους, ως την εξωτερική απόκλιση του υφαλοπλαισίου ή σε έκταση 200 ν.μ. από τις γραμμές βάσεως (τότε ο βυθός ταυτίζεται με αυτόν της
ΑΟΖ) 2. Όταν το υφαλοπρανές επεκτείνεται πέρα από τα 200 ν.μ. από τις γραμμές βάσεως, το εξωτερικό όριο της υφαλοκρηπίδας καθορίζεται είτε μέχρι τα 350 ν.μ., είτε στα 100 ν.μ. πέραν της ισοβαθούς των 2500 μέτρων, είτε στα 60 ν.μ. από τη βάση του ηπειρωτικού ανυψώματος. Εισήχθησαν, δηλαδή, δύο νέα κριτήρια, ένα της απόστασης κι ένα γεωλογικό.18 Τα δικαιώματα του παράκτιου κράτους που αφορούν την υφαλοκρηπίδα υπάρχουν με βάση την αρχή της κυριαρχίας του κράτους σε αυτό το τμήμα του βυθού και με επέκταση της κυριαρχίας αυτής υπό τη μορφή άσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων. Το δικαίωμα αυτό δεν εξαρτάται από την αποτελεσματική άσκησή του, είναι αποκλειστικό (ab initio, ipso facto), με την έννοια ότι, αν ένα παράκτιο κράτος επιλέγει να μην εκμεταλλευτεί τις ζώνες της υφαλοκρηπίδας του, δεν μπορεί να το κάνει κανένα άλλο, χωρίς ρητή συγκατάθεση του. Τα δικαιώματα αυτά καλύπτουν: 1. Όλα τα ορυκτά που βρίσκονται στο έδαφος και το υπέδαφος τον βυθού. 2. Τους μη ζώντες οργανισμούς του βυθού. 3. Τους ζώντες οργανισμούς που ανήκουν στα καθιστικά είδη, δηλαδή πανίδα και χλωρίδα που στην εποχή της αλίευσης είναι ανίκανα να κινηθούν ή δε μπορούν να κινηθούν παρά μόνο όταν βρίσκονται σε συνεχή φυσική επαφή με το
84 Αεροπορική Επιθεώρηση έδαφος ή το υπέδαφος τον βυθού. (σημειώνεται ότι καθιστικά είδη είναι οι σπόγγοι, τα κοράλλια, τα μύδια, τα μαργαριτάρια κ.ά.)19 Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει επίσης στο ζήτημα της θαλάσσιας επιστημονικής έρευνας. Σύμφωνα με τη Σύμβαση για το ΔΔΘ του 1982, η διενέργεια θαλάσσιας επιστημονικής έρευνας επί της υφαλοκρηπίδας προϋποθέτει τη συναίνεση του παράκτιου κράτους. Εντούτοις, θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ της θαλάσσιας επιστημονικής έρευνας που διενεργείται επί της υφαλοκρηπίδας και της έρευνας στα υπερκείμενα ύδατα. Εφόσον το παράκτιο κράτος δεν έχει υιοθετήσει ΑΟΖ ή η υφαλοκρηπίδα του εκτείνεται πέραν των 200 ν.μ., η θαλάσσια επιστημονική ερεύνα στα υπερκείμενα ύδατα ασκείται καταρχήν ως ελευθερία της ανοικτής θάλασσας. Συνακόλουθα, δεν απαιτείται η συναίνεση του παράκτιου κράτους για τις «καθαρά επιστημονικές έρευνες» που λαμβάνουν χώρα αποκλειστικά στα υπερκείμενα ύδατα. Θα πρέπει ωστόσο να γίνει δεκτό ότι απαιτείται η συναίνεση του παράκτιου κράτους για τις έρευνες που διενεργούνται στα υπερκείμενα ύδατα, αλλά αφορούν την υφαλοκρηπίδα.20
Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη Ο θεσμός της ΑΟΖ αποτελεί σχετικά πρόσφατη εξέλιξη στο Διεθνές ΔΘ. Μέχρι τα
μέσα περίπου του 20ου αιώνα, όλες οι θαλάσσιες περιοχές πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη θεωρούνταν από την διεθνή κοινωνία ως τμήμα της ανοικτής θάλασσας, επάνω στην οποία κανένα κράτος δεν είχε δικαιοδοσία. Εξάλλου, το ΔΔ προέβλεπε ότι το παράκτιο κράτος διέθετε αποκλειστικά δικαιώματα αλιείας μόνο στα εσωτερικά ύδατα και την αιγιαλίτιδα ζώνη. Από τις αρχές δε του 20ου αιώνα άρχισε να γίνεται ευρέως αντιληπτή η σημασία του ελέγχου και της διαχείρισης των αλιευμάτων στα διεθνή ύδατα που ήταν παρακείμενα στην αιγιαλίτιδα ζώνη. Αφετηρία διεκδίκησης αλιευτικών πόρων πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη υπήρξε η διακήρυξη του Προέδρου των Η.Π.Α. Χ. Τρούμαν, που ανακοινώθηκε ταυτόχρονα με τη διακήρυξη για την υφαλοκρηπίδα. Η διακήρυξη είχε τίτλο «Πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών σχετικά με την Παράκτια Αλιεία σε Ορισμένες Περιοχές της Ανοικτής Θάλασσας» και προσδιόριζε ότι, σε περιοχές της ανοικτής θάλασσας όπου παραδοσιακά αλίευαν αποκλειστικά πολίτες των Η.Π.Α., η Κυβέρνηση των Η.Π.Α. θα προσδιορίσει σαφώς οριοθετημένες περιοχές, στις οποίες θα μπορεί να ρυθμίζει και να ελέγχει τη σχετική δραστηριότητα. Παρά το γεγονός ότι η Διακήρυξη Τρούμαν για την αλιεία δεν διεκδικούσε αποκλειστικές αλιευτικές ζώνες στην ανοικτή θάλασσα, αποτέλεσε ωστόσο την αφορμή για μία έκρηξη παρομοίων διεκδικήσεων.21 Η ιδέα της επέκτασης των δικαιωμά-
Αεροπορική Επιθεώρηση 85
των του παράκτιου κράτους πέρα από τα όρια της αιγιαλίτιδας ζώνης στηρίζεται στην προστασία των θαλάσσιων πόρων, τουλάχιστον όσων βρίσκονταν στον θαλάσσιο χώρο που υπέρκειται του βυθού. Η έμφαση για τη δημιουργία της ΑΟΖ (καθιερωμένο εθιμικά διεθνή θεσμό) δόθηκε από τα κράτη που δεν είχαν υφαλοκρηπίδα υπό γεωλογική έννοια, επειδή η απόκλιση του βυθού είναι πολύ μεγάλη σε μικρή απόσταση από τις ακτές τους. Μάλιστα, μερικά λατινοαμερικανικά κράτη, για την προστασία τον βιολογικού περιβάλλοντος της θάλασσας, εξήγγειλαν επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης τους σε 200 ν.μ. και μίλησαν για «πατρογονική Θάλασσα». Σημαντικότερες από αυτές τις διεκδικήσεις ήταν η Κοινή Διακήρυξη για τις Θαλάσσιες Ζώνες της 18ης Αυγούστου του 1952 από τον Ισημερινό, το Περού και τη Χιλή. Όλα δε τα αναπτυσσόμενα κράτη έκαναν λόγο για «οικονομική ζώνη», ενώ οι μεγάλες δυνάμεις πρότειναν την αναγνώριση ζώνης, υπέρ του παράκτιού κράτους, για την αλιεία έξω από την αιγιαλίτιδα ζώνη22. Κατά την Τρίτη Συνδιάσκεψη των Η.Ε. για το ΔΘ, τα αφρικανικά κράτη χρησιμοποίησαν τον όρο «οικονομική ζώνη». Μεταξύ διαφόρων τάσεων που αποτυπώθηκαν στη Συνδιάσκεψη, η πορεία σταθεροποιήθηκε στη δημιουργία του νέου θεσμού με τον όρο ΑΟΖ, τον οποίο πρότεινε η αντιπροσωπία της Κένυας23. Η ΑΟΖ εκτείνεται στον θαλάσσιο χώρο σε μία
απόσταση που φτάνει ως 200 ν.μ. από την ακτή και αν ληφθεί υπόψη ότι το μέγιστο πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης κατά τη σύμβαση είναι 12 ν.μ., τότε η ΑΟΖ καθαυτή είναι 188 ν.μ.24 Η ΑΟΖ βρίσκεται έξω από την αιγιαλίτιδα ζώνη. Περιλαμβάνει δε ένα πλέγμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων του παράκτιου και των άλλων κρατών που καθορίζονται με γνώμονα την αναγνώριση κυριαρχικών δικαιωμάτων αλιείας και προστασίας τον εναλίου πλούτου υπέρ του παράκτιου, αλλά συγχρόνως υπάρχει εξισορρόπηση με τα συμφέροντα των διαφόρων μερών και της διεθνούς κοινότητας στην ανοικτή Θάλασσα. Το παράκτιο κράτος αποκτά ΑΟΖ μόνο αν την κηρύξει τυπικά και ανακοινώσει στον Γεν. Γραμματέα του ΟΗΕ την ενέργεια αυτή. Στην ΑΟΖ αναγνωρίζονται στο παράκτιο κράτος: 1. Κυριαρχικά δικαιώματα για την έρευνα, εκμετάλλευση και διατήρηση των φυσικών πόρων και άλλους οικονομικούς σκοπούς της θαλάσσιας αυτής περιοχής όπως: α) Μη ζώντες φυσικούς πόρους (μεταλλεύματα ή υλικά στοιχεία που κατά κανόνα βρίσκονται στο βυθό και το υπέδαφός του). β) Ζώντες φυσικούς πόρους (αλιεία) 2. Κυριαρχικά δικαιώματα για άλλους οικονομικούς σκοπούς, πέρα από την αλιεία, όπως την παραγωγή ενέργειας από τα ύδατα, τα ρεύματα και τους ανέμους.
86 Αεροπορική Επιθεώρηση 3. Δικαιοδοσία για την τοποθέτηση και χρησιμοποίηση τεχνητών νησιών και εγκαταστάσεων, για τη θαλάσσια επιστημονική έρευνα και την προστασία τον θαλάσσιου περιβάλλοντος. 4. Άλλα δικαιώματα (και υποχρεώσεις) που προβλέπονται από τη Σύμβαση ΔΘ (καθιέρωση συνορεύουσας ζώνης, δικαίωμα συνεχούς καταδίωξης). 5. Ποινική δικαιοδοσία, για την εφαρμογή της νομοθεσίας του σχετικά με την άσκηση των κυριαρχικών του δικαιωμάτων.25 Σύμφωνα με το ΔΘ, στην ΑΟΖ όλα τα κράτη απολαμβάνουν τις ελευθερίες της ναυσιπλοΐας και της υπέρπτησης, της τοποθέτησης υποβρυχίων καλωδίων και αγωγών, καθώς και άλλες «διεθνώς νόμιμες χρήσεις» της θάλασσας «συναφείς» με αυτές τις ελευθερίες, όπως εκείνες που σχετίζονται με τη λειτουργία των πλοίων και των αεροσκαφών, των υποβρυχίων καλωδίων και αγωγών και είναι συμβατές με τις υπόλοιπες διατάξεις της Σύμβασης.26 Πέραν τούτου, αν το παράκτιο κράτος δεν εκμεταλλεύεται πλήρως τους φυσικούς πόρους της ΑΟΖ, τα τρίτα κράτη, και ειδικότερα τα περίκλειστα κράτη ή αυτά που έχουν ιδιαίτερα μειονεκτούντα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, δικαιούνται να μετέουν σε δίκαιη βάση, στην αλίευση ζωντανών οργανισμών που απομένουν μετά την αλίευση από το παράκτιο κράτος. Ιδιαίτερα α το περίκλειστο είναι αναπτυσσόμενο, τότε δικαιούται να μετέχει
της αλίευσης χωρίς να περιμένει τον καθορισμό πλεονασμάτων. Στην περίπτωση της Ελλάδας, δικαίωμα πρόσβασης στο πλεόνασμα των αλιευτικών πόρων της ΑΟΖ θα μπορούσαν να διεκδικήσουν η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (Π.Γ.Δ.Μ.) και η Σερβία ως περίκλειστα κράτη.27
ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΑΟΖ ΚΑΙ ΥΦΑΛΟΚΡΗΠΙΔΑ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Μεγάλες Δυνάμεις – Κόσμος Οι Η.Π.Α. και η πρώην Σοβιετική Ένωση, παρά το γεγονός ότι τα θαλάσσια συμφέροντά τους επηρεάζονταν άμεσα από την ΑΟΖ (κυρίως στρατηγικά αλλά και οικονομικά), και οι δύο διακήρυξαν ότι οι νομοθεσίες τους βασίζονται στις αντίστοιχες διατάξεις της σύμβασης. Με τη διακήρυξη του Προέδρου Ρήγκαν της 10ης Μαρτίου του 1983, οι Η.Π.Α. αντικατέστησαν με την ΑΟΖ τη ζώνη διατήρησης της αλιείας που είχαν εγκαθιδρύσει με νόμο το 1976. Εξάλλου, με διάταγμα του 1984, η πρώην Σοβιετική Ένωση θέσπισε μία ΑΟΖ και ακύρωσε προηγούμενο διάταγμα του 1976 περί προληπτικών μέτρων διατήρησης των βιολογικών πόρων και ρύθμισης της αλιείας στις παρακείμενες θαλάσσιες ζώνες των ακτών της. Την ΑΟΖ μέχρι σήμερα
Αεροπορική Επιθεώρηση 87
έχουν υιοθετήσει και πολλά άλλα κράτη, 129 το σύνολο.28
Μεσόγειος Κατά τη διάρκεια της Τρίτης Συνδιάσκεψης (U.N.C.L.O.S. III), είχε καταστεί κοινή συνείδηση ότι η εφαρμογή του νέου θεσμού της ΑΟΖ στη Μεσόγειο, αφενός, θα εξαφάνιζε πλήρως την ανοικτή θάλασσα και, αφετέρου, θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πληθώρας περιπτώσεων (εν δυνάμει διαφορών) οριοθέτησης. Ενόψει των διαπιστώσεων αυτών, είχε διαμορφωθεί μια σιωπηρή συμφωνία ως προς το μη ενδεδειγμένο της εφαρμογής ΑΟΖ στη θαλάσσια αυτή περιοχή. Πράγματι, μέχρι τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, η Μεσόγειος αποτελούσε τη μοναδική θαλάσσια περιοχή στην οποία τα παράκτια κράτη δεν είχαν θεσπίσει ΑΟΖ, με εξαίρεση το Μαρόκο και την Αίγυπτο. Το θέμα της ΑΟΖ στη Μεσόγειο τέθηκε πρώτη φορά το 2003 από την Κροατία κατά τη διάρκεια διαβουλεύσεων των μεσογειακών κρατών με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικά με τη θέσπιση «ζωνών προστασίας της αλιείας». Τα αμέσως επόμενα χρόνια μέχρι το 2006, χώρες όπως η Κροατία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Σλοβενία και, τέλος, η Λιβύη κήρυξαν «ζώνες προστασίας της αλιείας». Σύμφωνα με τις νομοθεσίες των κρατών αυτών, στις εν λόγω ζώνες όλα τα κράτη απολαμβάνουν τις ελευθερίες που αναγνωρίζει το ΔΘ.29
Τα παραπάνω κωλύματα δεν εμπόδισαν εντελώς την δημιουργία ΑΟΖ στη Μεσόγειο. Από το 2003 ΑΟΖ έχουν θεσπίσει η Κύπρος και η Συρία, το 2005 η Τυνησία, το 2009 η Λιβύη και το 2010 ο Λίβανος και το Ισραήλ. Επιπρόσθετα, από το 2009 η Γαλλία έχει ανακοινώσει την πρόθεσή της να θεσπίσει ΑΟΖ στη Μεσόγειο, όπως επίσης και η Κροατία μέσω του κοινοβουλίου της. Επιπρόσθετα νομοθεσίες κρατών όπως της Ελλάδας30 και του Μαυροβουνίου αναγνωρίζουν τη δυνατότητα των συγκεκριμένων κρατών να κηρύξουν ΑΟΖ στο μέλλον. Πέραν πάσης αμφιβολίας, στη Μεσόγειο τα τελευταία χρόνια λαμβάνουν χώρα ιστορικές εξελίξεις σε ότι αφορά την θέσπιση θαλασσίων ζωνών. Όσον αφορά την υφαλοκρηπίδα, στην οποία δεν έγινε αναφορά παραπάνω, ως θαλάσσια ζώνη και το καθεστώς της στη Μεσόγειο, θα πρέπει να σημειώσουμε τα εξής: Πρώτον, τα δικαιώματα επί της υφαλοκρηπίδας υφίστανται ab initio και ipso facto, δηλαδή, δεν απαιτείται ρητή διακήρυξη από το παράκτιο κράτος. Δεύτερον, οι νομοθεσίες πολλών μεσογειακών κρατών, συμπεριλαμβανομένης μέχρι πρότινος και της Ελλάδας31, εξακολουθούν να αναφέρονται στα κριτήρια της Σύμβασης της Γενεύης για την Υφαλοκρηπίδα (1958), δηλαδή στο «κριτήριο του ισοβαθούς των 200 μέτρων» και στο «κριτήριο της εκμετάλλευσης» για τον προσδιορισμό του εξωτερικού ορίου της
88 Αεροπορική Επιθεώρηση υφαλοκρηπίδας. Ωστόσο, η εικόνα αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι τα περισσότερα από τα εν λόγω κράτη είναι συμβαλλόμενα μέρη στη Σύμβαση ΔΘ με αποτέλεσμα να υπερισχύει, ως νομικός τίτλος επί της υφαλοκρηπίδας το «κριτήριο της απόστασης».32
Εθνικές Πρακτικές Υφαλοκρηπίδα Ο τρόπος που η Ελλάδα εκμεταλλεύθηκε την υφαλοκρηπίδα της από «γεννήσεως» της είναι μία ιστορία σχεδόν ταυτόσημη με την ελληνοτουρκική διαφορά για την οριοθέτησή της στο Αιγαίο. Προκειμένου να αναλυθεί πιο μεθοδικά, θα πρέπει να τη χωρίσουμε σε πέντε περιόδους. Η πρώτη περίοδος ξεκινά από την εποχή που άρχισε να διαμορφώνεται στη διεθνή πρακτική ο νομικός θεσμός της υφαλοκρηπίδας και ιδίως μετά την υιοθέτηση της Σύμβασης της Γενεύης το 1958 για την υφαλοκρηπίδα. Η Ελλάδα, τότε, προχώρησε σε διάφορες πράξεις εκμετάλλευσης και παροχής αδειών έρευνας στον βυθό γύρω από τα ελληνικά νησιά αλλά έξω από την αιγιαλίτιδα ζώνη. Η ελληνική νομοθεσία για τις πετρελαϊκές έρευνες είχε κωδικοποιηθεί και εφαρμοζόταν ήδη από το 195933. Καθ’ όλη τη διάρκεια της εν λόγω πρώτης περιόδου, οι δραστηριότητες της Ελλάδας στην υφαλοκρηπίδα δεν αποτέλεσαν αντικείμενο οιασδήποτε επιφύλα-
ξης ή διαμαρτυρίας εκ μέρους της Τουρκίας.34 Η δεύτερη περίοδος και απαρχή των διεκδικήσεων της Τουρκίας στην υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου ξεκινά το Νοέμβριο του 1973. Αφορμή υπήρξε η παροχή άδειας έρευνας στην τουρκική κρατική εταιρεία πετρελαίων, σε 27 περιοχές στην υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου για τον εντοπισμό κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Οι εν λόγω περιοχές βρίσκονταν ανατολικά μίας νοητής γραμμής από τις εκβολές του ποταμού Έβρου στον βορρά και η οποία εκτεινόταν προς νότο και δυτικά των ελληνικών νησιών Χίου και Ψαρών. Προφανώς η παραπάνω περιοχή καταπατούσε την ελληνική υφαλοκρηπίδα. Η ελληνική κυβέρνηση που την εποχή εκείνη ήταν η στρατιωτική δικτατορία άργησε να αντιδράσει κατά 3 μήνες περίπου. Τον Φεβρουάριο, όμως, του 1974 επιδόθηκε εκ μέρους της Ελλάδας στην Τουρκία ρηματική διακοίνωση σχετικά με τις άδειες που προαναφέρθηκαν. Η διακοίνωση αφενός επισήμανε ότι οι άδειες θίγουν τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα και αφετέρου ανέπτυσσε τη σχετική νομική επιχειρηματολογία. Η Τουρκία με τη σειρά της απάντησε με δική της διακοίνωση στο τέλος του ίδιου μήνα του 1974. Εκεί υποστηρίζονταν η θέση ότι υπάρχουν μεγάλες υποθαλάσσιες περιοχές πέρα από τις τουρκικές ακτές, οι οποίες αποτελούν τη φυσική προέκταση της ακτής της Ανατολίας και, συνεπώς, αποτελούν τουρκική υφαλοκρηπίδα. Ταυ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 89
τόχρονα υποστηριζόταν ότι τα ελληνικά νησιά που βρίσκονται κοντά στις τουρκικές ακτές δεν διαθέτουν υφαλοκρηπίδα. Η ελληνική απάντηση τον Μάιο του 1974 ήταν σύντομη και χωρίς να μπει στην επιχειρηματολογία της τουρκικής πλευράς διακοίνωνε ότι η Ελλάδα «δεν αντιτίθεται στην οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας μεταξύ των δύο χωρών βάσει των διατάξεων του ισχύοντος θετικού διεθνούς δικαίου, όπως κωδικοποιήθηκε από η σύμβαση της Γενεύης του 1958 για την υφαλοκρηπίδα». Η απάντηση της Τουρκίας δήλωνε ότι ήταν έτοιμη να αρχίσει διαπραγματεύσεις για την οριοθέτηση «μέσα στο πλαίσιο των κανόνων του διεθνούς δικαίου σε ημερομηνία που θα καθόριζε η ελληνική κυβέρνηση».35 Κατά τη διάρκεια των τελευταίων διακοινώσεων η Τουρκία απέστειλε τουρκικό ερευνητικό σκάφος για έρευνα στις πιο πάνω περιοχές με συνοδεία στρατιωτικής ναυτικής δύναμης στις 29 Μαΐου 1974. Η Ελλάδα ενώ διαμαρτυρήθηκε έντονα έλαβε ως απάντηση ουσιαστικά την ανακοίνωση της συνέχισης των τουρκικών ερευνών στην ελληνική υφαλοκρηπίδα, που συνιστούσε πια μονομερή οριοθέτηση εκ μέρους της Τουρκίας κατά παράβαση του ΔΘ σε βάρος της Ελλάδας. Η περίοδος αυτή τελειώνει με την έναρξη επίσημων ελληνοτουρκικών συνομιλιών με τη συνάντηση των υπουργών εξωτερικών τον Μάιο του 1975 που συνεχίστηκε με συνάντηση των πρωθυπουργών, μετά από πιέσεις του
ΝΑΤΟ, δύο εβδομάδες μετά στις Βρυξέλες. Στο κοινό ανακοινωθέν των πρωθυπουργών αναφερόταν ότι «τα προβλήματα πρέπει να επιλυθούν ειρηνικά μέσω διαπραγματεύσεων και όσον αφορά την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου μέσω του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ)».36 Η Τρίτη περίοδος αρχίζει μετά το κοινό Ανακοινωθέν των Βρυξελών. Η σαφής ανακοίνωση για παραπομπή του θέματος της υφαλοκρηπίδας στο ΔΔΧ, προϋπέθετε σειρά επαφών σε τεχνικό επίπεδο μεταξύ των δύο πλευρών για τη σύνταξη της ειδικής συμφωνίας παραπομπής του θέματος. Η Τουρκία λίγο πριν τη συνάντηση ήγειρε νέες αξιώσεις σχετικά με τα θέματα που θα υπήρχαν στην ατζέντα της συνάντησης αυτής και έτσι ματαιώθηκε. Σε συνέχεια της ματαίωσης εξέδωσε μακροσκελή ρηματική διακοίνωση προσπαθώντας να δικαιολογηθεί στην οποία επίσης επαναδιατύπωσε τις θέσεις της για την εν λόγω διαφορά. Η απάντηση της Ελλάδας ήρθε στις αρχές Οκτωβρίου του 1975 και αποτελούσε πλήρες ιστορικό της υπόθεσης, επισημαίνοντας στο τέλος την πρόθεση της Ελλάδας για προσφυγή στο ΔΔΧ. Συνεπεία των παραπάνω στις αρχές του 1976 σημειώθηκε επανέναρξη των εργασιών επίλυσης του θέματος σε τεχνικό επίπεδο από τις δύο χώρες. Ενώ όμως, αυτές οι εργασίες εξελισσόταν τον Ιούλιο του 1976, η γείτονα χώρα ανακοίνωνε την αποστολή σεισμογραφικού πλοίου (Hora/Sismik) για έρευνα στην υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου.
90 Αεροπορική Επιθεώρηση Το γεγονός αυτό είχε σαν συνέπεια τη δημιουργία περαιτέρω έντασης στις ήδη βεβαρημένες ελληνο- τουρκικές σχέσεις (και λόγω του Κυπριακού).37 Αντί της προσφυγής στη βία, η Αθήνα αρχικώς διαμαρτυρήθηκε με έντονο ύφος στην Άγκυρα χωρίς αποτέλεσμα. Ζήτησε επίσης, διαβεβαίωση ότι οι έρευνες του πλοίου θα ήταν αμιγώς επιστημονικές. Το ελληνικό αίτημα έπεσε στο κενό. Στις 6 Αυγούστου 1976 το πλοίο παραβίασε την υφαλοκρηπίδα που η Ελλάδα θεωρεί ότι της ανήκει. Εν όψει του γεγονότος ότι οι έρευνες του πλοίου συνεχίστηκαν τις επόμενες μέρες και δημιουργείτο επικίνδυνη κλιμάκωση στις 9 Αυγούστου του 1976 το Υπουργικό Συμβούλιο της Ελλάδας αποφάσισε να προσφύγει αφενός μεν στο ΔΔΧ μονομερώς, αφετέρου δε στο Συμβούλιο Ασφαλείας των ΗΕ, προκειμένου να υπάρξει απόφαση για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας αλλά και τη λήψη προσωρινών μέτρων για τη διασφάλιση της ειρήνης στην περιοχή.38 Η τέταρτη περίοδος είναι αυτή της αναμονής των αποφάσεων των προσφυγών. Το Συμβούλιο Ασφαλείας, με την απόφαση 395/1976 δεν εισήλθε στην ουσία των γεγονότων αλλά καλούσε τα δύο μέρη σε διαπραγματεύσεις και αναφερόταν για την επίλυση της διαφοράς στο ΔΔΧ, γεγονός που θεωρήθηκε ελληνική επιτυχία. Το ΔΔΧ με απόφαση του τον Σεπτέμβριο του 1976 δεν δέχτηκε το ελληνικό αίτημα για λήψη προσωρινών μέτρων, δεν παρέλειψε
όμως, να σημειώσει ότι, αν εκ των τουρκικών εξερευνητικών δραστηριοτήτων προκύψει βλάβη, τότε στην περίπτωση που η υφαλοκρηπίδα ήθελε τελικά να κατοχυρωθεί στην Ελλάδα, η Τουρκία υποχρεούται σε αποζημίωση. Στην απόφαση του το ΔΔΧ τον Δεκέμβριο του 1978 δήλωσε αναρμοδιότητα να επιληφθεί του θέματος λόγω επιφυλάξεων που είχε εκφράσει η Ελλάδα το 1928 για θέματα επίλυσης διαφορών αναφορικά με την κυριαρχία.39 Η πέμπτη και τελευταία φάση των ελληνοτουρκικών διενέξεων περί υφαλοκρηπίδας ξεκινούν την επαύριο του ψηφίσματος 395/1976 του Συμβουλίου Ασφαλείας. Οι υπουργοί εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας συμφώνησαν να επαναλάβουν τον διμερή διάλογο. Οι συνομιλίες για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας ξεκίνησαν ξανά το Νοέμβριο του 1976 στην Ελβετία και συνυπογράφηκε ένα κείμενο που έμεινε γνωστό ως το «Πρακτικό της Βέρνης». Το πρακτικό δεν έμπαινε στην ουσία της διαφοράς αλλά καθιέρωνε το πλαίσιο των συνομιλιών των δύο πλευρών. Τα σημαντικά σημεία του πρακτικού εντοπίζονται στις παραγράφους 4-8. Η ελληνική πλευρά αποδεχόταν την επανέναρξη απευθείας διαπραγματεύσεων για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο, ενώ η Τουρκία ότι η διαφορά είχε νομικό χαρακτήρα. Το πρόβλημα με το συγκεκριμένο πρακτικό επικεντρώθηκε στην παράγραφο 6 η οποία όριζε ότι οι δύο χώρες θα απέχουν από πρωτοβουλίες
Αεροπορική Επιθεώρηση 91
ή πράξεις σχετικές με την αιγιακή υφαλοκρηπίδα. Τα σημεία διαφωνίας είναι δύο: 1. Το χρονικό όριο αποχής από τις έρευνες επί της υφαλοκρηπίδας και 2. Η γεωγραφική περιοχή που καλύπτει το πρακτικό40 Ως προς το χρονικό όριο η τουρκική πλευρά υποστηρίζει ότι το πρακτικό ισχύει από υπογραφής του ως και σήμερα αδιάλειπτα, ενώ η ελληνική ότι αυτό έπαψε να ισχύει το 1981 οπότε και διακόπηκαν οι συγκεκριμένες διαπραγματεύσεις με υπαιτιότητα της Τουρκίας. Ως προς τη γεωγραφική περιοχή, το πρακτικό μιλάει γενικά για υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου, το οποίο από μόνο του αποτελεί πρόβλημα.41 Μεταξύ των ετών 1982 και 1987 δεν υπάρχουν σημαντικές εξελίξεις στο θέμα. Εξάλλου, η αναγνώριση στο διάστημα αυτό από την Τουρκία της Βορείας Κύπρου ως κράτος έχει βάλει στον πάγο τις διπλωματικές σχέσεις Αθήνας – Άγκυρας. Το νέο επεισόδιο για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου θα παιχτεί το 1987 και συγκεκριμένα τον Μάρτιο οπότε και το τουρκικό ωκαιανογραφικό πλοίο Piri Reis αποπλέει από το στενό της Ίμβρου συνοδευόμενο από δύο πολεμικά σκάφη του τουρκικού ναυτικού. Η πορεία που ακολούθησε ήταν σε διεθνή ύδατα αλλά πάνω σε ελληνική υφαλοκρηπίδα και διεξήγαγε έρευνες στον βυθό. Η ελληνική αντίδραση με επίσημη διαμαρτυρία ήταν άμεση. Λόγω κλιμάκωσης της κρίσης την 21η Μαρτίου του 1987 οι ελληνικές ένοπλες
δυνάμεις θα τεθούν σε ετοιμότητα. Η συνέχεια τελικά δόθηκε στο Συμβούλιο των ΗΕ με εκατέρωθεν ανακοινώσεις και διαμαρτυρίες, με κρισιμότερη αυτήν από την πλευρά της Ελλάδας, που δήλωνε ότι τα δικαιώματα της στην υφαλοκρηπίδα υφίστανται ipso facto και ότι η ελληνοτουρκική διαφορά δεν εμπλέκει ζήτημα διανομής της υφαλοκρηπίδας, απλά οριοθέτησής της. Τελικά η κρίση η οποία έφερε τις δύο χώρες στο χείλος του πολέμου εκτονώθηκε στις 28 Μαρτίου 1987 με δήλωση του Προέδρου της Τουρκίας Οζάλ ότι, οι έρευνες θα περιοριστούν στα τουρκικά χωρικά ύδατα.42 Το τελευταίο κεφάλαιο των νέων τρόπων διεκδίκησης υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο από την Τουρκία γράφτηκε κατά και μετά την κρίση των Ιμίων το 1996. Χωρίς περαιτέρω αναφορά στα γεγονότα της εποχής, αξίζει να σημειωθεί η πολιτική των «γκρίζων ζωνών» που υιοθετήθηκε από τη γείτονα χώρα την περίοδο εκείνη και ενισχύθηκε αμέσως μετά τα γεγονότα αυτά. Εξάλλου, δεν μπορεί να παραγνωριστεί το γεγονός ότι δύο μήνες μετά ο Τούρκος Πρωθυπουργός Γιλμάζ δήλωσε ότι «η Τουρκία επιθυμεί να δει όλες τις διενέξεις σχετικά με το Αιγαίο να λύνονται με ειρηνικά μέσα, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο. Καλώ την Ελλάδα να προσέλθει σε διαπραγματεύσεις χωρίς όρους με στόχο τη διευθέτηση όλων των θεμάτων του Αιγαίου ως σύνολο…». Η έκφραση «όλων των θεμάτων ως σύνολο» είναι προφανές πως
92 Αεροπορική Επιθεώρηση έχει σαν στόχο να μετατοπίσει το κέντρο βάρους του «μοχλού» των διεκδικήσεων της Τουρκίας στον εφεύρημα των γκρίζων ζωνών, με το σκεπτικό πως και η ίδια συνειδητοποίησε πως οι προηγούμενες πρακτικές της αμφισβήτησης του ΔΘ (το οποίο, αν και δεν το έχει αποδεχτεί, έχει πια εξουσία και επάνω της ως εθιμικό) την οδήγησαν σε αδιέξοδο όσον αφορά τη διεκδίκηση υφαλοκρηπίδας που δεν της ανήκει. Έκτοτε και μέχρι σήμερα δεν έχει επηρεαστεί σημαντικά το υφιστάμενο status quo της οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο.43 Σε ότι αφορά την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας της Ελλάδας με άλλα κράτη πλην της Τουρκίας, η χώρα έχει συνάψει ήδη από το 1977 συμφωνία με την Ιταλία. Παρόμοια προσπάθεια έγινε το 2009 με την Αλβανία αλλά το 2010 το αλβανικό Συνταγματικό Δικαστήριο έκρινε ότι η συμφωνία που είχε επιτευχθεί ήταν αντισυνταγματική. Η ελληνική πλευρά έχει επανειλημμένως δηλώσει ότι σέβεται τη συμφωνία και τη συμφωνηθείσα το 2009 οριοθετική γραμμή και ότι αναμένει από την αλβανική πλευρά την επίλυση του εσωτερικού αυτού προβλήματος που προέκυψε μετά την υπογραφή της συμφωνίας. Με τη Λιβύη, την Αίγυπτο και την Κύπρο δεν υπάρχουν συμφωνίες για την υφαλοκρηπίδα αλλά ούτε και επιφυλάξεις.44
ΑΟΖ Το κεφάλαιο ΑΟΖ για την Ελλάδα είναι και το μικρότερο όσον αφορά τις θαλάσσιες ζώνες που προβλέπονται από το ΔΘ και μπορούν να υιοθετηθούν από τη χώρα. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό είναι κυρίως λόγω του παγώματος οποιασδήποτε ενέργειας που αφορά σε κήρυξη θαλάσσιων ζωνών (φοβικό σύνδρομο)45, ειδικά και μετά την κρίση των Ιμίων το 1996, με σκοπό να μην οξυνθούν οι ήδη τεταμένες σχέσεις με την Τουρκία σε παρόμοια θέματα (π.χ. υφαλοκρηπίδα). Διάφορες πολιτικές κυβερνήσεις, ειδικά μετά την ανακήρυξη ΑΟΖ από την Κύπρο, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να θέσουν σε τροχιά το θέμα της ελληνικής ΑΟΖ, αλλά οι όποιες προσπάθειες ήταν σπασμωδικές και ατελέσφορες, είτε λόγω πολιτικών αλλαγών (αλλαγή κυβερνήσεων και στρατηγικής εξωτερικής πολιτικής), είτε έλλειψης πολιτικής βούλησης. Τέλος είναι σημαντικό να αναφέρουμε δύο χρονικά σημεία σταθμούς σε ότι αφορά την μελλοντική ελληνική ΑΟΖ. Το πρώτο είναι το 2011, όταν το Ισραήλ κατά τη διάρκεια της σύναψης συμφωνίας οριοθέτησης της ΑΟΖ του με την Κύπρο, αναγνώρισε εμμέσως το δικαίωμα ελληνικής ΑΟΖ που συνορεύει με την κυπριακή και μαζί με αυτό το δικαίωμα ουσιαστικά της νήσου Στρογγυλής του συμπλέγματος του Καστελόριζου σε ΑΟΖ.46 Το Ισραήλ δμοσίευσε ακόμα και χάρτη που αποτυπώνει
Αεροπορική Επιθεώρηση 93
όλες τις ΑΟΖ της ευρύτερης περιοχής.47 Το δεύτερο είναι η πολύ πρόσφατη απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης συγκεκριμένα η υπουργική απόφαση, στις 22 Ιουνίου 2017, του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, η οποία αναφέρει ότι αποφασίζει «την αποδοχή της από 31.05.2017 Αίτησης των εταιρειών με τις επωνυμίες Total E&P Greece B.V., ExxonMobil Exploration and Production Greece(Crete) B.V. και ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ Α.Ε., κατόπιν της από 09.06.2017 θετικής Γνωμοδότησης της Ε.Δ.Ε.Υ. Α.Ε., καθώς και την έναρξη της διαδικασίας που προβλέπεται στην περίπτωση (β) της παραγράφου 17 του άρθρου 2 του ν. 2289/1995 όπως ισχύει, για παραχώρηση του δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων σε θαλάσ- σιες περιοχές νοτιοδυ-
τικά και δυτικά της Κρήτης».48
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι χώρες, όταν μελετώνται από τη σκοπιά του management, πολύ συχνά παρομοιάζονται με οργανισμούς ως προς τη δομή λειτουργίας τους. Ως οργανισμοί λοιπόν οι χώρες φυσιολογικά διακατέχονται από ένα όραμα. Σκοπός τους είναι, μέσα από αυτό το όραμα, να επιτύχουν συγκεκριμένους στρατηγικούς στόχους ώστε να αναπτυχθούν και να αποκτήσουν όσο το δυνατόν ισχυρότερη θέση στην υδρόγειο, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα τη συνέχεια ύπαρξής τους στη διάρκεια του χρόνου. Ένα επίπεδο κάτω από τον ηγέτη, που
Εικόνα 2. ΑΟΖ Νοτιοανατολικής Μεσογείου σύμφωνα με το Ισραήλ
94 Αεροπορική Επιθεώρηση καθορίζει το όραμα, βρίσκονται οι άνθρωποι και η δομή του οργανισμού που είναι υπεύθυνοι για τη μετουσίωση του οράματος σε πράξη μέσω επιλογής κατάλληλων και εφικτών στρατηγικών. Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης τον ρόλο του οργανισμού θα αναλάβει η Ελλάδα και το όραμα θα είναι «Η κάλλιστη αξιοποίηση των ελληνικών θαλασσών για μεγιστοποίηση του εθνικού κέρδους». Θα υποθέσουμε επίσης, πως οι αρμόδιες δομές του κράτους έχουν καταλήξει σε δύο κυρίαρχες εναλλακτικές στρατηγικές ώστε να στηρίξουν το όραμα. Αυτές θα είναι: 1. Η οριοθέτηση και εκμετάλλευση της ελληνικής υφαλοκρηπίδας. 2. Η ανακήρυξη ελληνικής ΑΟΖ και η κάλλιστη εκμετάλλευση της. Η επιστήμη του management, που γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση τα τελευταία χρόνια, έχει αναπτύξει πληθώρα εργαλείων με σκοπό την αξιολόγηση αλλά και την επιχειρησιακή ανάλυση οργανισμών, εταιριών, επιχειρήσεων αλλά και στρατηγικών επίτευξης στόχων. Ενδεικτικά κάποια από αυτά τα εργαλεία είναι το PESTEL, το SWOT και το Benchmarking. Στην προσπάθεια να βρούμε την κάλλιστη από τις δύο λύσεις που προτείνονται θα εκτελέσουμε επιχειρησιακή ανάλυση κάθε μιας από τις δύο εναλλακτικές στρατηγικές με τη βοήθεια του μοντέλου επιχειρησιακής ανάλυσης SWOT.
ΜΟΝΤΕΛΟ SWOT Η επιχειρησιακή ανάλυση SWOT αποτελεί εργαλείο στρατηγικού σχεδιασμού το οποίο χρησιμοποιείται για την ανάλυση του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος ενός οργανισμού, μίας επιχείρησης ή μιας εταιρίας, όταν αυτοί πρέπει να λάβουν μία απόφαση, σε σχέση με τους στόχους που έχουν θέσει και τον τρόπο επίτευξής τους. Το αρκτικόλεξο SWOT προκύπτει από τις αγγλικές λέξεις: Strengths (δυνατά σημεία), Weaknesses (αδύνατα σημεία), Opportunities (ευκαιρίες), Threats (απειλές). Τα δυνατά και αδύνατα σημεία αφορούν το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού ή της υπό μελέτη στρατηγικής, καθώς προκύπτουν από τους εσωτερικούς πόρους που αυτός κατέχει. Αντιθέτως οι ευκαιρίες και οι απειλές αντανακλούν μεταβλητές του εξωτερικού περιβάλλοντος του οργανισμού ή της υπό μελέτη στρατηγικής τις οποίες θα πρέπει να εντοπίσει, να προσαρμοστεί σε αυτές ή ακόμα και να τις προσαρμόσει όπου κάτι τέτοιο είναι εφικτό.49
ΑΝΑΛΥΣΗ SWOT Υφαλοκρηπίδα Strengths (Δυνατά Σημεία) 1. Της αναγνωρίζεται από το ΔΘ
Αεροπορική Επιθεώρηση 95
αλλά και εθιμικά το «ab initio» και «ipso facto». Δηλαδή τα δικαιώματα ενός κράτους στην υφαλοκρηπίδα του είναι συμφυή και κανείς άλλος δεν μπορεί να τα ασκήσει αντί αυτού χωρίς την άδειά του ακόμα και αν δεν την έχει οριοθετήσει. Αν διαπιστωθεί παράβαση και το ΔΔΧ συνηγορήσει υπέρ του ζημιωθέντος κράτους, τότε αυτό δικαιούται και αποζημίωσης. 2. Υποστηρίζει τις αρχές της ελεύθερης ναυσιπλοΐας. Δεν δημιουργεί θέματα για τη διεθνή ναυτιλία που διέρχεται από την περιοχή της υφαλοκρηπίδας και δεν ενδέχεται να δημιουργήσει προστριβές με τη διεθνή κοινότητα της ναυσιπλοΐας (εκτός της Τουρκίας). 3. Εκμετάλλευση βυθού, υπεδάφους και καθιστικών ειδών. Είναι τα δικαιώματα ενός κράτους στην υφαλοκρηπίδα του. Τα ορυκτά που βρίσκονται εκεί (μέταλλα, υδρογονάνθρακες σε υγρή ή αέρια μορφή) αλλά και τα καθιστικά έμβια όντα (σφουγγάρια, κοράλλια) ανήκουν προς εκμετάλλευση στο κυρίαρχο επί της υφαλοκρηπίδας κράτος. 4. Το ΔΘ αλλά και το εθιμικό δίκαιο επιβάλλουν την οριοθέτησή της μέσω της μέσης γραμμής και όχι της ευθυδικίας, πράγμα που ευνοεί την Ελλάδα. Weaknesses (Αδύνατα σημεία) 1. Η οριοθέτηση της, γενικά αλλά και ειδικά, για την Ελλάδα δεν αποτελεί μονομερή πράξη. Δεσμεύσεις που έχει αναλάβει ειδικά μετά την κρίση των Ιμίων της
επιβάλλουν την αποχή από μονομερείς ενέργειες όσον αφορά την υφαλοκρηπίδα. 2. Χρονοβόρα διαδικασία η οριοθέτηση ελληνικής υφαλοκρηπίδας. Η νεότερη ιστορία, και συγκεκριμένα από το 1973 και μετά έχει δείξει ότι η υφαλοκρηπίδα είναι θέμα στο οποίο η Τουρκία προβάλλει ισχυρότατη αδιαλλαξία στην επιχειρηματολογία της, σε σημείο που να κρίνεται ότι η πιθανότητα ακόμα και δικαστικής διευθέτησης του θέματος από το ΔΔΧ θα απαιτήσει πολλά χρόνια. 3. Δεν προβλέπει εκμετάλλευση της θαλάσσιας στήλης. Δεν μπορεί η Ελλάδα στην υφαλοκρηπίδα της να έχει αποκλειστική αλιεία και έλεγχο αυτής αλλά ούτε και να κατασκευάσει τεχνητές εγκαταστάσεις για εκμετάλλευση ανανεώσιμων ενεργειακών δυνατοτήτων. 4. Τα κριτήρια με τα οποία οριοθετείται είναι γεωλογικά και πολλές φορές δύσκολα στη χρήση τους. Αυτό επιβαρύνει περαιτέρω την οριοθέτηση της συγκεκριμένης ζώνης χρονικά.
Opportunities (Ευκαιρίες) 1. Η ήδη υπάρχουσα συμφωνία οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας με Ιταλία και Αλβανία (μερικώς προβληματική) μπορεί να λειτουργήσει θετικά στη μείωση του χρόνου που απαιτείται για την συνολική οριοθέτηση. 2. Πιθανά κοιτάσματα υδρογονανθράκων σε Θάσο, Ιόνιο πέλαγος και νότια
96 Αεροπορική Επιθεώρηση της Κρήτης υπόσχονται οικονομική ανάπτυξη από την εν συνεχεία πιθανή εξόρυξή τους. Threats (Απειλές) 1. Οι διεκδικήσεις της Τουρκίας στο συγκεκριμένο θέμα είναι πιθανό να δημιουργήσουν εντάσεις ακόμα και πιθανό θερμό επεισόδιο από μέρους της στη προσπάθεια να ανακόψει τις ενέργειες της Ελλάδας. 2. Εχει ζητηθεί από τη διεθνή κοινότητα στο παρελθόν, οι όποιες ενέργειές της Ελλάδας στο θέμα να είναι προϊόν διαπραγμάτευσης με την Τουρκία. Άρα η όλη υπόθεση είναι άμεσα εξαρτώμενη από τις ορέξεις της γείτονος χώρας.
χρησιμοποιείται είναι σχετικά απλή τεχνικά. 4. Δικαίωμα έρευνας επί διεθνών πλοίων εντός της ΑΟΖ εάν διαπιστωθεί ότι θίγουν οικονομικά τη κυρίαρχη επί της ΑΟΖ χώρα. Weaknesses (Αδύνατα σημεία) 1. Απαιτείται κήρυξη για να υπάρξει δικαίωμα από την Ελλάδα. 2. Μείωση των ελευθεριών της ναυσιπλοΐας εντός της ΑΟΖ. Η δυνατότητα άσκησης ελέγχων σε διεθνή πλοία σε διεθνή ύδατα εντός της ελληνικής ΑΟΖ ενδέχεται να στρέψει εναντίον της κήρυξης από μέρους της χώρας, παραδοσιακά μεγάλες ναυτικές δυνάμεις.
ΑΟΖ Strengths (Δυνατά Σημεία) 1. Η κήρυξη ΑΟΖ αποτελεί, πάντα σύμφωνα με το ΔΘ, μονομερής πράξη. Αυτονόητα πολύ ευνοϊκό για την Ελλάδα. 2. Η εκμετάλλευση της ΑΟΖ εμπεριέχει όλες οι γνωστές δυνατές μορφές οικονομικής δραστηριότητας (βυθός, υπέδαφος και ορυκτά, ζώντες οργανισμοί, αλιεία και ανανεώσιμες μορφές ενέργειας). 3. Έλεγχος της αλιείας σε όλο το Αιγαίο και Ιόνιο πέλαγος μαζί με την ευρύτερη περιοχή της ΑΟΖ και της διατήρησης της θαλάσσιας ζωής. 4. Εύκολη οριοθέτηση (τεχνικό επίπεδο). Η μέθοδος της μέσης γραμμής που
Opportunities (Ευκαιρίες) 1. Έμμεση αναγνώριση της ελληνικής ΑΟΖ (αν και ακόμα δεν υφίσταται) από το Ισραήλ. Η πρόθεση του Ισραήλ να κατευθύνει τον αγωγό φυσικού αερίου από τις γεωτρήσεις του κοιτάσματος Leviathan μέσω κυπριακής αλλά και ελληνικής ΑΟΖ γνωστοποιήθηκε το 2011. Η γνωστοποίηση συνοδευόταν και από αντίστοιχο χάρτη50 που σχημάτιζε ΑΟΖ για την Ελλάδα με κοινά σύνορα με την ΑΟΖ της Κύπρου. 2. Αιτήσεις για σεισμικές έρευνες από εταιρείες εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων σε περιοχές έξω από τα εΕθνικά χωρικά ύδατα νότια της Κρήτης. Αποτελεί έμμεση αναγνώριση δικαιωμάτων έξω από τα χωρικά ύδατα από τον ιδιωτικό τομέα
Αεροπορική Επιθεώρηση 97
και ταυτόχρονα καθιστά αυτούς συμμάχους σε περαιετέαίρω ενέργειες της Ελλάδας. Ταυτόχρονα με το παραπάνω διαφαίνεται έντονο ενδιαφέρον δραστηριοποίησης στην Ελλάδα εταιρειών εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων που μπορούν να οδηγήσουν την οικονομία σε ανάπτυξη. 3. Δεν έχει φέρει ουσιαστικές αντιρρήσεις η Τουρκία ως προς την πιθανή από την Ελλάδα κήρυξη ΑΟΖ αλλά μόνο ως προς το δικαίωμα του Καστελόριζου σε ΑΟΖ. Το γεγονός αυτό αν και δύναται να δημιουργήσει τοπικόά πρόβλημα στην οριοθέτηση, δεν μπορεί να σταματήσει την ανακήρυξη και την εκκίνηση εκμετάλλευσης άλλων περιοχών (π.χ. Ιόνιο) μέχρι την επίλυση της διαφοράς. Threats (Απειλές) 1. Σε περίπτωση προσφυγής στο ΔΔΧ για οριοθέτηση σε αμφισβητούμενες περιοχές (π.χ. Καστελόριζο, νήσος Στρογγυλή κ.ά.) είναι δύσκολο να προβλεφθεί η απόφαση λόγω της αρχής της ευθυδικίας που έχει εφαρμοστεί στο παρελθόν σε παρόμοιες υποθέσεις που το ΔΘ παρακάμφθηκε ελαφρώς. Πιθανόν να οδηγηθούμε σε απώλεια της ΑΟΖ του Καστελόριζου, χωρίς όμως, απώλεια κυριαρχικών δικαιωμάτων παρά μόνο οικονομικών. 2. Πιθανότητα έντασης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η Τουρκία πιθανώς θα προσπαθήσει να ανακόψει την Ελλάδα στην κήρυξη ΑΟΖ.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΔΥΝΑΤΑ ΚΑΙ ΑΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ Τα δυνατά και αδύνατα σημεία, ωςπαράγοντες που σχετίζονται άμεσα με το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού είναι άμεσα συγκρίσιμα εναλλάξ για κάθε στρατηγική. Για να γίνει πιο ξεκάθαρο, η αδυναμία μιας εναλλακτικής μπορεί να είναι το προτέρημα μίας άλλης. Σε αυτή τη βάση λοιπόν εξάγουμε τα παρακάτω συμπεράσματα. Εκάστη από τις στρατηγικές προβάλλει αξιοσημείωτα δυνατά σημεία. Ένα σημείο από την κάθε μία συγκεκριμένα είναι άμεσα συγκρίσιμο με το άλλο. Αυτό είναι ο τομέας των δυνατών εκμεταλλεύσεων που έχει δικαίωμα το κράτος να ελέγξει στην υφαλοκρηπίδα και στην ΑΟΖ. Η ΑΟΖ λοιπόν προηγείται απόλυτα. Ενώ φαίνεται ότι οι εναλλακτικές έχουν πανομοιότυπα δικαιώματα εκμετάλλευσης, η ΑΟΖ έχει ένα παραπάνω. Το δικαίωμά της στην εκμετάλλευση της στήλης του νερού στην περιοχή της. Αυτό το δικαίωμα προσδιορίζει ένα σύνολο κερδών. Δίνει λοιπόν την ελευθερία εκμετάλλευσης των έμβιων στη στήλη του νερού, την κατασκευή τεχνητών νησιών και εγκαταστάσεων και την εκμετάλλευση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (αιολική, κύμα). Το δεύτερο κύριο σημείο ευθείας σύγκρισης είναι ο τρόπος με τον οποίο ανακη-
98 Αεροπορική Επιθεώρηση ρύσσεται η κάθε ζώνη. Ένα κράτος έχει δικαίωμα να ανακηρύξει ΑΟΖ μονομερώς και στη συνέχεια, όπου σε αυτήν υπάρχουν αμφισβητήσεις, να εισέλθει σε διαπραγματεύσεις ή σε διαιτησία από το ΔΔΧ. Στην υφαλοκρηπίδα η Ελλάδα είναι δέσμια υποχρεώσεων που έχει αναλάβει έναντι της διεθνούς κοινότητας να μην προβεί μονομερώς σε ενέργειες σχετικά με την υφαλοκρηπίδα. Προφανώς λοιπόν γίνεται διακριτό το γεγονός ότι η ενναλακτική της ΑΟΖ είναι πιο άμεσα υλοποιήσιμη. Τέλος είναι δυνατόν να εντοπίσουμε και ένα σημείο σύγκρισης στο οποίο η υφαλοκρηπίδα υπερτερεί της ΑΟΖ. Αυτό είναι το πόσο επηρεάζονται τα δικαιώματα της ελεύθερης ναυσιπλοΐας σε κάθε ζώνη. Είναι προφανές ότι οι διεθνείς κανόνες και τα δίκαια είναι με τέτοιο τρόπο δομημένα, ώστε να ευνοούν το δυνατόν περισσότερο την ελεύθερη ναυσιπλοΐα. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό έχει να κάνει με τα συμφέροντα των μεγάλων ναυτιλιακών εταιρειών και την προστασία τους. Εξάλλου, τέτοιου είδους εταιρείες κάθε χώρα θα τις ήθελε για συμμάχους και σίγουρα όχι αντιπάλους. Έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού μας τα παραπάνω και εξετάζοντας σε αυτόν τον τομέα τις εναλλακτικές, θα διαπιστώσουμε ότι η υφαλοκρηπίδα διατηρεί στην έκτασήη της, ανέπαφες, όλες τις ελευθερίες ναυσιπλοΐας που προβλέπει το ΔΘ. Αντίθετα, η ΑΟΖ δίνει το δικαίωμα, στην έκτασή της, στο κυρίαρχο κράτος να εκτελεί ελέγχους
επί ξένων πλοίων ακόμη και σε διεθνή ύδατα, ώστε να προστατεύσει τα συμφέροντα της στην ΑΟΖ της.
ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ Οι ευκαιρίες των δύο εναλλακτικών, ως προς την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων, που δύναται να ανευρεθούν στο υποθαλάσσιο υπέδαφος είναι κοινός τόπος. Αυτό συμβαίνει γιατί αν και οι δύο περιοχές οριοθετηθούν με βάση το ΔΘ η έκταση τους είναι πανομοιότυπη. Υπάρχει όμως, μία ευκαιρία στην ΑΟΖ που ξεχωρίζει διότι η αντίπαλός της αντιμετωπίζει απειλή στον ίδιο ακριβώς τομέα. Στα ελληνοτουρκικά θέματα η υφαλοκρηπίδα πάντα εμφανιζόταν ως αγκάθι. Δεν είναι λίγες οι φορές όπως είδαμε και παραπάνω στη μελέτη αυτή, που τα δύο κράτη έφτασαν στα όρια του πολέμου για την υφαλοκρηπίδα. Αντίθετα, όσον αφορά την ελληνική ΑΟΖ οι αντιδράσεις της Άγκυρας έχουν επικεντρωθεί στα δικαιώματά της Ελλάδας σε ότι αφορά το αν το Καστελόριζο δικαιούται ή όχι ΑΟΖ. Δηλαδή σε θέματα οριοθέτησης και μάλιστα σε συγκεκριμένη περιοχή και όχι στο δικαίωμά της να ανακηρύξει ΑΟΖ. Οπότε σε θεωρητική βάση, η χώρα θα μπορεί μετά την ανακήρυξη άμεσα να προβεί σε εκμετάλλευση όλων των θαλάσσιων χώρων εκτός του Καστελόριζου μέχρι την τελική οριοθέτηση. Η απειλή για την ΑΟΖ που σχετίζεται με
Αεροπορική Επιθεώρηση 99
τα παραπάνω είναι το άγνωστο για τη χώρα αποτέλεσμα σε περίπτωση προσφυγής στο ΔΔΧ για τελική οριοθέτηση στο Καστελόριζο. Το ιστορικό των λύσεων που έχει προσφέρει η διεθνής δικαιοσύνη σε παρόμοιες υποθέσεις έχει βασιστεί σε αρκετές περιπτώσεις στην αρχή της ευθυδικίας και έχει παρακάμψει πολλές φορές του κανόνες του ΔΘ. Συμπερασματικά λοιπόν θα πρέπει η χώρα να είναι έτοιμη για το ενδεχόμενο, κομμάτι της ελληνικής ΑΟΖ νότια του Καστελόριζου να παραχωρηθεί στην Τουρκία. Αυτό σαν γεγονός βέβαια δεν δύναται να επηρεάσει βασικά κυριαρχικά δικαιώματα αφού ο χώρος αυτός θα βρίσκεται αυστηρά σε διεθνή ύδατα. Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί ότι η ελληνική ΑΟΖ απέκτησε πολύ γρήγορα, πριν καν γεννηθεί, έναν σύμμαχο που την αναγνωρίζει, μάλιστα αποδεχόμενος την συμμετοχή του συμπλέγματος του Καστελόριζου. Αυτός ο σύμμαχος είναι το Ισραήλ και ο αγωγός φυσικού αερίου του που αναφέραμε νωρίτερα.
μετάλλευσης του ελληνικού θαλάσσιου χώρου. Συμπεραίνεται λοιπόν, ότι πρόκειται για θαλάσσια ζώνη ευρείας οικονομικής εκμετάλλευσης η οποία δύναται να ανακηρυχθεί μονομερώς. Η δε εκμετάλλευσή της είναι ικανή να ξεκινήσει άμεσα σε διάφορα επίπεδα (αλιεία, έρευνα και εξόρυξη υδρογονανθράκων, ενέργεια), όπως αυτό προκύπτει επίσης, και από τις αιτήσεις εταιρειών εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων, παγκόσμιας κλάσης. Πρέπει επίσης, να επισημανθούν οι πιο ήπιες αντιδράσεις από την μεριά της Τουρκίας στο θέμα αυτό όπως, επίσης, και η ύπαρξη συμμαχιών από την πλευρά της Ελλάδας (Κύπρος, Ισραήλ, Ευρωπαϊκή Ένωση). Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά την αντιμετώπιση του προβλήματος της οριοθέτησης στο Καστελόριζο θα πρέπει να υπάρχει κατάλληλη προετοιμασία για νομική υποστήριξη της υπόθεσης στο ΔΔΧ, ώστε να μεγιστοποιηθούν οι, ήδη μεγάλες, πιθανότητες θετικής για τη χώρα εξέλιξης στο ζήτημα.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συνοψίζοντας την παραπάνω ενδελεχή ανάλυση που πραγματοποιήθηκε με το μοντέλο SWOT, γίνεται αντιληπτό, ότι η ΑΟΖ υπερτερεί της εναλλακτικής της υφαλοκρηπίδας ως στρατηγική κάλλιστης εκ-
ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ. Οικονομίδης, Κ., 1998. Θέματα Διεθνούς Δικαίου και Ελληνικής Εξωτερικής
100 Αεροπορική Επιθεώρηση
Πίνακας 1. Κράτη Μεσογείου και θαλάσσιες ζώνες
Αεροπορική Επιθεώρηση 101
Πίνακας 1. Κράτη Μεσογείου και θαλάσσιες ζώνες
102 Αεροπορική Επιθεώρηση
Πίνακας 1. Κράτη Μεσογείου και θαλάσσιες ζώνες
Πολιτικής. 1η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ. Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Στρατή, Α. Γ., 2012. Ελληνικές θαλάσσιες ζώνες & οριοθέτηση με γειτονικά κράτη. 1η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙ-
ΒΛΙΟΘΗΚΗ. Τσαλτάς, Γ. Ι. & Αναγνώστου, Χ., 2014. ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ. 1η επιμ. ΑΘΗΝΑ: ΕΚΔ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ. Ροζάκης, Χ. Λ., 2013. Η ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΝΗ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ. 1η επιμ. ΑΘΗΝΑ: ΕΚΔ. ΠΑΠΑΖΗΣΗ.
Αεροπορική Επιθεώρηση 103
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1982. Διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Montego Bay: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1
2
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ INVESTOPEDIA, 2017. INVESTOPEDIA. [Online] Available at: http://www.investopedia.com/terms/s/swot.asp [Accessed 03 07 2017]. UNITED NATIONS, 1999. UN Documents. [Online] Available at: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/ N99/171/08/IMG/N9917108.pdf?Open Element [Πρόσβαση 04 07 2017] Συρίγος, Α., 2012. ENERGIA.gr. [Ηλεκτρονικό] Available at: http://www.energia.gr/article.asp?art_id=56384 [Πρόσβαση 04 07 2017]. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ, 2017. ΔΙ@ΥΓΕΙΑ. [Ηλεκτρονικό] Available at: https://diavgeia.gov.gr/decision/view/% CE%A9%CE%9F0%CE%A94653%CE%A0 8-66%CE%A5 [Πρόσβαση 04 07 2017]. Aftzigianni, V., 2011. GREEK REPORTER WORLD. [Online] Available at: http:// world. greekreporter. com/2011/02/23/israel-recognizesgreek-exclusive-economic-zone/ [Accessed 02 07 2017].
3
4 5
6
7
8
9
10
11
12 13 14
Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 4. Ibid σ. 5 Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 2-4. Ibid σ. 5. U.N.C.L.O.S.=United Nations Conference on the Law Of the Sea Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 240. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 6. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 9. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1982. Διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Montego Bay: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 242-243. Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 289-290. Ibid σ. 292. Ibid σ. 292-293. Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟ-
104 Αεροπορική Επιθεώρηση
15
16
17
18
19 20
21 22
23
24
25
ΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 311. Εικόνα 1. Σχηματική απεικόνιση θαλασσίων ζωνών του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας. UNITED NATIONS, 1999. UN Documents. [Online] Available at: https://documents-ddsny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/ N99/ 171/08/IMG/N9917108.pdf?OpenEl ement [Πρόσβαση 04- 07- 2017]. Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 311-313. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1982. Διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Montego Bay: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, αρθ. 76 (παρ. 5-7). Ibid αρθ. 77 (παρ. 4). Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 180. Ibid σ. 186-187. Ρούκουνας, Ε., 2015. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 323-324. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 189. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1982. Διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Montego Bay: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. αρθ. 57. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1982. Διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Montego Bay: Οργανισμός Ηνωμένων
26 27
28
29
30 31 32
33
34
35
36 37
Εθνών. αρθ. 56. Ibid αρθ. 58. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, 1982. Διεθνές δίκαιο της θάλασσας. Montego Bay: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, αρθ. 69-70. Συρίγος, Α., 2012. ENERGIA.gr. [Ηλεκτρονικό] Available at: http://www.energia.gr/ article.asp?art_id=56384 [Πρόσβαση 04- 07- 2017]. Στρατή, Α. Γ., 2012. Ελληνικές θαλάσσιες ζώνες & οριοθέτηση με γειτονικά κράτη. 1η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 67-69. Ν. 2289/1995. Ν. 2289/1995. Στρατή, Α. Γ., 2012. Ελληνικές θαλάσσιες ζώνες & οριοθέτηση με γειτονικά κράτη. 1η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 79-81. Ν.3948/1959 «περί αναζητήσεως, ερεύνης και εκμεταλλεύσεως υδρογονανθράκων εν υγρά και αεριώδη καταστάσει». Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 444. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 445-454. Ibid σ. 445-454. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 455-459.
Αεροπορική Επιθεώρηση 105
38 39
40 41
42
43
44
45
46
47
48
Ibid σ. 455-459. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ σ. 459-475. Ibid σ. 475-478. Τσαλτάς, Γ. Ι. & Αναγνώστου, Χ., 2014. ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ. 1η επιμ. ΑΘΗΝΑ: ΕΚΔ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, σ. 399-416. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 478-480. Ιωάννου, Κ. & Στρατή, Α., 2000. Δίκαιο της Θάλασσας. 2η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΑΝΤ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, σ. 480-484. Στρατή, Α. Γ., 2012. Ελληνικές θαλάσσιες ζώνες & οριοθέτηση με γειτονικά κράτη. 1η επιμ. Αθήνα: ΕΚΔ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, σ. 137-144. Τσαλτάς, Γ. Ι. & Αναγνώστου, Χ., 2014. ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ. 1η επιμ. ΑΘΗΝΑ: ΕΚΔ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, σ. 453. Aftzigianni, V., 2011. GREEK REPORTER WORLD [Online] Available at: http:// world. greekreporter.com/ 2011/ 02/23/israel-recognizesgreek-exclusive-economic-zone/ [Accessed 02- 07- 2017]. Εικ. 2. ΑΟΖ νοτιοανατολικής Μεσογείου σύμφωνα με το Ισραήλ. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ, 2017. ΔΙ@ΥΓΕΙΑ. [Ηλεκτρονικό] Available at: https://diavgeia.gov.gr/decision/view/%CE%A
49
50
9%CE%9F0%CE%A94653%CE%A0866%CE%A5 [Πρόσβαση 04- 072017]. INVESTOPEDIA, 2017. INVESTOPEDIA. [Online] Available at: http://www.investopedia.com/terms /s/swot.asp [Accessed 03-07- 2017]. Εικ. 2. Χάρτης ΑΟΖ Νοτιοανατολικής Μεσογείου.
Υποσμηναγός (ΤΤΗ) Λαμπρόπουλος Αθανάσιος
ΠΕΙΝΑ ΚΑΙ ΛΙΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Αεροπορική Επιθεώρηση 107
Τα δάκρυα της δασκάλας Από το Ο Καιρός της Σοκολάτας της Λότης Ανδρουτσοπούλου-Πέτροβιτς […] Σε λίγο χτύπησε το κουδούνι να μπούνε στην τάξη. Πρώτα έμπαιναν τα κορίτσια. ‘Υστερα τ’ αγόρια. Τελευταία η δασκάλα, που κόντευε να μην ξεχωρίζει από τα παιδιά, έτσι που είχε απομείνει πετσί και κόκαλο. Όταν μπαίνανε όλοι στην τάξη, έκλεινε την πόρτα, μετρούσε τα παιδιά σειρά σειρά, έλεγε «εντάξει, φρόνιμα τώρα, μην ακούσω μιλιά» κι αρχίζανε αμέσως το μάθημα. Το «εντάξει, φρόνιμα τώρα, μην ακούσω μιλιά» τη φορά εκείνη δεν το είπε. Ούτε να τους μετρήσει την είδανε. Κοντά στην πόρτα της τάξης στεκόταν σκυφτή, σαν να ψαχούλευε κάτι. «Μα τι κάνει η κυρία εκεί;» ρώτησε παραξενεμένος ο Μάνος που δεν καλόβλεπε, τα περισσότερα παιδιά ήταν όρθια ακόμα. «Πασαλείψαμε το χερούλι με γλυκόζη», χασκογέλασε από δίπλα ο πειραχτήρης, «για να κολλήσουν τα χέρια της να γελάσουμε!» Δε γελάσανε. Καθίσανε τελικά στα θρανία τους και δε μιλούσε κανείς. Βλέπανε τη δασκάλα τους τώρα όλοι βουβοί, σαστισμένοι. Είχε σκύψει κι έγλειφε με λαχτάρα μια το χερούλι της πόρτας, μια την παλάμη της… ‘Υστερα γύρισε και τους κοίταξε με παράπονο. Στα μάγουλά της έτρεχαν δάκρυα. «Μην τη σπαταλάτε τη γλυκόζη, χρυσά μου, για τ’ όνομα του Θεού!», είπε ξέπνοα. «Σας τη δώσαμε όλη, ούτε μια σταγονίτσα δεν κρατήσαμε εμείς οι δάσκαλοι, για να τη φάτε να δυναμώ-
σετε εσείς τα παιδιά. Μην τη σπαταλάτε, σας παρακαλώ, είναι κρίμα! Είν’ αμαρτία!» Την πήραν πάλι τα δάκρυα. Κι έκλαιγε, έκλαιγε… […] Το παραπάνω απόσπασμα είναι μια από τις χιλιάδες τραγικές ιστορίες που εκτυλίσσονταν στην Ελλάδα της Κατοχής και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του χειμώνα 1941-1942. Ο λιμός του πρώτου χειμώνα, που άφησε πίσω του χιλιάδες νεκρούς είτε άμεσα από την πείνα είτε έμμεσα από τις κακουχίες και τις αρρώστιες που κατέβαλαν τον υποσιτιζόμενο πληθυσμό, αποτέλεσε μια από τις τραγικότερες συνέπειες της Κατοχής στην Ελλάδα. Η τραγικότητα του φαινομένου και το δέος που προκαλεί καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την ανάλυσή του με αποστασιοποίηση και αντικειμενικότητα. Παρόλα αυτά θα προσπαθήσω να δώσω την εικόνα του λιμού στην Ελλάδα της Κατοχής, των αιτίων που τον προκάλεσαν και των συνεπειών του μέσα από μια αποστασιοποιημένη από τα γεγονότα ματιά. Θα περιγράψω επίσης τα φαγητά και γενικότερα τη διατροφή των κατοίκων, κυρίως της Αθήνας αλλά και άλλων ελληνικών πόλεων, κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Στα βουνά της Πίνδου και βαθιά στο έδαφος της Αλβανίας πλέον, αυτό που είχε ξεκινήσει ως προσπάθεια του Μουσολίνι να προλάβει την επέκταση της γερμανικής
108 Αεροπορική Επιθεώρηση
επιρροής στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την επίθεση εναντίον της Ελλάδας είχε μετατραπεί στα τέλη του 1940 σε ταπεινωτική αποτυχία του Άξονα, καθώς οι ελληνικές δυνάμεις είχαν απωθήσει τους Ιταλούς και τους είχαν αναγκάσει σε άτακτη σχεδόν υποχώρηση, ενώ αυτές προέλαυναν. Ο Χίτλερ θεώρησε αδιανόητο να αφήσει τον συνεργάτη του να νικηθεί και, ήδη από τον Δεκέμβριο του 1940, εξέδωσε διαταγές για την επιχείρηση Μαρίτα, σύμφωνα με την οποία οι γερμανικές δυνάμεις θα επιτίθονταν στην Ελλάδα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα.1 Στις 9 Μαρτίου 1941 ξεκίνησε η πολυδιαφημισμένη από τον Μουσολίνι μεγάλη
εαρινή επίθεση, η οποία κατέληξε σε φιάσκο και παταγώδη αποτυχία για τις ιταλικές δυνάμεις. Οι Γερμανοί έπρεπε να επέμβουν άμεσα για να σώσουν το γόητρο του Άξονα και τα καταδιωκόμενα, πλέον, ιταλικά στρατεύματα. Στις 6 Απριλίου 1941 η Βέρμαχτ ξεκίνησε την επίθεσή της εναντίον της Ελλάδας και στις 20 Απριλίου έφτασε στη ζωτικής σημασίας πόλη των Ιωαννίνων. Την επόμενη μέρα ο Στρατηγός Τσολάκογλου συνθηκολόγησε με τους Γερμανούς με δική του πρωτοβουλία, απ’ ότι φαίνεται, με την ελπίδα να κρατήσει τις γραμμές απέναντι στους Ιταλούς στην Αλβανία. Αρχικά ο Χίτλερ δεν είχε πρόθεση να προχωρήσει σε κατοχή της Ελλάδας, καθώς πίστευε ότι αρκούσε μια κυβέρνηση ανδρείκελων με ελάχιστη γερμανική στρατιωτική παρουσία για να υποστηρίξει τα συμφέροντα της Γερμανίας στην Ελλάδα. Οι αξιώσεις του Μουσολίνι, όμως, ακόμα και για προσάρτηση ελληνικών εδαφών από την Ιταλία, οδήγησαν στην υπογραφή
Αεροπορική Επιθεώρηση 109
της δεύτερης συνθηκολόγησης, μια μέρα μετά την πρώτη, στη Θεσσαλονίκη, με τη συμμετοχή αυτή τη φορά και των Ιταλών. Στις 23 Απριλίου αναγγέλλεται η συγκρότηση κυβέρνησης από τον Στρατηγό Τσολάκογλου, ενώ ο βασιλιάς και η κυβέρνηση αναχωρούν από την Αθήνα για την Κρήτη και στη συνέχεια για τη Μέση Ανατολή2. Το πρωί της 27ης Απριλίου 1941 οι Γερμανοί της Βέρμαχτ εισήλθαν σε μια έρημη Αθήνα με τους κατοίκους κλεισμένους στα σπίτια τους. Η ύψωση της ναζιστικής σβάστικας στην Ακρόπολη σηματοδότησε την αρχή της γερμανικής κατοχής. Πρόθεση του Χίτλερ ήταν να μεταφέρει περισσότερες γερμανικές δυνάμεις προς τον βορρά, τις οποίες ήθελε φυσικά να απεμπλέξει από την κατοχή της Ελλάδας. Χώρισαν έτσι οι Γερμανοί την Ελλάδα σε ζώνες κατοχής. Οι Γερμανοί κράτησαν λιγοστές σημαντικές από στρατηγική άποψη ζώνες, την Κρήτη, τον Πειραιά, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την κεντρική Μακεδονία, τη συνοριακή γραμμή με την Τουρκία και τα νησιά Λήμνο, Λέσβο και Χίο. Παραχώρησαν στους Ιταλούς μια, τρόπος του λέγειν, επικυριαρχία σε όλη την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα καθώς και στα Ιόνια νησιά και τις Κυκλάδες. Οι εύφορες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης κατελήφθησαν από τη σύμμαχο του Χίτλερ Βουλγαρία.3 Οι βουλγαρικές αρχές άρχισαν αμέσως να διώχνουν τους Έλληνες κατοίκους σ’ ένα πρώιμο δείγμα εθνι-
κής κάθαρσης. Η βουλγαρική κατοχή υπήρξε από την έναρξή της ακόμα ιδιαίτερα σκληρή, πάνω από 100.000 Έλληνες πρόσφυγες εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους προς περιοχές έξω από τη βουλγαρική επικυριαρχία και τη θέση τους πήραν Βούλγαροι έποικοι. Μέσα σε λίγες ημέρες, με το πρόσχημα αντιποίνων σε επιθέσεις ανταρτών κατά βουλγαρικών φρουρών και κατοχικών αρχών, στα τέλη Σεπτεμβρίου και τις αρχές Οκτωβρίου 1941, δολοφονήθηκαν από τα βουλγαρικά στρατεύματα κατοχής 2.140 άτομα, στην πλειονότητα τους από τον νομό Δράμας. Οι σφαγές στη Δράμα αποτέλεσαν τα πιο αιματηρά αντίποινα στην ιστορία της Κατοχής.4 Η μαύρη και σκληρή για τους Έλληνες και την Ελλάδα περίοδος της Κατοχής από τους Γερμανούς και τους Συμμάχους τους Ιταλούς και Βούλγαρους άρχιζε. Η κατοχή της πατρίδας τους από ξένες δυνάμεις ήταν από μόνη της κάτι το ιδιαίτερα οδυνηρό για τους Έλληνες, για την τιμή τους και την περηφάνια τους. Αυτά που έφερε όμως μαζί της ήταν ακόμα πιο οδυνηρά. Εκτελέσεις, φυλακίσεις, βασανισμούς, επιτάξεις σπιτιών και, το φριχτότερο ίσως όλων, η πείνα. Η πείνα, που ήταν παρούσα σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά εξελίχθηκε στον εφιάλτη του λιμού τον χειμώνα του 1941-1942, κυρίως στην Αθήνα αλλά και σε άλλες πόλεις όπως τη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, τη Σύρο κ.α.
110 Αεροπορική Επιθεώρηση
ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΠΕΙΝΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΙΜΟΥ Ποια ήταν όμως τα αίτια που οδήγησαν στον θανατηφόρο λιμό του 1941-1942; Ο
ελλαδικός χώρος από την αρχαιότητα δεν ήταν σε θέση να θρέψει πλουσιοπάροχα μεγάλο αριθμό ανθρώπων και γι’ αυτό το λιτοδίαιτο των Ελλήνων ήταν μάλλον επιβεβλημένο παρά επιλογή, όπως μας πληροφορεί και ο Πλάτων στην Πολιτεία του. Ο τόπος αυτός δεν έτρεφε ποτέ καλοφαγάδες, πώς να τους θρέψει;5 Η ελληνική γη επέβαλλε στην ουσία το λιτοδίαιτο στους κατοίκους της, το οποίο αποτελούσε μια καθημερινότητα. Το πρόβλημα της φτωχής σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις ελληνικής γης επέτεινε το γεγονός ότι προπολεμικά τα κύρια προϊόντα της ελληνικής γεωργίας ήταν σταφίδα, καπνός, εσπεριδοειδή και ελαιόλαδο, που θεωρούνται προϊόντα πολυτε-
Αεροπορική Επιθεώρηση 111
λείας και προορίζονται για εξαγωγή. Σε αντιστάθμιση, για να τραφεί ο πληθυσμός, η Ελλάδα προβαίνει σε εισαγωγές σιτηρών, που το 1938 ανέρχονται σε 475.000 τόνους, το 1939 σε 365.000 τόνους και το 1940 σε πολύ μικρότερες ποσότητες λόγω των εμπορικών περιορισμών του πολέμου.6 Με την έναρξη του πολέμου τα εργατικά χέρια σπανίζουν λόγω της επιστράτευσης, ενώ και τα υποζύγια είναι ανεπαρκή, καθώς επιτάχθηκαν τα περισσότερα από αυτά για τις ανάγκες του πολέμου. Ο ναυτικός αποκλεισμός, από τους Συμμάχους, της επικράτειας του Άξονα, στάθηκε επίσης μοιραίος για τον ανεφοδιασμό ειδικά της Αθήνας, του Πειραιά και των νησιών, που εξαρτούσαν τον ανεφοδιασμό τους από τις θαλάσσιες οδούς, μέχρι το 1942, οπότε θα επέλθει συμφωνία μεταξύ των εμπολέμων για άρση του αποκλεισμού. Μια σημαντική αιτία της πείνας και του λιμού ήταν το πλιάτσικο. Το πλιάτσικο τόσο από μεμονωμένους στρατιώτες της Βέρμαχτ όσο και από τις επίσημες δυνά-
μεις κατοχής, που προχωρούν στην κατάσχεση τροφίμων, ζώων, βιοτεχνιών και βιομηχανιών. Όλα αυτά είχαν άμεσες συνέπειες, την έλλειψη δηλαδή των τροφίμων που πλιατσικολογούσαν ή κατέσχον οι δυνάμεις κατοχής, αλλά και έμμεσα. Η ανεργία αυξάνεται κατακόρυφα και η βιομηχανική παραγωγή μειώνεται δραματικά, καθώς τα εργοστάσια έκλειναν είτε λόγω
έλλειψης πρώτων υλών, είτε επειδή ο εξοπλισμός και τα αποθέματά τους είχαν σταλεί έξω από τη χώρα. Παρόλη πάντως τη μείωση της παραγωγής, τα προβλήματα στις εισαγωγές προϊόντων, το πλιάτσικο και τις κατασχέσεις, η σοδειά του 1941 θα έφτανε για να τραφεί ο πληθυσμός της χώρας, έστω στα όρια της επιβίωσης. Ο κρατικός μηχανισμός όμως είχε καταρρεύ-
112 Αεροπορική Επιθεώρηση σει και οι κατοχικές δυνάμεις μαζί με την κυβέρνηση Τσολάκογλου ήταν ανίκανοι να τον ανασυστήσουν. Οι αγρότες προπολεμικά παρέδιδαν την σοδειά τους στο κράτος σε προσυμφωνημένες τιμές. Η
κατακόρυφη άνοδος όμως του πληθωρισμού λόγω του χρήματος που τυπωνόταν για να καλύπτει τις απαιτήσεις των αρχών Κατοχής αλλά και της απόκρυψης προϊόντων από τους καταστηματάρχες υπό τον φόβο του πλιάτσικου από τους στρατιώτες του Άξονα οδήγησε τους παραγωγούς στο να πουλούν τα προϊόντα σε ιδιώτες ή ακόμα και να τα αποσύρουν τελείως από την αγορά. Επιπλέον, κανείς αγρότης δεν ήταν πρόθυμος να παραδώσει τη σοδειά
του στις κατοχικές δυνάμεις υπό τον φόβο της κατάσχεσης, κάτι που συνέβαινε συχνότατα. Ο κρατικός μηχανισμός αποτελούνταν στην περίοδο της Κατοχής από μεμονωμένες περιφερειακές μονάδες που δρούσαν αυτοβούλως. Έτσι ο κάθε στρατιωτικός διοικητής μιας περιοχής δεν ήταν διατιθεμένος να μοιραστεί το πλεόνασμα παραγωγής της περιοχής του. Οι Γερμανοί
δεν είχαν καμιά απολύτως διάθεση να στείλουν την πλεονάζουσα παραγωγή από τις περιοχές που ελέγχουν προς την ιταλική ζώνη και οι Ιταλοί το ίδιο. Ιδιαίτερα οι Βούλγαροι στην Ανατολική Μακεδονία επι-
Αεροπορική Επιθεώρηση 113
δόθηκαν σε ανηλεή διωγμό εναντίον του ελληνικού πληθυσμού και προέβαιναν σε μαζικές κατασχέσεις σιτηρών, προκειμένου να κάνουν τον πληθυσμό να πεινάσει και να εγκαταλείψει τη Μακεδονία, με αποτέλεσμα η μεγαλύτερη παραγωγή σιτηρών να στρέφεται προς την κάλυψη των βουλγαρικών αναγκών και να έχει αποκοπεί από την υπόλοιπη Ελλάδα. Τον Οκτώβριο του 1941 οι Ιταλοί πιέζουν τους Βούλγαρους, που κατέχουν τις πιο παραγωγικές περιοχές, να στείλουν 100.000 τόνους δημητριακών προς τις περιοχές υπό ιταλική επικυριαρχία, αλλά αυτοί αρνούνται, ενώ και η πίεση από την πλευρά των Γερμανών δεν αποδίδει καρπούς.7 Μια ακόμα αιτία του λιμού ήταν η αύξηση του πληθυσμού των πόλεων και ιδιαίτερα της Αθήνας, αλλά και του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Στους υπάρχοντες κατοίκους των πόλεων έρχονται να προστεθούν χιλιάδες κληρωτοί που προσπαθούσαν να γυρίσουν στα σπίτια τους, πρόσφυγες από άλλα μέρη της Ελλάδας και ειδικά στη Θεσσαλονίκη από τη βουλγαροκρατούμενη Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη και φυσικά τα στρατεύματα του Άξονα, που είχαν τις βάσεις τους, στην πλειονότητά τους, στις μεγάλες πόλεις. Ο πληθυσμός λοιπόν των πόλεων αυξήθηκε κατά πολύ, ενώ ταυτόχρονα η επάρκεια σε τρόφιμα μειώθηκε. Μια τελευταία, συγκυριακή μεν, αλλά εξίσου σημαντική αιτία του μεγάλου λιμού του χειμώνα 1941-1942, ήταν ότι ο συγ-
κεκριμένος χειμώνας ήταν εξαιρετικά βαρύς. Το δριμύ ψύχος πάγωσε πολλά νοικοκυριά που ούτως η άλλως θερμαίνονταν ελλιπώς. Το ψύχος έκανε ακόμα πιο ευάλωτους τους οργανισμούς που υπέφεραν από ασιτία, ενώ επιδείνωσε τις παρεπόμενες ασθένειες που αυτή προκάλεσε ή υπέθαλψε. Τραγική ήταν επίσης και η κατάσταση όσων βρέθηκαν άστεγοι στις μεγάλες πόλεις αλλά και πολλών προσφύγων του 1922, που ζούσαν ακόμα σε καλύβες από τενεκέ και σανίδες, που δύσκολα θερμαίνονταν ή καθαρίζονταν.
ΠΕΙΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Ο ΛΙΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ Ο μεγάλος λιμός μπορεί να έκανε τη θλιβερή και οδυνηρή εμφάνισή του τον χειμώνα του 1941-1942 αλλά η πείνα είχε αρχίσει να αποτελεί μέρος της καθημερινότητας από τους πρώτους μήνες της Κατοχής. Η έλλειψη τροφής ήταν αισθητή σε μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού από τα μέσα Μαΐου στην Αθήνα και τον Ιούνιο στη Χίο και στη Σύρο. Από τον Μάιο του 1941 στην Αθήνα επιβλήθηκε δελτίο στο ψωμί, του οποίου άλλαξε και η σύνθεση, με την αναλογία σιταριού-κριθαριού να πηγαίνει
114 Αεροπορική Επιθεώρηση
στο 60-40. Τον Ιούλιο του 1941 ο Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα περιέγραψε την κατάσταση στην χώρα ως οδεύουσα προς τον λιμό.8 Ο πληθωρισμός βρίσκεται ήδη στα ύψη, η λίρα από 1000 δραχμές φτάνει στις 25.500 και η αγορά νεκρώνει, με τα μαγαζιά να είναι άδεια9. Τον Αύγουστο του 1941 οι Times έχουν ανταποκρίσεις για ανθρώπους που λιποθυμούν από την πείνα στους δρόμους της Αθήνας. Στη Θεσσαλονίκη η κατάσταση είναι ελαφρά καλύτερη, αλλά οι χιλιάδες πρόσφυγες από την υπό βουλγαρική κατοχή Ανατολική Μακεδονία επιτείνουν το πρόβλημα. Η πείνα ήταν παρούσα επίσης πλέον και στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, καθώς οι θαλάσσιες συγκοινωνίες είχαν διακοπεί και τα αποθέματα είχαν αρχίσει να τελειώνουν. Μύκονος, Νάξος και Ικαρία είχαν έρθει να προστεθούν σε Χίο και Σάμο. Το καλοκαίρι, όμως, που κάλυπτε
κάπως το πρόβλημα της πείνας, πέρασε και, με την έλευση του φθινοπώρου και ιδιαίτερα του Οκτωβρίου, το φαινόμενο της πείνας άρχισε να παίρνει διαστάσεις. Αυτοί που βίωσαν πρώτοι και σε μεγαλύτερο βαθμό το πρόβλημα ήταν οι εργάτες και οι πρόσφυγες. Τα μεροκάματα εξανεμίζονται στον πληθωρισμό και, ακόμα και όταν στην αγορά κυκλοφορούν κάποια προϊόντα, οι τιμές τους είναι σε δυσθεώρητα ύψη για τους εργάτες. Οι πρόσφυγες, από την άλλη, δεν έχουν πουθενά να ακουμπήσουν, δεν έχουν κάποιο πατρικό στο χωριό να καταφύγουν και να αναζητήσουν τρόφιμα ή κάποιο χωραφάκι να καλλιεργήσουν.10 Οκτώβριος του 1941, λοιπόν, και η πείνα επιβάλλει την παρουσία της παντού. Στους δρόμους πέφτουν οι πεινασμένοι. Πολλοί είναι αυτοί που ξαπλώνουν το βράδυ στο κρεβάτι τους τελείως νηστικοί. Στις 16 Οκτωβρίου 1941 έγινε η πρώτη αποστολή τροφίμων με το τουρκικό ατμόπλοιο Κουρτουλούς. Σταγόνα στον ωκεανό. Το Κουρτουλούς μετέφερε σε 1 τρίμηνο και πριν προσαράξει στην Πάνορμο 7.000 τόνους τροφίμων,
Αεροπορική Επιθεώρηση 115
όταν, σύμφωνα με υπολογισμούς, για να καλυφθούν οι ανάγκες της Ελλάδας σε τρόφιμα χρειαζόταν εισαγωγή 38.000 τόνων τον μήνα.11 Αυτό που είχαν ζήσει, όμως, οι κάτοικοι της Αθήνας, του Πειραιά, πολλών νησιών του Αιγαίου και σε μικρότερο βαθμό της Θεσσαλονίκης και άλλων μεγάλων πόλεων τους πρώτους μήνες της Κατοχής θα τους φαινόταν μηδαμινό μπροστά σ’ αυτό που ακολούθησε από τον Δεκέμβριο του 1941 έως τον Μάρτιο του 1942. Ειδικά η Αθήνα πεινούσε και πάγωνε. Το χιόνι κράτησε 2 εβδομάδες και στο πεδίο του Άρεως
έφτασε το ένα μέτρο. Το λίγο ψωμί που δινόταν με το δελτίο έγινε ακόμα χειρότερο, τώρα πλέον αποτελούνταν από καλαμπόκι, ελάχιστο σιτάλευρο και λούπινα, σωστή
πέτρα.12 Στους δρόμους πείνα και αθλιότητα. Οι άνθρωποι πρήζονται. Τα τρόφιμα ανύπαρκτα στην αγορά και, όταν κάνουν την εμφάνιση τους κάποια λίγα προϊόντα, κοστίζουν μια περιουσία. Το θέαμα αναίσθητων από την πείνα ανθρώπων στα πεζοδρόμια της Πανεπιστημίου είναι κάθε μέρα και συχνότερο. Το τελικό στάδιο πριν τον θάνατο ήταν μια κατάσταση σωματικής και διανοητικής εξάντλησης, τότε πια οι άνθρωποι απλώς κατέρρεαν και ήταν ανήμποροι να ξανασηκωθούν. Πολλοί είναι τόσο αδύναμοι, που δεν μπορούν καν να σηκωθούν από το κρεβάτι και να στηθούν στις τεράστιες ουρές των λαϊκών συσσιτίων, μένουν ξαπλωμένοι περιμένοντας τον θάνατο. Σκελετωμένα παιδιά μαλώνουν
116 Αεροπορική Επιθεώρηση
για τη λεία από τους σκουπιδοτενεκέδες των εστιατορίων όπου τρώνε Γερμανοί και Ιταλοί. Η αγωνία της αναζήτησης τροφής, οι ελλείψεις σε ψωμί και φαγητό, το θέαμα των σκελετωμένων ανθρώπων, των παιδιών με πρησμένη κοιλιά και αυτών που
πέφτουν στον δρόμο νεκροί και συλλέγον-
ται από τα κάρα του δήμου ήταν τόσο τρομακτικά, ώστε πέρασαν στη συλλογική μνήμη και επηρέασαν την νοοτροπία των ανθρώπων για τις επόμενες δεκαετίες.13 Ακόμα και νεκροί, όμως, οι πεινασμένοι δεν βρίσκουν ανάπαυση. Τα λιπόσαρκα πτώματα αφήνονται για ώρες στους δρόμους, προτού εμφανιστούν τα κάρα του δήμου να τα μαζέψουν, και στη συνέχεια ξεφορτώνονται όλα μαζί σε μια άκρη του νεκροταφείου, όπου ευλογούνται συλλήβδην, αν τύχει να βρίσκεται εκεί κανένας παπάς, και θάβονται όλα μαζί σε ομαδικούς τάφους. Άλλοι νεκροί θάβονταν
Αεροπορική Επιθεώρηση 117
από τους συγγενείς τους, όπου μπορούσαν γύρω από την Αθήνα, σε ρηχούς λάκκους, μιας και, όντας και αυτοί εξαντλημένοι από την πείνα, δεν είχαν την δύναμη να σκάψουν το παγωμένο χώμα. Τα πράγματα, όμως, δεν ήταν καλύτερα και σε πολλά από τα νησιά του Αιγαίου. Στη Σύρο το κρέας και το βούτυρο ήταν άγνωστες λέξεις πια και ακόμα και το ψωμί είχε να μοιραστεί έναν μήνα. Οι δημόσιοι υπάλληλοι, των οποίων οι μισθοί είχαν αξία όσο ένα ζευγάρι παπούτσια, και οι εργάτες, που το μεροκάματό τους ισοδυναμούσε με μισό τσιγάρο, ήταν αυτοί που υπέφεραν περισσότερο από την πείνα και τον λιμό στη Σύρο. Τα παιδιά γέμιζαν με κόκκινες βούλες από την αβιταμίνωση, έσβηναν, έγερναν και βυθίζονταν στον θάνατο μέσα σε σπίτια σκοτεινά και παγωμένα. Στη Θεσσαλονίκη πρόσφυγες κυρίως πέθαιναν από υποσιτισμό, αν και η κατάσταση εκεί επιδεινώθηκε κυρίως τον χειμώνα του 1942-1943 με τον συνδυασμό ελονοσίας και ασιτίας. Στην Καλαμάτα πα-
ρατηρήθηκε έντονη έλλειψη βιταμινών, ενώ στον Βόλο οι τοπικές εφημερίδες προτρέπουν τους αναγνώστες τους να γυρίσουν στα χωριά τους για να γλιτώσουν από τον λιμό.14 Η βελτίωση του καιρού τον Απρίλιο του 1942 έφερε τη μείωση των θανάτων από πείνα, καθώς είχαν αρχίσει να είναι διαθέσιμα εποχικά φρούτα και λαχανικά. Η βασικότερη αιτία, όμως, είναι η άρση του αποκλεισμού από τους Συμμάχους και η ανθρωπιστική βοήθεια που άρχισε να καταφθάνει, αν και αυτή ομαλοποιήθηκε το φθινόπωρο του 1942. Το καλοκαίρι του 1942 τα διαθέσιμα προϊόντα αυξήθηκαν, ο πληθωρισμός όμως τα καθιστούσε απλησίαστα ειδικά για τους πρόσφυγες, τους εργάτες και τους υπαλλήλους, και τα ποσοστά θνησιμότητας ήταν αρκετά ανεβασμένα στις μεγάλες πόλεις. Ο πληθωρισμός
118 Αεροπορική Επιθεώρηση μειώθηκε κατά πολύ τον Νοέμβριο του 1942 και κατά την διάρκεια του χειμώνα η αγορά της Αθήνας ήταν πλήρης σχεδόν προϊόντων.15 Από τον Μάιο του 1943 μέχρι την απελευθέρωση το φαινόμενο της πείνας εισήλθε σε νέα φάση. Ο πληθωρισμός κάλπαζε και είναι χαρακτηριστικό ότι το κόστος ζωής στη Αθήνα εκτοξεύτηκε από 11.686 δραχμές τον Μάιο του 1943 σε 198.630.000.000 τον Οκτώβριο του 1944. Οι περισσότεροι υπάλληλοι και ελεύθεροι επαγγελματίες επεδίωκαν να πληρώνονται σε είδος. Τα ποσοστά θνησιμότητας από την πείνα παρέμεναν χαμηλά, αλλά πλέον η πείνα είχε μεταφερθεί και στα χωριά, κυρίως της Ηπείρου και της Στερεάς Ελλάδας. Βασική αιτία ήταν ο αντάρτικος πόλεμος. Οι αντάρτες βασίζονταν στην αγροτική παραγωγή για τον εφοδια-
σμό τους και έχουν αναφερθεί πολλές περιπτώσεις αναγκαστικών κατασχέσεων τροφίμων από χωριά. Τα αντίποινα των δυνάμεων κατοχής από την άλλη καθιστούσαν πολύ δύσκολη έως αδύνατη πολλές φορές την καλλιέργεια των χωραφιών, ενώ μέρος των αντιποίνων ήταν κάποιες φορές και το κάψιμο της σοδειάς, για να μην βρίσκουν τροφή οι αντάρτες. Οι μάχες μεταξύ κατοχικών δυνάμεων και ανταρτών οδήγησαν ολόκληρα χωριά στην ερήμωση , ενώ το νέο κύμα προσφύγων μπορούσε να ελπίζει για την σίτισή του μόνο στην ανθρωπιστική βοήθεια. Τα τάγματα ασφαλείας, από την άλλη, πολλές φορές δεν επέτρεπαν την αποστολή τροφίμων στα χωριά με τη δικαιολογία ότι θα έπεφταν στα χέρια των κομμουνιστών και προχωρούσαν στην κατάσχεσή τους. Τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής το μαρτύριο της πείνας είχε εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, τόσο αστικές όσο και της υπαίθρου. Η κρίση εξαπλώθηκε μεταξύ όλων των κοινωνικών τάξεων επηρεάζοντας τους πάντες, εκτός των πολύ πλουσίων. Η μακροβιότητα της διατροφικής κρίσης είχε γονατίσει
Αεροπορική Επιθεώρηση 119
σχεδόν τους πάντες. Οι βρετανικές δυνάμεις που αποβιβάστηκαν στην Σύρο και τη Χίο το φθινόπωρο του 1944 ήρθαν αντιμέτωπες με ένα πρωτόγνωρο θέαμα. Ένας Βρετανός αξιωματικός έγραψε ότι τα λιπόσαρκα παιδιά και οι κίτρινες από την πείνα γυναίκες φάνταζαν σαν όντα κάποιου άλλου είδους παρά σαν άνθρωποι.16
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ, ΣΥΣΣΙΤΙΑ Σε καταστάσεις οξύτατης επισιτιστικής κρίσης υπάρχουν δύο λύσεις για την επιβίωση του πληθυσμού, η παρέμβαση του κράτους με την εισαγωγή δελτίου τροφίμων και η παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας με την μορφή συσσιτίων ή διανομής τροφί-
μων από εγχώριους ή διεθνείς οργανισμούς.17 Στην περίπτωση του δελτίου τροφίμων, η απειρία σε συνδυασμό με την ανικανότητα της κατοχικής κυβέρνησης οδήγησαν στην πλήρη αποτυχία του μέτρου. Στην περίπτωση των συσσιτίων, όμως, τα οποία οργανώθηκαν από οργανισμούς εκτός κυβέρνησης, η κατάσταση ήταν διαφορετική και σαφώς πιο ικανοποιητική, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι η οργάνωση και η διαχείρισή τους ήταν τέλεια. Τα συσσίτια όμως και η διανομή τροφίμων αποτέλεσαν την μόνη ίσως σανίδα σωτηρίας από την πείνα για τους λιμοκτονούντες Έλληνες. 18 Συσσίτια υπήρχαν στην Ελλάδα πριν ακόμα τον πόλεμο. Είχαν οργανωθεί για
120 Αεροπορική Επιθεώρηση τους ανέργους και τα παιδιά στα σχολεία. Υπήρχε μάλιστα και ειδικός κρατικός φόρος για την χρηματοδότησή τους, ο λεγόμενος ερανικός. Συσσίτια λειτουργούσαν στην Αθήνα, στην Ερμούπολη, στη Χίο και στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε άλλες μεγάλες και μικρές πόλεις. Κατά τη διάρκεια του πολέμου η Εκκλησία είχε οργανώσει την ΕΤΟΤΑ, η οποία προσέφερε συσσίτια στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών. Στους δύο πρώτους μήνες της κατοχής η ΕΤΟΤΑ εστιάσθηκε κυρίως στην σίτιση των φαντάρων που επέστρεφαν από το μέτωπο. Τους πρώτους μήνες της Κατοχής δεν υπήρχε από την κατοχική κυβέρνηση κανένα οργανωμένο σχέδιο παροχής βοήθειας και συσσιτίων, παρά μόνο σποραδικές ενέργειες, που περισσότερο αποσκοπούσαν στο να κρατήσουν μακριά από τον σχηματισμό αντιστασιακών οργανώσεων “επικίνδυνες” κατηγορίες πολιτών, όπως οι φοιτητές και οι πρώην στρατιωτικοί, παρά στην ανακούφισή τους. Η εκκλησία ήταν η μόνη που μπόρεσε να ανταποκριθεί κατά τον πρώτο αυτό χρόνο της Κατοχής και μέχρι την δημιουργία της επιτροπής διαχείρισης βοηθημάτων υπό την αιγίδα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός οργάνωσε την ΕΟΧΑ και, μέσω της οργάνωσης αυτής, η εκκλησία παρείχε συσσίτια κυρίως σε νήπια κατά τη διάρκεια του χειμώνα 1941-42, καθώς και ρούχα και κατάλυμα σε αστέγους. Με τα συσσίτια αυτά τρέφονταν σε Αθήνα και Πειραιά
70.000 παιδιά ηλικίας 2-7 ετών.19 Η ΕΟΧΑ ήταν οργάνωση χρηματοδοτούμενη κυρίως από την εκκλησία και ήταν στελεχωμένη κυρίως από εθελόντριες, οι οποίες αποτέλεσαν τις αφανείς ηρωίδες του μεγάλου αυτού έργου. Την άνοιξη του 1942 παρέχονταν συσσίτια από την ΕΟΧΑ σε εγκύους και θηλάζουσες μητέρες, αλλά και σε απόρους, ενώ η δράση της, που αρχικά περιορίζονταν στην Αθήνα και τον Πειραιά, επεκτάθηκε και σε άλλες πόλεις υπό την εποπτεία του τοπικού μητροπολίτη. Το 1942 και μέχρι τον Σεπτέμβριο, όταν η επιτροπή διαχείρισης βοηθημάτων ανέλαβε την οργάνωση των συσσιτίων, είχαν διατεθεί από την ΕΟΧΑ 20.000.000 μερίδες σε Αθήνα και Πειραιά.20 Με την άρση του ναυτικού αποκλεισμού του Άξονα από τους Συμμάχους, η οποία εν πολλοίς έγινε μετά από μεγάλες πιέσεις προς τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας από την ελληνική διασπορά, η οποία κινητοποίησε και αφύπνισε και την κοινή γνώμη των χωρών αυτών με τις ειδήσεις και τις εικόνες του λιμού στην Αθήνα, οργανώθηκε η επιτροπή διαχείρισης βοηθημάτων. Η επιτροπή αυτή είχε Σουηδούς κυρίως και Ελβετούς επικεφαλής και εργαζόμενους και λειτουργούσε υπό την αιγίδα του διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Ανέλαβε την έκδοση των δελτίων τροφίμων και τον έλεγχο της διανομής των εισαγόμενων φορτίων σιτηρών μέσα στη χώρα. Το φθινόπωρο του 1942 ανέλαβε και τη διοργάνωση των συσσιτίων. Έκλεισε
Αεροπορική Επιθεώρηση 121
τις περισσότερες κινητές καντίνες που παρείχαν συσσίτιο, καθώς θεώρησε αναποτελεσματική τη μέθοδο αυτή, και οργάνωσε κεντρικά σημεία διάθεσης τροφίμων κυρίως αλλά και φαγητού, αν και κινητές καντίνες συσσιτίων λειτουργούσαν και κατά την διάρκεια του 1943 ακόμα, στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις. Το έργο της επιτροπής ήταν απόλυτα επιτυχημένο, καθώς, σε συνδυασμό με την άρση του αποκλεισμού και τα φορτία σιτηρών που έφτασαν στην Ελλάδα από τον Καναδά, η κατάσταση της διατροφής του ελληνικού πληθυσμού βελτιώθηκε.21
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ο λιμός και ο θάνατος βάδιζαν μαζί στους δρόμους της Αθήνας και των άλλων ελληνικών πόλεων και θέριζαν αδιακρίτως. Είναι αυτονόητο ότι ο λιμός ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα στατιστικό ζήτημα, όμως και αυτοί οι αριθμοί, που ανεπαρκώς περιγράφουν την κόλαση εκείνου του χειμώνα, είναι ενδεικτικοί και συντελούν στην απόδοση της γενικής εικόνας του λιμού που σημάδεψε τη συνείδηση και τη μνήμη όσων επέζησαν. Στην Αθήνα, λοιπόν, σύμφωνα με τα ληξιαρχικά αρχεία, σε γενικό σύνολο 63.334 θανάτων την περίοδο 19411945, ένα ποσοστό
49,81% αφορά τους θανάτους τα έτη 1941-1942. Το διάστημα από τον Οκτώβριο του 1941 έως τον Νοέμβριο του 1942 καταγράφηκαν 24.733 θάνατοι, τη στιγμή που το 1939 είχαν καταγραφεί 13,792 θάνατοι. Οι στατιστικές αυτές, βέβαια, όσο τραγικές κι αν είναι, τείνουν να υποτιμούν το πραγματικό ποσοστό θνησιμότητας, αφού πολλοί θάνατοι δεν αναγγέλλονταν στις αρχές. Οι οικογένειες έχωναν τα σώματα των πεθαμένων συγγενών τους νύχτα στα δημόσια νεκροταφεία, για να μπορέσουν να διατηρήσουν τα δελτία τροφίμων τους. Μερικές φορές τους έθαβαν βιαστικά σε ασημάδευτους τάφους στα περίχωρα της πόλης. Άλλωστε το μεγαλύτερο ποσοστό των θανόντων από την πείνα πέθανε στο σπίτι του (56.6%) ή «καθ’ οδόν» (19,6%) και μόνο ένα 19,3% πέθανε σε νοσοκομεία ή κλινικές, επομένως ήταν πολύ δύσκολή η πλήρης και απόλυτη καταγραφή τους.22 Γίνονται έτσι αρκετά πιστευτές κάποιες εκθέσεις της εποχής, όπως του Ι. Μαγκριώτη, που ανε-
122 Αεροπορική Επιθεώρηση βάζει τους θανάτους από πείνα για μόνο για τα έτη 1941-1942 σε 66.382. Παρόμοια κατάσταση επικρατούσε και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Ο Πειραιάς των 205.404 κατοίκων είχε 6.036 θανάτους από τον Νοέμβριο του 1941 έως τον Μάρτιο του 1942, πέντε φορές περισσότερους από τους αντίστοιχους μήνες του προηγούμενου έτους. Στην Ερμούπολη της Σύρου των 17.703 κατοίκων πέθαναν τους 3 πρώτους μήνες του 1942 1012 Ερμουπολίτες, τρεις φορές περισσότεροι απ’ όσους πέθαιναν όλο τον χρόνο σε ομαλές περιόδους. Στην πόλη της Χίου καταγράφονται τους 4 πρώτους μήνες του 1942 821 θάνατοι έναντι 154 θανάτων το αντίστοιχο διάστημα του προηγούμενου έτους. Στην πόλη της Μυκόνου το ποσοστό θανάτων ανά 1000 άτομα ήταν 12,9 για τα έτη 1938-1939 και εκτινάχθηκε σε 166,6 τους μήνες του λιμού.23 Οι αριθμοί, όσο ψυχροί κι αν είναι από τη φύση τους, είναι πραγματικά τραγικοί. Δύο εξίσου τραγικές ως προς τον αριθμό των θανάτων δημογραφικές τάσεις
προκύπτουν από τα στοιχεία. Πρώτον, το 1941 και το 1942 ήταν χρονιές όπου για πρώτη φορά το ποσοστό θνησιμότητας ξεπέρασε στην Αθήνα το ποσοστό γεννήσεων. Το ποσοστό γεννήσεων έπεσε από 15% το 1940 στο 12,5% το 1941 και στο 9,6% το 1942. Το ποσοστό θανάτων ανέβηκε την ίδια περίοδο από το 12% στο 25,8% και στο 39,3% αντίστοιχα. Επιπλέον, η θνησιμότητα των παιδιών δεν αυξήθηκε σύγχρονα με την θνησιμότητα των ενηλίκων24. Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι αυτό ήταν προφανώς αποτέλε-
Αεροπορική Επιθεώρηση 123
σμα συνειδητής επιλογής των γονιών και ιδίως των πατεράδων, όση τροφή έβρισκαν να την μοιράζουν στα παιδιά τους πρωτίστως και στη συνέχεια στις γυναίκες. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι, ενώ στην απογραφή του 1940 εμφανίζεται ελαφρά υπεροχή των γυναικών στα ποσοστά θνησιμότητας, με 50,2% έναντι 49,8% των αντρών, στην Κατοχή το ποσοστό θνησιμότητας των ανδρών ξεπέρασε το 70% και η αύξηση αφορά κυρίως τους άνδρες 40 έως 60 ετών, αυτούς δηλαδή που είχαν οικογένεια και μικρά ή μεγαλύτερα παιδιά. Ο λιμός, με άλλα λόγια, δημιούργησε χιλιάδες χήρες και ορφανά.25 Παρόλο που οι συνέπειες ήταν πολύπλοκες και χρειάστηκε καιρός για να αποκτήσουν ολοκληρωμένη μορφή, η καταστροφή της οικογενειακής μονάδας ως αποτέλεσμα του μεγάλου λιμού φαίνεται ότι επηρέασε βαθύτατα την απόκριση της ελληνικής κοινωνίας στην Κατοχή τα επόμενα χρόνια26. Ο αριθμός των 500.000 θανάτων που έδινε το BBC για τον χειμώνα του 19411942 ήταν πιθανώς υπερβολικός. Για την περίοδο, όμως, της Κατοχής συνολικά, ο αριθμός αυτός ίσως να είναι και μικρός. Ο Ερυθρός Σταυρός εκτιμούσε ότι μεταξύ 1941 και 1943 250.000 άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας του λιμού. Υπολογίζοντας και την υστέρηση των γεννήσεων κατά την ίδια περίοδο, ο συνολικός πληθυσμός της Ελλάδας ήταν τουλάχιστον κατά 300.000 μικρότερος στο τέλος της Κατοχής και του πολέμου εξαιτίας της σιτοδείας και μόνο.
Οι αριθμοί τελικά πολλές φορές απεικονίζουν ένα μεγάλο μέρος της πραγματικότητας, όσο σκληρή κι αν είναι αυτή και δύσκολο να περιγραφεί.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η πείνα κατά τη διάρκεια της Κατοχής και η χειρότερη μορφή αυτής, ο λιμός, ήταν εξίσου σημαντικοί παράγοντες για τις μετέπειτα εξελίξεις όσο και οι ίδιοι οι θάνατοι. Οι σπαρακτικές κραυγές των πεινασμένων μέσα στη νύχτα, που παρακαλούσαν για κάτι να φάνε, αντηχούσαν για πολύ καιρό μετά την Κατοχή στα αυτιά των ανθρώπων. Η θέα των πτωμάτων στους δρόμους με τα παιδιά τους δίπλα να κλαίνε ανήμπορα να καταλάβουν γιατί δεν ξυπνάει ο πατέρας ή η μάνα τους και τα κάρα του δήμου με τα πτώματα στοιβαγμένα το ένα πάνω στ’ άλλο ήταν εικόνες που στοίχειωσαν τα μυαλά των ανθρώπων της Κατοχής για πάντα. Το φαΐ έγινε έμμονη ιδέα και εισέβαλε στα όνειρα των ανθρώπων όχι μόνο κατά τη διάρκεια της Κατοχής αλλά και μετά. Όσες, όμως, αναλύσεις γίνουν και όσα στατιστικά στοιχεία και αν παρατεθούν σχετικά με την τελευταία μεγάλη επισιτιστική κρίση στον ευρωπαϊκό χώρο, το μόνο γενικό συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί είναι ότι η πείνα και ο θάνατος κατά τη διάρκεια της Κατοχής δεν έκαναν διακρίσεις ούτε σε ηλικία, ούτε σε φύλο, ούτε σε τάξη.
124 Αεροπορική Επιθεώρηση
Βιβλιογραφία Ανδρουτσοπούλου- Πέτροβιτς, Λότη, Ο Καιρός της Σοκολάτας, Αθήνα 2007. Βόγλης, Πολυμέρης, Η Ελληνική Κοινωνία στην Κατοχή, 1941-1944, Αθήνα 2010. Hionidou, Violetta, Famine and Death in Occupied Greece, 1941-1944, Cambridge 2006. Καιροφύλλας, Γιάννης, Η Αθήνα του 40 και της Κατοχής, Αθήνα 2001. Κυριακίδου-Νέστορος, Άλκη, «Τα Ελληνικά χριστουγεννιάτικα φαγητά και ο συμβολισμός τους», Λαογραφικά Μελετήματα, Αθήνα 1975. Λούκος, Χρήστος, «Τα δημογραφικά της Κατοχής», Αρχειοτάξιο, τ. 3 (2001).
Mazower, Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η Εμπειρία της Κατοχής, Αθήνα 1994. Μπούρνοβα, Ευγενία, «Θάνατοι από Πείνα. Η Αθήνα το Χειμώνα του 19411942», Αρχειοτάξιο, τ. 7 (2005). Νικολαϊδου, Ελένη, Οι Συνταγές της … Πείνας. Η Ζωή στην Αθήνα την Περίοδο της Κατοχής, Αθήνα 2011. Σκούρας, Φώτης, Απόστολος Χατζηδήμος, Ανδρέας Καλούτσης και Γιώργος Παπαδημητρίου, Η Ψυχοπαθολογία της Πείνας, του Φόβου και του Άγχους. Νευρώσεις και Ψυχονευρώσεις, Αθήνα 1991.
Αεροπορική Επιθεώρηση 125
Υποσημειώσεις 1 Mazower (1994), σ. 41. 2 Βόγλης (2010), σσ. 36-37. 3 Mazower (1994), σσ. 46-48. 4 Βόγλης (2010), σσ. 39-40. 5 Κυριακίδου-Νέστορος (1975), σ. 146. 6 Hionidou (2006), σσ. 68-81. 7 Mazower (1994), σσ. 53-54. 8 Hionidou ( σ.14 9 Γ. Καιροφύλας, Η Αθήνα του 40 και της Κατοχής, Αθήνα 2001, σ.163 1 M. Mazower, ό.π., σ. 61-62 1 Γ. Καιροφύλας, ό.π., σ.166-167 1 Γ. Καιροφύλας, ό.π., σ.175 1 Για τις ψυχολογικές επιπτώσεις του λιμού της Κατοχής, βλ. την κλινική μελέτη των Σκούρα/Χατζηδήμου/Καλούτση/Παπαδημητρίου (1991). 1 Mazower (1994), σσ. 74-78. 1 Hionidou (2006), σσ. 31-44. 1 Hionidou (2006), σσ. 44-48. 1 Υπάρχει, βέβαια, και η μαύρη αγορά, η οποία ενεργοποιείται αυτόματα σχεδόν σε τέτοιες καταστάσεις, αλλά απέχει παρασάγγας από το να χαρακτηριστεί ως λύση του προβλήματος. 1 Βόγλης (2010), σ. 50. 1 Καιροφύλλας (2001), σ. 173. 2 Hionidou (2006), σσ. 112-122. 2 Hionidou (2006), σσ.112-122. 2 Μπούρνοβα (2005), σ. 66. 2 Λούκος (2001), σσ. 6-7. 2 Mazower (1994), σσ. 66-67. 2 Μπούρνοβα (2005), σσ. 63-64. 2 Mazower (1994), σ. 67.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ Γεράσιμος Καραμπελιάς Καθηγητής
Αεροπορική Επιθεώρηση 127
Η αθέατη πλευρά διαμόρφωσης κουλτούρας στις σύγχρονες κοινωνίες Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν η κουλτούρα των τηλεπαιχνιδίων πολέμου (videogames) άρχισε να αποκτά, με τη βοήθεια των μέσων επικοινωνίας και ψυχαγωγίας, διαστάσεις παγκόσμιου φαινομένου, κάποιοι κοινωνικοί επιστήμονες, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, θεώρησαν ότι ένα από τα θέματα που εύκολα διαφεύγει της προσοχής μας είναι οι σχέσεις των ενόπλων δυνάμεων με τη βιομηχανία του θεάματος γενικότερα και την «εκπαιδευτική» διάσταση της ψυχαγωγίας ειδικότερα. Όπως σημείωναν οι πιο οξυδερκείς, οι δυνατότητες των ενόπλων δυνάμεων να αυξήσουν τον βαθμό επιρροής της σκέψης των σε φίλιο αλλά και εχθρικό περιβάλλον λόγω της «εκπαίδευσης» της νεανικής κοινότητας μέσα από διαύλους διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου των μελών της, ήταν τεράστιες.1 Φυσικά και η χρήση των μέσων μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ: εφημερίδες, ραδιόφωνο, τηλεόραση) για τη μεταφορά ιδεών, την περιγραφή και ανάλυση των γεγονότων αλλά και την άσκηση κρατικής προπαγάνδας δεν είναι φαινόμενα μόνον των καιρών μας.2 Η άμεση πρόσβαση, όμως, της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας στην οικία κάθε πολίτη και σε μέρη συνάθροισης της νεολαίας ήταν κάτι το πρωτόγνωρο. Ιδιαίτερη μάλιστα ανησυχία είχαν δη-
μιουργήσει οι σκέψεις περί δραστικών αλλαγών στον τρόπο αντίληψης, αντίδρασης και γενικότερης συμπεριφοράς των πολιτών σε ότι αφορά το περίπλοκο και ακανθώδες θέμα των πολεμικών συγκρούσεων. Διότι, μπορεί συγκεκριμένες οικονομικές και πολιτικές ομάδες να είχαν και να συνεχίζουν να επενδύουν στη «φυσική» αυτή τάση του ανθρώπου για σύγκρουση-διαμάχη με τον συνάνθρωπό του, όμως υπήρχε πάντα και η δυνατότητα αυτών που είτε έζησαν τη φρίκη του πολέμου ή ήταν ιδεολογικά αντίθετοι να εκθέσουν τις εμπειρίες και αντιλήψεις τους και να δημιουργήσουν αντίλογο. Με τη δημιουργία και εξάπλωση των βίντεο και διαδικτυακών παιχνιδιών πολέμου, ο διάλογος-αντιπαράθεση μεταξύ των φίλων του πολέμου και των αντιπολεμικών ομάδων και ατόμων έδειξε να ανήκει στο μακρινό παρελθόν. Οι δυνατότητες της πολιτείας για «καθοδήγηση» των πολιτών στο πώς να αντιλαμβάνονται και να αντιδρούν στο φαινόμενο του πολέμου δεν άφηναν περιθώρια για διαλογική συζήτηση. Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι διαχειριστές της εκτελεστικής εξουσίας είχαν τη δυνατότητα, σε τοπικό αλλά και παγκόσμιο επίπεδο, να καθορίσουν τα όρια σκέψης, δράσης, αντίδρασης και γενικότερης συμπεριφοράς των πολιτών τους και όχι μόνο στο θέμα αυτό.
128 Αεροπορική Επιθεώρηση
Μιλιταρισμός και Κοινωνία Πολιτών Η προσπάθεια χειραγώγησης της κοινής γνώμης από τον κρατικό μηχανισμό δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα έδειξε να έχει εξελιχθεί σε μια ιδιαίτερη μορφή τέχνης. Κλασικό παράδειγμα ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, όπου τα κράτη της Ευρώπης και οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν εκτεταμένα τόσο τα έντυπα μέσα όσο και τον κινηματογράφο για τους εθνικιστικούς και στρατιωτικούς τους στόχους και σκοπούς.3 Η τάση αυτή έδειξε να ενισχύεται από τη δημιουργία απολυταρχικών καθεστώτων κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, κυρίως σε Σοβιετική Ένωση, Ιταλία, Ισπανία και Γερμανία, όπου τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας χρησιμοποιήθηκαν με εμφατικό τρόπο για την επίτευξη των προπαγανδιστικών στόχων της κρατικής εξουσίας.4 Η έλευση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και του Ψυχρού Πολέμου, δεν άφησαν καμία αμφιβολία για την αξία της χρήσης των ενημερωτικών και ψυχαγωγικών μέσων στη διαμόρφωση πολιτικών απόψεων και συμπεριφορών.5 Καταλυτική για την εξελικτική πορεία της τέχνης της προπαγάνδας και της διαμόρφωσης της κουλτούραςσυμπεριφοράς των πολιτών ήταν η ανάπτυξη αρχικά της τηλεόρασης και αργότερα της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Και οι δύο εφευρέσεις προσέφεραν στον κρατικό μηχανισμό τη δυνατότητα πρό-
σβασης στην οικία και στον χώρο συνάθροισης των πολιτών τους, καθώς και στον αντίστοιχο των κατοίκων όλης της υφηλίου.6 Η αναζήτηση διαδρομών και μεθόδων άσκησης επιρροής στη διαμόρφωση των αξιών και συμπεριφορών των πολιτών, υπήρξε αρχέγονο αίτημα όλων των κρατικών μηχανισμών, όπου παραδοσιακά ο θεσμός της εκπαίδευσης είχε κληθεί να αναλάβει το μεγαλύτερο φορτίο. Όμως, οι εξελίξεις τόσο στον τομέα της επικοινωνίας όσο και σε αυτόν της ίδιας της εκπαίδευσης, λόγω των τεκτονικών αλλαγών στην τεχνολογία, απέδειξε ότι το σχολείο ίσως δεν είναι και ο πλέον κατάλληλος θεσμόςμηχανισμός για την υιοθέτηση αξιών και συμπεριφορών που σχετίζονται με την υπακοή, την πειθαρχία και τον συστημα-
Αεροπορική Επιθεώρηση 129
τικό έλεγχο των δραστηριοτήτων των πολιτών. Επιπλέον, λόγω της σταδιακής κατάργησης της στρατιωτικής θητείας και της υιοθέτησης του θεσμού του επαγγελματία στρατιώτη, ο κρατικός μηχανισμός απώλεσε μια πρόσθετη δυνατότητα άσκησης επιρροής στη διαμόρφωση της κουλτούρας των πολιτών. Σε αντιδιαστολή, όμως, με τα παραπάνω, δημιουργήθηκε, κατά τη μεταπολεμική περίοδο, η πεποίθηση ότι ο βαθμός και οι δυνατότητες αφομοίωσης αξιών και συμπεριφορών όπως οι ανωτέρω είναι μεγαλύτερες όταν ο πολίτης εκτελεί ή θεωρεί ότι εκτελεί «ελεύθερα» την αγαπημένη του απασχόληση στο οικείο περιβάλλον του σπιτιού του ή στον τόπο συνάθροισης με τους φίλους του. Δεν είναι, βέβαια, λίγοι οι δυτικοί, κυρίως, στοχαστές που προειδοποιούν για τους κινδύνους που ελλοχεύουν από τη μεγάλη εξάπλωση των μιλιταριστικών αξιών και συμπεριφορών σε μια πολιτεία. Για παράδειγμα, ο Harold Lasswell σημειώνει ότι οι βιομηχανικές κοινωνίες φέρουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τις οδηγούν στη δημιουργία καθεστώτων αστυνομικούστρατιωτικού χαρακτήρα και στην κατάργηση των φιλελεύθερων δημοκρατικών αξιών και συμπεριφορών.7 Κινούμενος σε παρόμοια γραμμή σκέψης, ο Jürgen Habermas υποστηρίζει ότι από τη φεουδαρχία και μετά, στη Δύση δημιουργήθηκε η «δημόσια σφαίρα», που επιτρέπει στους πολίτες να ασκούν κριτική σε όλους τους πολιτικούς παράγοντες, ακόμη και στον
ίδιο τον κρατικό μηχανισμό. Είναι προς το συμφέρον των πολιτών δημοκρατικών καθεστώτων να υπερασπιστούν αυτό το δημοκρατικό κληροδότημα από επικίνδυνες αξίες και συμπεριφορές που προωθούν η τεχνολογία, οι μεγάλες επιχειρήσεις και το κράτος, όπως για παράδειγμα την τάση τους για αφομοίωση και πλήρη έλεγχο επί των κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών.8 Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Herbert Marcuse, που τονίζει τους κινδύνους για τη δημοκρατία οι οποίοι υφίστανται λόγω του εκσυγχρονισμού της τεχνολογίας και της γραφειοκρατίας μέσω της δημιουργίας μονοδιάστατων (one-dimensional) ανθρώπων και κοινωνικών ομάδων αλλά και της συνεχούς τάσης κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου.9 Φυσικά, δεν είναι μόνο η εξάπλωση
130 Αεροπορική Επιθεώρηση των μιλιταριστικών αξιών και συμπεριφορών από τα τεχνολογικά μέσα της εποχής μας που προκαλούν βαθιά ανησυχία αλλά και η αποδοχή από κοινωνικούς φορείς και ιδιώτες της ταυτότητας του καταναλωτή ως ισότιμης με αυτήν του πολίτη. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά η Hanna Arendt, ένα από τα μεγαλύτερα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που γεννήθηκαν μεταπολεμικά στο δυτικό κόσμο ήταν αυτό του ελεύθερου χρόνου. Ιδιωτικές εταιρείες αλλά και κρατικοί οργανισμοί προσπαθούσαν και συνεχίζουν να αναζητούν, έως και τις ημέρες μας, τρόπους που προσφέρουν στον πολίτη «αρκετές ευκαιρίες για καθημερινή εξάντληση, ώστε να κρατήσουν την ικανότητα [του/της] για κατανάλωση ακέραια».10 Ακολουθώντας παρόμοιο σκεπτικό, ο Habermas τονίζει ότι ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα του καπιταλισμού και των ιδιωτικών εταιρειών είναι ότι έπεισαν τους πελάτες τους ότι οι αποφάσεις που λαμβάνουν για την ποσοτική και ποιοτική κατανάλωση αγαθών αντικατοπτρίζουν την αντίληψη που έχουν για την ταυτότητά τους ως πολίτες. Αποτέλεσμα δε αυτών είναι «η συμπεριφορά του πολίτη κατά τον ελεύθερο χρόνο του, από τη στιγμή που καθίσταται μέρος του κύκλου παραγωγής και κατανάλωσης, να γίνεται απολιτική», ενώ ταυτόχρονα υποχρεώνει τον κρατικό μηχανισμό να τον αντιμετωπίζει ως πελάτη.11
Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και Πόλεμος Οι εξελίξεις στις μορφές του πολέμου σε συνδυασμό με τις αντίστοιχες στους τομείς της τεχνολογίας και της επικοινωνίας ήταν φυσικό να επηρεάσουν και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται και αναπαράγουν το φαινόμενο αυτό τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Για παράδειγμα, οι πόλεμοι μεταξύ μαζικών στρατών και οι μικρές αποστάσεις μάχης αποτελούν πλέον αντικείμενο των μαθημάτων ιστορίας των στρατιωτικών ακαδημιών αλλά και των συζητήσεων μεταξύ παλαίμαχων στρατιωτικών και δημοσιογράφων. Οι σύγχρονες μορφές πολέμου επιζητούν τη χρήση όσο το δυνατόν μικρότερων σε ανθρώπινο δυναμικό στρατιωτικών μονάδων και, ταυτοχρόνως, την πιο εκτεταμένη χρήση «έξυπνων» όπλων, όπως πυραύλων μέσου και μεγάλου βεληνεκούς που η πορεία τους καθοδηγείται από δορυφορικά σήματα, μη-επανδρωμένων αεροσκαφών (drone) ελεγχόμενων από απόσταση (remote controlled), e-βομβών που έχουν σχεδιαστεί για την πλήρη εξουδετέρωση ηλεκτρονικών και ηλεκτρικών συστημάτων κ.λπ. Σε αντίθεση με το πρόσφατο παρελθόν, όταν όλοι μπορούσαν να έχουν μια σχετική αντίληψη για τα πολεμικά όπλα και τις επιπτώσεις που αυτά θα μπορούσαν να έχουν σε μάχιμο ή άμαχο πληθυσμό, η κατανόηση του φαινομένου του πολέμου σήμερα απαιτεί εξειδίκευση, συνεχή
Αεροπορική Επιθεώρηση 131
ενημέρωση για τα επιτεύγματα των ενόπλων δυνάμεων σε τεχνολογικό επίπεδο αλλά και σχετική εμπειρία σε πολεμικές συρράξεις.12 Επιπρόσθετα, οι νεότερες γενεές φαίνεται ότι έχουν γίνει πιο ευάλωτες σε καταστάσεις έντασης ή και πολεμικής σύγκρουσης που έχουν ενορχηστρώσει είτε αποτελεσματικά είτε και αδέξια τα μέλη κρατικών φορέων ή και διεθνών οργανισμών. Μεταξύ των αιτιών περιλαμβάνεται το γεγονός ότι οι νέοι, ιδιαίτερα αυτοί της μεταψυχροπολεμικής περιόδου, δεν είχαν τη δυνατότητα να καταστούν αποδέκτες της μνήμης, θετικής και αρνητικής, που μετέφεραν δικοί τους άνθρωποι που επέζησαν από πολεμικές συγκρούσεις. Αν σ’ αυτό προστεθεί και η απομάκρυνσή
τους από τις εμπειρίες που προσφέρει η στρατιωτική θητεία λόγω της δημιουργίας επαγγελματικού στρατού στα περισσότερα κράτη της Δύσης, γίνεται κατανοητό ότι οι νέοι έχουν εναποθέσει την πίστη τους για ορθή διαχείριση των πολεμικών επιχειρήσεων και συγκρούσεων στους «ειδικούς». Σε πολλές δε περιπτώσεις, όπως αυτές της μεταπολεμικής Ελλάδας, είναι έτσι δομημένη η κοινωνική και η πολιτειακή κουλτούρα, ώστε η ενασχόληση ή το ενδιαφέρον των πολιτών για θέματα στρατιωτικού ενδιαφέροντος, όπως οι πολεμικές συγκρούσεις και οι εξοπλισμοί, να τους τοποθετεί αυτόματα σε ακραίες πολιτικές ομάδες με εθνικιστικό ιδεολογικό προσανατολισμό. Αν σε αυτό προστεθεί και η «σκιά» της δικτατορίας των συνταγματαρ-
132 Αεροπορική Επιθεώρηση χών, που εξακολουθεί να κυριαρχεί στην ιδεολογική αντιπαράθεση της «Δεξιάς» με την «Αριστερή» κουλτούρα και διανόηση, είναι φυσικό να δημιουργούνται πρόσθετα εμπόδια στην προσπάθεια για καλύτερη ενημέρωση των πολιτών σε στρατιωτικά θέματα αλλά και σχετικά με την πιθανή ανάπτυξη σχέσεων μεταξύ στρατού και κοινωνίας.
Ηλεκτρονικά Παιχνίδια Πολέμου και Κοινωνικές Κατασκευές Από τα κυριότερα επιτεύγματα των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου φαίνεται ότι είναι η αύξηση του βαθμού επιρροής των ενόπλων δυνάμεων στη διαμόρφωση της κουλτούρας και των αντιλήψεων της νεολαίας γύρω από το φαινόμενο του πολέμου. Σε αντίθεση με τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, όπου οι εικόνες του πολέμου εμφανίζονται σε επίπεδη διάσταση (two-dimensional) και ο θεατής είναι εξωτερικό στοιχείο προς τα τεκταινόμενα και κατά συνέπεια παθητικός, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια πολέμου εξ ορισμού απαιτούν την ενεργό συμμετοχή του χρήστη προσφέροντάς του μια πολυδιάστατη φαντασιακή πραγματικότητα που οφείλει να προκαλεί «θετικά» ερεθίσματα τις οπτικόακουστικές του αισθήσεις.13 Έτσι ο χρήστης καθοδηγείται-αναγκάζεται να πυροβολεί, να δημιουργεί παγίδες θανάτου και να λαμβάνει αποφάσεις για τη χά-
ραξη της μάχης που θα τον οδηγήσουν στην ολοκληρωτική επικράτηση επί του/των αντιπάλου/ων του. Το γεγονός ότι ο καλός χρήστης θα τύχει πλούσιων ανταμοιβών που θα τον βοηθήσουν να αντεπεξέλθει στις δύσκολες αποστολές που ακολουθούν την ανάρρησή του του στην κλίμακα των δεξιοτήτων είναι φυσικό να οδηγεί στην ανάπτυξη μιας αίσθησης συναισθηματικής ευφορίας στον συμμετέχοντα για τους αντιπάλους που σκοτώνει-αφανίζει.14 Η δημιουργία θετικών συναισθημάτων για κάθε επιδέξιο μακελάρη, έστω και αν πραγματοποιείται στο φαντασιακό χώρο των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου, δεν θα πρέπει να αφήνει κανέναν μας αδιάφορο. Επιπλέον, μέσα από αυτή τη διαδικασία, ο χρήστης των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου εκπαιδεύεται να αντιλαμβάνεται το φαινόμενο του πολέμου ως ένα παιχνίδι όπως όλα τα άλλα και τον θάνατο ως μία πράξη χωρίς κάποια ανθρώπινη διάσταση. Ο αντίπαλος όχι μόνον είναι απρόσωπος ή μασκοφόρος αλλά οι δημιουργοί των παιχνιδιών αυτών έχουν εντέχνως παραλείψει ότι έχει να κάνει με τη διαδικασία του σοβαρού τραυματισμού και θανάτου φίλων και αντιπάλων, όπως κραυγές πόνου, βωμολοχίες, έκκληση προς τους γονείς, παιδιά, συζύγους, διαμελισμένα σώματα, καμένα πτώματα, κ.λπ. Ο θάνατος του αντιπάλου γίνεται με την απόσυρση-διαγραφή της φιγούρας του αυτόματα από το παιχνίδι, έτσι ώστε να
Αεροπορική Επιθεώρηση 133
αποφευχθεί οποιαδήποτε σύνδεση του συγκεκριμένου γεγονότος με αισθήματα λύπης, συμπόνιας ακόμη και αποστροφής.15 Σε πλήρη αντίθεση με την ιδεολογίακουλτούρα της Δύσης περί σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ιδιαίτερα του δικαιώματος στη ζωή, ο συμμετέχων σε αυτά τα παιχνίδια μαθαίνει να προσδοκά πολύ καλή ανταμοιβή για τον αριθμό των θανάτων που προκαλεί.16 Για του λόγου το αληθές, σε ερώτηση των Gentile και Andersen σε παιδιά Γυμνασίου-Λυκείου των ΗΠΑ για το πώς νιώθουν όταν σκοτώνουν έναν αντίπαλο σε αυτού του είδους τα παιχνίδια πολέμου, στις απαντήσεις τους κυριαρχούσε ένα αίσθημα ευφορίας είτε διότι κέρδιζαν τον αγώνα (game) και ανέβαιναν υψηλότερα στο επίπεδο δυσκολίας είτε διότι οι ικανότητες-δυνατότητες που διέθεταν αναγνωρίζονταν
από φίλους και συγγενείς. Μόνον ένας από τους ερωτηθέντες απάντησε ότι η πράξη του θανάτου του αντιπάλου του προκαλούσε δυσφορία.17 Βέβαια, τα ζητήματα που εγείρει η χρήση αυτών των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου δεν σταματούν εδώ. Το γεγονός ότι ο χρήστης θα κληθεί να αντεπεξέλθει σε πολυσύνθετες δοκιμασίες σε άγνωστοεξωτικό προς αυτόν περιβάλλον και ανθρώπινο δυναμικό, ακολουθώντας όμως συγκεκριμένους κανόνες και προϋποθέσεις που έχουν θέσει οι δημιουργοί του παιχνιδιού, είναι φυσικό να δημιουργούν πολλά ερωτήματα για την «εκπαίδευση» των χρηστών σε συγκεκριμένα μαθησιακά μοντέλα. Για παράδειγμα, ο χρήστης εκπαιδεύεται να θέτει τη φαντασία και τις δεξιότητές του να λειτουργήσουν μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια-κανόνες που έχουν
134 Αεροπορική Επιθεώρηση
θεσπίσει οι δημιουργοί και που ακολουθούνται απαρέγκλιτα από όλους τους συμμετέχοντες. Μαθαίνει, δηλαδή, να χρησιμοποιεί τις ικανότητές του για την εξόντωση του άλλου και την επιβίωση τη δική του αλλά να μην έχει ούτε ίχνος σκέψης γύρω από την έννοια της διαπραγμάτευσης και τα οφέλη της.18 Επιπρόσθετα, η δυνατότητα να μάθει ο χρήστης από το πάθημά του μέσω της επανάληψης, καθώς σε αυτού του είδους τα παιχνίδια κανείς δεν πεθαίνει πραγματικά, σε συνάρτηση με την επιβράβευση των ικανοτήτων του από διαδικτυακούς «φίλους» και «εχθρούς», εγκλωβίζει τον χρήστη σε σκέψεις που αφορούν την αρτιότερη εκτέλεση των κανόνων που έχουν τεθεί και όχι την ποιότητα αυτών.19 Επίσης, η ευρύτατη απήχηση των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου, ιδιαίτερα στα νεαρότερα σε ηλικία άτομα, φανερώ-
νει πόσο σημαντικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει ο καθορισμός του εχθρού-αντιπάλου σε επίπεδο κουλτούρας, αντιλήψεων και συμπεριφοράς των χρηστών-παικτών του παιχνιδιού έναντι της συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων ή/και της χώρας 20 τους. Εξυπακούεται, βέβαια, ότι μέσω της πολιτικής αυτής καθίσταται πιο εύκολη η αποστολή της στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας να πείσει τους πολίτες-ψηφοφόρους σε θέματα που άπτονται τόσο της βραχυχρόνιας όσο και της μακροχρόνιας εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής της χώρας. Είναι μάλιστα άξιο προσοχής ότι ο καθορισμός του αντιπάλου σε κάθε παιχνίδι, όπου κατά κύριο λόγο κυριαρχούν λαοί και χώρες της Μέσης και Ευρύτερης Ανατολής, της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Νότιας και-Ανατολικής Ασίας, ενώ εντέχνως απουσιάζουν οι Λευκοί-Καυκάσιοι και οι χώρες της Δύσης,21 συμπίπτει χρονικά με τις γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές ανάγκες των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Τέλος, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια πολέμου φαίνεται ότι αποτελούν το καλύτερο
Αεροπορική Επιθεώρηση 135
ίσως όχημα για την αποδοχή από την κοινωνία της μετάβασης των ενόπλων δυνάμεων στην εποχή του πληροφοριακού και ηλεκτρονικού πολέμου.22 Οι ραγδαίες εξελίξεις στον τεχνολογικό τομέα και τις θετικές επιστήμες (φυσική, χημεία, βιολογία και ηλεκτρονικούς υπολογιστές) κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο, ήταν φυσικό να έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον και να υποστηριχτούν άμεσα και με σθένος από τις ίδιες τις ένοπλες δυνάμεις. Οι απαιτήσεις για διατήρηση της θέσης της μοναδικής παγκόσμιας υπερδύναμης, σε συνδυασμό με την απροθυμία πολιτών αλλά και πολιτικών για επιστροφή στον θεσμό της υποχρεωτικής στράτευσης οδηγούσαν δίχως δεύτερη σκέψη στην εναπόθεση των ελπίδων της στρατιωτικής ηγεσίας στις «αρετές» της τεχνολογίας.23 Η ανάγκη πραγματοποίησης στρατιωτικών χτυπημάτων από μεγάλες αποστάσεις με ακρίβεια και αποτελεσματικότητα δίχως τη χρήση μεγάλου αριθμού στρατιωτικών μονάδων και την πρόκληση θυμάτων μεταξύ των αμάχων έδειξε ότι θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα μέσω της επανάστασης στον τομέα των ηλεκτρονικών υπολογιστών.24 Ήταν φυσικό, λοιπόν, οι θεαματικές αυτές εξελίξεις στον τομέα της τεχνολογίας και των στρατιωτικών επιχειρήσεων να μην επιτρέψουν στην πολιτική ηγεσία, πόσω μάλλον στους πολίτες, να τις παρακολουθήσουν και να τις κατανοήσουν. Η εμφάνιση των φορητών ηλεκτρονικών υπο-
λογιστών (laptop) και του διαδικτύου, σε συνδυασμό με τη σταδιακή εισχώρησή τους στις οικίες όλων των πολιτών αλλά και με τις εξελίξεις στον τομέα των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου, προσέφεραν στις ένοπλες δυνάμεις τη δυνατότητα να μυήσουν τους τελευταίους, ιδιαίτερα τους νεότερους ηλικιακά, σε συγκεκριμένες μορφές του πληροφοριακού-ηλεκτρονικού πολέμου.25 Μέσω της φαντασιακά ενεργού και ταυτόχρονα ασφαλούς συμμετοχής των χρηστών-παικτών στα συγκεκριμένα παιχνίδια πολέμου που μεταφέρουν όχι μόνο πληροφορίες από το εχθρικό περιβάλλον αλλά και από τις οπλικές και τεχνολογικές «αρετές» των εθνικών ενόπλων δυνάμεων, οι τελευταίες κατορθώνουν να τροφοδοτούν τον μύθο του ανίκητου σταυροφόρου της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της ισότητας και της προόδου. Με τον τρόπο αυτό, οι πολίτες ενημερώνονται για όσα συμβαίνουν στο θέατρο τον επιχειρήσεων και προσφέρουν την απαραίτητη κοινωνική στήριξη που χρειάζεται η στρατιωτική ηγεσία, για να προχωρήσει στα σχέδιά της.26 Η όποια προσπάθεια έκθεσης των αρνητικών επιπτώσεων στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο των συγκεκριμένων μεθόδων και πρακτικών, καθώς και η επεξεργασία εναλλακτικών προτάσεων αντί αυτών των στρατιωτικών επιχειρήσεων, δείχνει να μην απασχολεί την πλειοψηφία των πολιτών-ψηφοφόρων.27
136 Αεροπορική Επιθεώρηση
Συμπέρασμα Οι μελέτες που διεξήγαγαν οι Ronald Jacobs και Jeffrey Alexander στις αρχές του 21ου αιώνα έδειξαν ότι ένας από τους βασικούς σκοπούς των μέσων μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας είναι να προαγάγουν την έννοια της κοινωνικής συνοχής και ομοιογένειας. Μέσω της προσφοράς κοινών εμπειριών, έστω και εικονικών, στους θεατές ή με την παροχή κοινού κοινωνικού χώρου, όπου θα μπορούν να εξερευνήσουν τις εμπειρίες τους, είτε συλλογικά ή/και ατομικά, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ψυχαγωγίας οδηγούν με «ανώδυνο» τρόπο τους θεατές στην πλήρη κατανόηση και αποδοχή των νέων, κοινών κωδικών ερμηνείας των γεγονότων αλλά και της προσδοκώμενης αντίδρασης-συμπεριφοράς προς αυτά. Μέσω της ψυχαγωγίας, οι νεότερες γενιές πολιτών και στρατιωτών «εκπαιδεύονται» στην ύπαρξη κοινών εννοιών και αντιλήψεων για τον κόσμο, τη χώρα, τον γείτονα, τον πόλεμο, το θάνατο κ.λπ.28 Η ανάπτυξη των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου, αποτέλεσμα των ραγδαίων εξελίξεων στην τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών, σίγουρα δεν ξεκίνησε με την προοπτική της δημιουργίας μηχανισμών ελέγχου των αντιλήψεων και συμπεριφορών των συμμετεχόντων σε αυτά. Όμως, η αυξανόμενη διάδοση των Η/Υ και του διαδικτύου, σε συνδυασμό με τη χρησιμότητα των εκπαιδευτικών τους προϊόν-
των για την οικονομικότερη και ασφαλέστερη εκπαίδευση των στρατιωτών στις νέες μορφές πολέμου, έδωσε το έναυσμα για σοβαρότερη ενασχόληση των ενόπλων δυνάμεων με θέματα επικοινωνίας και ψυχαγωγίας του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Η σύσφιγξη των σχέσεων μεταξύ ενόπλων δυνάμεων, μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων και πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, εντός και εκτός των συνόρων, ήταν αναπόφευκτη, διότι όλοι θα ήταν ικανοποιημένοι, οι πανεπιστημιακοί με την έρευνα και αύξηση των γνώσεών τους, οι επιχειρηματίες με τη διόγκωση των επικερδών δραστηριοτήτων τους και οι ένοπλες δυνάμεις με την επίτευξη βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων στόχων με τη στήριξη του κοινωνικού συνόλου. Πράγματι, μέσω της χρήσης των ηλεκτρονικών παιχνιδιών πολέμου, οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ κατάφεραν να αντιστρέψουν το αντιμιλιταριστικό κλίμα του Πολέμου του Βιετνάμ και να δημιουργήσουν κοινωνικούς θύλακες σθεναρής στήριξης τόσο των προσπαθειών τους για αύξηση του ανθρώπινου δυναμικού τους όσο και των επιχειρησιακών τους δραστηριοτήτων. Μέσω της ώσμωσης αντιλήψεων και συμπεριφορών που προωθούν τη στρατιωτική-μιλιταριστική κουλτούρα, τα συγκεκριμένα παιχνίδια κατόρθωσαν να σταματήσουν τους πολίτες της Δύσης να αντιλαμβάνονται τον πόλεμο ως πράξη αποτρόπαια και αποκρουστική. Αντίθετα, έχει επικρατήσει η αντίληψη που θέλει τον
Αεροπορική Επιθεώρηση 137
πόλεμο ως πράξη οικεία, αποδεκτή και ίσως και άκρως αναγκαία για την επικράτηση των δυτικών αρχών (π.χ. δημοκρατίας, ελευθερίας της αγοράς). Οι πλουσιοπάροχες ανταμοιβές προς τους χρήστες για όσο το δυνατόν περισσότερους εικονικούς θανάτους και η απουσία αναφοράς στις έννοιες του πόνου και της θλίψης δημιουργούν μια νέα τάξη πολιτών με έντονη στρατιωτική κουλτούρα και λιγότερα συναισθήματα προς τον συνάνθρωπο και την κοινωνία. Ιδιαίτερες ανησυχίες, φυσικά, προκαλούνται αν στις παραπάνω διαπιστώσεις προστεθούν απόψεις όπως αυτές του Pierre Bourdieu, ο οποίος υποστηρίζει ότι η ιεραρχία της κουλτούρας και του πολιτισμού είναι κοινωνικές κατασκευές που υπηρετούν την πολιτική της νομιμοποίησης των επιθυμιών της άρχουσας τάξης.2 Διότι, εάν κατανοήσουμε τις δυνατότητες που προσφέρει η επανάσταση στον χώρο της επικοινωνίας και της ηλεκτρονικής ψυχαγωγίας στους διαχειριστές της εξουσίας, κυρίως στις υπερδυνάμεις, σε πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο, τότε είναι πολύ φυσικό να δημιουργούνται ακραία φοβικά σύνδρομα σε σκεπτόμενους και μη πολίτες.
Network (Boulder: Westview, 2001) και D. Robb, Operation Hollywood: How the Pentagon Shapes and Censors the Movies (Amherst: Prometheus, 2004). 2
S. Carruthers, The Media and War: Communication and Conflict in the Twentieth Century (New York: St Martin’s Press, 2000).
3
G. S. Ford, “America’s Fight for Public Opinion”, Minnesota Ηistory Bulletin, Vol. 3, No. 1 (1919)
4
Δεν είναι τυχαίο ότι, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, το φαινόμενο των στρατιωτικών δικτατοριών και των απολυταρχικών καθεστώτων είχε λάβει τέτοια διάσταση, ώστε να επικρατήσει και στα περισσότερα κράτη της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης (στην Ελλάδα με το καθεστώς του Στρατηγού Ιωάννη Μεταξά, στην Αλβανία με αυτό του Βασιλιά Αχμέτ Ζώγου, στη Βουλγαρία με αυτό του Βασιλιά Μπόρις ΙΙΙ, στη Ρουμανία με αυτό του Βασιλιά Καρόλου ΙΙ και στην Τουρκία με αυτό των Στρατηγών Μουσταφά Κεμάλ και Ισμέτ Ίνονου).
5
P. Major and R. Mitter, “East is East and West is West? Towards a comparative socio-cultural history of the Cold War”, Cold War History, Vol. 4, No. 1 (2003)
6
Σύμφωνα με το «Λεξικό της Νέας Ελληνικής» του Καθ. Γ. Μπαμπινιώτη, ως προπαγάνδα ορίζεται (1) η με κάθε μέσο
Υποσημειώσεις
συστηματική προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς ορι-
1
J. D. Derian, Virtuous War: Mapping the
σμένη κατεύθυνση (σελ. 1503). Η ετυμο-
Military-Industrial-Media Entertainment
λογία της λέξης propaganda (ουσιαστικό)
138 Αεροπορική Επιθεώρηση
7
προέρχεται από το ρήμα pangere που ση-
lent Video Games on Violent Crime (ZEW
μαίνει φυτεύω, τοποθετώ μέσα σε κάτι.
Discussion Paper No. 11-042, 2011), σελ.
H. Lasswell, “The Garrison State”, American Journal of Sociology, Vol. 46, (1941)
25. 15
σελ. 460-461. 8
ror?” Critical Studies in Media Communi-
J. Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere (Cambridge: MIT
cation, Vol. 23, No. 2 (2006). 16
Press, 1996). 9
H. Marcuse, One-Dimensional Man H.
Arendt,
Σε ένα άλλο ηλεκτρονικό παιχνίδι πολέμου, το CallofDuty 5, εάν ένας παίχτης σκοτώσει εφτά (7) online αντιπάλους στη σειρά,
(Boston: Beacon, 1964). 10
R. Stahl, “Have you played the war on ter-
The
Human
κερδίζει ένα ζευγάρι από μοχθηρά σκυλιά, Condition
τα οποία έχουν εκπαιδευτεί να τρώνε τους
(Chicago: University of Chicago Press, 1989) σελ. 123, 131.
αντιπάλους. 17
D. Gentile and C. Andersen, “Violent
11
Habermas, op. cit., σελ. 160, 195.
Video Games: The Newest Media Violence
12
Οι εξελίξεις στους τομείς των επικοινωνιών,
Hazard” in D. Gentile (ed.), Media, Vio-
των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των
lence and Children (Connecticut: Praeger,
οπλικών συστημάτων ήταν τόσο ραγδαίες κατά τη διάρκεια της μεταψυχροπολεμι-
2003). 18
sive Power of Videogames (Boston: MIT
κής περιόδου, ώστε το χάσμα ενόπλων δυνάμεων και απλών πολιτών να διευρυνθεί τρομακτικά. Η υιοθέτηση του δικτυοκεντρι-
Press, 2010) σελ. 9. 19
and Temporality in Combat Flight Stimu-
όπου μόνο μια μικρή ομάδα στρατιωτικών
lator 2”, in J. Mark, P. Wolf and B. Perron
με υψηλή τεχνολογική παιδεία συγκεντρώ-
(eds), The Videogame Theory Reader
εικόνα των επιχειρήσεων, είναι φυσικό να
(New York: Routledge, 2003). 20
P. Di Maggio, “Market Structure, the Cre-
διευρύνει το χάσμα αυτό ακόμη και με-
ative Process and Popular Culture: Toward
ταξύ των στελεχών των ενόπλων δυνά-
an Organizational Reinterpretation of
μεων.
Mass Culture Theory” in L. Spillman (ed.),
E. Aarseth, “Computer Game Studies,
Cultural Sociology (Malden, MA: Black-
Year One in Game Studies”, The Interna-
well, 2002) και J. P. Gee, Good Video
tional Journal of Computer Game Re-
Games and Good Learning (New York:
search, Vol. 1, No. 1 (2001) 14
P. Crogan, “Gametime: History, Narrative
κού μοντέλου πολέμου και επιχειρήσεων,
νουν τις πληροφορίες και σχηματίζουν την
13
I. Bogost, Persuasive Games: The Expres-
S. Cunningham, B. Engelstatter and M.R. Ward, Understanding the Effects of Vio-
Peter Lang, 2007). 21
Βλ., μεταξύ άλλων, A. Sze-Fou Shiu, “What Yellowface Hides: Video Games, White-
Αεροπορική Επιθεώρηση 139
22
ness and the American Racial Order”,
Mouth Press, 2006) σελ. xvii, xix. Επίσης,
Journal of Popular Culture, Vol. 39, No. 1,
W. Woodley, “From ‘An Army of One’ to
(2006) και V. Sisler, “Digital Arabs: Repre-
Army of Fun: Online Video Game Helps
sentation in Video Games”, European
Build
Journal of Cultural Studies, Vol. 11, No. 2,
Σεπτεμβρίου 2003 και H. Giroux, “War on
(2008).
Terror: The Militarising of Public Space
C. Gray, Strategy for Chaos: Revolution for
and Culture in the United States”, Third
Military Affairs and the Evidence of History (London: Frank Cass, 2002) και A.
23
Κατά τον Deck «οι κατασκευαστές και παραγωγοί των ηλεκτρονικών παιχνιδιών
How Americans Are Seduced by War (Ox-
αποφεύγουν εντέχνως τα μηνύματα σχε-
ford: Oxford University Press, 2005).
τικά με τις φρικαλεότητες του πολέμου και
Ch. Moskos, J. Williams and D. Segal
αυτό ισοδυναμεί με απάτη». A. Deck, “De-
(eds), The Postmodern Military: Armed
militarizing the Playground”, (2004)
Forces after the Cold War (New York: Ox-
http://www.artcontext.org/crit/essays/no Quarter. 28
Army War College, 2000).
R. Jacobs, Race, media and the Crisis of Civil Society (New York: Cambridge Univer-
J. Dunnigan, Digital Soldiers: The Evolu-
sity Press, 2000), J. Alexander, The Civil
tion of High-Tech Weaponry and Tomor-
Sphere (Oxford: Oxford University Press,
row’s Brave New Battlefield (New York: St. Martin’s Press, 1996), M. De Landa, “Eco-
2006). 2
P. Bourdieu, Distinction: A Social Critique of
nomics, Computers and the War Ma-
the Judgment of Taste (Cambridge, MA:
chine”
Harvard University Press, 1984).
in
T.
Druckery
(ed.),
Ars
Electronica: Facing the Future (Cambridge, Mass: MIT Press, 1998) και, φυσικά, τα δύο έργα του M. Van Creveld, Technology and War (New York: Free Press, 1988) και The Transformation of War (New York: Free Press, 1991). G. Goodale, “Video Game Offers Young Recruits a Peek at Military Life”, Christian Science Monitor, 31 Μαΐου 2003. 26
7
Bacevitch, The New American Militarism:
Future Warfare (Carlisle Barracks, US
25
Times-Picayune,
Text, Vol. 18, No. 4 (2004) σελ. 216. 27
ford University Press, 1999), R. Scales,
24
Ranks”,
Ed. Halter, From Sun Tzu to Xbox: War and Video Games (New York: Thunder’s
Σμηναγός (Ι) Κωνσταντίνος Τοπαλίδης
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ (1923-1939)
Αεροπορική Επιθεώρηση 141
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
πρώτες επιτυχίες της κατά τη διάρκεια των
Το παράδειγμα του μυθικού Δαίδαλου και
Βαλκανικών Πολέμων, βασιζόμενη κυρίως
του Ίκαρου ήταν ο τροφοδότης και η πηγή
στον ηρωισμό, την εφευρετικότητα και την
έμπνευσης για πολλούς μιμητές από την
αυταπάρνηση των στελεχών της.
αρχαιότητα μέχρι τον 20ο αιώνα, με αξιό-
Η εξέλιξη μετά το τέλος των Βαλκανι-
λογα αποτελέσματα. Το 1903 οι αδερφοί
κών Πολέμων δεν ήταν η αναμενόμενη και
Ράιτ, με την πρώτη επιτυχημένη πτήση
στηρίχθηκε στις προσωπικές προσπάθειες
πτητικής μηχανής βαρύτερης του αέρα,
των αξιωματικών, ώστε να κρατηθεί ζων-
άνοιξαν ένα νέο κύκλο στην αεροπορική
τανή η αεροπορική ιδέα. Σύντομα ξέσπασε
ιστορία. Λίγα μόλις χρόνια αργότερα
και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Με τη δη-
(Μάιος 1912), στο πλαίσιο της αναδιοργά-
μιουργία των πρώτων ελληνικών Πολεμι-
νωσης του ελληνικού στρατού από ομάδα
κών Μοιρών, υπαγόμενων στην Ανώτατη
Γάλλων αξιωματικών, στάλθηκαν στη γαλ-
Γαλλική Διοίκηση του Μακεδονικού Μετώ-
λική αεροπορική σχολή Ανρί Φαρμάν για
που, ξεκίνησε και η δράση της Στρατιωτι-
εκπαίδευση οι πρώτοι τρεις Έλληνες αερο-
κής Αεροπορίας. Σημαντικότερο επίτευγμα
πόροι. Ανάμεσά τους και η θρυλική μορφή
της Στρατιωτικής Αεροπορίας ήταν η συμ-
για την ελληνική αεροπορία, ο Δημήτριος
μετοχή της στη Μάχη του Σκρα, μια επιχεί-
Καμπέρος, που, πριν τελειώσει την εκπαί-
ρηση που από τακτικής άποψης, εκτός
δευσή του, επέστρεψε για να εκτελέσει την
από τη μεγάλη μάζα πυρός, απαιτούσε και
πρώτη πτήση στην Ελλάδα με στρατιωτικό
τη συντονισμένη προσπάθεια του πεζικού
αεροπλάνο, ενώ μετέτρεψε επιτυχώς και
και του πυροβολικού, στο οποίο συνέβαλε
ένα αεροπλάνο σε υδροπλάνο, θέτοντας
αποφασιστικά και η αεροπορία.
την ιδέα για μια αεροπορία ναυτικής συνεργασίας.
Ταυτόχρονα επιχειρούσε και η Ναυτική Αεροπορία. Αξίζει να αναφερθεί η νυχτε-
Η έκρηξη των Βαλκανικών Πολέμων
ρινή αποστολή στις 31 Μαρτίου 1917 από
δεν άφησε τα απαραίτητα χρονικά περι-
τον Μωραϊτίνη, την ψυχή της Ναυτικής Αε-
θώρια για μια ομαλή και σταδιακή οργά-
ροπορίας, και τον Ψύχα (ως παρατηρητή),
νωση της αεροπορίας. Με τα πρωτόγονα
εναντίον του γερμανικού αεροδρομίου
μέσα που διέθετε η ελληνική αεροπορία
στην περιοχή της Δράμας. Τα υπόστεγα
(Στρατιωτική και Ναυτική) σημείωσε τις
που στεγάζονταν τα αεροπλάνα κάηκαν
142 Αεροπορική Επιθεώρηση από την αεροπορική επίθεση και στη συ-
σε έκταση μέτωπο, η παλαιότητα των αε-
νέχεια βομβαρδίστηκαν οι αμαξοστοιχίες
ροσκαφών, τα οποία παρουσίαζαν σημαν-
στον σιδηροδρομικό σταθμό, που ήταν γε-
τικό αριθμό βλαβών, οι περιορισμένες
μάτες πυρομαχικά. Η Ναυτική Αεροπορία
δυνατότητες, αφού δεν μπορούσαν να
κάλυπτε με τις πτήσεις της μία μεγάλη πε-
δράσουν υπό όλες τις καιρικές συνθήκες,
ριοχή, από το βορειοανατολικό Αιγαίο
αλλά και η έλλειψη ασυρμάτου ήταν από
μέχρι την ανατολική Μακεδονία και
τα κυριότερα προβλήματα. Σε αυτά θα
Θράκη.
πρέπει να προστεθεί το άγνωστο και αχα-
Με την πάροδο του χρόνου οι δύο αε-
νές εδαφικό ανάγλυφο, που, σε συνδυα-
ροπορίες έπαψαν να είναι προσωποπαγείς
σμό με τα λάθη και τις ελλείψεις των
και ο Καμπέρος και ο Μωραϊτίνης βρήκαν
χαρτών, δημιουργούσαν πολλές φορές
άξιους αντικαταστάτες. Στο τέλος του «Με-
σύγχυση στα πληρώματα, με αποτέλεσμα
γάλου Πολέμου», η αεροπορία ήταν σί-
τον αποπροσανατολισμό του. Ένα ακόμα
γουρα πιο έμπειρη όσον αφορά τις
σοβαρό πρόβλημα ήταν η άγνοια από
αεροπορικές τακτικές μάχης αλλά και κα-
πλευράς Στρατιάς των πραγματικών δυνα-
ταπονημένη από τις συνεχείς επιχειρήσεις.
τοτήτων των αεροσκαφών, που είχε ως
Το τέλος, όμως, του πολέμου δεν σήμανε
αποτέλεσμα να διατάσσονται αποστολές
και το τέλος των πολέμων για την Ελλάδα.
που ήταν πρακτικά ανεφάρμοστες.
Αντιθέτως, σήμανε την έναρξη νέων μα-
Παρόλες τις αντίξοες συνθήκες, η συμ-
κροχρόνιων και σκληρών αγώνων στη
βολή της αεροπορίας ήταν σημαντική. Οι
Μικρά Ασία.
αποστολές αναγνώρισης προσέφεραν πο-
Οι αεροπόροι, χειριστές και παρατηρη-
λύτιμες και σωτήριες πληροφορίες, για την
τές της Στρατιωτικής και Ναυτικής Αερο-
κατάσταση τόσο των εχθρικών όσο και
πορίας, λιγοστοί τον αριθμό, προσέφεραν
των φίλιων δυνάμεων, συμπλήρωσαν τους
πάρα πολλά στα μαχόμενα χερσαία τμή-
ελλιπείς τοπογραφικούς χάρτες με τα
ματα, με πρώτη απ’ όλα την ίδια τους τη
πραγματικά στοιχεία και έδιναν μια πλήρη
ζωή. Τα προβλήματα και οι ελλείψεις που
εικόνα της τακτικής κατάστασης του θεά-
είχαν να αντιμετωπίσουν οι Έλληνες αερο-
τρου επιχειρήσεων. Οι κανονισμοί βολών
πόροι ήταν πολλά. Ο μικρός αριθμός αερο-
του πυροβολικού προσέφεραν μεγαλύτερη
σκαφών και χειριστών για ένα τόσο μεγάλο
ακρίβεια στις βολές και άρα οικονομία πυ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 143
ρομαχικών. Οι βομβαρδισμοί, αν και τα
στροφικό τέλος της εκστρατείας στην
αποτελέσματά τους τις περισσότερες
Μικρά Ασία, η Ελλάδα προσπαθούσε να
φορές ήταν μηδαμινά σε υλικές ζημιές,
απορροφήσει του πρόσφυγες που προσέ-
ωστόσο η σύγχυση και η ψυχολογική επί-
φυγαν σε αυτήν και να ανακάμψει οικονο-
δραση που προκαλούσαν στα εχθρικά τμή-
μικά από τις πληγές που άφησαν οι
ματα ήταν πολύ μεγαλύτερη. Τέλος, με τις
μακροχρόνιες πολεμικές επιχειρήσεις.
πτήσεις περιπολίας και αναχαίτισης απέτρεψαν σε μεγάλο βαθμό τον βομβαρδι-
1.1 Οικονομική κατάσταση
σμό φίλιων τμημάτων, ιδιαίτερα τους τελευταίους μήνες της εκστρατείας, που η
Για την κατανόηση των συνθηκών μέσα
τουρκική αεροπορία υπερτερούσε αριθμη-
στις οποίες η Αεροπορία προσπάθησε να
τικά, περιορίζοντας τις απώλειες από αε-
αναδιοργανωθεί και να αναπτυχθεί, κρίνε-
ροπορικές προσβολές στο ελάχιστο.
ται σκόπιμο να γίνει μια περιληπτική ανα-
Γενικά, η προσφορά της αεροπορίας σε
φορά σε σημαντικά γεγονότα, ώστε να
αυτούς τους 40 μήνες που διήρκεσε η Μι-
γίνει κατανοητή η πολιτική κατάσταση που
κρασιατική Εκστρατεία, υπήρξε σημαντική
επικρατούσε στην Ελλάδα την περίοδο
και οι εμπειρίες που αντλήθηκαν αποτέλε-
αυτή. Η χώρα κατά τη συγκεκριμένη πε-
σαν βάση για την μελλοντική εξέλιξή της.
ρίοδο είχε περιέλθει σε δεινή οικονομική κατάσταση. Οι πόλεμοι που είχαν προηγηθεί είχαν αφήσει τεράστια πλήγματα. Οι
Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
Βαλκανικοί Πόλεμοι κόστισαν 400 εκατ. δρχ. στο ελληνικό κράτος, ενώ οι πολεμικές επιχειρήσεις τα χρόνια 1916-1918
Χαρακτηριστικό γνώρισμα ολόκληρης της
904 εκατ. δρχ. Οι οικονομικές ανάγκες για
περιόδου του Μεσοπολέμου ήταν η πολι-
τη συντήρηση του στρατού στα απομακρυ-
τική αστάθεια με τις συνεχείς εναλλαγές
σμένα από την Ελλάδα εδάφη της Μικράς
κυβερνήσεων, που, εκτός αυτής του Βενι-
Ασίας ανήλθαν στα 4,3 δις, σχεδόν τα δύο
ζέλου την περίοδο 1928-1932, καμία
τρίτα των συνολικών δαπανών της κυβέρ-
άλλη δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει την
νησης.1 Οι αποκατάσταση των προσφύγων
τετραετία. Την ίδια εποχή, μετά το κατα-
μετά τη Μικρασιατική καταστροφή απαι-
144 Αεροπορική Επιθεώρηση τούσε τεράστια ποσά, υπολογίζεται ότι δα-
κυκλοφόρησε πρωτόκολλο μεταξύ των
πανήθηκαν περίπου 11 δις δρχ. . Αυτό είχε
αξιωματικών του στρατού, απαιτώντας
ως αποτέλεσμα το εθνικό χρέος την πε-
την παραμονή της κυβέρνησης Παπανα-
ρίοδο 1920-1923, από 2,248 δις, να εκτι-
στασίου. Οι Μιχαλακόπουλος και Γονατάς
ναχθεί στα 7,912 δις.3
απέσυραν τη στήριξη στον Παπαναστα-
2
σίου, ο οποίος αρνήθηκε να εκδιώξει τον
1.2 Πολιτική κατάσταση
Πάγκαλο από τον υπουργικό θώκο, με αποτέλεσμα την πτώση της κυβέρνησης6.
Στα χαρακτηριστικά της περιόδου, εκτός
Σχηματίστηκε βραχύβια κυβέρνηση υπό
από τη δυσχερή οικονομική κατάσταση
τον Σοφούλη, ο οποίος ανέλαβε και το
της χώρας, πρέπει να προστεθεί και η πο-
υπουργείο των Ναυτικών. Η διαμάχη των
λιτική αστάθεια που επικράτησε ολόκληρη
παραιτηθέντων αξιωματικών του Ναυτι-
τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με τα αλ-
κού, που στο μεταξύ είχαν ανακαλέσει τις
λεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα. Τον Δε-
παραιτήσεις τους, με τους συναδέλφους
κέμβριο του 1923 πραγματοποιήθηκαν
τους είχε ως τελική κατάληξη την ανταρ-
εκλογές, με την επικράτηση των Φιλελευ-
σία εν ενεργεία αξιωματικών με επικεφα-
θέρων. Τον Μάρτιο του 1924, η Εθνοσυ-
λής τον πλοίαρχο Κολιαλέξη, που αξίωναν
νέλευση κήρυξε έκπτωτο τον βασιλιά και
την παραίτηση της κυβέρνησης. Τελικά, η
ανακήρυξε την αβασίλευτη δημοκρατία,
κρίση στο Ναυτικό λύθηκε τον Αύγουστο
ενώ τον επόμενο μήνα διενεργήθηκε δη-
με τη μεσολάβηση του Χατζηκυριάκου,
μοψήφισμα για το πολιτειακό, στο οποίο 7
που εγγυήθηκε στους στασιαστές του Αβέ-
στους 10 Έλληνες ψήφησαν υπέρ της δη-
ρωφ ότι θα επιβάλλονταν μόνο μικρές πει-
μοκρατίας.5
θαρχικές ποινές.7
4
Στις 25 Ιουνίου 1924, αξιωματικοί του
Έναν χρόνο μετά (25 Ιουνίου 1925), ο
ναυτικού διαδήλωσαν εναντίον του υπουρ-
στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος κατέλαβε
γού τους Αλέξανδρου Χατζηκυριάκου για
πραξικοπηματικά την εξουσία, υποστηρι-
τις προαγωγές που είχε αυθαίρετα πραγ-
ζόμενος από τον ναύαρχο Χατζηκυριάκο
ματοποιήσει, που είχαν ως αποτέλεσμα
στο Αβέρωφ, απειλώντας την κυβέρνηση
την παραίτηση 158 αξιωματικών. Ο στρα-
ότι θα βομβάρδιζε την πρωτεύουσα, αν
τηγός Πάγκαλος, υπουργός Στρατιωτικών,
δεν παρέδιδαν την εξουσία στον Πάγ-
Αεροπορική Επιθεώρηση 145
καλο8. Η κυβέρνηση Πάγκαλου παρέμεινε
σης του Τύπου ανάγκασαν τον Βενιζέλο να
στην εξουσία για έναν χρόνο (Αύγουστος
υποβάλει την παραίτησή του (Μάιος
1926), οπότε και ανατράπηκε με τη σειρά
1932)14. Ο Βενιζέλος είχε χάσει πια την
της από τον Γεώργιο Κονδύλη, που οδή-
επιρροή του στο εκλογικό σώμα, γεγονός
γησε τη χώρα σε εκλογές στις 7 Νοεμβρίου
που έγινε φανερό στις εκλογές που ακο-
1926, χωρίς ο ίδιος να θέσει υποψηφιό-
λούθησαν (Σεπτέμβριος 1932).15 Κανένα
τητα.9
από τα κόμματα δεν κατάφερε να συγκεν-
Στις εκλογές αυτές κανένα κόμμα δεν
τρώσει την απαραίτητη πλειοψηφία και το
κατάφερε να κερδίσει την πλειοψηφία, και
Λαϊκό Κόμμα, τελικά, μετά από έντονες
έτσι συγκροτήθηκε οικουμενική κυβέρ-
παρασκηνιακές διαβουλεύσεις, κατάφερε
νηση, η πρώτη που ονομάστηκε έτσι, με
να σχηματίσει κυβέρνηση συνασπισμού με
πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη.
πρωθυπουργό τον Παναγή Τσαλδάρη.16
10
Η
συμμετοχή του αντιβενιζελικού Λαϊκού
Ο πολιτικός βίος της νέας κυβέρνησης
Κόμματος στην οικουμενική κυβέρνηση
αποδείχτηκε βραχύς και η χώρα σύρθηκε
αποτέλεσε πηγή κρίσεων με το βενιζελικό
σε νέες εκλογές στις 5 Μαρτίου 1933. Ο
«κατεστημένο» του στρατού, που απέληξε
Εθνικός Συνασπισμός ηττήθηκε και η Ηνω-
τελικώς στην πτώση της κυβέρνησης11,
μένη Αντιπολίτευση κέρδισε τις εκλογές.17
χωρίς να κατορθώσει να εξαντλήσει την τε-
Το αποτέλεσμα των εκλογών προκάλεσε
τραετή θητεία της.
την αντίδραση των βενιζελικών και την
Τον Αύγουστο του 1928 πραγματοποι-
επαύριον των εκλογών εκδηλώθηκε κίνημα
ήθηκαν εκ νέου εκλογές μέσα σε ιδιαίτερα
υπό τον Νικόλαο Πλαστήρα με τη συμμε-
Ο Βενιζέλος, ο
τοχή μονάδων από όλους τους κλάδους
οποίος είχε επιστρέψει στην ηγεσία του
των ενόπλων δυνάμεων.18 Η χλιαρή αντί-
κόμματος των Φιλελευθέρων, επικράτησε
δραση του Βενιζέλου, που δεν καταδίκασε
επιτυγχάνοντας ευρεία πολιτική νίκη,13
ρητά το κίνημα και αρκέστηκε στο να επι-
ενώ ήταν η μοναδική κυβέρνηση που κα-
πλήξει τον Πλαστήρα, ερμηνεύτηκε ως επι-
τάφερε να παραμείνει στη θέση της για
δοκιμασία, εντείνοντας ακόμα περισ-
τέσσερα συναπτά έτη. Οι αντιδράσεις που
σότερο τις πολιτικές αντιπαραθέσεις. Τε-
προκάλεσαν η ψήφιση της «μεταβατικής»
λικά, το κίνημα απέτυχε λόγω της αντίδρα-
απλής αναλογικής και η προσπάθεια φίμω-
σης της ανώτατης ηγεσίας του στρατού
τεταμένο πολιτικό κλίμα.
12
146 Αεροπορική Επιθεώρηση και κατεστάλη,19 ενώ ο Τσαλδάρης σχημά-
σε στρατιωτικές μονάδες θα προσπαθού-
τισε ξανά κυβέρνηση και ο Πλαστήρας διέ-
σαν να ασκήσουν πίεση στην κυβέρνηση24.
φυγε στο εξωτερικό. Το ζήτημα των
Η κυβέρνηση, μετά την εκδήλωση του επα-
κινηματιών αξιωματικών παραπέμφθηκε
ναστατικού κινήματος, χωρίς να αιφνιδια-
σε μεταγενέστερη επίλυση. Αυτοί τελικά
στεί, κήρυξε στρατιωτικό νόμο και
δεν δικάστηκαν, γιατί μεσολάβησε το κί-
κατέστειλε την επανάσταση. Στην επιχεί-
νημα της 1ης Μαρτίου,20 που αναφέρεται
ρηση της καταστολής έλαβαν μέρος τα αε-
στην επόμενη παράγραφο. Στις 6 Ιουνίου
ροσκάφη της Πολεμικής Αεροπορίας,
έγινε δολοφονική απόπειρα κατά του Βε-
γεγονός στο οποίο γίνεται εκτενέστερη
νιζέλου με εμπλοκή αντιβενιζελικών, επιβα-
αναφορά στη συνέχεια. Συνέπεια του κινή-
ρύνοντας κατά πολύ το ήδη τεταμένο
ματος ήταν η απόταξη περισσότερων από
πολιτικό κλίμα.
1.800 βενιζελικούς αξιωματικούς,25 μέρος
21
Δύο χρόνια αργότερα, την 1η Μαρτίου
των οποίων περιελάμβανε και πολλούς αε-
1935, εκδηλώθηκε νέο κίνημα για την κα-
ροπόρους, γεγονός που προκάλεσε δυσχέ-
τάληψη της εξουσίας από βενιζελικούς
ρειες στη λειτουργία της αεροπορίας
στρατιωτικούς με επικεφαλής τον Βενι-
μετέπειτα.
ζέλο. Ως σκοπό είχαν την εκκαθάριση των
Σε σύντομο χρονικό διάστημα (9 Ιου-
ενόπλων δυνάμεων και των σωμάτων
νίου 1935) διεξήχθησαν για πολλοστή
ασφαλείας από τα αντιβενιζελικά στελέχη,
φορά εκλογές, τις οποίες ο κυβερνητικός
την προώθηση μεταρρυθμίσεων και την
συνασπισμός των Τσαλδάρη–Κονδύλη
ενδυνάμωση της αβασίλευτης δημοκρα-
κέρδισε με άνεση.26 Το ζήτημα του πολιτει-
τίας.22 Στο κίνημα είχαν προσχωρήσει με-
ακού καθεστώτος, ήταν αυτό που κυριαρ-
γάλο μέρος του Ναυτικού και μονάδες του
χούσε στην πολιτική σκηνή το αμέσως
Στρατού στη Μακεδονία και τα νησιά του
επόμενο χρονικό διάστημα. Στις 10 Οκτω-
Αιγαίου.23 Σύμφωνα με τα σχέδια των κι-
βρίου, ο Κονδύλης τέθηκε επικεφαλής
νηματιών, τα πλοία του στόλου θα έπλεαν
ομάδας βασιλικών αξιωματικών και, αφού
προς τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα, πε-
κατάργησε την κυβέρνηση Τσαλδάρη, κα-
ριοχές όπου ο Βενιζέλος είχε ισχυρό πολι-
τέλαβε την εξουσία. Τον επόμενο μήνα διε-
τικό έρεισμα. Ταυτόχρονα, εξεγέρσεις
νεργήθηκε νόθο δημοψήφισμα για το
στην Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου αλλά και
πολίτευμα της χώρας27 και, με συντριπτική
Αεροπορική Επιθεώρηση 147
πλειοψηφία, στις 25 Νοεμβρίου 1935,
ποιήσει τον στόχο του, ο οποίος δεν ήταν
επανήλθε στον θρόνο ο Γεώργιος Β΄.
άλλος παρά η έξοδος από τον κοινοβου-
Στις 6 Μαρτίου 1936 συνήλθε η Γ΄
λευτισμό.30
Αναθεωρητική Βουλή για την ανάδειξη
Ο Μεταξάς συγκάλεσε έκτακτο υπουρ-
προέδρου. Πρόεδρος εξελέγη ο Θεμιστο-
γικό συμβούλιο το βράδυ της 4ης Αυγού-
κλής Σοφούλης με τη σύμπραξη βενιζελι-
στου και ανακοίνωσε τη διάλυση της
κών και κομμουνιστών, στον οποίο
βουλής, ξεκινώντας έτσι την περίοδο της
ανατέθηκε ο σχηματισμός κυβέρνησης.
δικτατορίας υπό την ηγεσία του. Ένα από
Αφού δεν κατόρθωσε να σχηματίσει κυ-
τα χαρακτηριστικά της μεταξικής περιό-
βέρνηση, επέστρεψε την εντολή στον βα-
δου, σχετιζόμενο με το θέμα της εργασίας,
σιλιά
ο
ήταν η πολεμική προπαρασκευή της
Κωνσταντίνος Δεμερτζής, με την υπό-
χώρας, στην οποία επιδόθηκε το καθε-
σχεση ότι θα τύγχανε της υποστήριξής του.
στώς. Εκτός από την κατασκευή των οχυ-
Τελικά, ο Δεμερτζής σχημάτισε κυβέρ-
ρωματικών έργων στη «γραμμή Μεταξά»,
νηση, με αντιπρόεδρο και υπουργό Στρα-
προέβη σε ένα δαπανηρό εξοπλιστικό πρό-
τιωτικών
Ιωάννη
γραμμα, με το μεγαλύτερο κομμάτι δαπα-
Μεταξά.28 Ο Δεμερτζής πρόλαβε να παρα-
νών να αφορά πυροβολικό και αεροπορία,
μείνει ένα μήνα μόνο ως πρωθυπουργός,
με σημαντικότερη, ίσως, την αγορά αερο-
γιατί απεβίωσε αιφνιδίως στις 13 Απριλίου
σκαφών.31 Το μέγεθος της εξοπλιστικής
1936 και ο βασιλιάς διόρισε πρωθυ-
δαπάνης ήταν τόσο μεγάλο, ώστε απορρό-
πουργό τον Μεταξά. Οι προσπάθειες Φιλε-
φησε σημαντικό μέρος της αύξησης του
λευθέρων και Λαϊκών για σχηματισμό
εθνικού εισοδήματος που σημειώθηκε τη
κυβέρνησης, ώστε να περιθωριοποιηθεί ο
συγκεκριμένη περίοδο.32
ζητώντας
να
ταυτόχρονα
τη
τον
λάβει
Μεταξάς, δεν απέδωσαν καρπούς και ο
Μέσα σε αυτό το ιδιαίτερα ασταθές πο-
Μεταξάς έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από
λιτικό σκηνικό, με τις συνεχείς εναλλαγές
τη βουλή, παρά την αντίθετη λαϊκή βού-
κυβερνήσεων και τις επαναστατικές στρα-
ληση.29 Τα γεγονότα που σημειώθηκαν τον
τιωτικές επεμβάσεις στην πολιτική ζωή της
Μάιο του 1936 στη Θεσσαλονίκη με
χώρας, η αεροπορία έπρεπε αρχικά να
αφορμή την απεργία των καπνεργατών
ανασυνταχθεί και να αναρρώσει από τις
έδωσαν στον Μεταξά την ευκαιρία να υλο-
πληγές της Μικρασιατικής Εκστρατείας
148 Αεροπορική Επιθεώρηση και στη συνέχεια να εκσυγχρονιστεί, περ-
Παρόλα αυτά, έγιναν κάποιες προσπά-
νώντας στη φάση της δημιουργίας ενός
θειες για την ανασύνταξη και αναδιοργά-
ενιαίου και αυτόνομου Όπλου.
νωση των αεροπορικών δυνάμεων.
Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ
2.1 Η περίοδος πριν την ένωση των αεροποριών Τον Ιανουάριο του 1923 παραλήφθηκαν
Μετά τη Μικρασιατική Εκστρατεία ακο-
τα αγγλικά καταδιωκτικά αεροπλάνα
λούθησε μακρά περίοδος ειρήνης, απου-
Mars.34 Με αυτά τα αεροσκάφη εξοπλί-
σία πολεμικών συγκρούσεων για την
στηκε η Ε΄ Μοίρα τον Απρίλιο.35 Η διάταξη
Ελλάδα. Αυτό και μόνο θα μπορούσε να
των αεροπορικών δυνάμεων την αυγή του
αποτελέσει ικανή συνθήκη όχι μόνο να
1923 είχε ως εξής: Η Α΄ Μοίρα στην Αλε-
αναδιοργανωθεί η Αεροπορία, αλλά και να
ξανδρούπολη με διοικητή τον λοχαγό Οι-
πραγματοποιηθεί η ένωση των δύο ξεχω-
κονομάκο, η Γ΄ Μοίρα στη διάθεση της
ριστών κλάδων, Στρατιωτικής και Ναυτι-
Στρατιάς Έβρου με διοικητή τον ταγμα-
κής, που από καιρό είχε προσπαθήσει να
τάρχη Χατζηζαφειρίου, η Δ΄ Μοίρα στην
κάνει ο Βενιζέλος με τον Ζάννα. Τα πολι-
Δράμα αλλά χωρίς αεροσκάφη και, τέλος,
τικά γεγονότα της περιόδου και οι επανα-
η Ε΄ Μοίρα με τα νέα αεροσκάφη Mars
στάσεις,
πολιτική
στη Δράμα επίσης. Μετά την υπογραφή
αστάθεια και τις συνεχείς αλλαγές κυβερ-
της συνθήκης της Λωζάνης, η Ε΄ Μοίρα
νήσεων, οι αποτάξεις και οι επαναφορές
μεταστάθμευσε στη Θεσσαλονίκη και στη
αξιωματικών αποτέλεσαν τροχοπέδη στην
συνέχεια διαλύθηκε. Η Γ΄ και η Α΄ Μοίρες
εξέλιξη της Αεροπορίας. Σε αυτά θα πρέ-
συγχωνεύτηκαν και αποτέλεσαν την Α΄
πει να προστεθεί και το γεγονός ότι οι
Μοίρα Παρατηρήσεως με έδρα το Γουδί.36
αξιωματικοί της Αεροπορίας ήταν χαμηλό-
Η Ναυτική Αεροπορία, με τη σειρά της, με-
βαθμοι μέχρι το 1928, ο αρχαιότερος κα-
ταστάθμευσε τον Μάιο του 1923 στη Θεσ-
τείχε το βαθμό του ταγματάρχη και δεν
σαλονίκη, αρχικά, και μετέπειτα στη
μπορούσαν να επηρεάσουν τις εξελίξεις,
Δράμα για την ενίσχυση του θρακικού με-
γιατί οι απόψεις τους δεν εισακούγονταν.
τώπου.37
με
συνέπεια
την
33
Αεροπορική Επιθεώρηση 149
Οι εμπειρίες των αεροπόρων από τις
για εκπαίδευση. Επίσης ιδρύθηκε Σχολή
πλείστες αποστολές συνεργασίας με τον
Αεροπορίας στο Παλαιό Φάληρο για την
στρατό για τον κανονισμό βολής κατά τη
εκπαίδευση υπαξιωματικών ως χειριστές
διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας,
και η Σχολή Ναυτικής Αεροπορίας στο
καθώς και τα πολλά προβλήματα που
Τατόι.40 Έγινε για πρώτη φορά εκπαίδευση
υπήρξαν κατά τη συνεργασία τους, δεν
σε νυχτερινές πτήσεις με πρωτοβουλία των
έμειναν ανεκμετάλλευτες. Η Διεύθυνση Αε-
εμπειρότερων αεροπόρων χρησιμοποιών-
ροπορίας του υπουργείου Στρατιωτικών,
τας δοχεία γεμάτα με στουπί εμποτισμένα
τον Μάιο του 1923, εξέδωσε το εγχειρίδιο
με πετρέλαιο, τα οποία τα τοποθετούσαν
«ΑΠΟΣΤΟΛΑΙ ΒΟΛΗΣ ΠΥΡΟΒΟΛΙΚΟΥ ΔΙΑ
έτσι ώστε να οριοθετούν τον διάδρομο
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΩΣ ΑΠ’ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟΥ». Με
προσγείωσης.41
αυτό το 63 σελίδων εγχειρίδιο, που αποτε-
Η εκπαίδευση αναβαθμίστηκε και στην
λεί ουσιαστικά μετάφραση Γαλλικού Κανο-
Στρατιωτική
νισμού, μιας και, όπως έχει ειπωθεί
Σέδες,«με σύστημα εφάμιλλο περίπου της
πολλάκις μέχρι τώρα, η Στρατιωτική Αερο-
Σχολής Ευελπίδων»42 όσο αφορά τα θεω-
πορία βασίστηκε σε γαλλικά πρότυπα, κα-
ρητικά μαθήματα. Το πτητικό πρόγραμμα,
θορίστηκαν με λεπτομέρεια οι διαδικασίες
όμως, υστερούσε, γιατί οι εκπαιδευτές, μη
αλλά και τα κωδικοποιημένα σήματα για
έχοντας εκπαιδευτεί σε κάποιο σχολείο εκ-
τη συνεννόηση επίγειων και εναέριων δυ-
παιδευτών, δίδασκαν βάση των εμπειριών
νάμεων. Το 1924 η Α΄ Μοίρα Αεροπλά-
τους, σε αντίθεση με τις σχολές τις Ναυτι-
νων μετονομάστηκε σε Α΄ Σύνταγμα
κής Αεροπορίας, που ακολουθούν το αγ-
Αεροπλάνων και η Δ΄ Μοίρα σε Γ΄ Σύν-
γλικό
ταγμα Αεροπλάνων με έδρα πλέον τη Θεσ-
θεωρούνταν το αρτιότερο της εποχής εκεί-
σαλονίκη.
νης.44 Επίσης, τα αεροπλάνα που χρησιμο-
38
39
Σχολή
σύστημα
Αεροπλοΐας
(Pattern),43
στο
που
Από πλευράς Ναυτικής Αεροπορίας,
ποιούνταν ήταν πεπαλαιωμένα, τύπου
δόθηκε βάση στην ενίσχυση του ανθρώπι-
Dorand A.R.1, Henriot, Caudron G III και
νου δυναμικού και για τον λόγο αυτό στάλ-
αργότερα Morane–Saulnier,45 τα οποία
θηκε σημαντικός αριθμός στελεχών σε
ήταν ακατάλληλα για εκπαίδευση, ενώ η
αεροπορικές σχολές στην Αγγλία, στη Γαλ-
Σχολή στεγαζόταν σε ξύλινους οικίσκους
λία και τις αγγλικές σχολές της Αιγύπτου
χωρίς ανέσεις.46
150 Αεροπορική Επιθεώρηση Η ανωτερότητα της Ναυτικής Αεροπο-
ιπτάμενου έργου.49 Στην περίοδο αυτή κα-
ρίας φαίνεται και από το γεγονός ότι τον
τασκευάστηκαν 11 Blackburn T3A Velos
Φεβρουάριο του 1924 στάλθηκε ομάδα
μετατράπηκαν σε υδροπλάνα αεροσκάφη
αξιωματικών στην Αγγλία σε εργοστάσια
D.H.9, κατασκευάστηκε το πρότυπο αερο-
αεροσκαφών (Bristol, Avro, Vickers, Black-
πλάνο Χελιδών και επισκευάστηκαν πολλά
burn) και εκπαιδευτικά κέντρα (Central
υλικά της Ναυτικής Αεροπορίας. Αξιοση-
Flying School – Σχολή Εκπαίδευσης Εκπαι-
μείωτο γεγονός αποτελεί ότι κατά την
δευτών), για να μελετήσουν και να προτεί-
πρώτη αυτή πενταετία, αν και προβλεπό-
νουν τρόπους για εκσυγχρονισμό και
ταν ρητά στη σύμβαση, η Στρατιωτική Αε-
αναβάθμιση τόσο της παρεχόμενης εκπαί-
ροπορία δεν έθεσε καμία παραγγελία στο
δευσης όσο και του αεροπορικού υλικού.47
ΚΕΑ.50 Η σύμβαση στη λήξη της ανανεώ-
Αποτέλεσμα της τρίμηνης αυτής επίσκε-
θηκε αρχικά για ενάμιση χρόνο51 και για
ψης, εκτός από την αποστολή για εκπαί-
ακόμα επτά στη συνέχεια,52 δηλαδή μέχρι
δευση των πρώτων αεροπόρων σε ειδική
την 31η Δεκεμβρίου 1937. Με τη λήξη της
σχολή εκπαίδευσης εκπαιδευτών, ήταν η
σύμβασης και την αποχώρηση της αγγλι-
πενταετής σύμβαση του ελληνικού κρά-
κής εταιρείας, το εργοστάσιο συνέχισε τη
τους με την αγγλική εταιρία Blackburn
λειτουργία του και καθορίστηκε εκ νέου η
Aeroplane and Motor Co., που επικυρώ-
δομή και η οργάνωσή του.53 Η τεχνογνω-
θηκε με τον Ν. 3440.48
σία που πλέον είχαν οι τεχνικοί αποδει-
Σύμφωνα με τη σύμβαση αυτή, άρχισε
κνύεται από το παραχθέν έργο της
η παραγωγή του πρώτου ελληνικού υδρο-
επόμενης περιόδου. Συναρμολογήθηκαν
πλάνου τύπου Blackburn T3A Velos στο
10 αεροπλάνα Armstrong–Whiltworth
Κρατικό Εργοστάσιο Αεροσκαφών (ΚΕΑ)
Atlas και άλλα 10 Avro 621 Tutor (1931-
στο Παλαιό Φάληρο (Ιούλιος 1925), ενώ
1934), κατασκευάστηκαν κινητήρες και
παράλληλα στις υποχρεώσεις της εται-
ανταλλακτικά που σε διαφορετική περί-
ρείας ήταν και η εκπαίδευση των Ελλήνων
πτωση θα αγοράζονταν από το εξωτερικό,
τεχνικών. Με τον τρόπο αυτό περισσότεροι
επισκευάστηκαν περίπου 500 αλεξί-
από 1000 Έλληνες τεχνικοί την πρώτη πεν-
πτωτα,54 κατασκευάστηκαν βόμβες και
ταετία απέκτησαν τις απαραίτητες γνώ-
άλλα πυρομαχικά για τα αεροπλάνα, επι-
σεις και δεξιότητες για την υποστήριξη του
σκευάστηκαν 62 Avro 621 Tutor και 30
Αεροπορική Επιθεώρηση 151
Avro 626 (1938-1940) και, τέλος, επι-
πορία.59 Η εφημερίδα Εμπρός στο πρωτο-
σκευάστηκαν άλλα 169 αεροσκάφη και
σέλιδο έγραφε:
294 κινητήρες αεροσκαφών.55
«Η εορτή του Φαλήρου προς ενίσχυσιν
Το 1925 με νομοθετικό διάταγμα κα-
της αεροπορικής αμύνης της χώρας θα κι-
θορίστηκε ότι οι αεροπόροι της Ναυτικής
νήση ζωηρόν το ενδιαφέρον του κοινού.
Υπηρεσίας θα προέρχονταν στο εξής μόνο
Είνε η απαρχή προς υποστήριξην αμύνης
από μάχιμους αξιωματικούς και όχι από
πρωτευούσης. […] Ο κ. Εμμ. Μπενάκης
υπαξιωματικούς ή ιδιώτες, όπως συνέ-
έδοσε πρώτος το καλόν παράδειγμα εγ-
βαινε στο παρελθόν, ενώ όσοι είχαν εκπαι-
γραφείς δια προσφοράς του ημίσεως εκα-
δευτεί ή εκπαιδεύονταν μέχρι εκείνη τη
τομμυρίου προς την ανάπτυξιν της εθνικής
στιγμή θα συνέχιζαν κανονικά. Το ίδιο έτος
αμύνης».60
56
η Στρατιωτική Αεροπορία αποτέλεσε ξεχω-
Το 1927 άρχισε να ενισχύεται πιο ση-
ριστό Όπλο του Στρατού Ξηράς.57 Για την
μαντικά η Στρατιωτική Αεροπορία. Κατα-
ενίσχυση της Στρατιωτικής Αεροπορίας δη-
σκευάστηκαν οι απαραίτητες κτηριακές
μιουργήθηκε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου
υποδομές για τη συντήρηση και τη στέ-
Δικαίου με τον τίτλο Αεροπορική Άμυνα,
58
γαση των αεροσκαφών σε Τατόι, Σέδες,
στο οποίο δόθηκε η διοίκηση και διαχεί-
Μίκρα και Λάρισα, αλλά και για το προσω-
ριση των δημοσίων κτημάτων που υπάγον-
πικό. Επίσης, έγινε προμήθεια νέων γαλλι-
ταν μέχρι τότε στο υπουργείο Γεωργίας, η
κών αεροσκαφών διαφόρων τύπων,
κυριότητα απαλλοτριωθέντων κτημάτων
Breguet-19, Henriot και Morane. Αφού
από διάφορους οικοδομικούς συνεταιρι-
υπήρχε πλέον η κατάλληλη υποδομή, δημι-
σμούς. επίσης, στα έσοδα περιλαμβάνον-
ουργήθηκε το Β΄ Σύνταγμα Αεροπλάνων
ταν δωρεές, κληροδοτήματα και έρανοι.
με έδρα τη Λάρισα.61 Έτσι, η Στρατιωτική
Τα ποσά που αποκομίστηκαν ήταν
Αεροπορία αποτελούταν από το Α΄ Σύν-
ανέλπιστα μεγάλα και από το πρώτο έτος
ταγμα Αεροπλάνων στην Αθήνα, το Β΄ στη
κιόλας
Λάρισα και το Γ΄ στη Θεσσαλονίκη.
παρουσιάστηκαν
έσοδα
310.000.000 δρχ., ενώ από το 1926 και
Επόμενος σημαντικός σταθμός, ορό-
μετά το ταμείο διέθετε το ποσό τον 100
σημο για την αεροπορική ιστορία, ο Ιού-
εκατ. δρχ. ετησίως, σε ποσοστό 70% για τη
νιος του 1928, με πρωταγωνίστρια και
Στρατιωτική και 30% για τη Ναυτική Αερο-
πρωτοπόρα αυτή τη φορά την Στρατιωτική
152 Αεροπορική Επιθεώρηση Αεροπορία. Στις 8 Ιουνίου 1928 ο χειρι-
σης μέχρι και την επιστροφή του πληρώ-
στής υπολοχαγός Ευάγγελος Παπαδάκης
ματος.
και ο παρατηρητής συνταγματάρχης Χρήστος Αδαμίδης
«Όλως εξαιρετική κίνησις παρετηρήθη
απογειώθηκαν από το
τας πρωινάς ώρας της χθες εις το αερο-
Τατόι με Breguet-19 ειδικά διασκευα-
δρόμιον του Τατοΐου , εκ του οποίου απε-
σμένο με πρόσθετες δεξαμενές καυσίμου,
γειώθη το αεροπλάνον “Μπρεγκέ 19” δια
με σκοπό την εκτέλεση του γύρου της Με-
την ανά την Μεσόγειον πτήσιν του. Πάντες
σογείου. Πρώτη στάση πραγματοποίησαν
οι αξιωματικοί αεροπόροι και πολύς κό-
στα Άδανα της Τουρκίας, στη συνέχεια στο
σμος συγκεντρωμένος προ του τόπου της
Χαλέπι της Συρίας, σε Αλεξάνδρεια, Κάιρο,
απογειώσεως […] Το αεροπλάνον, άμα τη
Βεγγάζη, Αλγέρι, Τρίπολη, Καζαμπλάνκα,
απογειώσει του συνώδευσαν έτερα τρία
Παρίσι, Βουκουρέστι, Θεσσαλονίκη, για να
αεροπλάνα των οποίων επέβαινον οι αερο-
επιστρέψουν την 1η Ιουλίου ξανά στην
πόροι κ.κ. Παπαναστασίου, Βασταρδής
Αθήνα μετά από ταξίδι 12.000 χλμ.
Το
και Μπαρνάς. Τα εν λόγω αεροπλάνα συ-
όλο αυτό επίτευγμα, πρωτοβουλία του
νώδευσαν το “Μπρεγκέ 19” μέχρι των νο-
τότε διοικητή της Αεροπορίας Αδαμίδη,
τίων ακτών της Ευβοίας…»66
62
63
έγινε για την προβολή της ελληνικής Αερο-
Την επομένη ημέρα από την επιστρο-
πορίας διεθνώς με την ευκαιρία της πα-
φής των αεροπόρων, το γεγονός κοσμούσε
ραγγελίας των αεροπλάνων Breguet-19,
τα πρωτοσέλιδα. Η εφημερίδα Εμπρός
αλλά και για λόγους διαφήμισης και προ-
αφηγείται:
βολής της κατασκευάστριας εταιρείας
«[…] Και ο κόσμος έσπευδε δια παντός
αλλά και της εταιρία κατασκευής των κι-
μεταφορικού μέσου εις το Αεροδρόμιον
νητήρων ΙΣΠΑΝΟ-ΣΟΥΪΖΑ,64 που βοήθησε
Τατοΐου δια να χαιρετίση με αγαλλίασιν και
στη διασκευή του αεροπλάνου.
υπερηφάνειαν το αίσιον πέρας της πτή-
65
Όπως είναι φυσικό, το κατόρθωμα
σεως. […] Ο σιδηρόδρομος της Λαρίσης
αυτό σκόρπισε μεγάλο ενθουσιασμό και
διέθεσεν ειδικάς αμαξοστοιχίας δια να με-
έγινε αντικείμενο σχολιασμού σε καθημε-
ταφέρουν τον κόσμον εις το Τατόιον. Αλλά
ρινές ανταποκρίσεις όλων των φάσεων του
πού να φθάση ο σιδηρόδρομος, πού να
ταξιδιού από το μεγαλύτερο μέρος των
φθάσουν οι αμαξοστοιχίαι!»67
εφημερίδων, από την ημέρα της αναχώρη-
Μετά την επιτυχία αυτή, παραλήφθη-
Αεροπορική Επιθεώρηση 153
καν 16 νέα αεροπλάνα Breguet 19 και
αυτό ως προς την πρόοδο και ανάπτυξή
στις 14 Ιουλίου 1928 έγινε η βάπτισή τους
τους.
σε λαμπρή τελετή στο Σέδες, κατά τη διάρκεια της οποίας πετούσαν 5 αεροσκάφη και «προσέδιδον ένα ακόμη πανηγυρικόν
2.2
Η ένωση των δύο αεροποριών
τόνον με τον βόμβον των μοτέρ των»68. Ιδιαίτερη σημασία είχε το γεγονός για τη Μα-
Σε όλη σχεδόν την περίοδο μέχρι τότε
κεδονία, γιατί στα αεροπλάνα δόθηκαν
υπήρχαν δύο αυτοτελή και ανεξάρτητα εν-
ονόματα βορειοελλαδίτικων πόλεων, ως
τελώς μεταξύ τους Σώματα, η Στρατιωτική
αναγνώριση της συμβολής των πόλεων
και η Ναυτική Αεροπορία, υπαγόμενες στα
κατά τους εράνους της αεροπορίας,
υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών αν-
καθώς με τα χρήματα που συγκεντρώθη-
τίστοιχα, και κάθε ένα ήθελε να χρησιμο-
καν αγοράστηκαν τα συγκεκριμένα αερο-
ποιεί την αεροπορία για να εξυπηρετεί
πλάνα.
Έτσι, βαφτίστηκαν με τα
τους δικούς του σκοπούς. Ο στρατός
ονόματα «Ξάνθη» 1, 2 και 3, «Καβάλα» 1,
ξηράς για αναγνωρίσεις, φωτογραφίσεις,
2 και 3, «Δράμα» 1 και 2, «Σέρραι», «Ρο-
βομβαρδισμούς και κανονισμό βολής με
δόπη»,
Κότσικας»,70
το πυροβολικό, ενώ το ναυτικό για ανα-
«Έβρος», «Ελευθερούπολις» και «Λέσβος» 1
γνωρίσεις θαλάσσιων στόχων και τορπιλι-
και 2.71
σμούς πλοίων. Το γεγονός αυτό, υπήρξε
69
«Αλμωπία»,
«Π.
Οι προσπάθειες της Αεροπορικής Άμυ-
ανασταλτικός παράγοντας για την ανά-
νας είχαν απτά αποτελέσματα, αναβαθμί-
πτυξη του Όπλου, αφού η άμεση αυτή
ζοντας το πτητικό υλικό της αεροπορίας
εξάρτηση από Στρατό και Ναυτικό την κα-
αλλά και αφυπνίζοντας το φιλότιμο και το
θιστούσε βοηθητικό Όπλο, με απώτερη συ-
ενδιαφέρον των απλών πολιτών και όχι
νέπεια την υποβάθμισή της. Έχοντας
μόνον, που προσέφεραν τον οβολό τους.
μικρότερη σημασία, είχε και πιο αργό
Μέσα σε αυτό το ευνοϊκό κλίμα είχε έρθει
ρυθμό όσο αφορά τον εξοπλισμό της.
η ώρα για την ενοποίηση των δύο αεροπο-
Η Μικρασιατική Εκστρατεία, όμως,
ριών, που μέχρι τότε εξελίσσονταν ανεξάρ-
έκανε φανερό τον ιδιαίτερα σημαντικό
τητα, σαν δύο αεροπορίες διαφορετικών
ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει
χωρών, με ό,τι συνέπειες μπορεί να είχε
σε μία πολεμική σύρραξη, δεδομένου ότι
154 Αεροπορική Επιθεώρηση θα μπορούσε να ενεργήσει πρώτη και με
αεροδρόμια, ένα της Στρατιωτικής και ένα
τέτοια ταχύτητα, πριν καν στρατός και
της Ναυτικής Αεροπορίας. Επίσης, το ΚΕΑ
ναυτικό κινητοποιηθούν. Επίσης, η τεχνο-
εξυπηρετούσε τη Ναυτική αεροπορία, που
λογία εξελισσόταν με τόσο γρήγορους ρυθ-
σε σχέση με την Στρατιωτική είχε περιορι-
μούς που θα μπορούσε να επιφέρει καίρια
σμένες ανάγκες, λόγω του μικρότερου
πλήγματα σε στόχους στρατηγικής σημα-
αριθμού αεροπλάνων που διέθετε.
σίας όπως κέντρα ανεφοδιασμού, βιομη-
Προσπάθειες για την ενοποίηση είχαν
χανικές εγκαταστάσεις, συγκοινωνιακούς
γίνει και στο παρελθόν επί κυβερνήσεως
κόμβους, κ.ά., και όχι μόνο κοντά στη
Βενιζέλου αλλά δεν τελεσφόρησαν. Ο Βε-
γραμμή μάχης αλλά σε μεγάλο βάθος
νιζέλος ανέλαβε και πάλι την πρωθυπουρ-
μέσα σε εχθρικό έδαφος. Εκτός από τους
γία το 1928 και, διακρίνοντας τη σημασία
στρατιωτικούς λόγους που επέβαλαν την
της αεροπορίας για τη χώρα και θέλοντας
ενοποίηση των δύο αεροποριών, υπήρχαν
να σταματήσει τη διαιώνιση των δυσκο-
και οι οικονομικοί, δεδομένης της οικονο-
λιών που προκαλούσε η διχοτόμηση της
μικής κατάστασης της χώρας, όπως έχει
αεροπορίας, ανέθεσε στον προσωπικό του
ήδη περιγραφεί.
φίλο αλλά και πρώην αεροπόρο Ζάννα να
Τα αεροπλάνα της Στρατιωτικής και της Ναυτικής Αεροπορίας διέθεταν παρό-
καταθέσει μελέτη για την οργάνωση υπουργείου Αεροπορίας.72
μοιους κινητήρες που βασίζονταν στις ίδιες
Έτσι, κατατέθηκε και συζητήθηκε στη
αρχές λειτουργίας (κινητήρες εσωτερικής
βουλή στις 5 Δεκεμβρίου, στην ΙΑ΄ Συνε-
καύσης). Με αυτό το δεδομένο γίνεται εύ-
δρίαση, κατά την ημερήσια διάταξη νομο-
κολα κατανοητό ότι η χρησιμοποίηση δια-
θετικής εργασίας, το σχέδιο νόμου «περί
φορετικών εργοστασίων με ξεχωριστά
συστάσεως
μηχανήματα και τεχνικό προσωπικό για τη
όπου, κατά την ομιλία του εισηγητή Γ. Βα-
συντήρηση και την επισκευή τους ήταν σί-
σιλειάδη, επισημάνθηκαν τα οικονομικά
γουρα οικονομικά ασύμφορη. Το ίδιο οικο-
και στρατιωτικά οφέλη που θα προέκυ-
νομικά ασύμφορη ήταν και η ύπαρξη
πταν από αυτό, κάτι με το οποίο συμφώ-
διαφορετικών σχολών εκπαίδευσης, για
νησαν
παράδειγμα στο Τατόι υπήρχαν δύο δια-
ανεξαιρέτως οι ομιλητές.73 Τελικά, με τον
φορετική χώροι που χρησιμοποιούνταν ως
Ν. 4451/192974 συστάθηκε για πρώτη
και
Υπουργείου
Αεροπορίας»,
υπερθεμάτισαν
όλοι
Αεροπορική Επιθεώρηση 155
φορά το υπουργείο Αεροπορίας και υπουρ-
κών ως επιχειρήματα. Αντίθετα, υποστή-
γός ανέλαβε ο ίδιος ο Βενιζέλος, ενώ υφυ-
ριξε ότι τα ελαφρά σκάφη (υποβρύχια, αν-
πουργός ο Ζάννας.
τιτορπιλικά) δεν έχουν τύχη σε μια
Βέβαια, με την ίδρυση του υπουργείου
πολεμική αναμέτρηση. Η συζήτηση κάποια
δεν έπαψαν να υπάρχουν όλα τα προ-
στιγμή στράφηκε και προς την αεροπορία,
ϋπάρχοντα προβλήματα, καθώς συνέχισαν
με τον βουλευτή της αντιπολίτευσης, Π. Ρε-
να υπάρχουν δύο διοικήσεις υπαγόμενες
διάδη να υποστηρίζει ότι «όλος ο στόλος
μεν στο υπουργείο Αεροπορίας, όμως δεν
πρέπει να αναμορφωθή με βάσιν την αε-
έπαψαν να είναι ξεχωριστές, με τη διοί-
ροπορίαν, ο δε ελαφρύς στόλος θα είναι
κηση της Αεροπορίας Στρατού στη Θεσσα-
βοηθητικός». Ο πρωθυπουργός και υπουρ-
λονίκη και της Ναυτικής Αεροπορίας στη
γός Αεροπορίας Βενιζέλος, αφού ανέφερε
βάση του Παλαιού Φαλήρου. Με νέο Προ-
ότι απαιτούνταν τρία χρόνια για την πλήρη
εδρικό Διάταγμα75 οριζόταν ότι τα Β΄ και
οργάνωση της αεροπορίας, εάν προχω-
Γ΄ Συντάγματα Αεροπλάνων υπάγονταν
ρούσαν οι διαδικασίες με γρήγορους ρυθ-
στη διοίκηση της Αεροπορίας Στρατού και
μούς, σημείωνε:
μόνο το Γ΄ θα υπαγόταν απ’ ευθείας στο
«Ο κ. Στράτος ευτυχώς δέχεται ή να
υπουργείο Αεροπορίας, ενώ άλλο Προ-
αγοράσωμεν την «Σαλαμίνα» ή να αρκε-
εδρικό Διάταγμα καθόριζε την οργάνωση
σθώμεν εις τον ελαφρύν στόλον. Τότε ανα-
του υπουργείου.76
κύπτουν όλα τα πλεονεκτήματα της ιδικής
Η πρόθεση του Βενιζέλου για την ανά-
μου πολιτικής, τα οποία ανέπτυξα και τα
πτυξη και την πλήρη ενοποίηση των δύο
οποία υποστηρίζονται εις το ότι είναι χρη-
κλάδων της αεροπορίας φάνηκε κατά τη
σιμώτερον να έχωμεν ισχυρότερον τον
συνεδρίαση της βουλής στις 10 Φεβρουα-
ελαφρύν στόλον και την αεροπλοΐαν παρά
ρίου 1930. Ο βουλευτής της αντιπολίτευ-
το μεγάλον πλοίον. Εάν φύγωμεν από αυτό
σης Γ. Στράτος κατέθεσε επερώτηση για
και πάμε στο άλλο έχομεν γονάτισμα οικο-
«τη ναυτική πολιτική» της κυβέρνησης
νομικόν».78
77
υπερθεματίζοντας υπέρ της αγοράς «βα-
Ενώ, η θέληση και η πίστη του προς την
ρέων σκαφών» (θωρηκτά, καταδρομικά)
ανάπτυξη και ενοποίηση της αεροπορίας
μετά από λεπτομερή αναφορά εκθέσεων
φαίνεται χαρακτηριστικά παρακάτω:
και απόψεων ξένων ναυτικών και πολιτι-
«Είμεθα λοιπόν αποφασισμένοι εις τα
156 Αεροπορική Επιθεώρηση προσεχή δύο ή τρία έτη να οργανώσωμεν
Το οργανωτικό αυτό σχήμα διατηρή-
όσον ημπορούμεν καλύτερον τας αεροπο-
θηκε μέχρι το επόμενο έτος, οπότε και ψη-
ρίας μας. Και δια την εμπορικήν άποψιν
φίστηκε ο νέος νόμος «Περί Οργανισμού
της αεροπορίας, αλλά και διότι η αεροπο-
της Πολεμικής Αεροπορίας»82, ο οποίος
ρία είναι μέσον αμύνης σπουδαιότατον δια
ήταν το πρώτο ολοκληρωμένο θεσμικό κεί-
τα κράτη. Εις την οργάνωσιν αυτήν της αε-
μενο, πραγματοποιώντας την πλήρη ενο-
ροπορίας, κ. βουλευταί, θα ευρεθώμεν
ποίηση της αεροπορίας. Σύμφωνα με
ενώπιον δυσχερειών φυσικοτάτων, εκ του
αυτόν τον νόμο, οι αεροπορικές δυνάμεις
λόγου ότι υφίστανται σήμερον δύο αερο-
οργανώθηκαν ως εξής: Η Α΄ Σμηναρχία
πορίαι, μία της ξηράς και μία της θαλάσ-
στο Τατόι, η Β΄ στη Λάρισα και η Γ΄ στη
σης. Θέλωμεν δημιουργήσωμεν μία. Δεν
Θεσσαλονίκη, η Α΄ Αεροπορική Βάση στο
θα βιασθώμεν να το επιτύχωμεν σήμερον,
Φάληρο και η Β΄ στον Βόλο, ενώ προ-
διότι θέλομεν να επιδείξωμεν φειδώ, ώστε
έβλεπε και την ύπαρξη της 1ης Εφεδρικής
να μη θίξωμεν συμφέροντα νόμιμα και
Σμηναρχίας στη Θήβα και της 2ης στο
άξια προσοχής, αλλά θα προχωρήσωμεν
Τατόι, οι οποίες θα συγκροτούνταν στο
εις την ενοποίησιν μίαν ημέραν».
μέλλον μετά την προμήθεια των ανα-
79
Την προσπάθεια αυτή για την σταδιακή και πλήρη ενοποίηση ανέτρεψε σε μεγάλο
γκαίων υλικών. Επίσης, προέβλεπε και σχέδιο επιστράτευσης.
βαθμό νέο Προεδρικό Διάταγμα,80 σύμ-
Με επόμενο νόμο83 καταργήθηκε κάθε
φωνα με το οποίο κάθε αεροπορία θα είχε
διάκριση μεταξύ στελεχών προερχόμενων
ξεχωριστό Επιτελείο και Υπηρεσίες Προσω-
από διαφορετικά σώματα (Στρατό και
πικού, έχοντας πλέον κοινά μόνο την υγει-
Ναυτικό), ενώ πλέον όλοι έφεραν την ίδια
ονομική και τη δικαστική υπηρεσία. Στη
στολή και τους ίδιους βαθμούς. Καθιερώ-
συνέχεια, όμως, εκδόθηκε το Προεδρικό
θηκαν νέα ονόματα για τους βαθμούς της
Διάταγμα «Περί Οργανισμού της Αεροπο-
αεροπορίας, οι οποίοι από τον βαθμό του
που επανάφερε την ενιαία Διεύ-
υποσμηνία μέχρι και αυτόν του σμηνάρχου
θυνση των δυο αεροποριών υπό την
ισχύουν μέχρι και σήμερα, και καθορίστη-
ονομασία «Διεύθυνση Πολεμικής Αεροπο-
καν με σαφήνεια τα περί ιεραρχίας αξιω-
ρίας», αναιρώντας την προηγούμενη κατά-
ματικών και υπαξιωματικών.
ρίας»
81
σταση.
Επίσης, με άλλο νόμο84 προβλέφθηκε η
Αεροπορική Επιθεώρηση 157
λειτουργία της Σχολής Αεροπορίας, της
Βήλος, ο οποίος είχε μετεκπαιδευτεί στην
Σχολής Βολής, της Σχολής Ανωτέρας Αερο-
Αγγλία.85 Η πρώτη εκπαιδευτική σειρά ει-
πορικής Εκπαιδεύσεως, του Κέντρου Ναυ-
σήλθε στη σχολή στις 2 Δεκεμβρίου 1931,
τικής Αεροπορικής Εκπαιδεύσεως, του
αποτελούμενη από 11 επιτυχόντες στις ει-
Κέντρου Εκπαιδεύσεως Επίκουρων Παρα-
σαγωγικές εξετάσεις (γραπτές και υγειονο-
τηρητών Στρατού, του Κέντρου Εκπαιδεύ-
μικές) σε σύνολο 250 υποψηφίων.86 Η
σεως Επίκουρων Παρατηρητών Ναυτικού,
πτητική εκπαίδευση στο πρώτο έτος εκτε-
του Κέντρου Εκπαιδεύσεως Εκπαιδευτών
λείτο με αεροπλάνα Avro 621 Tutor και,
Πτήσεων και του Κέντρου Εκπαιδεύσεως
για την επιτυχή περάτωση του σταδίου, οι
Στρατευσίμων Χειριστών «δια την συστημα-
εκπαιδευόμενοι έπρεπε να κριθούν ικανοί
τικήν εκπαίδευσιν και μετεκπαίδευσιν του
να πετάξουν μόνοι τους (solo), χωρίς την
ιπταμένου προσωπικού της Πολεμικής Αε-
παρουσία εκπαιδευτή, εντός 12 έως 18
ροπορίας». Πλέον όλο το προσωπικό θα
πτητικών ωρών εκπαίδευσης.87 Αν κάποιος
φοιτούσε στην ίδια σχολή υπό ενιαίο εκπαι-
δεν κρινόταν ικανός να πετάξει solo εντός
δευτικό σύστημα και όχι, όπως γινόταν
αυτών των ορίων, τότε άλλαζε ειδικότητα
μέχρι τότε, με κάθε αεροπορία να εφαρ-
και έπαιρνε κάποια εδάφους ή μετατασσό-
μόζει το δικό της σύστημα εκπαίδευσης.
ταν στη Σχολή Ευελπίδων.88
Με τον τρόπο αυτό θα ήταν εφικτή η πα-
Με τον νόμο «Περί Τεχνικών Υπηρεσιών
ραγωγή στελεχών με ίδια στρατιωτική παι-
της Πολεμικής Αεροπορίας» θεσπίστηκαν
δεία, ώστε στα επόμενα χρόνια να εκλείψει
διατάξεις για το τεχνικό προσωπικό, όπως
η ποικιλομορφία που εμφάνιζε η αεροπο-
για παράδειγμα οι ειδικότητες που μπο-
ρία. Για τη Σχολή Αεροπορίας, ειδικότερα,
ρούσαν να κατέχουν (μηχανουργοί, μεταλ-
τη μετέπειτα Σχολή Ικάρων, γινόταν διά-
λοσυνθέτες, ξυλοσυνθέτες, οπλουργοί,
κριση σε τμήματα αξιωματικών με τριετή
τορπιλοτεχνίτες, φωτογράφοι, κ.ά.) και οι
φοίτηση, ενώ των υπαξιωματικών ήταν διε-
ονομασίες των βαθμών που έφεραν. Για
τούς διάρκειας, και καθορίστηκαν με σα-
παράδειγμα, για τους κατώτερους αξιωμα-
φήνεια τα θέματα σχετικά με την
τικούς του τεχνικού προσωπικού προβλε-
εκπαίδευση των αεροπόρων.
πόταν ο βαθμός του αερομηχανικού Α΄
Πρώτος διοικητής της σχολής Αεροπο-
τάξεως αντί του λοχαγού αρχιτεχνίτη ή
ρίας ανέλαβε ο πλωτάρχης Παναγιώτης
υποπλοίαρχου, ή του επιτεχνίτη αντί του
158 Αεροπορική Επιθεώρηση δεκανέα τεχνίτη ή διόπου, όπως ονομάζον-
Στις 8 Απριλίου 1930 υπήρξε η πρώτη
ταν μέχρι τότε. Με το Προεδρικό Διάταγμα
εναέρια σύγκρουση αεροσκαφών στο αε-
που δημοσιεύτηκε στις 5 Οκτωβρίου
ροδρόμιο του Τατοΐου.91 Αεροσκάφος DH-
193189 ρυθμίστηκαν τα στρατολογικά θέ-
9 (της Ναυτικής Διοίκησης) με χειριστή τον
ματα της αεροπορίας. Τέλος, με τον Ν.
υποπλοίαρχο Αχιλλέα Γρηγοριανόπουλο
5299/1932
καθορίστηκε η επετηρίδα
και παρατηρητή τον αρχικελευστή Ερρίκο
με την αρχαιότητα όλων των στελεχών της
Σημηριώτη απογειώθηκε από τη νότια
αεροπορίας, με αρχαιότερο τον υποστρά-
πλευρά του αεροδρομίου και συνέχισε με
τηγο Χρήστο Αδαμίδη. Έτσι, με τις επίμονες
δεξιά στροφή ανόδου, ενώ ταυτόχρονα
προσπάθειες του Βενιζέλου και του Ζάννα
απογειώθηκε από την αντίθετη κατεύ-
μπήκαν τελικά σταθερές και σωστές βά-
θυνση ένα Breguet-19 (της Στρατιωτικής
σεις για τη νέα ενιαία αεροπορία.
Διοίκησης) του ανθυπασπιστή Βασίλειου
90
Μπάρλα και «εξ απροσεξίας ενός εκ των
Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ
φονευθέντων», που δεν αντελήφθη την ύπαρξη του άλλου αεροπλάνου, συγκρούστηκαν.92 Σε σύντομο χρονικό διάστημα
3.1
Από την ενοποίηση μέχρι και το 1935
συνέβη και άλλο θανατηφόρο ατύχημα. Στις 27 Απριλίου κατέπεσε ένα Breguet-19 στην περιοχή της Λαμίας, με αποτέλεσμα
Κατά το χρονικό διάστημα που γινόταν
τον θανάσιμο τραυματισμό του ταγμα-
όλη αυτή η θεσμική μεταρρύθμιση στην
τάρχη Δημήτριου Παπαναστασίου και του
Πολεμική Αεροπορία, που είχε ως αποτέ-
ανθυπασπιστή Στέφανου Τζάγια. Όσο για
λεσμα την ενοποίησή της, δεν έπαψε να
τα αίτια, «κατά τας ανακοινώσεις της Αε-
υπάρχει αεροπορική δραστηριότητα. Δε-
ροπορίας το δυστύχημα οφείλεται εις πα-
δομένου ότι οι πτήσεις εκτελούνταν σε ει-
ράτολμον πειραματισμόν».93 Για πολλοστή
ρηνική
αεροπορικά
φορά συνέβησαν ατυχήματα που οφειλό-
ατυχήματα και οι ανθρώπινες απώλειες
ταν όχι απλά σε ανθρώπινο σφάλμα αλλά
ήταν πολλές, πολύ περισσότερες και από
σε παράβαση κανόνων πτήσεων, αποδει-
αυτές της περιόδου της Μικρασιατικής Εκ-
κνύοντας με τον τραγικότερο τρόπο το
στρατείας.
κενό στην εκπαίδευση και στην αεροπο-
περίοδο,
τα
Αεροπορική Επιθεώρηση 159
ρική παιδεία και πειθαρχία των αεροπό-
Προεδρικό Διάταγμα του 193398 συμπτύχ-
ρων της εποχής. Κατά τη δεκαετία 1930-
θηκαν οι Αεροπορικές Διοικήσεις Ι και ΙΙ σε
1940
αεροπόροι
μία, την «Ανωτέρα Διοίκησιν Αεροπορίας»
σχεδόν διπλάσιοι από όσους
(ΑΔΑ), ενώ προβλεπόταν και η ένωση της
σκοτώθηκαν
συνολικά,
94
44
είχαν σκοτωθεί στη Μικρά Ασία.95
Α΄ Σμηναρχίας με τη 2η εφεδρική Σμηναρ-
Βέβαια, υπήρχαν και τα απρόοπτα
χία υπό την ονομασία «Σμηναρχία Τα-
ατυχήματα, όπως αυτό που συνέβη στη
τοΐου», της Γ΄ Σμηναρχίας με την Β΄
Δράμα στις 26 Απριλίου 1930. Το πλήθος
Αεροπορική Βάση με την ονομασία «Σμη-
που είχε συγκεντρωθεί για να δει το αερο-
ναρχία Σέδες» και της Α΄ Αεροπορικής
πλάνο τύπου Μοράν εισήλθε στον χώρο
Βάσης με την 1η εφεδρική Σμηναρχία με
απογείωσης κατά τη διάρκεια της απογεί-
την ονομασία «Αεροπορική Βάση Φαλή-
ωσης και, παρά την προσπάθεια του ανθυ-
ρου». Τέλος, η Β΄ Σμηναρχία, με την ονο-
πασπιστή Αθανασόπουλου (χειριστή) και
μασία πλέον «Σμηναρχία Λαρίσης», τέθηκε
του λοχαγού Φορέστη (παρατηρητή), πα-
σε εφεδρεία με περιορισμένη στελέχωση.
ρασύρθηκαν και σκοτώθηκαν από το αε-
Τον Αύγουστο του 1934 δημιουργήθηκε το
ροπλάνο ένας εργάτης και ένα παιδάκι 8
Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας (ΓΕΑ),99 με
ετών. Και, όπως σημείωνε ο ανταποκριτής
πρώτο αρχηγό τον πλοίαρχο Κωνσταντίνο
της εφημερίδας Ελληνική:
Οικονόμου.
«Εάν ο πιλότος δεν ανυψούτο αποτό-
Για την αναβάθμιση της παρεχόμενης
μως θα εθρηνούσαμεν πολλά θύματα. […]
εκπαίδευσης έγιναν προσπάθειες, αλλά τα
Πάντως την ευθύνη δια το δυστύχημα φέ-
πολιτικά γεγονότα της εποχής αποτέλεσαν
ρουν ακεραίαν οι πολίται οι οποίοι διέσπα-
τροχοπέδη στην πραγματοποίηση μεγαλύ-
σαν την ζώνην των φρουρών και έσπευσαν
τερων αλλαγών. Παρόλα αυτά έγιναν προ-
προς το αεροπλάνο».
σπάθειες προς τη σωστή κατεύθυνση με
96
Πέρα από της ανθρώπινες απώλειες, η
την αποστολή ιπταμένων σε σχολές εξωτε-
αεροπορία συνέχισε τη διαδικασία της ενο-
ρικού για την απόκτηση πτυχίου εκπαι-
ποίησης. Με νέο προεδρικό Διάταγμα θε-
δευτή, όπως ο Κελαϊδής, που φοίτησε στο
σπίστηκαν αυστηρά και καθορίστηκαν με
Central Flying School της Αγγλίας τον
λεπτομέρεια τα σωματικά προσόντα των
Μάιο του 1930.100 Επιστρέφοντας στην
υποψηφίων για τη Σχολή Αεροπορίας.97 Με
Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε ως εκπαιδευτής,
160 Αεροπορική Επιθεώρηση αρχικά στη σχολή στο Σέδες και στη συνέ-
μέχρι σημείου, μάλιστα, να προταθεί η κα-
χεια στο Τατόι, μεταφέροντας έτσι το αγ-
τάργηση του υπουργείου Αεροπορίας.103 Ο
γλικό
που
πρωθυπουργός Τσαλδάρης, όμως, μετά
θεωρούνταν ό,τι καλύτερο για την εποχή,
και από δύο προσωπικές επιστολές που
όπως έχει ήδη ειπωθεί. Αξίζει να αναφερ-
του απέστειλε ο Βενιζέλος, δεν βιάστηκε
θεί εδώ η πτήση που πραγματοποιήθηκε
να πάρει την απόφαση κατάργησης του
στις 13 Σεπτεμβρίου 1931 στα εγκαίνια
υπουργείου, μεταθέτοντας την οριστική
της 6ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης,
απόφαση στο μέλλον και αναλαμβάνον-
όταν απογειώθηκαν από το Σέδες 42 αε-
τας, παράλληλα, την ηγεσία του υπουρ-
ροπλάνα σε «σχηματισμό νύσσης», ενώ 5
γείου.104
σύστημα
εκπαίδευσης,
αεροπλάνα Mars εξ αυτών εκτέλεσαν εν-
Τον Μάρτιο του 1933, όπως αναφέρ-
τυπωσιακά ακροβατικά, κατά γενική ομο-
θηκε ήδη, εκδηλώθηκε το κίνημα του Πλα-
λογία, με αρχηγό σχηματισμού των Mars
στήρα, με την ενεργό συμμετοχή στελεχών
τον σμηναγό Κελαϊδή.
της αεροπορίας, καθώς χρησιμοποιήθη-
101
Όπως σημείωνε
καν αεροπλάνα για τη ρίψη προκηρύξεων
η εφημερίδα Μακεδονία: «Αι επιδείξεις αυταί και ιδιαιτέρως η
με το διάγγελμα του Πλαστήρα.105 Μετά
διατήρησις των σχηματισμών καθ’ όλους
την αποτυχία του κινήματος, τις ανακρί-
τους ελιγμούς των σμηνών μετά τοιαύτης
σεις στη Φρουρά Θεσσαλονίκης ανέλαβε
ακριβείας, απέδειξαν ότι η αεροπορία μας
να διενεργήσει ο σμήναρχος Ρέππας, που
τείνει να συγχρονισθή εις εξέλιξιν προς τας
είχαν ως αποτέλεσμα τις αποτάξεις αξιω-
επιστημονικώς οργανωμένας ξένας αερο-
ματικών.106 Στη νέα κυβέρνηση Τσαλδάρη,
πορίας διότι η πτήσις εν σχηματισμώ και η
το υπουργείο Αεροπορίας ανέλαβε ο Ιωάν-
διατήρησις του σχηματισμού επί μιαν
νης Ράλλης, ο οποίος είχε πλέον να αντιμε-
ώραν περίπου και μεγάλην εξάσκησιν των
τωπίσει εντονότερες πιέσεις για τη
ιπταμένων απαιτεί και απόλυτον κυριό-
διάσπαση της αεροπορίας. Η πολιτική δι-
τητα του αεροπλάνου επιβάλλει».
χόνοια αλλά και οι προσωπικές αντιζηλίες
102
Λίγο αργότερα, μετά τον Μάιο του
μεταξύ των στελεχών είχαν ως αποτέλε-
1932 και την κυβέρνηση Τσαλδάρη τον
σμα να σημειωθούν μαζικές παραιτήσεις
Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, όλες αυτές οι
στο τέλος του 1933. Απώτερο επακόλουθο
προσπάθειες κινδύνεψαν να ματαιωθούν,
του κινήματος και γενικότερα της αναστά-
Αεροπορική Επιθεώρηση 161
τωσης που προκλήθηκε μεταξύ των στελε-
κών Πολέμων, αεροσκάφη. Αποτελούσε
χών της αεροπορίας ήταν να ανακοπεί η
ζωντανό θρύλο της αεροπορίας και πηγή
εύρυθμη ανάπτυξη και πρόοδος της αερο-
έμπνευσης για τους εκπαιδευομένους.110
πορίας και τελικά να περιπέσει σε μαρα-
Πέταξε για τελευταία φορά με στρατιωτικό
σμό.107
αεροπλάνο στις 2 Αυγούστου, ανταποδί-
Ενώ λάμβαναν χώρα οι δυσμενείς
δοντας με εντυπωσιακά ακροβατικά πάνω
αυτές για την αεροπορία εξελίξεις, σημει-
από το βρετανικό αεροπλανοφόρο Glori-
ώθηκε και ένα ιστορικό γεγονός, η επάνο-
ous, που βρισκόταν στην Αθήνα, την επί-
δος στην ενεργό δράση του πρωτεργάτη
δειξη των βρετανών αεροπόρων της
της ελληνικής αεροπορίας Δημητρίου Καμ-
προηγούμενης ημέρας.111 Το πόσο χαρι-
πέρου. Ύστερα από 16 χρόνια μακριά από
σματική φυσιογνωμία ήταν ο Καμπέρος
τις τάξεις των αξιωματικών της αεροπο-
αλλά και το μέγεθος της αγάπης και του
ρίας, επέστρεψε ο έφεδρος ταγματάρχης
ενδιαφέροντός του για την ανάπτυξη και
Καμπέρος και μετατάχθηκε στην Πολεμική
πρόοδο της αεροπορίας φαίνεται και από
Αεροπορία με τον βαθμό του επισμηναγού
το εγχειρίδιο που έγραψε ο ίδιος το 1932
τον Ιούνιο του 1932.
Αρχικά τοποθετή-
με τίτλο «Ο μελλοντικός πόλεμος από του
θηκε στο υπουργείο, στη Διεύθυνση Πολι-
αέρος»112, το οποίο κατέθεσε στο αρχείο
τικής
ήταν
της Βουλής, όπου βρίσκεται μέχρι και σή-
φτιαγμένος για να κάθεται σε γραφείο.
μερα. Τελικώς, αποστρατεύτηκε οριστικά
Αφού πέρασε επιτυχώς τις υγειονομικές
τον Αύγουστο του 1934.
108
Αεροπορίας,
όμως
δεν
εξετάσεις, παρά την προχωρημένη ηλικία
Την ίδια περίοδο, με τις τελευταίες
του και τις «βλαβερές» συνήθειές του, το-
μέρες του Καμπέρου στην Πολεμική Αερο-
ποθετήθηκε υποδιοικητής της Σχολή Αερο-
πορία, πραγματοποιήθηκε με απόφαση
Στα τέλη του
του υπουργείου Αεροπορίας αεροπορικό
1933 ανέλαβε προσωρινά διοικητής της
ταξίδι στις βαλκανικές πρωτεύουσες από
Σ.Α. Στα χρόνια αυτά συμμετείχε ενεργά
τους απόφοιτους του κέντρου Αεροναυτι-
στην πτητική εκπαίδευση των μαθητών,
λίας. Την 21η Ιουλίου 1934 απογειώθηκαν
χωρίς να αποτελούν πρόβλημα για τις ιδι-
από το Τατόι τρία βομβαρδιστικά αερο-
αίτερες χειριστικές ικανότητές του τα πιο
πλάνα Horsley και επέστρεψαν τελικά στη
σύγχρονα, σε σχέση με αυτά των Βαλκανι-
βάση τους στις 4 Αυγούστου.113 Το γεγονός
πορίας (Σ.Α.) το 1933.
109
162 Αεροπορική Επιθεώρηση αυτό έκανε για μία ακόμη φορά τις φωτο-
1935. Οι ένοπλες δυνάμεις ενεπλάκησαν
γραφίες των αεροπόρων να κοσμούν τα
διχασμένες στο κίνημα αυτό. Στο πλευρό
πρωτοσέλιδα των εφημερίδων:
του κινήματος τάχθηκε μεγάλο μέρος του
«Την 10.50π.μ. προσεγειώθησαν εις το
Ναυτικού,116 όπως είχε κάνει και 20 χρό-
Αεροδρόμιον Τατοΐου, προερχόμενα εκ
νια νωρίτερα με το κίνημα Εθνικής Άμυνας
Θεσσαλονίκης, τα τρία αεροπλάνα «Χόρσ-
και την Προσωρινή Κυβέρνηση Βενιζέλου,
λεϋ» βαρέος βομβαρδισμού […] έκαμαν
μονάδες του Στρατού Ξηράς στη Μακεδο-
τον γύρον της Βαλκανικής. Οι Έλληνες αε-
νία και σε νησιά του Αιγαίου, ενώ στην
ροπόροι επραγματοποίησαν ούτω με από-
Αθήνα περιορίστηκαν στη Σχολή Ευελπί-
λυτον επιτυχίαν το πρόγραμμα της
δων και σε μια διλοχία του Πρότυπου Τάγ-
πτήσεως Αθήναι – Θεσσαλονίκη – Κων-
ματος Ευζώνων.117 Η Πολεμική Αεροπορία
σταντινούπολις – Βουκουρέστι – Βελιγράδι
είχε ενεργό συμμετοχή με μέρος της εκλεγ-
– Σόφια – Θεσσαλονίκη - Αθήναι, εντός δε-
μένης κυβέρνησης.118 Από τον Ναύσταθμο
κατεσσάρων ημερών».114
απέπλευσε μεγάλο μέρος του στόλου, με
Το άλλο σημαντικό γεγονός της χρονιάς
επικεφαλής το θωρηκτό «Αβέρωφ», που
ήταν η αποφοίτηση της πρώτης σειράς εκ-
ήταν υπό τον έλεγχο των κινηματιών, κα-
παιδευομένων της Σχολής Αεροπορίας, με
τευθυνόμενο προς το λιμάνι της Σού-
την ορκωμοσία των νέων ανθυποσμηνα-
δας.119 Από τις 2 Μαρτίου ξεκίνησε η
γών στις 12 Οκτωβρίου 1934.115
δραστηριότητα της αεροπορίας, καταδιώκοντας τα πλοία του στόλου. Από το Τατόι
3.2 Η αεροπορία στο κίνημα του 1935 και μέχρι το 1940
απογειώθηκαν αεροσκάφη Breguet-19 και Potez-25 με σκοπό τον βομβαρδισμό των πλοίων που έπλεαν νοτιοανατολικά του Σουνίου και στην περιοχή της Μήλου. Στις
Μετά το κίνημα Πλαστήρα το 1933 ακο-
αποστολές αυτές τα πλοία του στόλου βομ-
λούθησε κλίμα πολιτικής αστάθειας και
βαρδίστηκαν με 44 βόμβες των 20 λι-
οξεία αντιπαράθεση μεταξύ του Λαϊκού
βρών, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και τα
Κόμματος και του Κόμματος Φιλελευθέ-
πολυβόλα εναντίον των πληρωμάτων των
ρων, που οδήγησε στην εκδήλωση νέου φι-
πλοίων. Από το Σέδες εκτελέστηκαν δύο
λοβενιζελικού κινήματος την 1η Μαρτίου
αποστολές με Potez-25 προς ανεύρεση
Αεροπορική Επιθεώρηση 163
του στόλου,120 επειδή το αρχικό σχέδιο των
μεγαλύτερη αναστάτωση στους αεροπό-
επαναστατών είχε ως προορισμό την Κα-
ρους.
βάλα.
Τις επόμενες ημέρες οι καταδιώξεις και
Όπως είναι φυσικό, μεταξύ των αερο-
οι αεροπορικές προσβολές των πλοίων
πόρων υπήρξαν και κάποιοι που αρνήθη-
ήταν συνεχείς, και κατελάμβαναν με πη-
καν να λάβουν μέρος σε αυτόν των αγώνα
χυαίους τίτλους καθημερινά τις σελίδες
Ελλήνων εναντίον Ελλήνων, κυρίως αυτοί
των εφημερίδων. Ενδεικτικά αναφέρονται:
που προέρχονταν από τη Ναυτική Αεροπο-
«Τα αεροπλάνα εβομβάρδισαν τον
ρία, αφού στα πλοία επέβαιναν παλαιοί συ-
«Αβέρωφ» και τον «Λέοντα».123
νάδελφοί τους, με πολλούς από τους
«Ο δραματικός βομβαρδισμός των πει-
οποίους είχαν υπηρετήσει ή και πολεμήσει
ρατικών σκαφών υπό των αεροπλάνων».124
στη Μικρά Ασία. Χαρακτηριστικό παρά-
«Στρατιωτικόν αεροπλάνον εβομβάρ-
δειγμα αποτελεί ο διοικητής των υδροπλά-
δισε τον «Αβέρωφ» και την εν Χαλεπά οι-
νων
κίαν του κ. Βενιζέλου».125
Ναυτικής
Συνεργασίας
Horsley
επισμηναγός Αβέρωφ, που αρνήθηκε να πετάξει για να βομβαρδίσει το ομώνυμο θωρηκτό επικαλούμενος συναισθηματικούς λόγους, ενώ στην συνέχεια τέθηκε
«Αεροπλάνα επισημαίνουν τας θέσεις των επαναστατών».126 «Αεροπλάνα εβομβάρδισαν τους στρατώνας και τον σταθμόν των Σερρών».127
υπό περιορισμό.121 Συνολικά 85 αξιωματι-
Χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον τα
κοί της αεροπορίας τέθηκαν υπό περιορι-
υδροπλάνα της βάσης στο Φάληρο, που
σμό στο Παλαιό Φάληρο, γιατί «δεν
μπορούσαν να φέρουν βόμβες μεγαλύτε-
έχαιρον εμπιστοσύνης», έχοντας, όμως, ως
ρου βάρους. Τη στιγμή που οι αεροπορικές
αποτέλεσμα την αποδυνάμωση των μονά-
βάσεις Τατοΐου και Φαλήρου ανέπτυσσαν
δων και την έλλειψη ιπτάμενων πληρωμά-
έντονη δράση κατά του στόλου, η αεροπο-
των.122 Βέβαια, όταν παρέστη ανάγκη,
ρική βάση Λάρισας εκτέλεσε ελάχιστες
κάποιοι εξ αυτών κλήθηκαν να λάβουν
πτήσεις αναγνώρισης του Παγασητικού
νευραλγικά πόστα. Λογικό ήταν το γεγονός
κόλπου και της περιοχής των Σποράδων. Η
αυτό, δηλαδή, κάποιος που ήταν «υπό πε-
βάση του Σέδες, με καθημερινές πτήσεις
ριορισμό», μετά από μερικές μέρες να ανα-
αεροπλάνων Breguet-19, Potez-25 και
λάβει μια τέτοια θέση, να δημιουργήσει
Avia, εκτέλεσαν αποστολές βομβαρδισμού
164 Αεροπορική Επιθεώρηση επαναστατημένων στρατιωτικών τμημά-
νική κυβέρνηση δεν έκανε δεκτό το αίτημα
των και κάλυπταν τις περιοχές από τη
για άμεση προμήθεια 10 ή 15 αεροπλά-
Δράμα, την Καβάλα, τις Σέρρες μέχρι και
νων, για να μη φανεί ότι ευνοούσε την κυ-
τη Σκύρο.
Συνολικά, η αεροπορία, τις 12
βέρνηση κατά των επαναστατών.131 Όπως
μέρες που διήρκεσαν οι επιχειρήσεις, εκτέ-
και με το κίνημα του 1933, έτσι και τώρα,
λεσε 214 πτήσεις.
μετά την καταστολή του κινήματος αυτού
128
Οι επιχειρήσεις από την αεροπορία στη
ακολούθησαν οι αποτάξεις των κινημα-
διάρκεια του κινήματος κατέδειξαν την
τιών. Με αναγκαστικό νόμο132 δινόταν
ισχνή δύναμη πυρός που διέθετε λόγω του
στον υπουργό Αεροπορίας η δικαιοδοσία
μικρού αριθμού αεροσκαφών. Αδιάψευ-
να θέσει σε αυτεπάγγελτη αποστρατεία
στος μάρτυρας τα πρακτικά του υπουργι-
όσους μετείχαν στο επαναστατικό κίνημα
κού συμβουλίου, που συνεδρίασε στις 8
της 1ης Μαρτίου. Με τον νόμο αυτό έγινε
Μαρτίου 1935:
η «εκκαθάριση» των ανεπιθύμητων αερο-
«Εν Αθήναις σήμερον την 8ην Μαρτίου
πόρων, οι περισσότεροι των οποίων είχαν
1935 ημέραν Παρασκευήν και ώραν
προέλευση από τη Ναυτική Αεροπορία.133
5.30, το Υπ. Συμβούλιον συνελθόν ίνα απο-
Το πλήγμα αυτό για την αεροπορία ήταν
φασίση επί της αναποτρέπτου ανάγκης,
μεγάλο, γιατί αποστρατεύτηκαν πάνω από
ήτις παρουσιάζεται προς άμεσον ενίσχυσιν
70 αξιωματικοί.134 Ο Οικονομάκος σημεί-
της πολεμικής Αεροπορίας, δια της οπο-
ωνε για την κατάσταση που επικρατούσε
θενδήποτε αγοράς αριθμού αεροπλάνων
στην αεροπορία:
και αεροπορικού υλικού, καταλλήλων δια
«Από απόψεως πειθαρχίας εβαδίζαμεν
την τελεσφόρον συμβολήν της Πολεμικής
ολοταχώς προς διάλυσιν. Πρωτόκολλα υπε-
Αεροπορίας εις την παρά και ταύτης ανα-
γράφοντο και αξιωματικοί ανώτεροι και
ληφθείσαν κατοστολήν του εκραγέντος
κατώτεροι εφυλακίζοντο εις τα στρατιωτι-
επαναστατικού κινήματος…».129
κάς φυλακάς και ετιμωρούντο δια βαρέων
Τελικά, κατά τη διάρκεια του κινήματος παραλήφθηκαν 5 μεταχειρισμένα αε-
ποινών, προβλεπομένων υπό του Νόμου περί καταστάσεως Αξιωματικών».135
ροπλάνα Avia από τη Γιουγκοσλαβία,130 αν
Και συνεχίζει:
και η απόφαση του συμβουλίου είχε εγκρί-
«Το κίνημα του 1935 έφερε μεγαλύ-
νει περισσότερα αεροσκάφη, ενώ η βρετα-
τερα ακόμη εμπόδια εις την απαιτουμένην
Αεροπορική Επιθεώρηση 165
προσπάθειαν, λόγω της κατ’ ανάγκην απο-
ρίας (βομβαρδισμού) και αεροστάτων. Δι-
μακρύνσεως σοβαρού αριθμού ικανών
οικητικά χωριζόταν σε Ι. Ανωτέρα Διοίκηση
αξιωματικών δι’ αποτάξεως».136
Αεροπορίας Βορείου Ελλάδος, ΙΙ. Ανωτέρα
Αρκεί να αναφερθεί ότι τέσσερις εκπαι-
Διοίκηση Νοτίου Ελλάδος και ΙΙΙ. Ανωτέρα
δευτές της Σχολής Αεροπορίας που είχαν
Διοίκηση Αεροπορίας Ναυτικής Συνεργα-
μετεκπαιδευτεί στην Αγγλία απομακρύνθη-
σίας. Τη διοίκηση της αεροπορίας ανελάμ-
καν και αυτοί, αφήνοντας πίσω τους δυσα-
βανε ο υπουργός της, ενώ ο αρχηγός ΓΕΑ
ναπλήρωτο κενό, γιατί οι εμπειρίες και οι
ήταν ο άμεσος βοηθός του.
γνώσεις των συγκεκριμένων ήταν πολύτι-
Με νέο νόμο141 δόθηκε η δυνατότητα
μες για τους μαθητές της σχολής.137 Αξίζει
να εισαχθούν στη Σχολή Τεχνιτών Αεροπο-
να αναφερθεί σε αυτό το σημείο ότι η
ρίας σμηνίτες που υπηρετούσαν τη θητεία
Σχολή Αεροπορίας έμεινε έξω από τον
τους και κατείχαν δίπλωμα μηχανοσυν-
χορό του κινήματος, αν και από το αερο-
θέτη. Στο ίδιο ΦΕΚ δημοσιεύτηκε και ο
δρόμιο εκτελούνταν καθημερινά πολλές
αναγκαστικός νόμος 215, σύμφωνα με τον
πτήσεις εναντίον των κινηματιών. Οι αξιω-
οποίο οι εκπαιδευόμενοι ιπτάμενοι (ο τίτ-
ματικοί και οι εκπαιδευτές της σχολής κρά-
λος Ίκαρος χρησιμοποιήθηκε πολύ αργό-
τησαν τους εκπαιδευόμενους μακριά από
τερα), εάν κρίνονταν ακατάλληλοι για
κάθε πολιτική ανάμιξη, ώστε να συνεχί-
πτήσεις, είχαν το δικαίωμα να εισαχθούν
σουν απρόσκοπτα την εκπαίδευσή τους,
στη Σχολή Ευελπίδων άνευ εξετάσεων. Τα
που εκείνες τις μέρες περιοριζόταν σε εκ-
θέματα εκπαίδευσης συμπλήρωσε νέος
παίδευση εδάφους.138
αναγκαστικός νόμος,142 ο οποίος, μεταξύ
Στη συνέχεια, μετά την αλλαγή του πολιτεύματος, η Πολεμική Αεροπορία μετονομάστηκε σε Βασιλική Αεροπορία.
άλλων, για τους ιπταμένους προέβλεπε και την απόκτηση πτυχίου παρατηρητή.
Το
Τα αποτελέσματα των βομβαρδισμών
επόμενο έτος εκδόθηκε νέος Οργανισμός
κατά το κίνημα του 1935 κατέδειξαν και
σύμφωνα με
τις αδυναμίες της αεροπορίας. Αρκεί να
τον οποίο οι μάχιμες δυνάμεις της διακρί-
αναφερθεί ότι το θωρηκτό «Αβέρωφ» υπέ-
νονταν σε Μονάδες Συνεργασίας Στρατού
στη σχεδόν καθημερινούς αεροπορικούς
και Ναυτικού, ελαφράς αμυντικής αεροπο-
βομβαρδισμούς, χωρίς όμως να βυθιστεί
ρίας (διώξεως), βαριάς αμυντικής αεροπο-
τελικώς. Αυτό οφείλεται σε δύο παράγον-
της Πολεμικής Αεροπορίας,
140
139
166 Αεροπορική Επιθεώρηση τες. Πρώτον στις μειωμένες δυνατότητες
διάφορες χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία,
των αεροπλάνων και, δεύτερον, στην έλ-
η Αγγλία, το Βέλγιο και η Γερμανία.146
λειψη εκπαίδευσης σε συγκεκριμένες πτή-
Εκτός από την αποστολή στελεχών για εκ-
σεις,
βομβαρδισμό
παίδευση στο εξωτερικό, έπρεπε να ενι-
κινούμενου πλωτού στόχου.143 Βέβαια, για
σχυθεί και ο εναέριος στόλος και, για το
την αποτελεσματικότητα των αεροπορι-
λόγο αυτό, το 1936, αγοράστηκαν αρχικά
κών βομβαρδισμών δεν πρέπει να παρα-
30 εκπαιδευτικά αεροσκάφη AvroTutor
ληφθεί και το γεγονός ότι μεγάλο μέρος
από την Αγγλία, ώστε να καλύψουν τις
των πιλότων αντιδρούσαν αρνητικά στις
ανάγκες της Σχολής Αεροπορίας.147 Στη
επίσημες διαταγές, κάνοντας άφεση των
συνέχεια στάλθηκε ομάδα αξιωματικών
βομβών πλησίον των πλοίων και όχι πάνω
για έρευνα του καταλληλότερου τύπου κα-
σε αυτά.
Το παραπάνω επιβεβαιώνει και
ταδιωκτικού αεροπλάνου και αεροπλάνου
η αφήγηση περιστατικού με χειριστή τον
ναυτικής συνεργασίας, με τα οποία θα
επισμηναγό Ποταμιάνο, που αναφέρει ότι
μπορούσε να ενισχυθεί ο ελληνικός εναέ-
έριξαν τις βόμβες στη θάλασσα κοντά στο
ριος στόλος. Η αποστολή διήρκεσε 60 ημέ-
θωρηκτό «Αβέρωφ», αρνούμενοι να πλή-
ρες
ξουν το θρυλικό πλοίο.145 Σε κάθε περί-
εγκαταστάσεων σε Γαλλία, Αγγλία, Ολλαν-
πτωση, οι αδυναμίες της αεροπορίας
δία, Γερμανία, Τσεχοσλοβακία, Πολωνία
έγιναν εμφανείς στις δώδεκα αυτές ημέ-
και Γιουγκοσλαβία.148 Μετά την επιστροφή
ρες που διήρκεσαν οι επιχειρήσεις.
της, η επιτροπή υπέβαλε έκθεση αξιολόγη-
δηλαδή
144
στον
με
επισκέψεις
αεροπορικών
σης, κατατάσσοντας πρώτο το βρετανικό
3.3
Προμήθειες αεροσκαφών - πολεμικές προετοιμασίες
Gloster Gladiator, δεύτερο το πολωνικό PZLP 24 και τρίτο το τσεχοσλοβακικό Avia B534. Τελικώς, η πολιτική ηγεσία κατέληξε στην
αγορά
36
PZLP
24,
αξίας
Τα επόμενα έτη, για την απαλοιφή των
133.317.000 δρχ.,
προαναφερθέντων
σημει-
οικονομικής κατάστασης της χώρας, πλη-
ώθηκε αύξηση στην αποστολή στελεχών
ρώθηκαν «με ανταλλαγήν καπνών».150 Πα-
της αεροπορίας –ιπταμένων και τεχνι-
ραδόθηκαν στην Ελλάδα μέσα στο 1938.
κών– στο εξωτερικό για εκπαίδευση σε
Τον Σεπτέμβριο του 1936 υπογράφηκε
αδυναμιών
149
τα οποία, λόγω της
Αεροπορική Επιθεώρηση 167
σύμβαση με το Κρατικό Εργοστάσιο Αερο-
προσέφεραν τον οβολό τους με καλές προ-
πλάνων για την κατασκευή 30 εκπαιδευτι-
θέσεις και οι άλλοι μισοί από φόβο,154 και
κών αεροσκαφών Avro Tutor, εκτός των
έτσι, μετά από ένα χρόνο και συλλογή 20
προηγούμενων 30 που είχαν ήδη παραγ-
εκατ. δρχ. μόνον, η επιτροπή διέκοψε το
γελθεί από την Αγγλία.151 Το 1937 αγορά-
έργο της. Όμως, ο έρανος επανήλθε το
στηκαν 4 υδροπλάνα Fairey III από την
1937 με νέο νόμο,155 επί υπουργίας Πέ-
Αγγλία, ενώ παραγγέλθηκαν άλλα 12 γερ-
τρου Οικονομάκου, ο οποίος συμπλήρωσε
μανικά υδροπλάνα Dornier 22. Τα επό-
παράλειψη του προηγούμενου εράνου,
μενα χρόνια συνεχίστηκε ο εξοπλισμός της
όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος ο
αεροπορίας με αεροσκάφη αλλά και με
υπουργός:
άλλα απαραίτητα υλικά. Μέχρι το τέλος
«Απέστειλα σε όλους τους εισενεγκόν-
του 1939, η Ελλάδα είχε προμηθευτεί 128
τας τον οβολόν των υπέρ της Αεροπορίας
πολεμικά αεροσκάφη .152
ευχαριστηρίους επιστολάς, τας οποίας
Όλος αυτός ο πολεμικός εξοπλισμός απαιτούσε τεράστια οικονομικά έξοδα για
έδιδα προς δημοσίευσιν και εις τας εφημερίδας».156
το κράτος, που, αν συνυπολογιστούν τα
Η ενέργεια αυτή είχε θεαματικά απο-
ανταλλακτικά των αεροσκαφών, τα όπλα
τελέσματα και μέχρι πριν την έναρξη του
που θα έφεραν και όλα τα υπόλοιπα απα-
πολέμου είχαν συγκεντρωθεί 320 εκατ.
ραίτητα υλικά, διόγκωναν κατά πολύ την
δρχ., ενώ τα συνολικά έσοδα μέχρι τον
απαιτούμενη δαπάνη. Το ελληνικό κράτος
Απρίλιο του 1941 έφτασαν τα 800 εκατ.
αδυνατούσε να προβεί σε τόσο μεγάλη
δρχ.157 Παράλληλα, το καθεστώς Μεταξά
χρηματική δαπάνη και, για τον λόγο αυτό,
ανάγκασε τους εργαζόμενους να προσφέ-
συγκροτήθηκε επιτροπή αποτελούμενη
ρουν ένα ημερομίσθιό τους εθελοντικά
από 70 μέλη για τη διεξαγωγή εράνου και
υπέρ της αεροπορίας.158 Εκτός από τη
τη συλλογή χρημάτων τον Απρίλιου του
συμμετοχή δημόσιων οργανισμών,159 ση-
1935.153 Αρχικά η ανταπόκριση του λαού
μαντική ήταν η προσφορά ομογενών και
στον έρανο δεν ήταν η αναμενόμενη λόγω
απλών πολιτών.160
και του διχασμού που είχε προκαλέσει το επαναστατικό κίνημα που είχε εκδηλωθεί τον προηγούμενο μήνα, καθώς οι μισοί
168 Αεροπορική Επιθεώρηση
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΕΠΙΛΟΓΟΣ
σταδιακός εξοπλισμός με νέα αεροπλάνα από το 1936 και μετά έφερε την αεροπο-
Η ελληνική αεροπορία στα χρόνια του Με-
ρία σε ικανοποιητικό επίπεδο, παρατάσ-
σοπολέμου πέρασε από πολλά στάδια.
σοντας
Όπως και η Ελλάδα, έτσι και η αεροπορία
πολεμικές επιχειρήσεις του Β΄ Παγκοσμίου
τα πρώτα χρόνια μετά τη Μικρασιατική
Πόλεμου.
έναν
αξιόμαχο
στόλο
στις
Εκστρατεία έπρεπε να ανασυνταχθεί και
Αν ληφθούν υπόψη οι συνθήκες στις
να επουλώσει τις πληγές της. Η μακρά ει-
οποίες κλήθηκε να επιχειρήσει από τις 5
ρηνική περίοδος που ακολούθησε θα μπο-
Οκτωβρίου 1912 (πρώτη ημέρα εκτέλεσης
ρούσε δυνητικά να αποτελέσει ικανή και
στρατιωτικής αποστολής από τον Καμ-
αναγκαία συνθήκη προς τον εκσυγχρονι-
πέρο) μέχρι και το τέλος της περιόδου ανα-
σμό και την ενοποίηση των δύο ξεχωρι-
φοράς της εργασίας, αλλά και το γεγονός
στών κλάδων. Τα πολιτικά γεγονότα της
ότι βρισκόταν ακόμα σε βρεφικό στάδιο
περιόδου και οι επαναστάσεις, συνεπεία
ανάπτυξης, η ελληνική Πολεμική Αεροπο-
των οποίων υπήρξε πολιτική αστάθεια με
ρία, συνεισέφερε τα μέγιστα σε σχέση με
συνεχείς αλλαγές κυβερνήσεων, οι αποτά-
τις δυνατότητές της, όποτε και αν κλήθηκε
ξεις και οι επαναφορές αξιωματικών απο-
να το πράξει. Οι προσωπικές προσπάθειες,
τέλεσαν τροχοπέδη στην εξέλιξη της
το μεράκι, οι επινοητικότητα και οι ηρωι-
Αεροπορίας.
σμοί υπερκέρασαν όλα τα εμπόδια κάνο-
Τελικά, από το 1929 άρχισε η στα-
ντας συμμάχους και αντιπάλους να μιλάνε
διακή ενοποίηση, με τις άοκνες προσπά-
με θαυμασμό για τους Έλληνες αεροπό-
θειες των Βενιζέλου και Ζάννα, που
ρους. Όπως γίνεται και σήμερα, άλλωστε,
ολοκληρώθηκε με τον Οργανισμό του
καταγεγραμμένα, καθώς οι Έλληνες πιλό-
1931, αν και κινδύνεψε σοβαρά με διά-
τοι επί σειρά ετών κατακτούν τις πρώτες
σπαση μετά το κίνημα του 1933. Όμως,
θέσεις σε νατοϊκές και διεθνής ασκήσεις.
αποσοβήθηκε τελικά, με τον Βενιζέλο να
Γιατί η ψυχή των αεροπόρων παραμένει
διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και πάλι. Η
αναλλοίωτη. Η ίδια τότε, η ίδια σήμερα, η
κατάσταση στην αεροπορία παρέμενε κρί-
ίδια, σίγουρα, και αύριο.
σιμη, με σημαντικές ελλείψεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε αεροπλάνα. Ο
Αεροπορική Επιθεώρηση 169
Αεροσκάφη περιόδου
Αεροσκάφος Blackburn “Velos”.
Blackburn “Velos“ T.3/T.3A
Κρατικού Εργοστασίου Αεροπλάνων στο Παλαιό Φαλήρου. Τέσσερα αεροσκάφη
Διθέσιο αεροπλάνο ναυτικής συνεργασίας
αγοράσθηκαν και άλλα 12 κατασκευάσθη-
με κινητήρα Napier Lion II Bor V (450 hp).
καν στο ΚΕΑ, ενώ όλα αρχικά είχαν πλω-
Έφερε ένα πολυβόλο τύπου Lewis .303in,
τήρες, αφού προορίζονταν για το Ναυτικό
με μέγιστο δυνατό φορτίο βομβών 920 lb
Αεροπορικό Σώμα (ΝΑΣ). Οι ελληνικές προ-
ή 1 τορπίλη των 18in. Το «Βέλος» ήταν το
διαγραφές προέβλεπαν ότι τα αεροπλάνα
πρώτο επιχειρησιακό αεροσκάφος που κα-
θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για
τασκευάσθηκε στην Ελλάδα με βρετανική
αναγνώριση, βομβαρδισμό και εκπαί-
σχεδίαση της εταιρείας Blackburn, η
δευση, ενώ θα έφεραν και τορπίλες. Η
οποία είχε αναλάβει και την οργάνωση του
παρθενική πτήση του τύπου έγινε τον
170 Αεροπορική Επιθεώρηση Μάρτιο του 1926, με το πρώτο αερο-
Breguet Bre XIX A2/B2
πλάνο να βαφτίζεται «Ελπίς». Μετά την ενοποίηση των αεροποριών (1930) συνέ-
Διθέσιο Αναγνωριστικό/Βομβαρδιστικό με
χισαν να χρησιμοποιούνται χωρίς πλωτή-
κινητήρα Renault 12Kd (473 hp). Έφερε
ρες με συμβατικό σύστημα προσγείωσης,
δύο πολυβόλα τύπου Lewis .303in, με μέ-
αν και αναφέρεται ότι υπήρχαν ακόμη
γιστο φορτίο βομβών 660 lb. Ένα από τα
ελάχιστα υδροπλάνα αυτού του τύπου
σημαντικότερα αεροπλάνα του Μεσοπολέ-
μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’30. Έφε-
μου, το Breguet XIX αποτέλεσε τον κορμό
ραν κωδικούς Τ-11 έως Τ-26 και ήταν ολό-
της Πολεμικής Αεροπορίας για τουλάχι-
κληρα βαμμένα με χρώμα αλουμινίου με
στον 10 χρόνια (1925-1935). Τα πρώτα
εθνόσημα στις πτέρυγες και το πηδάλιο δι-
30 αποκτήθηκαν το 1925, με επιπλέον
εύθυνσης, ενώ τα αεροσκάφη του ΝΑΣ
παραδόσεις να ακολουθούν μέχρι το
είχαν ως διακριτικό στο κάθετο σταθερό
1928, στις εκδόσεις αναγνωριστικού (Α2)
μία άγκυρα. Πηγή: www.haf.gr
και βομβαρδιστικού (Β2). Το 1931 στην
Αεροσκάφος Breguet Bre XIX.
Αεροπορική Επιθεώρηση 171
ενοποιημένη Πολεμική Αεροπορία υπηρε-
Avro 621 Tutor
τούσαν 41 Bre XIX, ενώ 12 ακόμη παραχωρήθηκαν από τη Γιουγκοσλαβία το
Διθέσιο Εκπαιδευτικό αεροπλάνο με κινη-
1935. Ορισμένα αεροπλάνα μετατράπη-
τήρα Armstrong Siddeley Lynx I VC (215 ή
καν σε εκπαιδευτικά, αποκτώντας διπλά
240 hp). Το Avro 621 Tutor επιλέχθηκε ως
χειριστήρια. Στις απαρχές του Β΄ Π.Π. ανέ-
το βασικό εκπαιδευτικό κατά τη διαδικα-
λαβαν αποστολές βομβαρδισμού, φέρον-
σία αναδιοργάνωσης της Πολεμικής Αερο-
τας βόμβες των 230 και 300 λιβρών, αλλά
πορίας μεταξύ 1936 και 1940. 30
γρήγορα αποσύρθηκαν, καθώς η μεγάλη
αεροπλάνα βρετανικής κατασκευής παρα-
τους ηλικία τα καθιστούσε ανυπεράσπιστα
δόθηκαν το 1936, ενώ τουλάχιστον 62
απέναντι στα ιταλικά μαχητικά.
επιπλέον επρόκειτο να παραχθούν στην
Πηγή: www.haf.gr
Αεροσκάφος Avro 621 Tutor.
172 Αεροπορική Επιθεώρηση Ελλάδα. Τον Δεκέμβριο του 1939 ήταν
χτερινές πτήσεις και σε εκπαίδευση βολών.
διαθέσιμα 59 Tutor και 30 επιπλέον βρί-
Μικρός αριθμός τους ενσωματώθηκε σε
σκονταν υπό κατασκευή στο Κρατικό Ερ-
Πολεμικές Μοίρες και ανέλαβε ρόλο αερο-
γοστάσιο
ρυθμό
σκάφους συνδέσμου κατά τις επιχειρήσεις
παραγωγής περίπου 7 αεροπλάνα τον
του 1940-1941. Τουλάχιστον τέσσερα
μήνα. Σε έγγραφα της εποχής αναφέρον-
Tutor διέφυγαν στην Αίγυπτο.
Αεροπλάνων,
με
ται διάφορες Μοίρες Εκπαίδευσης υπό
Πηγή: www.haf.gr
συγκρότηση, εν αναμονή παράδοσης νέων αεροπλάνων. Αρκετά είχαν τροποποιηθεί
PZL P.24 F/G
για να αποκτήσουν δυνατότητες ανάστρο-
Μονοθέσιο μαχητικό αεροσκάφος με κινη-
φης πτήσης, ενώ κάποια άλλα διέθεταν όρ-
τήρα GnomeRhone 14NO7 (950 hp).
γανα νυκτερινού φωτισμού ή έφεραν
Έφερε δύο πολυβόλα τύπου LK32 των
εξοπλισμό ρυμούλκησης εναέριων στόχων.
7,92 mm και δύο πυροβόλα τύπου Oerli-
Χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, για εκπαί-
kon FF των 20 mm. Το συμβόλαιο για την
δευση σε ακροβατικούς ελιγμούς, σε νυ-
προμήθεια των P.24 υπογράφηκε τον Σε-
Αεροσκάφος PZL P.24 F/G
Αεροπορική Επιθεώρηση 173
ολοκληρώνεται τον Μάιο του 1937 λόγω
Potez Po 25 A2 “Avion Grecque“
καθυστερημένης παράδοσης των πυροβό-
Το Potez Po 25 A2 ήταν διθέσιο αναγνω-
λων LK 32 από την τσεχοσλοβακική εται-
ριστικό αεροπλάνο και στρατιωτικής συ-
ρεία κατασκευής. Τα αεροσκάφη είχαν
νεργασίας με οπλισμό δύο πολυβόλα
την τυπική διαμόρφωση, περιλαμβάνοντας
τύπου Lewis των .303 in. Η Ελλάδα παρέ-
ασύρματο γερμανικής κατασκευής και σύ-
λαβε 24 αεροσκάφη του τύπου το 1931,
πτέμβριο του 1936, με την παράδοση να
Αεροσκάφος Potez Po 25 A2 “Avion Grecque“ στημα οξυγόνου αμερικανικής κατα-
στα οποία τοποθέτησε κινητήρες Hispano-
σκευής. Ήταν τα αεροπλάνα που σήκωναν
Suiza 12GB (500 hp), που υπήρχαν ως
το βάρος των εναέριων μαχών κατά το
απόθεμα στις αποθήκες της. Οι συγκεκρι-
εξάμηνο του Ελληνοϊταλικού Πολέμου.
μένοι κινητήρες προορίζονταν για τα Bre-
Πηγή: www.haf.gr
guet XIX, αλλά δεν χρησιμοποιήθηκαν σε αυτά λόγω του μεγάλου κόστους μετασκευής τους. Παρότι η σχεδίαση του Po 25
174 Αεροπορική Επιθεώρηση προέβλεπε την τοποθέτηση διαφόρων
ληνική Ιστορία (1204-1940), Αδελφοί Κυ-
τύπων κινητήρων, δεν προέβλεπε την το-
ριακίδη, Θεσσαλονίκη 1999.
ποθέτηση του συγκεκριμένου μοντέλου.
Βερέμης Αθανάσιος, «Οι εσωτερικές
Για την επιτυχή του ενσωμάτωση απαιτή-
πολιτικές εξελίξεις και οι διεθνείς σχέσεις
θηκε η τοποθέτηση έρματος 25 κιλών στη
της Ελλάδος από την αντεπανέσταση του
ουρά του αεροπλάνου κάτι που, σύμφωνα
1923 ως την ανατροπή του Πάγκαλου»,
με τους πολέμιους αυτής της τροποποί-
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΕ΄,
ησης, αποτέλεσε αιτία πολλών ατυχημά-
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σσ. 271-
των.
296.
Η
ονομασία
“Avion
Grecque”
χρησιμοποιήθηκε από την κατασκευά-
Βερέμης Θάνος και Κολιόπουλος Ιωάν-
στρια εταιρεία αναφερόμενη στα τεχνικά
νης, Νεότερη Ελλάδα, Μια Ιστορία από το
εγχειρίδια του τύπου, τα οποία εκδόθηκαν
1821, Πατάκης, Αθήνα 2013.
ειδικά για την Ελλάδα. Το 1940 υπήρχαν
Βερέμης Θάνος, Οι επεμβάσεις του
17 Po 25 διαθέσιμα, τα οποία χρησιμοποι-
στρατού στην ελληνική πολιτική 1916-
ήθηκαν μόνο στα αρχικά στάδια του Ελλη-
1936, Οδυσσέας, Αθήνα 1983.
νοϊταλικού Πολέμου, καθότι εθεωρούντο απαρχαιωμένα.
Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας / Διεύθυνση Ιστορίας Αεροπορίας (έκδ), Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας,
Πηγή: www.haf.gr
τόμ. Α΄, Αθήνα 1980. Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας / Διεύθυνση Ιστορίας Αεροπορίας (έκδ), Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας,
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
τόμ. Β΄, Αθήνα 1982. Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας / Διεύ-
Δευτερογενείς πηγές Αλέξανδρος Αυδής, Οι Πρωτοπόροι. Το Χρονικό των Αετών μας, αυτοέκδοση, Αθήνα 1972. Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Νεοελ-
θυνση Ιστορίας Αεροπορίας (έκδ), Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, Αθήνα 1990. Δαμάσκος Δημήτρης, Οικονόμου Βασίλειος, Σμυρνής Σωκράτης και Φακίνος Χρήστος, Με τα φτερά του Ικάρου, Ελλη-
Αεροπορική Επιθεώρηση 175
νική Πολεμική και Πολιτική Αεροπορία 1908-1998, Νίκος Χατζηγεωργίου (επιμ.), Μίλητος, Αθήνα, χ.χ.έ. . Δαφνής Γρηγόριος, Η Ελλάς μεταξύ δύο Πολέμων 1923-1940, Κάκτος, Αθήνα 1997. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄. Καμπέρος Δημήτριος, Ο Μελλοντικός Πόλεμος από Αέρος, αυτοέκδοση, Αθήνα 1932.
(Απρίλιος 2007), 66-79. Καρυτινός Αλέξιος, «Η Ελληνική Αεροπορία στις αρχές του 20ου αιώνα», Αεροπορική Επιθεώρηση, 89 (Ιούλιος 2010), 48-59. Καρυτινός Αλέξιος, «Η δράση της Ναυτικής Αεροπορίας στην Ελλάδα από το 1912 έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», Αεροπορική Επιθεώρηση, 105 (Δεκέμβριος 2015), 40-57. Κελαϊδής Εμμανουήλ, Αναμνήσεις από
Καμπέρου Αντιγόνη, Δημήτριος Καμ-
την Αεροπορίαν: Η συμμετοχή της εις
πέρος, Ο Τρελοκαμπέρος, αυτοέκδοση,
τους Εθνικούς Αγώνας 1924-1954, αυτο-
2014.
έκδοση, Αθήνα 1972.
Καμπέρου Αντιγόνη, «Υπολοχαγός Δη-
Κολιόπουλος Ιωάννης, «Εσωτερικές και
μήτριος Καμπέρος», Στρατιωτική Ιστορία,
εξωτερικές εξελίξεις από την 1η Μαρτίου
215 (Δεκέμβριος 2014), 58-67.
1935 ως την 28η Οκτωβρίου», Ιστορία του
Κανακάρης, Κωνσταντίνος, «Η ενίσχυση της Ελλάδας με αεροπλάνα από τις
Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σσ. 358-453.
ΗΠΑ κατά το 1940-1941», Ο αεροπορικός
Κολιόπουλος Ιωάννης, Νεώτερη Ευρω-
πόλεμος πάνω από την Ελλάδα (1940-
παϊκή Ιστορία 1789-1945, Βάνιας, Θεσσα-
1944), τόμ. 1, Περισκόπιο, Αθήνα 2010,
λονίκη 1998.
σσ. 8-27. Κανδυλάκης Γεώργιος, Κορομπίλης Ηλίας, Νταλούμης Ηλίας και Τσώνος Μέγας, Ελληνικά αεροσκάφη από το 1912 έως σήμερα, Αθήνα 1992. Καρυτινός Αλέξιος, «Δημήτριος Καμπέρος. Ο πρώτος Έλληνας στρατιωτικός αεροπόρος», Αεροπορική Επιθεώρηση, 81
Μιχαηλίδης Ιάκωβος Δ., Το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2015. Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας (έκδ), Η πορεία προς την ενιαία Πολεμική Αεροπορία, παραγωγή ιπτάμενου προσωπικού 1912-1946, Αθήνα 2010. Οικονομάκος Πέτρος, Η Ελληνική Αε-
176 Αεροπορική Επιθεώρηση ροπορία (μέχρι του 1941), αυτοέκδοση,
βολικού δια παρατηρήσεως απ’ αεροπλά-
Αθήνα 1970.
νου, Αθήναι 1923.
Οικονόμου Νικόλαος, «Η περίοδος από
Φακιολάς Ροσέτος, «Οικονομικές εξελί-
το Σεπτέμβριο του 1926 ως το Φεβρουά-
ξεις και αγορά εργασίας στην περίοδο
ριο του 1935» Ιστορία του Ελληνικού
1936-1940», Η Ελλάδα 1936-1944 Δι-
Έθνους, τόμ ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
κτατορία – Κατοχή – Αντίσταση, Πρα-
1978, σσ. 304-326.
κτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης
Παλούμπης Ιωάννης, Απ΄ τα πελάγη...
Ιστορίας, επιμ. Χ. Φλάισερ και Ν. Σβορώ-
στους αιθέρες, Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος,
νος, Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα
Πειραιάς 2009.
1990.
Παπαρηγόπουλος Κωνσταντίνος, Η
Hering Gunnar, Τα Πολιτικά Κόμματα
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΣΤ΄,
στην Ελλάδα 1821-1936, μετάφρ. Θόδω-
Ελευθερουδάκης, Αθήνα.
ρος Παρασκευόπουλος, τόμ. Β΄, Μορφω-
Πλουμίδης Σπυρίδων, Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), Εστία, Αθήνα 2016.
2006. Mazower Mark, Η Ελλάδα και η Οικο-
Σαχαρίδης Βύρων, Το οδοιπορικό ενός αεροπόρου
τικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα
(1939-1967),
Πελασγός,
Αθήνα 2007.
νομική Κρίση του Μεσοπολέμου, μετάφρ. Σπύρος Μαρκέτος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2015.
Τούντα – Φεργάρδη Αρετή, Ηγετικές
Richards Denis, Ιστορία της Σύγχρο-
μορφές του μεσοπολέμου και εξωτερική
νης Ευρώπης 1789-2000, μετάφρ. Φ.
πολιτική, Σιδέρης, Αθήνα 2003.
Βώρος, Παπαδήμας, Αθήνα 2001.
Τούντα – Φεργάρδη Αρετή, Θέματα Ελληνικής Διπλωματικής Ιστορίας 19121941, Σιδέρης, Αθήνα 2005. Τρεμόπουλος Μιχάλης, Η Ιπτάμενη
Εφημερίδες
Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Παρατηρητής, Αθήνα 2011. Υπουργείον Στρατιωτικόν – Διεύθυνση Αεροπορίας (έκδ), Αποστολαί βολής Πυρο-
Αθήναι, 1 Οκτωβρίου 1925. Ακρόπολις, 29 Απριλίου 1930. Ακρόπολις, 3 Μαρτίου 1935.
Αεροπορική Επιθεώρηση 177
Ακρόπολις, 4 Μαρτίου 1935. Ακρόπολις, 7 Μαρτίου 1935. Βραδυνή, 13 Ιουνίου 1928. Βραδυνή, 4 Μαρτίου 1935. Έθνος, 1 Οκτωβρίου 1925. Έθνος, 15 Ιουλίου 1928. Έθνος, 4 Αυγούστου 1934. Ελληνική, 9 Ιουνίου 1928. Ελληνική, 29 Απριλίου 1930 Εμπρός, 8 Νοεμβρίου 1925. Εμπρός, 2 Οκτωβρίου 1925. Εμπρός, 2 Ιουλίου 1928. Εμπρός, 16 Ιουλίου 1928. Εμπρός, 9 Απριλίου 1930 Εσπερινή, 2 Οκτωβρίου 1925. Μακεδονία, 15 Ιουλίου 1928. Μακεδονία, 14 Σεπτεμβρίου 1931 Μακεδονικά Νέα, 15 Ιουλίου 1928. Ταχυδρόμος – Ομόνοια, 14 Ιουνίου 1928.
Νόμοι – Διατάγματα Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως [στο εξής ΦΕΚ], Νομοθετικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 177, Αθήνα, 15 Ιουλίου 1925. ΦΕΚ, Νομοθετικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 251, Αθήνα, 15 Σεπτεμβρίου 1925. ΦΕΚ, Νομοθετικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 228, Αθήνα, 31 Αυγούστου 1925. ΦΕΚ, Νόμος 3440, Αριθ. Φύλλου 308, Αθήνα, 23 Δεκεμβρίου 1927.
ΦΕΚ, Νόμος 4295, Αριθ. Φύλλου 206, Αθήνα, 8 Αυγούστου 1929. ΦΕΚ, Νόμος 4451, Αριθ. Φύλλου 442, Αθήνα, 23 Δεκεμβρίου 1929. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 39, Αθήνα, 5 Φεβρουαρίου 1930. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 40, Αθήνα, 5 Φεβρουαρίου 1930. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 134, Αθήνα, 12 Μαΐου 1930. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 340, Αθήνα, 7 Οκτωβρίου 1930. ΦΕΚ, Νόμος 5122, Αριθ. Φύλλου 203, Αθήνα, 15 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5121, Αριθ. Φύλλου 204, Αθήνα, 15 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5123, Αριθ. Φύλλου 209, Αθήνα, 16 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5210, Αριθ. Φύλλου 248, Αθήνα, 30 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 346, Αθήνα, 5 Οκτωβρίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5299, Αριθ. Φύλλου 7, Αθήνα, 9 Ιανουαρίου 1932. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 53, Αθήνα, 26 Φεβρουαρίου 1932. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 3, Αθήνα, 9 Ιανουαρίου 1933. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος, Αριθ. Φύλλου 97, Αθήνα, 20 Μαρτίου 1935. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος, Αριθ. Φύλλου 567, Αθήνα, 19 Νοεμβρίου 1935. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 167, Αριθ. Φύλλου 424, Αθήνα, 28 Σεπτεμβρίου 1936.
178 Αεροπορική Επιθεώρηση ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 214, Αριθ. Φύλλου 440, Αθήνα, 6 Οκτωβρίου 1936. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 215, Αριθ. Φύλλου 440, Αθήνα, 6 Οκτωβρίου 1936. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 233, Αριθ. Φύλλου 448, Αθήνα, 10 Οκτωβρίου 1936. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 1014, Αριθ. Φύλλου 530, Αθήνα, 31 Δεκεμβρίου 1937. Επίσημα Πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, 1929-1930, περίοδος Β΄, σύνοδος Β΄, τόμ. 1.
5
6
7
8 9 10 11 12 13
Ηλεκτρονικές σελίδες Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος www.nlg.gr Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων www.hellenicparliament.gr/Vouli-tonEllinon/I-Bibliothiki Εθνικό Τυπογραφείο www.et.gr Πολεμική Αεροπορία www.haf.gr
14
15
Υποσημειώσεις 16 1 2 3 4
Mazower (2015), σσ. 89-92. Βακαλόπουλος (1999), σ. 447. Mazower, ό.π., σ. 94. Για αναλυτική περιγραφή όλων των στρατιωτικών κινημάτων και πολιτικών καθεστώτων της περιόδου, βλ.
17
18 19
Δαφνής (1997). Hering (2006), σ. 1058. Ψήφισαν 69,99% υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και 30,01% κατά. Βερέμης (1978), σ. 283 και Δαφνής, ό.π., σσ. 269-274. Βερέμης, ό.π., σ. 284 και Δαφνής, ό.π., σσ. 275-278. Δαφνής, ό.π., σσ. 294-299. Στο ίδιο, σσ. 346-350, 363-366. Hering, ό.π., σσ. 1062-1063. Οικονόμου (1978), σσ. 304-305. Στο ίδιο, σ. 313. Hering, ό.π., σ. 1078. Το κόμμα των Φιλελευθέρων κέρδισε 178 από τις 250 έδρες, αν συνυπολογιστούν και οι έδρες των κομμάτων που είχαν συνάψει εκλογικές συμμαχίες. Οικονόμου, ό.π., σσ. 317-318 και Δαφνής. ό.π., σσ. 551-552. Hering, ό.π., σσ. 1175-1176. Το κόμμα των Φιλελευθέρων έχασε περίπου 18% των ψήφων σε σχέση με τις εκλογές του 1928. Υπολειπόταν κατά 4.450 ψήφους από το Λαϊκό Κόμμα, που ήρθε πρώτο, αλλά κέρδισε τρεις περισσότερες έδρες, λόγω του εκλογικού συστήματος. Στο ίδιο, σσ. 1179-1181. Στο ίδιο, σ. 1183. Η Ενωμένη Αντιπολίτευση συγκέντρωσε 136 έδρες, ενώ ο Εθνικός Συνασπισμός 110. Οικονόμου, ό.π., σ. 321. Στο ίδιο, σ. 322. Για αναλυτική περιγραφή των γεγονότων του διημέρου
Αεροπορική Επιθεώρηση 179
20 21 22 23 24 25 26 27
28 29 30
31
32 33 34
35 36
που εκδηλώθηκε το κίνημα Πλαστήρα, βλ. Δαφνής, ό.π., σσ. 596622. Οικονόμου, ό.π., σ. 323. Δαφνής, ό.π., σσ. 637-643. Κολιόπουλος (1978), σ. 359. Στο ίδιο, σ. 360. Δαφνής, ό.π., σσ. 720-722. Κολιόπουλος, ό.π., σ. 365. Hering, ό.π, σσ. 1236-1237. Υπέρ της βασιλείας ψήφισε το εκπληκτικό ποσοστό του 97,6% των ψηφοφόρων. Αναλυτικότερα για τα μέσα και τις διαδικασίες που χρησιμοποιήθηκαν για τη διαμόρφωση του εκλογικού αποτελέσματος, βλ. Hering, ό.π., σσ. 1246-1247. Κολιόπουλος, ό.π., σσ. 376-377. Δαφνής, ό.π., σσ. 829-836. Αρετή Τούντα – Φεργάρδη (2003), σ. 424. Πλουμίδης (2016), σ. 155. Οι στρατιωτικές δαπάνες του κρατικού προϋπολογισμού αυξήθηκαν κατά 65,6%, με μέσες ετήσιες στρατιωτικές δαπάνες στα 4,4 δις δρχ. Φακιολάς (1990), σ. 180. Οικονομάκος (1970), σ. 31. Τα οποία προορίζονταν αρχικά για ενίσχυση του στόλου της Μικράς Ασίας, αλλά τα γεγονότα πρόλαβαν τις εξελίξεις και έτσι έφτασαν κατό πιν εορτής. Καρταλαμάκης (1983), σσ. 210-211. Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας – Διεύ-
37 38
39
40 41 42 43 44 45
46 47 48
49
50 51
52
53
54
θυνση Ιστορίας Αεροπορίας (έκδ), Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄, Αθήνα 1982, σ. 249. Παλούμπης (2009), σ. 193. Υπουργείον Στρατιωτικόν - Διεύθυνση Αεροπορίας (έκδ), Αποστολαί βολής Πυροβολικού δια παρατηρήσεως απ’ αεροπλάνου, Αθήναι 1923. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄, ό.π, σ. 249. Παλούμπης, ό.π., σ. 200. Καρταλαμάκης, ό.π., σ. 225. Στο ίδιο, σ. 234. Τρεμόπουλος (2001), σ. 63. Καρταλαμάκης, ό.π., σ. 234. Κανδυλάκης, Κορομπίλης, Νταλούμης και Τσώνος (1992), σ. 19. Κελαϊδής (1972), σ. 15. Καρταλαμάκης, ό.π., σ. 227. ΦΕΚ, Νόμος 3440, Αριθ. Φύλλου 308, Αθήνα 23 Δεκεμβρίου 1927. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄, ό.π, σ. 261. Παλούμπης, ό.π., σσ. 210-220. ΦΕΚ, Νόμος 4295, Αριθ. Φύλλου 206, Αθήνα 8 Αυγούστου 1929. ΦΕΚ, Νόμος 5210, Αριθ. Φύλλου 248, Αθήνα 30 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 1014, Αριθ. Φύλλου 530, Αθήνα 31 Δεκεμβρίου 1937. Από το 1927 άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα αλεξίπτωτα ως απαραίτητος εξοπλισμός των ιπταμένων, αν
180 Αεροπορική Επιθεώρηση
55 56
57
58
59
60 61
62
63
64 65 66
και, μέχρι να καθιερωθεί στη συνείδησή τους, πέρασαν αρκετά χρόνια, αφού πολλοί συνέχιζαν να πετάνε χωρίς αυτά ή ακόμα και χωρίς να είναι δεμένοι με τις ζώνες. Βλ. Καρταλαμάκης, ό.π., σσ. 365-375. Παλούμπης, ό.π., σ. 220. ΦΕΚ, Νομοθετικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 177, Αθήνα 15 Ιουλίου 1925. ΦΕΚ, Νομοθετικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 251, Αθήνα 15 Σεπτεμβρίου 1925. ΦΕΚ, Νομοθετικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 228, Αθήνα 31 Αυγούστου 1925. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄, ό.π, σ. 251. Εμπρός, 8 Νοεμβρίου 1925, σ. 1. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄, ό.π, σσ. 255-256. Ο Αδαμίδης ήταν από τους πρώτους Έλληνες αεροπόρους που στάλθηκαν στην Γαλλία για εκπαίδευση. Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων επέστρεψε στο αρχικό του όπλο, για να επανέλθη μετά από πολυετή απουσία στην αεροπορία το 1925. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Β΄, ό.π, σσ. 256-259. Οικονομάκος, ό.π., σ. 36. Καρταλαμάκης, ό.π., σ. 316. Ελληνική, 9 Ιουνίου 1928, σ. 2. Βλ. στο παράρτημα τον χάρτη του ταξιδιού, όπως τον κατέγραψε η εφημερίδα.
67 68
69
70
71 72
73
74
75
76
77
78
Εμπρός, 2 Ιουλίου 1928. Μακεδονικά Νέα, 15 Ιουλίου 1928, σ. 6. Εμπρός, 16 Ιουλίου 1928, σ. 7, Έθνος, 15 Ιουλίου 1928, σ. 6. Προς τιμήν του ομογενή από την Αίγυπτο ο οποίος προσέφερε 4000 χρυσές λίρες στην Αεροπορική Άμυνα, βλ. Μακεδονία, 15 Ιουλίου 1928. Τρεμόπουλος, ό.π., σσ. 67-68. Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας - Διεύθυνση Ιστορίας Αεροπορίας (έκδ), Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, Αθήνα 1990, σς. 23-24. Επίσημα Πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, 1929-1930, περίοδος Β΄, σύνοδος Β΄, τόμ. 1, σσ. 103-104. Ψηφίστηκε στη βουλή στις 19 Δεκεμβρίου 1929, βλ. Πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, ό.π., σσ. 165-166, και δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ, Νόμος 4451, Αριθ. Φύλλου 442, Αθήνα 23 Δεκεμβρίου 1929. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 40, Αθήνα 5 Φεβρουαρίου 1930. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 39, Αθήνα 5 Φεβρουαρίου 1930. Στην οργάνωση του υπουργείου περιλαμβανόταν, εκτός από όσα αφορούσαν την Πολεμική Αεροπορία, και η διεύθυνση Πολιτικής Αεροπορίας. Επίσημα Πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, ό.π., σσ. 412-424. Επίσημα Πρακτικά των συνεδριάσεων
Αεροπορική Επιθεώρηση 181
79
80
81
82
83
84
85
86 87
88 89
90
91
92
της Βουλής, ό.π., σ 422. Επίσημα Πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, ό.π., σ. 424. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 134, Αθήνα 12 Μαΐου 1930. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 340, Αθήνα 7 Οκτωβρίου 1930. ΦΕΚ, Νόμος 5121, Αριθ. Φύλλου 204, Αθήνα 15 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5122, Αριθ. Φύλλου 203, Αθήνα 15 Ιουλίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5123, Αριθ. Φύλλου 209, Αθήνα 16 Ιουλίου 1931. Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας (έκδ.), Η πορεία προς την ενιαία Πολεμική Αεροπορία, Παραγωγή ιπτάμενου προσωπικού 1912-1946, Αθήνα 2010, σ. 107. Στο ίδιο, σ. 110. Στο ίδιο, σ. 111. Παρόμοιο κριτήριο ισχύει και σήμερα στη Σχολή Ικάρων, ενώ στα επόμενα στάδια, και με την απόκτηση σχετικής εμπειρίας, το όριο αυτό γίνεται και μικρότερο. Για παράδειγμα, η πτήση solo σε μαχητικά αεροσκάφη εκτελείται στην έβδομη πτήση. Σαχαρίδης (2007), σ. 21. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 346, Αθήνα 5 Οκτωβρίου 1931. ΦΕΚ, Νόμος 5299, Αριθ. Φύλλου 7, Αθήνα 9 Ιανουαρίου 1932. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 54. Εμπρός, 9 Απριλίου 1930, σ.6. Την
93 94
95
96 97
98
περίοδο αυτή χρησιμοποιούνταν ακόμα δύο ξεχωριστοί χώροι ως αεροδρόμια, ένα για κάθε αεροπορία. Ακρόπολις, 29 Απριλίου 1930, σ. 7. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σσ. 109-110. Κατά τη περίοδο 1919-1922 σκοτώθηκαν 23 αεροπόροι, 15 σε πτήσεις συντήρησης και εκπαίδευσης στην Ελλάδα, ενώ μόνο οι 8 από αυτούς ήταν σε πτήσεις στο μέτωπο της Μικράς Ασίας. Ελληνική, 29 Απριλίου 1930, σ. 6. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλλου 53, Αθήνα 26 Φεβρουαρίου 1932. Για παράδειγμα, στο άρ. 1 καθοριζόταν ως ελάχιστο ύψος το 1,50μ. για όσους είχαν ηλικία μέχρι 18 ετών, ενώ για τους μεγαλύτερους σε ηλικία το 1,55μ. Επίσης, δεν γίνονταν δεκτοί όσοι έπασχαν από σειρά ασθενειών όπως η «πολυσαρκία, καχεξία, οπτική οξύτητα του ενός ή αμφοτέρων των οφθαλμών κατωτέρα των 0,7 μετά την δια καταλλήλων υέλων επανόρθωσιν της τυχόν υπαρχούσης διοπτρικής ανωμαλίας». Παρόμοιες αυστηρές προϋποθέσεις ισχύουν και σήμερα, που καθορίζονται στο Παράρτημα Β΄ του Προεδρικού Διατάγματος υπ’ αριθμ. 11 της 27 Ιανουαρίου 2014, δημοσιευμένο στο ΦΕΚ, Αριθ. Φύλλου 27, Αθήνα 27 Ιανουαρίου 2014. ΦΕΚ, Προεδρικό Διάταγμα, Αριθ. Φύλ-
182 Αεροπορική Επιθεώρηση
99
100 101
102
103 104 105 106 107
108 109
110
111
112 113
114 115
λου 3, Αθήνα 9 Ιανουαρίου 1933. ΦΕΚ, Νόμος 6248, Αριθ. Φύλλου 274, Αθήνα 25 Αυγούστου 1934. Κελαϊδής (1972), σ. 19. Τρεμόπουλος, ό.π., σ. 87. Τα αεροπλάνα σε σχηματισμό νύσσης πετούν σε σχηματισμό πυραμίδας. Μακεδονία, 14 Σεπτεμβρίου 1931, σ. 6. Τρεμόπουλος, ό.π., σ. 98. Καρταλαμάκης (1987), σσ. 101-104. Καρταμαλάκης, ό.π., σ. 108. Τρεμόπουλος, ό.π., σ. 98. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 65. Καρταμαλάκης, ό.π., σ. 48. Στο ίδιο, σσ. 48-50. Ο μαθητής του Καμπέρου στην ανεμολέσχη Αλέξανδρος Αυδής περιγράφει ότι κάπνιζε μανιωδώς από το πρωί μέχρι το βράδυ, έχοντας ολόκληρη κούτα με 88 τσιγάρα στην τσέπη του. Βλ. Αυδής (1972), σ. 162. Για την περίοδο της επιστροφής του Καμπέρου, βλ. Καρταμαλάκης, ό.π., σσ. 47-56. Καμπέρου (2014), σσ. 190-192 και Αυδής, ό.π., σ. 167. Ο Καμπέρος συνέχισε να πετάει στην ιδιωτική του ζωή ως εκπαιδευτής σε ανεμοπλάνα. Καμπέρος (1932). Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 67. Έθνος, 4 Αυγούστου 1934, σ. 4. Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπο-
116 117 118
119 120
121
122 123 124 125 126 127 128
129
130
131 132
ρίας (έκδ.), ό.π., σ. 113. Δαφνής, ό.π.,σσ. 722-726. Στο ίδιο, σσ. 726 και 746-749. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 72. Δαφνής, ό.π., σσ. 744-746. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 73. Καρταμαλάκης, ό.π., σ. 224. Το θωρηκτό «Αβέρωφ» είχε ναυπηγηθεί στο ιταλικό ναυπηγείο του Λιβόρνο το 1911 και το ένα τρίτο της αξίας του πλοίου είχε δωρίσει ο Γεώργιος Αβέρωφ, αδερφός του παππού τού επισμηναγού Αβέρωφ, βλ. Βερέμης και Κολιόπουλος, ό.π., σσ. 154-155. Στο ίδιο, σ. 225. Ακρόπολις, 3 Μαρτίου 1935. Ακρόπολις, 3 Μαρτίου 1935, σ. 4. Ακρόπολις, 4 Μαρτίου 1935. Βραδυνή, 4 Μαρτίου 1935. Ακρόπολις, 7 Μαρτίου 1935. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σσ. 74-80. Παρατίθεται στο Καρταμαλάκης, ό.π., σ. 217. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 73. Κολιόπουλος, ό.π., σ. 362. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος, Αριθ. Φύλλου 97, Αθήνα 20 Μαρτίου 1935. Ο νόμος επίσης προέβλεπε ότι τα κενά που θα προέκυπταν λόγω των αποστρατειών θα καλύπτονταν από ανθυπολοχαγούς προερχόμενους από
Αεροπορική Επιθεώρηση 183
133
134
135
136 137 138 139
140
141
142
143 144 145 146
147 148 149
την Σχολή Ευελπίδων και από υπαξιωματικούς. Βλ. αφηγήσεις του επισμηναγού Οικονόμου και πρώην Αρχηγού ΓΕΑ Μυτιληναίου στο Καρταμαλάκης, ό.π., σσ. 230-231. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 80. Οικονομάκος, ό.π., σσ. 93. Ο Οικονομάκος αργότερα ανέλαβε υπουργός Αεροπορίας (1937-1941). Στο ίδιο, σ. 94. Καρταμαλάκης, ό.π., σ. 251. Καρταμαλάκης, ό.π., σσ. 228-229. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος, Αριθ. Φύλλου 567, Αθήνα 19 Νοεμβρίου 1935. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 167, Αριθ. Φύλλου 424, Αθήνα 28 Σεπτεμβρίου 1936. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 214, Αριθ. Φύλλου 440, Αθήνα 6 Οκτωβρίου 1936. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 233, Αριθ. Φύλλου 448, Αθήνα 10 Οκτωβρίου 1936. Καρταμαλάκης, ό.π., σσ. 235-237. Παλούμπης, ό.π., σ. 248. Στο ίδιο, σ. 258. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σσ. 86-87. Στο ίδιο, σ. 93 Κελαϊδής, ό.π., σ. 21. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 93.
150 151
152
153 154 155
156 157
158 159
Κελαϊδής, ό.π., σ. 23. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας,τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 93. Εκτός από τα αεροπλάνα που παραλήφθηκαν, είχαν παραγγελθεί και άλλα 107, τα οποία δεν πρόλαβαν να παραληφθούν, αφού οι ευρωπαϊκές χώρες δεν επέτρεπαν την πώληση, λόγω της επικείμενης έκρηξης του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, βλ. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 98. Η Ελλάδα στη συνέχεια στράφηκε στις ΗΠΑ για την προμήθεια αεροσκαφών, αλλά λόγω πρωτοφανούς γραφειοκρατίας, τα αεροπλάνα παρελήφθησαν όταν ήταν πλέον αργά (Απρίλιος 1941), βλ. Κανακάρης (2010), σσ. 8-9. Στο ίδιο, σ. 101. Οικονομάκος, ό.π., σ. 176. ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 634, Αριθ. Φύλλου 153, Αθήνα 26 Απριλίου 1937. Οικονομάκος, σ. 177. Στο ίδιο, σ. 178. Η επιτροπή αργότερα κατηγορήθηκε για κατάχρηση των χρημάτων. Συστάθηκε ειδική ανακριτική επιτροπή, η οποία απάλλαξε από τις κατηγορίες όλους τους κατηγορούμενους, βλ. Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, τόμ. Γ΄, ό.π., σ. 102. Τρεμόπουλος, ό.π., σ. 110. Ενδεικτικά αναφέρονται οι προσφορές των Ταμείων Συντάξεων Αυτοκινη-
184 Αεροπορική Επιθεώρηση
160
τιστών (ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 570, Αριθ. Φύλλου 117, Αθήνα 1 Απριλίου 1937) και του Ταμείου Συντάξεων Προσωπικού Σιδηροδρόμων Αθηνών – Πειραιώς και Πελοποννήσου (ΦΕΚ, Αναγκαστικός Νόμος 669, Αριθ. Φύλλου 167, Αθήνα 7 Μαΐου 1937). Οι ομογενείς από την Αίγυπτο φάνηκαν οι πιο γενναιόδωροι, η οικογένεια Κότσικα πρόσφερε 10.000 λίρες Αιγύπτου, ο Γ. Κασίμης 10.000 λίρες, ενώ οι Ι. Σαρπάκης και Γ. Κουταρέλης αγόρασαν ο πρώτος δύο αεροπλάνα Gladiator (κόστους περίπου 15.000 λιρών) και ο δεύτερος δύο Avia, που τα προσέφεραν στην ελληνική αεροπορία, βλ. Οικονομάκος, σσ. 177-178.
Όροι συνεργασίας Η Αεροπορική Επιθεώρηση δέχεται εργασίες (μελέτες, άρθρα, πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό) πρωτότυπες, μεταφράσεις ή διασκευές πάνω σε θέματα: -Η ιδέα της πτήσης -Ιστορία της Ελληνικής Αεροπορίας -Αεροπορικές μάχες και Επιχειρήσεις -Η εξέλιξη του αεροπορικού όπλου -Γενικά αεροπορικά θέματα -Θέματα γενικού ενδιαφέροντος και μόρφωσης: Εθνικοί σκοποί - πολιτική και στρατηγική Διεθνείς οργανισμοί και συμμαχίες Διεθνές αεροπορικό δίκαιο Στρατηγικές εξελίξεις Θέματα οικονομίας, πολιτισμού και τέχνης Διάφορα επιστημονικά θέματα -Επίκαιρα θέματα επιχειρησιακής - διοικητικής φύσης της Πολεμικής Αεροπορίας Ο συγγραφέας είναι υπεύθυνος για τα περιεχόμενα της εργασίας του τόσο για την ακρίβεια των καταχωρημένων σ΄αυτή γεγονότων ή απόψεων όσο και για την εγκυρότητα και τα δικαιώματα των χρησιμοποιουμένων πηγών. Οι διατυπούμενες στις εργασίες θέσεις ή απόψεις απηχούν τις προσωπικές θέσεις ή απόψεις του συγγραφέα και μόνο. Οι προς δημοσίευση εργασίες που αποστέλλονται πρέπει να είναι δακτυλογραφημένες, είτε ευανάγνωστα χειρόγραφες, είτε σε ηλεκτρονική μορφή και να συνοδεύονται, αν απαιτείται, από πρωτότυπες φωτογραφίες, σχέδια, διαγράμματα, σκίτσα, κλπ. Όλα τα δημοσιευμένα θέματα επιλέγονται από ειδική επιτροπή. Ο υπεύθυνος της έκδοσης διατηρεί το δικαίωμα να επιφέρει κάθε αλλαγή που κρίνει αναγκαία για την καλύτερη παρουσίαση της ύλης, χωρίς βέβαια να αλλοιώνεται η έννοια του θέματος. Οι εργασίες που δεν δημοσιεύονται δεν επιστρέφονται στο συγγραφέα. Συγγραφικές αμοιβές υπόκεινται στο Αρ. Πρωτ. 2/76198/0022/ΚΥΑ (ΦΕΚ 208/τΒ’/1102-2008). Οι δικαιούχοι συγγραφικών αμοιβών, αμέσως μετά την έκδοση του αντιστοίχου τεύχους, μπορούν να επικοινωνούν με την Διεύθυνση Οικονομικών Υπηρεσιών της ΔΑΕ (τηλέφωνο: 210 8191261) η οποία εδρεύει στην αεροπορική βάση Δεκέλειας.