Demeter Magazine | Bijlage KvdA 1-2020 by Krant van de Aarde

MAGAZINE DEMETERMAGAZINE.NL

Jaargang nr. 5 / februari 2020

Warmonderhof: ‘vrijeschool mbo’ voor boeren van de toekomst

Vrijeschool

scholieren in de Biodynamische onderwijstuin

Werken aan een

radicaal nieuwe landbouw op het BD/Demeter congres

Barstensvol leven

Demeter is het kwaliteitskeurmerk voor biodynamische landbouw en voeding

Langzaam maar zeker worden we ons ervan bewust dat ons op groei gestoelde economie tegelijk de natuurlijke bronnen van ons bestaan onherstelbaar aantast. Er is een hele andere definitie van groei nodig, meer gericht op persoonlijke groei en kwaliteit van leven, in verbinding met de natuur en voedsel dat wordt verbouwd met behoud van bodemvruchtbaarheid en biodiversiteit. Toekomstbestendig. â&#x20AC;&#x2DC;You will growâ&#x20AC;&#x2122; is het motto van de internationale Demeter campagne. Met de keuze voor Demeter producten ondersteun je je persoonlijke groei en vitaliteit; de groei van een daadwerkelijk duurzame landbouw en van een beweging van boeren en burgers die zorg willen dragen voor onze toekomst.

Voorwoord

COLOFON Demeter Magazine is een uitgave van Aarde Media Exploitatie in samenwerking met Stichting Demeter. Stichting Demeter Diederichaan 25d 3971 PA Driebergen Telefoon: 0343-522355 Email: info@stichtingdemeter.nl www.stichtingdemeter.nl Redactie: Bert van Ruitenbeek (hoofdredacteur) Vormgeving: Celina Koekenbier | Insight-design, Putri Reeb Contact redactie: bert@stichtingdemeter.nl Advertenties en andere samenwerking: albert.poutsma@krantvandeaarde.nl Stichting Demeter Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het Demeter keurmerk. Vanuit normen en richtlijnen die door Demeter Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren. Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk. Online: Bezoek ook onze Facebook pagina www.facebook.com/DemeterNederland of onze website: www.stichtingdemeter.nl Overige organisaties voor biodynamische landbouw en voeding: BD-Vereniging De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten, studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies en het ledenblad Dynamisch Perspectief. www.bdvereniging.nl Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met geld uit schenkingen en obligaties verwerft deze stichting landbouwgrond en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders. www.bdgrondbeheer.nl Warmonderhof Warmonderhof is een opleidingscollectief voor biodynamische landbouw, gevormd door Aeres MBO Dronten Warmonderhof en Stichting Warmonderhof. Deze partnerorganisaties bieden samen een BD-landbouwopleiding aan in de vorm van wonen, werken, leren. Er is een opleiding voor jongeren en een opleiding voor volwassenen. Kraaybeekerhof Stichting Kraaybeekerhof is een opleidingen cursuscentrum dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid. Dit doet zij door het aanbieden van opleidingen en cursussen bij Kraaybeekerhof Academie. Tuinen van Kraaybeekerhof bieden zelfoogstabonnementen aan en betrekken de lokale community bij voedselproductie met respect voor de omgeving. Stichting Kraaybeekerhof met Academie en tuinen is gevestigd op Landgoed Kraaybeekerhof. UITGEVERIJ: Aarde Media Exploitatie | Demeter Magazine Uitgever: Albert Poutsma Content partner: Stichting Demeter Opmaak: Celina Koekenbier en Putri Reeb Distributie partner: Udea BV en Coöperatie Odin Contact: Albert Poutsma Email: albert.poutsma@krantvandeaarde.nl Telefoon: 06-53332980

Demeter Magazine is gratis verkrijgbaar op meer dan 500 plaatsen: reform winkels, natuurvoeding speciaalzaken, groente en fruit winkels, drogisterijen en biologische supermarkten in heel Nederland tijdens de zaai dagen en op de bio beurs en andere evenementen. Oplage 20.000

WWW.DEMETERMAGAZINE.NL WWW.STICHTINGDEMETER.NL - WWW.FACEBOOK.COM/STICHTINGDEMETER

De kopgroep zorgt voor snelheid in het peloton Soms lijkt het alsof beleidsontwikkelaars vooral met de bezemwagen bezig zijn als het gaat om verduurzaming van onze samenleving. We mogen vooral niemand achterlaten of tegen het hoofd stoten. ‘Draagvlak’ is het nieuwe toverwoord om voorlopig niets te hoeven doen. Maar zo werkt het niet. Wanneer gaat een peloton harder fietsen? Juist als er een kopgroep is ontsnapt. En nu we misschien wel met de belangrijkste wedstrijd in onze geschiedenis bezig zijn, namelijk de strijd tegen de verdere opwarming van onze aarde en het verlies aan biodiversiteit, hebben we koplopers nodig met lef. In de film The Biggest Little Farm, die afgelopen zomer uitkwam in de Nederlandse bioscopen, is te zien wat biodynamische koplopers teweeg kunnen brengen. Een dor en uitgewoond landgoed werd in zeven jaar tot grote bloei gebracht door volledige inzet op biodiversiteit en bodemvruchtbaarheid. Een teken van hoop in een wereld vol alarmerende signalen. Veel kleiner merk ik het in onze kleine eigen achtertuin. Sinds we nog wat tegels hebben gelicht en de tuin zo vol mogelijk hebben gezaaid en gezet met bloeiende planten, zoemt en vliegt er de hele dag van alles rond. We kunnen nog veel meer bereiken als we ruim baan geven aan de koplopers die het leven koesteren en inzetten op het versterken van onze biodiversiteit. Daarom vindt u in dit magazine naast inspirerende reportages over biodynamisch werkende boeren ook een vergelijkend overzicht tussen de regels voor biologisch en de aanvullende normen voor biodynamisch/Demeter. Niet omdat biologisch niet zou deugen, integendeel, het is een enorme vooruitgang ten opzichte van een door kunstmest en chemie gedreven landbouw. Maar we kunnen nog verder en beter. Dat moet onze inzet zijn. Biodynamische boeren zijn vaak voortrekkers – koplopers – en daarover leest u in deze krant. En nog beter: u kunt straks in de winkel uw keuze mede hierdoor laten bepalen. Want we kunnen elke dag richting geven aan onze samenleving via ons gedrag en onze aankopen Steun de koplopers, dan komt het peloton ook op stoom. En misschien kunt u zelf ook nog wat bloemrijks zaaien of planten in tuin of balkon.

Bert van Ruitenbeek, directeur Stichting Demeter

Inhoudsopgave

INHOUD Werken aan radicaal nieuwe landbouw Demeter congres

Landbouw als bron voor geluk

Waromonderhof: toekomst als biodynamische boer

Kraaybeekerhof Academie Gastvrij landschap voor vogels

14 15

Bio is mooi, Demeter gaat verder

Grote familie pompoen diner

Scholieren in biodynamische onderwijstuin

Duurzame kringlooplandbouw in 2040

Feiten en cijfers

Van uw biologische speciaalzaak

Inhoudsopgave

Waar is Demeter te koop?

Demeter producten zijn te koop via biologische speciaalzaken, boerenmarkten, boerderijwinkels, groentepakketten en biologische bezorgdiensten.

Biologische speciaalzaken

In Nederland zijn ruim 400 biologische speciaalzaken. Een deel van hun assortiment is biodynamisch. Veel winkels zijn aangesloten bij een landelijke keten, zoals Ekoplaza of Odin, maar er zijn ook veel zelfstandige winkels.

Waar zijn die winkels te vinden?

Kijk op ekoplaza.nl/vestigingen voor de Ekoplaza’s en een deel van de Natuurwinkels, zelfstandige winkels en boerderijwinkels; kijk op odin.nl/overodin/winkels voor de Odin winkels; kijk op nieuweband.nl/verkooppunten voor Odin-winkels en een deel van de Natuurwinkels, zelfstandige winkels en boerderijwinkels.

Boerenmarkten

Er zijn bijna 40 biologische boerenmarkten in Nederland. Een deel van de kramen op deze markten is van biodynamische boeren. Een overzicht van boerenmarkten staat op bewustbiologisch.nl

Het Demeter keurmerk werd in een onafhankelijk onderzoek van Milieu Centraal verkozen tot Topkeurmerk vanwege onderscheidende normen en onafhankelijke inspecties

Boerderijwinkels, huisverkoop, groentepakketten

Op de kaart achterin dit Demeter Magazine kunt u zien waar de 148 biodynamische boerderijen zich bevinden in Nederland en Vlaanderen. Bijna de helft hiervan heeft een boerderijwinkel, huisverkoop en of groenteabonnementen. U vindt ze door op stichtingdemeter.nl/locaties de trefwoorden ‘boerderijwinkel’, ‘huisverkoop’ en ‘groenteen fruitabonnementen’ in te voeren.

Bezorgdiensten

Er zijn diverse biologische bezorgdiensten, sommige zijn landelijk, andere regionaal. Een deel van hun assortiment is biodynamisch. Enkele webwinkels zijn: Odinbezorgdienst, Hofweb, Ekoplaza Biologisch Thuisbezorgd, Bioaanhuis (Zuid-Holland), Bioweb Gezond Gemak (Friesland), De Grote Verleiding (Zeeland, West-Brabant), Ekonoom (Groningen en Drenthe)

Reportage

Werken aan een radicaal nieuwe landbouw op het BD/Demeter congres

Boer Sil: ‘Als ik nog klompen droeg, zouden ze breken’

“Ze hebben het over stikstof, maar het hele landbouwsysteem is failliet. Vertel gewoon de waarheid!”, aldus Ronald van Marlen. “Het enige alternatief is het energieverbruik met minimaal 90% te verminderen”, stelt Meino Smit. De urgentie van een radicale systeemwijziging stond voorop bij de sprekers op het BD/Demeter congres donderdag 13 december. Maar als je als jonge boer alles doet wat de samenleving verlangt, krijg je vanuit de overheid geen steun. Boer Sil: “Als ik nog klompen droeg, zouden ze breken.” Tekst: Ellen Winkel, Foto’s: Michiel Wijnbergh

Het thema ‘Inclusieve landbouw als bron voor geluk en welzijn’ trok 250 bezoekers naar de Mauritskazerne in Ede. Het jaarlijkse congres van Stichting Demeter, BD-Vereniging en Landbouwsectie van de Antroposofische Vereniging had dit jaar een breder draagvlak met medeorganisatoren Toekomstboeren, Boerengroep en Bewust Bodemgebruik.

Klimaatneutraal bestaat niet Het verhaal van akkerbouwer en onderzoeker Meino Smit is om moedeloos van te worden en tegelijkertijd biedt het hoop. In zijn promotieonderzoek aan de Wageningen Universiteit concludeert hij dat het dramatisch is gesteld met de duurzaamheid van de landbouw. Hoopvol is dat er volgens zijn berekeningen een duurzaam scenario voor kringlooplandbouw mogelijk is in 2040: Nederland kan voldoende voedsel verbouwen om de eigen bevolking te voeden, de biodiversiteit en veerkracht van de landbouw nemen toe en meer mensen vinden in de landbouw een zinvolle dagtaak. Naast energie, land en arbeid die direct in de landbouw worden gebruikt, berekende Meino het indirecte gebruik. Dus keek hij niet alleen naar de diesel voor de trekker, naar ook naar

de energie en grondstoffen die nodig zijn om kunstmest, trekkers of elektronica te maken en de gebouwen, wegen en vrachtwagens die daarvoor nodig zijn. Van het totale energiegebruik (direct en indirect) in de landbouw gaat tien procent naar het bouwen van stallen, schuren en andere gebouwen. In vergelijking met 1950 is het gebruik van deze indirecte energie zo sterk gestegen, dat de landbouw nu meer indirecte dan directe energie gebruikt. “Het probleem is dat het indirecte energiegebruik niet in de statistieken wordt meegenomen. Daardoor worden verkeerde calculaties gemaakt en dus verkeerde beslissingen genomen. Een maatregel lijkt energieneutraal, maar misschien neemt het indirecte energiegebruik daardoor juist toe. Gister werd de Europese Green deal gepresenteerd. De EU wil in 2050 klimaatneutraal zijn, maar klimaatneutraal bestaat niet.”

Metalen raken op Vaak wordt vergeten dat iedere keten met mijnbouw begint. Voor elektronica, dat tegenwoordig overal in zit, zijn zeldzame aardmetalen nodig en die raken op. De ertsgehaltes in de mijnen dalen, dus er moet steeds meer aarde vergraven worden en er zijn

steeds meer chemicaliën nodig om ze te winnen. Er is steeds meer energie nodig om energie te winnen. Deze processen versterken elkaar, dus er komt een eind aan het winnen van fossiele energie en niet hernieuwbare grondstoffen. “Het enige alternatief is om het energiegebruik met minimaal 90% te verminderen.” Het verhaal dat de landbouw steeds efficiënter wordt? Dat klopt niet, toont Meino aan. In vergelijking met 1950 zijn, omgerekend in energie, de opbrengsten per hectare weliswaar met twaalf procent gestegen, maar de input per hectare steeg met 619%. De input is zes keer zo hoog als de output. “De doelstellingen die aan de Klimaattafel zijn afgesproken ten aanzien van de landbouw zijn totaal irreëel: de opgelegde emissiereductie van broeikasgassen is maar 10% van de benodigde reductie”. Het mineralengehalte in de voeding die deze energie slurpende landbouw oplevert neemt sinds 1940 fors af. Ook het aantal boerderijen neemt af en de inkomens van boeren vertonen een dalende lijn.

Landbouw in 2040 Om tot een duurzame en gezonde kringlooplandbouw te komen in 2040 moet er een eind komen aan de grootschalige import

Reportage

XXX en export. “Als je dat door een energiebril bekijkt is dat heel vreemd.” In Nederland kan voldoende voedsel voor de eigen bevolking worden geproduceerd, blijkt uit zijn berekeningen. Door verweving van landbouw en natuur ontstaat meer biodiversiteit. Er is geen ruimte meer voor verwarmde kassen en intensieve veehouderij. Alle organische reststromen komen terug op het land. “Nu wordt elke dag een grote hoeveelheid grondstoffen verbrand in de vorm van afvalwaterzuiveringsslib. Dat zou nog vandaag verboden moeten worden.” Er moet een omgekeerde beweging op gang komen: kapitaal vervangen door arbeid. Het heeft geen zin om aan deeloplossingen te werken. Een totaalaanpak levert een landbouw op die écht duurzaam is en bovendien kleinschaliger, socialer en efficiënter. Wat vindt het Ministerie van LNV van dit verhaal? Helaas is minister Schouten niet aanwezig, maar op verzoek van dagvoorzitter Bert van Ruitenbeek reageert beleidscoördinator van LNV Tim Verhoef vanuit de zaal. “Ik vind het een indrukwekkend verhaal. Het ondersteunt de koerswijziging die we hebben ingezet, waarbij we niet meer inzetten op productieverhoging en kostenverlaging, maar op kringlooplandbouw. Het beeld dat Meino schetst voor 2040 hebben we nodig om tot veranderingen te kunnen komen.” Kan Tim een presentatie door Meino organiseren voor de top van het Ministerie?

Meino Smit

Dat belooft hij.

Het systeem is stuk Beoogd spreker Ewald van Engelen lag ziek op bed. Biologisch handelaar en ervaren spreker Ronald van Marlen verving hem en verrichtte een huzarenstukje door op basis van de PowerPointpresentatie van Ewald een verhaal te improviseren. Met veel humor bracht hij de onheilsboodschap dat we in een gewelddadig systeem leven en onze eigen leefstijl opblazen, onder meer door de exploderende CO2-uitstoot. “We misdragen ons op een schaamteloze manier. Sinds de ondertekening in Parijs stoten we vier procent meer CO2 uit. Het zeewater stijgt en we hebben geen plan.” Er komt een gigantische klimaatmigratie op gang. De armste mensen krijgen de hardste klappen van de klimaatverandering te verduren. “Het verschil tussen twee en vier graden temperatuurstijging is het einde van de mensheid.” Biologische landbouw is deel van de oplossing. “Dan wordt er altijd gezegd dat bio de wereld niet kan voeden. Maar gelukkig is er sinds 2017 het rapport van de General Assembly van de Verenigde Naties dat vernietigend oordeelt over de huidige landbouw. Ze bevestigen dat honger in de wereld geen volumevraagstuk is, maar een verdelingsvraagstuk.” Het zou logisch zijn als het

beleid zich volop zou inzetten op de biologische landbouw omdat die zich al tientallen jaren bewezen heeft. “Maar ze willen agro-ecologische landbouw, kringlooplandbouw, regeneratieve landbouw, herstellende landbouw. Waarom een nieuwe term? Omdat de biologische landbouw een bedreiging vormt voor het systeem.” Ronald was dan ook blij verrast dat de term ‘biologisch’ opdook in de net gepresenteerde Green Deal van de EU. Groei van de biologische landbouw staat zowaar als doel vermeld.“De grote geldstromen gaan naar een volkomen stuk systeem, terwijl het geld naar andere initiatieven moet gaan. Ze hebben het over stikstof, maar het hele landbouwsysteem is failliet. Vertel gewoon de waarheid! En daar is moed voor nodig.” Biodynamisch tuinder Wouter Kamphuis reageert vanuit de zaal: “De conclusie is dat je van de overheid niets kunt verwachten. En banken zuigen de landbouw leeg. Wat nodig is zijn nieuwe, familieachtige samenwerkingsverbanden die zich inzetten voor het systematisch schuldenvrij maken van landbouwgronden, waarmee je banken en fiscus kunt omzeilen. Dit is het moment om hieraan te werken.”

Eerlijk loon Wat betekenen deze verhalen voor de praktijk? Drie jonge boeren vertellen over hun dromen en

Reportage

hun struikelblokken. Elske Hageraats werkt bij De Ommuurde Tuin in Renkum. Op één hectare telen ze 400 verschillende variëteiten van groenten, kruiden en fruit. Samen met Wageningen Universiteit doet ze een project over hoe boeren een eerlijk loon kunnen krijgen. “Veel jonge mensen willen boer worden. Maar een hectare land kost 80.000 euro. Om dat met groente terug te verdienen is een probleem.” In een experiment wil ze de prijs van voedsel niet aan geld verbinden, maar aan arbeid. Ze heeft berekend dat de groentepakketten die ze leveren ongeveer een uur werk kosten. “De vraag aan de klant is dan: welk uurloon wil je ons geven? Mensen kunnen dan een eerlijke prijs betalen en ook naar draagkracht. Als Louise Fresco bij ons een pakketje zou kopen, kan ze meer betalen dan een bijstandsmoeder.” Zelf verdient ze nu de helft van het minimuminkomen. Naast de 85 pakketten die ze per week leveren, leveren ze ook veel andere waarden, zoals mooie natuur en zorg voor mensen met een burn-out. “Daar krijgen we geen enkele subsidie voor.”Lizelore Vos heeft sinds zes jaar het akkerbouwbedrijf van haar ouders overgenomen

in Kraggenburg en teelt op 90 hectare. Elk jaar probeert ze iets nieuws. “Dit jaar deed ik mee met een project om verse soja te telen. Dat ging goed, ik zie daar toekomst in.” Ook is ze samen met Wageningen Universiteit op zoek naar een toekomstbestendig systeem. “Ik wil geen voedselbos, want ik wil het met akkerbouw combineren. Ik wil bomenrijen die de akkers dooraderen.” Wat vindt ze van het verhaal van de sprekers? “Best pijnlijk, maar ik zie niet hoe ik het anders moet doen. Ik ben altijd heel trots op ons zelfrijdend wiedbed op zonnepanelen. Kan ik daar nu niet meer trots op zijn?”, vraagt ze zich af, doelend op de energie en grondstoffen die nodig waren om het apparaat te maken. “En wat betreft de tweede spreker: wij zitten drie meter onder de zeespiegel.”

Paarden hebben geen lichten Sil Oostendorp heeft vanuit het niets een bedrijf van 15 hectare opgebouwd in Dwingeloo met groente, granen en grasland. Het overgrote deel van het werk doet hij met paardentractie. “Wat is doe is geboren uit passie. Wij kunnen daar

normaal van leven. Ik sprak een boer van 79 die ooit van paarden naar trekker was overgestapt en hij zij ook: qua verdienen maakt het niet uit. Met een trekker heb je meer omzet, maar ook meer kosten.” Werken met paarden gaat niet sneller dan het gaat. “Als je met de trekker werkt, ga je soms ’s avonds door om het af te maken voor de regen, maar met paarden kan dat niet. Daar zitten geen lichten op.” Zijn klanten op de boerenmarkt in Frederiksoord zijn heel enthousiast. Voor hen is beleving heel belangrijk. Regelmatig nodigt hij hen uit voor een open dag. Maar van de overheid krijgt hij geen steun. “Boeren krijgen veel subsidies, maar de grote jongens krijgen het meest en kleintjes zoals ik bijna niets.” Iemand van de provincie legde uit dat Sil niet voor POP3-subsidie (gericht op verduurzamen en vernieuwen van het platteland) in aanmerking kwam. “Nee, jij past niet in het plaatje, zeiden ze. Ik kreeg te horen dat de overheadkosten voor het geven van subsidies te hoog zijn om mij subsidie te geven. Ik draag geen klompen meer, maar als ik ze droeg, zouden ze breken.”

Reportage

Dagvoorzitter Bert van Ruitenbeek gaf een voorproefje van de internationale Demeter campagne ‘You will grow’

Sil Oostendorp

“De doelstellingen die aan de Klimaattafel zijn afgesproken ten aanzien van de landbouw zijn totaal irreëel: de opgelegde emissiereductie van broeikasgassen is maar 10% van de benodigde reductie”

D10

Voedselbos

Landbouw als bron voor geluk en welzijn Voedselbos: een optie voor blije boeren

Zijn voedselbossen in staat uitgeputte akkers te reanimeren? Ja júist, stellen de koplopers van de Stichting Voedselbosbouw. Met een uitgekiende samenstelling van gewassen geef je ruim baan aan stikstofvangers, voedzame vruchten, noten en zaden. Goed voor mens en milieu. De aarde zal weer vruchtbaar zijn. Tekst: Geraldina Metselaar | bron: voedselbosbouw.org | foto’s: Fransjan de Waard Voedselbossen worden niet voor niets herstellende landbouw genoemd… Fransjan de Waard van de Stichting Voedselbosbouw leidt samen met Renée Zijlstra tijdens de BD/Demeter conferentie eind vorig jaar, de werkgroep Voedselbos: een optie voor boeren? De Waard is koploper en ongegeneerd aanjager van de agrarische nieuwkomer voedselbossen. Wanneer De Waard een afbeelding projecteert van de bosanemoon, klinkt er gefluister onder de toehoorders. “Ja, dit plantje groeit alleen op gezonde grond”, bevestigt De Waard. Centraal stond de vraag of voedselbossen een reële optie zijn voor boeren en hoe je er een eerlijk inkomen uit kunt halen? Als het aan de Stichting Voedselbosbouw ligt, gooien flink wat agrariërs vandaag nog de ploeg om. In de grote zaal van de Mauritskazerne bij station Ede-Wageningen heeft zich een gemêleerd gezelschap verzameld in de grote zaal. Onder hen bevinden zich akkerbouwers, grootgrondbezitters en geïnteresseerden, waaronder vrijeschoolleraar Martin Stoop. Met de pensioengerechtigde leeftijd in het vooruitzicht verkent hij de mogelijkheden om te wonen in een voedselbos. Naast zijn

vrijeschoollerarenopleiding, deed hij ooit de Warmonderhof. “Het werken in de natuur heeft mij als leraar indertijd goed gedaan! Ik heb nooit een burnout gehad.”

in een bos met meerjarigen zoals de aardpeer of asperge. Die halen, zoals ze dat al miljoenen jaren doen, alles wat ze nodig hebben uit de lucht en worden steeds rijker.”

Miljoenen

Voorbeelden

De Stichting Voedselbosbouw richt vooralsnog de pijlen op boeren, landgoedeigenaren en gemeenten, niet op particuliere initiatieven. “Met de aanleg van een voedselbos op agrarische grond is op termijn echt duurzame winst te boeken”, verzekert De Waard. Circa dertig partijen, waaronder overheden, beleidsmakers en faciliterende partijen, ondertekenden dan ook de Green Deal Voedselbossen. “Daarin is afgesproken dat we samen optrekken om het aantal voedselbossen flink te vergroten”, meldt Renée Zijlstra. “Een voedselbos is als gevolg van de Green Deal Voedselbossen bovendien officieel een vorm van landbouw.” Vanuit de betrokken partijen mag dan ook best wat ambitieuzer worden meegewerkt, vindt De Waard. “Vooralsnog wordt alles vergeleken met een akker. Daar moet alsmaar wat ín, anders komt er ook niets uit. Dat is anders

Het huidige fenomeen voedselbos vindt zijn oorsprong in de permacultuur, waar een uitgebalanceerde mix van gewassen elkaar helpt groeien en bloeien. Een plek waar je het jaar rond vruchten kunt oogsten, zoals kiwibessen en kweeperen, kastanjes, zaden, paddenstoelen en bladgroente. Een voedselbos bedruipt zichzelf als het goed functioneert. Het zijn met andere woorden geen appel- en perenboomgaard of een moestuin, die onderhoud vergen. Momenteel wordt officieel op ongeveer negentien plekken in ons land hard gewerkt aan voedselbossen. Daarnaast zijn er allerlei initiatieven. Of die daadwerkelijk uitgroeien tot voedselbossen zal de tijd leren, meent De Waard. “Waren we maar tien jaar eerder gestart, dan had ik nu meer voorbeelden. Voedselbossen zijn werkelijk in staat die uitgeputte akkers te reanimeren. De els

Voedselbos

D11

bijvoorbeeld gedijt onder ruwe omstandigheden en is een stikstofvanger.”

Aanbod voor agrariërs Gaandeweg ontwikkelde De Waard een format op twintig hectare voedselbos in Schijndel. Met ongeveer dertien soorten bomen en planten in minimaal vier zogenoemde vegetatielagen, zijn de prognoses veelbelovend: een hectare voedselbos kan drieduizend euro opbrengen. Voedselbossen brengen bovendien biodiversiteit terug in het landschap. Van hoge kruinbomen, de motor van een voedselbos, tot struikgewas, eetbare varens en schimmels. Ook hoeft er geen extra energie in. Vanuit de Stichting Voedselbosbouw ligt er een aanbod voor boeren met meer dan vijf hectare land. “Dat hoeft niet eens het beste stuk van je grond te zijn. Het komt goed!”, aldus De Waard. Agrariërs kunnen onder meer rekenen op een kosteloos ontwerp en begeleiding. Daarnaast wordt meegedacht over afzetmogelijkheden. Denk aan restaurants op zoek naar bijzondere groente. De Waard: “De akeba bijvoorbeeld met z’n zoete vanillesmaak, kun je zo uitlepelen. Of de Japanse gember die net iets milder van smaak is, dan de gember die wij kennen.” Eigentijdse voedselbossen, in combinatie met tiny houses, kunnen zich bij uitstek ontwikkelen tot multifunctionele locaties. De productie van voedsel laat zich goed combineren met educatie en recreatie. Plekken waar mens en natuur zich kunnen verzoenen. Wie nu begint met de aanleg van een voedselbos, moet rekenen op een fikse overgangsperiode. De eerste zes jaar levert een voedselbos nog niets op. Er is dan ook een omschakelfonds. “We hebben al veel reacties van boeren”, besluit De Waard. “Of ze allemaal in aanmerking komen voor een voedselbos of ingaan op ons aanbod? Ik hoop het.” En vrijeschoolleraar Martin Stoop? “Ik ga voorlopig door met lesgeven, ondertussen zoek ik verder. Het was een leerzame dag.”

Wie is wie Fransjan de Waard is bestuurslid van de Stichting Voedselbosbouw Nederland. Hij nam het concept van productieve polyculturen mee vanuit de tropische bosbouw, schreef erover en zette zo de Nederlandse voedselbossen mede op de kaart. Renée Zijlstra is coördinator Green Deal Voedselbossen in opdracht van het ministerie van LNV. Heeft u vragen over de green deal Voedselbossen of zou u als partner van de green deal willen meedenken en/of -doen? Neem dan contact op met de coördinatoren van de green deal: Renée Zijlstra, Erik Verhallen en Klarien Klingen via info@greendealvoedselbossen.nl. greendealvoedselbossen.nl

Wat is een voedselbos? Een voedselbos is een door mensen ontworpen productief ecosysteem naar het voorbeeld van een natuurlijk bos, met een hoge diversiteit aan meerjarige en/of houtige soorten, waarvan delen zoals vruchten, zaden, bladeren stengels voor de mens als voedsel dienen. Definitie: Green Deal Voedselbossen

D12

Warmonderhof

Proeven aan een toekomst De gemiddelde student van biodynamische landbouwopleiding Warmonderhof heeft de wens, iets te betekenen voor een betere wereld. De school, Aeres MBO Dronten Warmonderhof, staat midden tussen de landerijen van Stichting Warmonderhof: een groot gemengd bedrijf met vee, tuinbouw en akkerbouw. Op Warmonderhof studeren jongeren en volwassenen voor een toekomst als boer. Ze vertellen wat hen drijft. Wil je eens kijken op Warmonderhof? Wees welkom op één van de komende informatiedagen!

Tekst en foto’s: Aeres Warmonderhof - Louise van den Broek (foto’s), Kitty Peetoom en Christie Manintveld (teksten)

De deeltijdopleiding voor volwassenen (werken en leren) De BBL-opleiding van de school is ingericht als deeltijdopleiding voor volwassenen. In twee jaar tijd geven zij hun carrière een heel nieuw perspectief. Dit zijn de snelle schakelaars. Ze willen in een korte periode meer kennis opdoen over de biodynamische landbouw, zodat ze hun toekomstplan kunnen verwezenlijken. Ze stapelen hun opleiding op hun reeds bestaande werkervaring en zijn vaak al tijdens hun studie bezig met het opzetten van een eigen boerenbedrijf. De deeltijdstudenten komen gemiddeld één dag per week naar school en lopen twee dagen per week stage op een biologische of biodynamische boerderij naar eigen keuze.

Wouter Tijssen (48), deeltijdstudent:

“Warmonderhof heeft jarenlange ervaring met andersoortige voedselvoorziening” “Als kind droomde ik van een leven op de boerderij, met dieren, maar ik ben tandarts geworden. Op zoek naar een nieuwe richting dacht ik direct aan iets met planten. Niet de massaproductie in kassen vol met gif, maar op een bewuste en biologische manier bezig zijn. Ik speel met het idee van een tuinderij met kippen en een boomgaard, maar ik merk dat ik ook de veeteeltkant leuk vind, nu ik meer zicht heb op de biologisch-dynamische visie. Als iedereen dit zou weten, zouden veel mensen waarschijnlijk andere keuzes maken. Ik ben blij dat er op Warmonderhof jarenlange ervaring is met deze andere manier van voedselvoorziening. Aeres Warmonderhof is een mbo-opleiding, maar ik vind dat we behoorlijk diep op de stof ingaan. De docenten zijn experts met passie voor hun vak. Hun enthousiasme is aanstekelijk. Ik dacht dat het ‘boeren’ nooit voor me was weggelegd, omdat ik niet uit een boerenfamilie kom, maar ik ben hier echt op mijn plek. Ik weet nog niet wat de toekomst gaat brengen, maar ik ben gelukkiger dan ik in jaren ben geweest.”

Mieke Bous (50), deeltijdstudent:

“De antroposofische kant van de opleiding vind ik interessant” “Ik heb kunstgeschiedenis gestudeerd. Daarna heb ik verschillende soorten banen gehad. Op mijn laatste werkplek zat ik achter twee computerschermen aan mijn bureau en daar werd ik helemaal niet vrolijk van. De Warmonderhof is meer dan een opleiding. Het is een omslag in mijn leven. Het contact met mijn klasgenoten, de bijzondere sfeer hier, de inhoud van de lessen… Wij zijn allemaal al ouder. Iedereen kiest heel bewust en gaat ervoor vanuit passie en belangstelling. Als ik naar school moet, denk ik: yes, ik mag weer! De antroposofische kant van deze opleiding vind ik interessant. Het zet mij aan het denken. Welke invloed hebben de zon, de maan en de sterren? Hoe kun je werken met energie en met dingen die je niet ziet en niet meten kunt? Laatst deden we een proefje met tuinkers in de les ‘werken met aandacht’. Ieder van ons zaaide in twee delen. De ene kant zonder speciale aandacht, aan de andere kant kregen de

zaadjes veel liefde en een boodschap mee. Een week later bekeken we het resultaat en ja, het maakt echt verschil! Het is spannend om deze omslag te maken en tegelijkertijd merk ik dat ik veel meer rust in mezelf heb en dat ik er heel blij van word.”

Over Warmonderhof Warmonderhof is in Nederland hèt kennisinstituut voor bio(dynamische) landbouw en kringlooplandbouw. Het is een opleidingscollectief, gevormd door Aeres Warmonderhof en Stichting Warmonderhof. Behalve mbo-opleidingen (BOL/BBL) biedt Warmonderhof ook meerdaagse trainingen, themadagen en Avondklassen aan. De eerstvolgende informatiedagen worden gehouden op 1 februari, 12 maart, 16 april en 11 juni 2020. Aanmelden daarvoor is noodzakelijk. www.warmonderhof.nl

Warmonderhof

D13

als biodynamisch boer De voltijdopleiding: een vrijeschool mbo (wonen, werken, leren)

Maar liefst tachtig procent van de instromende voltijdstudenten van Warmonderhof heeft geen landbouwachtergrond, maar tachtig procent stroomt wel de landbouw in na het behalen van het diploma. Warmonderhof leidt dus echt nieuwe boeren op. Dat doet zij volgens het concept wonen, werken, leren: ’s morgens in de klas, ’s middags op het land. De school hanteert de pedagogiek en het jaarritme van het vrijeschoolonderwijs, reden waarom het ook wel een ‘vrijeschool mbo’ wordt genoemd. De school heet voluit Aeres MBO Dronten Warmonderhof en maakt deel uit van de Aeres-groep, een grote groene opleider in het land. Omdat Aeres Warmonderhof de enige staats-erkende biodynamische landbouwopleiding van Europa is, komen jongens en meiden uit heel Nederland, en het buitenland - naar Dronten toe. De school werkt nauw samen met Stichting Warmonderhof, die het werken op het gemengde bedrijf Warmonderhofstede en het wonen verzorgt.

David van den Berg (27), voltijdstudent:

Roel Bekebrede (21), was voltijdstudent, nu deeltijdstudent:

“Veel te leren buiten het klaslokaal. Je woont naast de “Er hangt hier een superleuke sfeer. Met veel verschillende boeren, je loopt er zo heen” soorten mensen en types” “Het bijzondere is de combinatie van praktijk en theorie. In de middag kun je uit je hoofd komen. Ik merk dat ik het fijn vind om met mijn handen te werken. Hier leg ik een goede basis van kennis en praktijkervaring. Als ik in de praktijk iets tegenkom, zoals een ziekte of een plaag, kan ik daar bij mijn theoriedocent alles over te weten komen. Andersom kan ik de theorie direct toepassen in de praktijk. Ik ben twee keer aan een hbo-studie begonnen. Beide keren ben ik na een jaar gestopt. Ik besloot een halfjaar op reis te gaan en werkte op een biologische boerderij. Zo werd mijn interesse in de landbouw aangewakkerd. Het wonen bij de school bevalt me goed. Je woont samen met mensen die dezelfde interesses hebben, daardoor ben je altijd met je beroep en je passie bezig. Gezien mijn vooropleiding zou ik een hboopleiding kunnen doen, maar ik heb totaal niet gevoel dat ik hier onder mijn niveau werk. Er is zo veel ruimte om meer te leren dan je standaard aangeboden krijgt. Het vak landbouw is zo breed. De oud-directeur van Stichting Warmonderhof verzorgt de bijen. Als ik klaar ben met mijn huiswerk ga ik wel eens bij hem kijken. Als je wilt kun je met hem meelopen. Zo leer je daar ook weer van alles over.”

“Het telen van gewassen, planten zien groeien en er zorg voor dragen, goed voedsel voor veel mensen produceren: dat spreekt me aan. De uitdaging is een optimale opbrengst te krijgen met een zo goed en gezond mogelijk product. Ik vind dit een mooi vak en ik wil het in stand houden. Ik zou het persoonlijk heel jammer vinden als alles

fabrieksmatig verbouwd en gemaakt zou worden. Daar ben ik absoluut geen voorstander van. Na de havo heb ik één jaar een opleiding voor gangbare veehouderij gedaan. Ik vond het heel leuk, maar ik kwam erachter dat ik de biologische landbouw in wilde. Toen ik hier begon, was ik niet bekend met antroposofie. Sommige dingen kan ik nog niet helemaal begrijpen of bevatten, misschien omdat ik wat nuchter de wereld in kijk. Maar de leraren zijn heel open. Je kunt eruit pikken wat je aanspreekt. Er hang hier een superleuke sfeer. Er zijn veel verschillende soorten mensen en types en toch heb je een verbinding met elkaar. Dat maakt het heel mooi.”

D14

Kraaybeekerhof

Kraaybeekerhof Academie:

Samen Natuurlijk verder groeien...! Verscholen achter de huizen van de bebouwde kom van Driebergen- Rijsenburg ligt Landgoed Kraaybeekerhof. Ruim 5 hectare groot, en met een geschiedenis van zeker 400 jaar land- en tuinbouw. In het landschap zijn voor de oplettende bezoeker hier nog steeds sporen van terug te vinden. Zo is er een ijskelder en een historische “tabletten” kas. Deze werd onlangs grotendeels gerenoveerd, en weer in gebruik genomen door de tuinders van vandaag. Tekst: Kraaybeekerhof

Trotse bewoner

Anders leven: natuurvoeding

In je eigen tuin en keuken

Het landgoed biedt ook al meer dan 40 jaar plek aan Kraaybeekerhof Academie. Midden tussen de Landgoed tuinen ligt het Academie lesgebouw. Tussen Academie en tuinen is dan ook een diepe verbondenheid. Op de tuinen wordt biodynamisch getuinierd. De term “kringlooplandbouw” zingt overal rond, en wordt gepresenteerd als oplossing tot duurzame landbouw. Een biodynamische tuinder weet zich onderdeel van de ecologie en werkt met dit gegeven al decennia lang.

Duurzame landbouw, zoals biodynamische landbouw, brengt duurzame, gezonde voeding voort. Wij noemen dit natuurvoeding. Natuurvoeding is in tegenstelling tot een groot deel van het supermarktassortiment weinig bewerkt, bevat een minimaal aantal ingrediënten, en komt uit jouw omgeving. Concreet: een brood van gist/desem, meel, water en een beetje zout. Doordat we de bereiding van ons voedsel hebben over gelaten aan de industrie, weten we eigenlijk helemaal niet meer hoe we gezond kunnen eten. In de opleiding tot Natuurvoedingskundige leer je dit, maar ook over hoe je hierover kunt vertellen. En: dat er individuele verschillen bestaan, want ieder mens is uniek.

Naast opleidingen biedt Kraaybeekerhof Academie een breed cursusprogramma aan rond diverse thema’s: moestuincursus, permacultuur, natuurvoeding, imkeren, kruiden enzovoort. Aanbod dat past in onze wens mensen te inspireren tot een ander leven. Of dat nu gaat over een kringloop in je eigen moestuin, duurzame natuurvoeding in jouw keukenkastje of respectvol kippen houden.

Leren van de landbouw Dat idee, onderdeel te zijn van een groter geheel, is ook de basis van Kraaybeekerhof Academie. Dat heet ook wel: holistische visie. En daarbij vinden we inspiratie in de antroposofie. Je onderdeel weten van de Aarde en in interactie te zijn met de Aarde en al haar bewoners is een wezenlijk andere houding, dan denken dat alles om de mens draait. Vanuit deze visie willen we mensen inspiratie bieden, zonder te doen alsof wij de wijsheid in pacht hebben.

In en met de natuur coachen Natuur in Begeleiding is een opleiding die verdieping biedt over coachen met en in de natuur. De natuur biedt op verschillende manieren inspiratie en mogelijkheden bij het begeleiden en coachen van mensen. Deze opleiding wordt gedaan door wandelcoaches, tuintherapeuten en begeleiders op zorgboerderijen.

Ervaren en praktijkgerichte docenten Hart van de Kraaybeekerhof Academie zijn de docenten. De docenten combineren dikwijls een eigen praktijk/ bedrijf met het docentschap. Juist omdat ze zo bevlogen zijn in hun vak, en hierover willen vertellen aan anderen. En ze spreken uit eigen ervaring!

Meer weten? Kom sfeer proeven tijdens een plantjesmarkt op het Landgoed. Kraaybeekerhof Academie is ook aanwezig. Zie www.kraaybeekerhof.nl of bezoek onze facebook pagina.

Zuiver Zuivel

D15

Een gastvrij boerenlandschap voor vogels De melk voor de Zuiver Zuivel producten is afkomstig van 25 Nederlandse biodynamische veehouders. Met het zo goed mogelijk sluiten van de kringloop, het stimuleren van biodiversiteit en meer integriteit voor dieren zijn ze koplopers in de ontwikkeling van een duurzame landbouw. In hun weilanden is de biodynamische aanpak herkenbaar aan een natuurrijk landschap en koeien met hoorns. In de winkel is biodynamische voeding herkenbaar aan het Demeter keurmerk. Tekst: Zuiver Zuivel

Alle biodynamische boeren en tuinders zijn verplicht om minimaal 10% van hun areaal in te zetten voor natuurontwikkeling. De boeren van Zuiver Zuivel werken daarin nauw samen met Vogelbescherming Nederland. Met extra maatregelen creëren ze een leefgebied waar boerenlandvogels kunnen nestelen, schuilen en overwinteren.

Wintervoer De Naoberhoeve in Echten is één van de 25 biodynamische melkveebedrijven van Zuiver Zuivel. Met de strenge criteria van de Vogelbescherming heeft melkveehouder Gerlof Pronk zijn boerenlandschap gastvrij gemaakt voor vogels. “We hebben bomen en hagen aangeplant,” vertelt hij. “Ook hebben we zonnebloemen ingezaaid en een kwart hectare van het rijpe graan oogsten we niet in de herfst maar laten we staan op het land. Die pitten en graankorrels zijn belangrijk wintervoer voor mussen, vinken en mezen.

Doordat wij de ze ‘s winters zaden aanbieden, eten de vogels in ruil daarvoor in de lente de muggenlarven en schadelijke insecten uit de gewassen. Als je vanuit economisch oogpunt kijkt, werken we op 10% van ons areaal niet efficiënt. Die natuur geeft ons echter iets waardevols terug: ecologische balans op de overige 90%.”

Eikenbomen Niet alleen Gerlof beleeft veel vreugde aan de biodiversiteit, ook zijn koeien profiteren ervan. “Op warme dagen liggen ze in de schaduw van eikenbomen,” vertelt hij, “en de biodiversiteit biedt hen een gevarieerde maaltijd. Als ze over het pad naar de stal lopen, nemen ze hapjes van de struiken. Ze eten zelfs van dennenbomen. Ik vind het fijn dat onze koeien die kans krijgen, want wie weet waar het goed voor is? Werken met de natuur maakt mij bewust hoe nauw alles wat leeft met elkaar samenhangt. Dat daagt mij uit om nog meer dingen te verzinnen.”

De nieu we verp akking van Zuiv er Zuive l

Kalfjes bij de koe

Op biodynamische bedrijven is er meer integriteit voor dieren. Zo behouden de koeien hun hoorns en bij een aantal melkveehouders blijven de kalfjes een aantal weken of zelfs maanden bij hun moeders lopen. Armando Kok in De Glind is één van de veehouders die zijn kalfjes laat opgroeien tussen de melkkoeien. Wil je daar meer over weten? Lees dan binnenkort zijn verhaal op de verpakking van Zuiver Zuivel halfvolle kwark. Vanaf het voorjaar worden alle verpakkingen van Zuiver Zuivel vernieuwd met kersverse verhalen van de boeren over de meerwaarden van biodynamische landbouw. www.zuiverzuivel.nl

D16

Demeter kwaliteit

Bio is mooi, Demeter gaat verder

Voor de biodynamische boer vormt de samenhang tussen bodem, plant, dier, mens, natuur, landschap en kosmos de basis. Alles wat leeft is deel van een groter, samenhangend geheel. Wat is nu het verschil tussen biologisch en biodynamisch?

Tekst: Ellen Winkel | Foto: Annelijn Steenbruggen

De biodynamische landbouw komt voort uit de antroposofie, ontwikkeld door Rudolf Steiner. In een serie lezingen over de landbouw in 1924 vertelde hij dat een holistische kijk op het leven uitgangspunt is voor een gezonde landbouw. Biologische landbouw komt voort uit de zorg voor natuur en milieu en de wens om zonder kunstmest en bestrijdingsmiddelen te telen.

Levende bodem

Voor de biodynamische landbouw is landbouw onderdeel van de natuur waarin alles samenhangt. Een boer is tegelijk een natuurbeheerder: er zijn vogels en insecten nodig om plagen tegen te gaan, dus zijn er bomen en bloemen nodig om vogels en insecten aan te trekken. Een gezonde bodem geeft gezonde gewassen, die weer gezond zijn voor dier en mens. In de bodem zijn tal van organismen nodig om een veerkrachtig ecosysteem op te bouwen, zoals regenwormen die de aarde luchtig te houden en bacteriën die stikstof binden uit de lucht. De boer moet die bodemdiertjes ‘voeden’ door niet alleen gewassen te telen die veel van de bodem vragen (zoals

Minimaal 10 procent van elk Demeter bedrijf is ingericht voor het ondersteunen van de biodiversiteit.

aardappels en bieten), maar ook gewassen die de bodem veel geven, zoals granen en gras met klaver. Hoe gevarieerder de planten, dieren en natuur zijn, hoe veerkrachtiger en vitaler de boerderij is en dus de producten die daaruit voort komen. Idealiter is de biodynamische boerderij dus een gemengd bedrijf, of anders een samenwerking van een veebedrijf en een akkerbouwbedrijf die voer, stro en mest uitwisselen.

Levenskrachten

Biodynamische boeren verbinden zich niet alleen met de zichtbare, materiele kant van een plant of een dier, maar ook met de onzichtbare levenskrachten die het organisme opbouwen. Het is de kunst om het leven in bodem, plant, dier, mens, omgeving en kosmos op elkaar af te stemmen. De biodynamische preparaten, gemaakt van geneeskrachtige planten, spelen hierbij een belangrijke rol. Ze versterken de samenhang en de eigenheid van een landbouwbedrijf als levend organisme. Dit draagt bij aan de productie van hoogwaardige voeding voor lichaam en geest.

‘Versterken van eigenheid’ valt niet in regels te vatten, maar boeren ontwikkelen dit onder andere via Collegiale Toetsing. In groepen van vier tot zes boeren bezoeken ze elkaars bedrijf en denken met elkaar mee. Alle Demeter boeren doen hier aan mee.

Bio en Demeter

Biodynamische producten zijn herkenbaar aan het Demeter keurmerk. Het streven naar heelheid, samenhang en levenskracht is vertaald naar regels. De regels voor ‘gewoon biologisch’ gaan minder ver. Een Demeter koe mag niet onthoornd worden, een bio-koe wel. Bij Demeter kippen hoort een haan, bij bio-kippen hoeft dat niet. Bij Demeter teelten moet alle mest minimaal biologisch zijn, bij bio mag nog 35% gangbaar zijn. Aardbeiensmaak in Demeter producten moet afkomstig zijn van aardbeien, aan bioproducten mag ook aardbeiensmaak worden toegevoegd die door gisten is geproduceerd. In het overzicht hiernaast staat een deel van de regels genoemd, waarbij is aangegeven wat het verschil is met de biologisch. Bio is mooi, Demeter gaat verder.

Demeter kwaliteit

D17

Biodynamische landbouw gaat verder dan ‘gewoon biologisch’. De Demeter normen vormen een aanvulling op de Europese wetgeving voor biologische landbouw. Een biodynamische boer is ook altijd biologisch. Dit overzicht laat een deel van de verschillen zien, maar is zeker niet compleet.

Biodynamisch

Biologisch Zorgdragen voor een levende bodem

Evenwichtige bemesting: maximaal 112 kilo stikstof per hectare uit alle meststoffen

Maximaal 170 kilo stikstof uit dierlijke mest en daarnaast onbeperkt stikstof uit andere toegelaten meststoffen

Minimaal 60% biologische, vaste mest

Vaste mest is niet verplicht

Gangbare (drijf)mest is niet toegestaan

35% gangbare (drijf)mest is toegestaan

Een ruime vruchtwisseling om de bodem rust te geven: minimaal 16% groenbemesters (rustgewassen) en maximaal 50% rooivruchten (zoals aardappels, wortels en bieten)

De vruchtwisseling is minimaal 1:2, dus gewassen kunnen eens in de twee jaar op dezelfde akker staan

Stomen van grond in kassen is niet toegestaan

Geen regels op dit gebied

Het bedrijf vormt een levend, samenhangend geheel; een bedrijfsorganisme Het gehele bedrijf moet worden omgeschakeld naar Demeter

Gedeeltelijke omschakeling is onder voorwaarden mogelijk

Bij rundveebedrijven is 80% van het voer van eigen bedrijf; bij geiten 60%; bij varkens en pluimvee 50% (eventueel door samenwerking in te vullen)

Bij rundvee- en geitenbedrijven is 60% van het voer van eigen bedrijf of uit de regio; bij varkens en pluimvee 20%

Gangbaar voer is niet toegestaan

5% gangbaar voer is toegestaan bij varkens en pluimvee

Kalveren krijgen de eerste 3 maanden verse, bedrijfseigen melk; (geit)lammeren en veulens 45 dagen

Voor jonge dieren is melk op basis van melkpoeder toegestaan. Het hoeft geen bedrijfseigen melk te zijn

Minimaal 10% van het bedrijf is ingericht om de biodiversiteit te ondersteunen

Geen regels op dit gebied

Je als mens ontwikkelen aan de landbouw Alle boeren doen mee aan ‘Collegiale Toetsing’. In groepen van 5 boeren bezoeken ze elkaars bedrijf en bevragen ze elkaar over hoe de boer zich ontwikkelt en hoe de kernwaarden van Demeter verder te ontwikkelen zijn

Geen regels op dit gebied

Respecteren integriteit van de plant Zaadvaste rassen verdienen de voorkeur. Bij granen (behalve maïs en triticale) zijn zaadvaste rassen verplicht

Geen regels op dit gebied

Gentechzaden en CMS-hybriden (zie het kader op pag 8) zijn verboden

Gentechzaden zijn verboden, CMS-hybriden zijn toegestaan

Respecteren integriteit van het dier Onthoornen van koeien en geiten is verboden

Onthoornen is toegestaan met ontheffing

Maximaal 5 kippen per m2 staloppervlak

Maximaal 6 kippen per m2 staloppervlak

Per 100 leghennen zijn 2 hanen aanwezig

Geen regels op dit gebied

Leghennen hebben een zandbad in de binnenruimte

Geen regels op dit gebied

In de uitloop staan struiken en bomen zodat de kippen beschutting kunnen zoeken voor roofvogels

Geen regels op dit gebied

Pluimvee krijgt minimaal 5% van het voer in de vorm van uitgestrooide, hele granen; 20% van het voer dient uit hele granen te bestaan

Al het voer mag in de vorm van meel in voerbakken worden gegeven

Medicijnen op basis van ggo’s en organofosforverbindingen zijn niet toegestaan

Deze medicijnen zijn wel toegestaan

Fokken met genetisch hoornloze mannelijke dieren is in de melkveehouderij niet toegestaan

Geen regels op dit gebied

Stieren die voortkomen uit embryo-transplantatie mogen niet worden ingezet; extreme vleesrassen zijn verboden

Geen regels op dit gebied

Verzorgen van levenskrachten en voedingskwaliteit Gebruik van biodynamische preparaten is verplicht

Geen regels op dit gebied

Om de levenskracht te behouden zijn diverse bewerkingen verboden, zoals homogeniseren van melk, rijpen van vlees dmv elektrische behandeling, gebruik van magnetron, gebruik van een hoge frequentiedroger (bij kruiden) en chemische modificatie (hydrateren, harden, hydrolyseren)

Genoemde bewerkingen zijn bij biologische producten wel toegestaan

Hulpstoffen mogen in bewerkte producten alleen worden gebruikt als ze niet kunnen worden gemist en onschadelijk zijn. Conservering op basis van nitriet, citroenzuur en ascorbinezuur is niet toegestaan

Genoemde bewerkingen zijn bij biologische producten wel toegestaan

Aromatiseren met natuurlijke aroma’s is niet toegestaan. Producten mogen alleen op smaak gebracht worden met kruiden, specerijen en pure extracten

Natuurlijke aroma’s (bijvoorbeeld een aardbeismaak die door een gist is geproduceerd) zijn toegestaan

D18

Zaaiers

Tuinder Isabel Duinisveld betrekt consument bij zaadveredeling

Welkom bij het Grote Familie Pompoen diner ‘We staan vierkant achter je en wensen je veel succes!’, schreef een consument die pompoenzaden terugstuurde aan Isabel Duinisveld, de teler van de biodynamische ‘familiepompoenen’. Isabel betrekt graag mensen bij de teelt en selectie van zaden en nodigt iedereen die interesse heeft uit bij ‘De Familie Pompoen’. Kom je ook naar het Grote Familie Pompoen diner op 31 januari 2020? Tekst: Ellen Winkel | Foto: Hofweb en Ellen Winkel

Vijf jaar geleden kocht Isabel zaad van de Marina di Chioggia pompoen, omdat ze die zo lekker vond. Elk jaar bewaarde ze van de mooiste en lekkerste pompoenen de zaden en zaaide die opnieuw uit. Ze noemt ze nu ‘familiepompoenen’. Vanaf 11 november waren ze te koop via Foodcoop Odin en webwinkel Hofweb. Iedereen werd uitgenodigd zaden terug te sturen. Isabel is sinds anderhalf jaar tuinder en praktijkdocent op de biodynamische landbouwschool Warmonderhof samen met haar partner Idse Billenkamp. Daarvoor runde ze 23 jaar biodynamische tuinderij De Eemstuin in Noord-Groningen. Ze teelt zoveel mogelijk zaadvaste rassen. Dat zijn rassen die door kruisen en selecteren zijn ontstaan, dus op de klassieke manier van plantenveredeling. “Als ik zaadvaste gewassen teel, trekt het gewas mijn aandacht. De planten zijn niet uniform maar horen duidelijk wel bij elkaar, net een familie. Ze vertonen allen een ander gedrag. Dat vind ik intrigerend, uniek en heel erg gezellig. Hybriden zijn niet gezellig, ronduit saai. Ze zijn allemaal hetzelfde en als je er één bekeken hebt, ken je ze allemaal. Oogsten, ja dat gaat gemakkelijk, ze zijn even groot, groeien evenveel per dag, je hoeft er niet over na te denken.” In de landbouw worden nu overwegend hybride rassen gebruikt. Deze zijn niet geschikt om zaden van te oogsten en weer uit te zaaien.

Studenten vallen in slaap

18-3-2019 Isabel Duinisveld toont pompoenen die in de herfst van 2018 zijn geoogst. Tijdens het bewaren kleuren ze van groen naar oranje.

12-6-2019 De pompoenplantjes staan een week buiten. Ze zijn opgekweekt in potjes in de kas uit de zaden van de pompoenen van het jaar ervoor.

“Courgette, daar teel ik wel hybriden van. Regelmatige groei, allemaal snel te oogsten, grote voorspelbare oogst met grote afzet. Toch kon ik het afgelopen jaar niet laten om ook een rij zaadvaste te planten. Tjonge, dat was leuk! Zaadvaste courgettes zijn zo verschillend, zelfs de aanzetstelen zijn verschillend. Waar bij de ene vrucht een lichte druk met je mes al voldoende is om hem te snijden, moet je bij een ander even kracht zetten om een mooie rechte wond over te houden. De planten lijken me ook allemaal te groeten, of in elk geval aan te kijken als ik langskom en ze controleer. Mijn studenten vallen bij het oogsten van hybride courgettes in slaap. ‘Wat is 100 meter saai’, zeggen ze dan. Bij de zaadvaste courgettes blijven ze wakker, elke plant is net iets anders dan de ander. Werken met zaadvaste rassen doet iets met jou als mens.”

Meedoen aan de Familie Pompoen Zaadteelt en plantenveredeling zouden weer in handen moeten komen van boer en consument, vindt Isabel. Daar zet ze zich voor in samen met coöperatie De Zaderij, opgericht door Jan Velema. In gesprek met hem ontstond het idee om consumenten te betrekken bij de selectie van pompoenzaden en ze te vragen zaden terug te sturen van pompoenen die

goed in de smaak vallen. Daar schreven de inzenders leuke reacties bij, zoals ‘Heerlijke soep van gemaakt, de andere helft gegrild in de oven. De rest van de zaden volgend jaar in de moestuin’ en ‘We hebben er letterlijk met de hele familie van gegeten op de verjaardag van mijn man. Iedereen vond het heerlijk en sommigen zeiden dat het de lekkerste pompoen was die ze ooit hadden geproefd’. Dit pilot-project is opgezet door Stichting Demeter, Coöperatie De Zaderij en Stichting Warmonderhof met steun van Stichting Zaadgoed. Komende jaren kan het uitbreiden naar meer biodynamische telers, meer winkels en meer gewassen. Doel is om boer en consument te enthousiasmeren voor de teelt en veredeling van zaadvaste rassen. Meer info via familiepompoen.nl.

“Sommigen zeiden dat het de lekkerste pompoen was die ze ooit hadden geproefd”

25-9-2019 De pompoenen zijn bijna rijp om te oogsten.

Zaaiers

D19

Het Grote Familie Pompoen diner Pompoencocktail, pompoenlolly, crème brûlée met pompoen, pompoenpoffertjes, ... Gerenommeerd kok Eric van Veluwen heeft een prachtig menu samengesteld waarbij in alle gangen, van amuse tot dessert, pompoen te proeven is. Tussen de gangen door geven tuinder Isabel Duinisveld en veredelaar Jan Velema uitleg over biodynamische zaadteelt. Het vindt plaats op 31 januari in Cultuurcentrum Antropia naast station Driebergen-Zeist. Meld je aan door een mail te sturen aan reserveringen@antropia.nl en vermeld hoeveel personen. Je ontvangt dan een betaalverzoek. Het kost €50 pp inclusief 2 drankjes. Wil je alvast een voorproefje? Geniet dan van onderstaand recept van Eric van Veluwen.

Poffertjes van pompoen met linzen en rettich kiemen Nagerecht voor 4 personen, bereidingstijd 10 minuten en 30 minuten opstijven in de koelkast “Natuurlijk is pompoensoep erg lekker”, zegt Eric van Veluwen, “maar met pompoen kan meer; wat te denken van een heerlijk dessert, of als woensdagmiddag vermaak met de kids? Deze poffertjes, heerlijk kruidig met gember en rozijntjes zijn een traktatie op zich!”

Bereidingswijze: 1. 2.

• 1 kg pompoen • 100 g rozijntjes • 1 cm verse gemberwortel • 1 bakje linzenkiemen • 4 eieren • 150 g zelfrijzend bakmeel • 1 vanillestokje • 100 g suiker of honing • 1 eetl kaneelpoeder • 1 bakje rettich kiemen • 100 g boter

3. 4. 5. 6. 7. 8.

16-10-2019 De dag van de oogst. De pompoenen zijn heel mooi, maar helaas is een deel aangevreten door muizen.

Snijd de pompoen in stukken en ontdoe ze van de zaadlijst. De schil mag blijven zitten. Kook de pompoenstukjes in ruim water gaar in ca. 10-12 minuten. Afgieten en droog stomen. Laat ze afkoelen en maal ze fijn in de keukenmachine. Voeg de eieren, de suiker en het zelfrijzend bakmeel toe en meng alles. Haal de vanille uit het stokje, snijd de gember ragfijn en voeg deze ook toe. Meng de rozijntjes en de linzenkiemen door het beslag en voeg de kaneel erbij. Verhit een koekenpan of (heeft u hem nog??) een poffertjespan en voeg wat boter toe. Maak een proefbakje door een lepel beslag erin te scheppen. Het moet een stevig poffertje worden, als ze uitbakt nog wat meel toevoegen. Bak alle poffertjes en dien ze op met bv gele room en de rettichkiemen.

5-11-2019 Leerlingen van Warmonderhof helpen mee om een flyer, een antwoordenvelop en een zaadzakje aan de pompoensteel te bevestigen.

16-11-2019 De meeste pompoenen zijn verkocht via Odin en Hofweb, maar Isabel verkoopt ze ook op haar kraam op de boerenmarkt in Almere.

D20

Onderwijs

Vrijeschool scholieren in de Biodynamische onderwijstuin!

Een bos toont aan ons mensen hoe de natuur een prachtige balans vindt in de duurzame cirkel van leven en sterven. Bomen en planten groeien en bloeien, vormen zaad en sterven af. Al wat sterft komt weer, via veelzijdig gelaagde recycling van vretende en poepende insecten, schimmels en bacteriĂŤn, terug als voeding voor nieuw leven. Nieuwe bladeren aan de bomen of ontkiemende planten uit de verspreide zaden. Hierbij gaat niets verloren. Planten en dieren bestaan met elkaar in een volmaakte, duurzame cyclus. Tekst en fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Vrij Waterland Werkend met een klas kinderen op de tuinen op Vrij Waterland wekken we stap voor stap het bewustzijn voor de samenhang: Er zijn ruime groene en dorre boomsingels rond het gehele terrein, huisvesting voor vogels en lieveheersbeestjes die het rupsen- en luizenbestand in toom houden. Nestelplaatsen voor egels die de slakken op hun menu hebben staan. Vele brandnetels als biotoop voor talloze vlindersoorten. Een ruime hoeveelheid bijenkasten voor de bestuivers bij uitstek. Tot zover, en nog veel meer, allemaal voorbeelden voor hoe het in de natuur zo zijn loop heeft. Dat is allemaal prachtig. Maar dan nu het spannende vraagstuk: hoe verhoudt de mens zich tot deze zo mooie evenwichtige eenheid.

Als wij mensen ingrijpen in de natuur, bijvoorbeeld omdat wij ook willen eten, kunnen we het voorbeeld van de natuur gebruiken om onze groenteen fruittuinen op gelijke duurzame principes te stoelen. Binnen de randen van boomsingels en houtwallen bevinden zich op Vrij Waterland de groenteen fruittuinen. In het zaaien en laten groeien kunnen we de natuur perfect nabootsen, maar op het moment dat wij als mensen iets gaan wegnemen, een krop sla bijvoorbeeld, is de cyclus verbroken. De plant groeit niet verder, komt niet tot bloei en vormt geen zaad. Maar het allerbelangrijkst is: hij sterft niet af en levert dus geen hernieuwde bijdrage aan de cyclische voortgang. Vanaf dit punt vraagt het evenwichtig en natuurlijk tuinieren onze meeste inzet en aandacht. Wij moeten teruggeven wat wij van de natuur hebben genomen, toevoegen wat we hebben weggehaald. In beperkte mate

zouden wij natuurlijk kunnen leven van en met de natuurlijke overvloed. Een soort van paradijselijk bestaan, zoals dat in de vorm van een voedselbos op beperkte schaal mogelijk is. Nu leven wij niet meer met enkelen in het paradijs en is er heel veel meer menselijke inspanning nodig om alle mensen op deze aarde te kunnen blijven voeden. Maar dan wel met een vorm van landbouw die geen roofbouw is, die het evenwicht bewaart. Dat is wat we de leerlingen op Vrij Waterland willen laten meemaken. Letterlijk: mee helpen maken. Naast het zaaien, planten, wieden, en oogsten met de kinderen is het composteren een belangrijke activiteit. Plantenresten, dierlijke uitwerpselen en dunne laagjes aarde, met geringe toevoegingen van mineraalrijk gesteentemeel, worden laag voor laag opgebouwd. Als een grote lasagnetaart van twee bij tien meter. Sommige leerlingen werken

Onderwijs er griezelend aan mee, anderen gaan er bijna letterlijk volledig in op. Anderhalve meter hoog plantaardig en dierlijk materiaal, met vocht en lucht, zorgt voor druk en warmte. Een proces van broeien en verslijmen wordt zo gestart. Schimmels en bacteriën zorgen voor de rest. Als dit geheel na enkele weken is afgekoeld, komen de compostwormen in groten getalen, zij eten en verteren wat er nog rest. Zo ontstaat een natuurgetrouwe nabootsing van dat wat in de natuur in de cyclus van een jaar vergelijkbaar plaatsvindt. Het resultaat is een hoop prachtige compost, rijke voedingsbodem voor het nieuwe leven.

smaak en zijn een hulp bij kleine ongemakken. Nog een stapje verder in de ontwikkeling van de puber op weg naar zelfstandigheid komen de planten in beeld die louter genotsmiddelen zijn. Koffie, thee, suiker en spannender producten zoals wiet en cocaïne. Allemaal plantaardige producten, maar niet meer nodig - zoals de groentes en het fruit - voor de gezondheid. Hier staat de mens in zijn ontwikkeling tegenover de plant. Doe ik het wel, doe ik het niet. Wat levert het mij op, wat zijn de gevolgen? Je moet stevig in je schoenen

D21

staan om een individuele, verantwoorde keuze te kunnen maken. Zo vormen het leerplan en de planten in onze onderwijstuin een spiegel voor de zich ontwikkelende kinderen. Een bijdrage die, mag je wensen, leidt tot wakkere verbondenheid, verantwoord omgaan met processen in de natuur en verantwoorde keuzes ten aanzien van middelengebruik.

Nu de kinderen. Elke leeftijd heeft zijn eigen rol in het leer- en waarnemingsproces op onze tuin, gelijk opgaande met hun eigen ontwikkeling. Kleuters en peuters komen dromend zingend langs wandelen, plukken bloemen en snoepen van de bessen en bramen. Dit heeft veel weg van het paradijselijke ideaal van het voedselbos. Kinderen van de basisscholen hebben per groepje hun eigen stukje tuin van 2 m2 , daarin is vooral veel te beleven. Verbazing en verwondering over de eigen courgettes, wortels en doorgeschoten sla. Thuis wordt de oogst enthousiast ontvangen, ook al is het soms meer zand dan krop. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs volgen per leerjaar een geheel eigen activiteitenplan. De eerste klas is kenmerkend energiek, zij bruisen veelal van de werklust, hebben er “zin” in. Als de ene kist uien gevuld is, wordt de tweede met gejuich begroet. Zij willen vooral lekker véél, liefst meer, met een zekere hang naar competitie. Op het leerplan voor deze leeftijd staat groenteteelt, de plant als voedingsmiddel. In de tweede klas liggen de zaken geheel anders. Het lichte enthousiasme maakt plaats voor vermoeide zwaarte. Soms langzaam, soms plotseling, slaat de stemming om. Commentaar zwelt aan. Van: “Zijn hier geen machines voor? Wat verdienen we hier eigenlijk mee? Is dit geen kinderarbeid?”. Tot: “Kan die andere klas niet nog een keer terugkomen, want zij zijn nog niet klaar”. Het denkende, verstandige hoofd neemt langzaam maar zeker meer plaats in, ten koste van de warme, enthousiast aanpakkende handen. Een prachtige en noodzakelijke ontwikkelingsstap. Op de tuin begeleiden we deze ontwikkeling door de plant als smaakmaker in het leerplan op te voeren. Keukenkruiden zoals peterselie, lavas, dille, theekruiden zoals munt en citroenverbena en geneeskrachtige kruiden zoals calendula, waar we ook zalf van bereiden, staan in het middelpunt van de aandacht. Er is maar weinig van nodig en heeft veel effect (dat spreekt de 13/14 jarige zeer aan) en zij dragen met hun buitengewone eigenheid in hoge mate bij aan

Vrij Waterland wordt voor een groot deel gefinancierd door ouderbijdrage en uit verkoop van de geteelde producten. Onze landwinkel is geopend op donderdag en vrijdag tussen 8.30 en 16.00 uur. Ook leveren wij het hele jaar door groente en fruitpakketten op abonnement. Adres: Belgiëlaan naast nummer 2. Voor meer info: www.vrijwaterland.nl of volg ons op facebook.

D22

Interview

Duurzame kringlooplandbouw in 2040 Meer mensen, minder machines ‘Het roer moet helemaal om’, zegt Meino Smit, biologisch akkerbouwer en onderzoeker. Hij promoveerde in 2018 in Wageningen op een onderzoek naar de duurzaamheid van de Nederlandse landbouw van 1950 tot 2015 en naar een duurzaam scenario voor het jaar 2040. Tekst: Ellen Winkel

“In mijn boek wordt een aantal landbouwmythes doorgeprikt”, vertelt Meino Smit. “Je hoort vaak dat de Nederlandse landbouw zo efficiënt is. Maar dat is gewoon niet waar. Mijn onderzoek laat zien dat de stijging van de opbrengsten in de landbouw sinds 1950 klein is (slechts 12 procent), terwijl de input enorm is gestegen: ruim 600 procent. Vooral het indirecte gebruik van energie, arbeid en land is gegroeid. Ik heb alle input en output omgerekend naar energie. In 1950 leverde de landbouw net iets meer energie op dan erin was gestopt. In 2015 is de input per hectare ruim zes keer zo hoog als de output. De landbouw heeft dus zes eenheden energie nodig om één eenheid energie te produceren. Hoe kun je dat efficiënt noemen?” “Veel mensen denken dat we steeds meer produceren op steeds minder grond. Inderdaad is het areaal landbouwgrond in Nederland gekrompen: van 2,3 miljoen hectare in 1950 naar 1,8 miljoen hectare in 2015. Maar ik kijk ook naar het indirecte landgebruik dat de Nederlandse landbouw nodig heeft in binnen- en buitenland, zoals de teelt van veevoer en ook de mijnbouw voor onze grondstoffen. Dit is enorm gestegen: van 0,4 miljoen naar 3,2 miljoen hectare. Dus opgeteld is het landgebruik van onze landbouw gestegen van 2,7 miljoen in 1950 naar ruim 5 miljoen hectare in 2015.”

Grondstoffen voor elektronica raken op

Meino Smit is zelf boer. Hij heeft een biologisch akkerbouwbedrijf. In de loop der jaren zag hij alle machines steeds groter worden, ook bij bio en biodynamisch, ook bij zichzelf. Het ongemakkelijke gevoel dat het helemaal de verkeerde kant op gaat – en dat hij daar zelf aan mee doet – was voor hem een drijfveer om op zoek te gaan naar harde cijfers. Cijfers die niet alleen de directe input in beeld brengen, maar ook de indirecte input. Want het gaat niet alleen om de diesel die een landbouwmachine verbruikt. Ook het bouwen van de machine kost energie. En het winnen en verwerken van ijzer en andere grondstoffen waarmee het apparaat gemaakt is. En al het transport daarvoor en de infrastructuur om het transport mogelijk te maken. En alle grond en materialen die nodig zijn voor transport, fabrieken en mijnbouw. En de energie slurpende datacentra voor alle elektronica. “Volgens de klimaatdoelen van het akkoord van Parijs moet het gebruik van fossiele energie in 2050 dalen naar tien procent van het huidige gebruik. Maar kies je voor elektrische auto’s, windturbines, zonnecellen en

ook voor wat nu ‘precisielandbouw’ heet en een verdere robotisering, dan heb je veel zeldzame aardmetalen nodig. Die raken op. De winning is zeer vervuilend en er komen mensen bij om. Dat wordt totaal niet gezien. Er is veel te weinig aandacht voor de nadelige effecten van het toepassen van deze technologie. Het enige realistische alternatief is een drastische vermindering van het energiegebruik.” Ook de huidige biodynamische landbouw is nog niet duurzaam als je kijkt naar het energiegebruik. Meino. “Vooral de grote BD-bedrijven zijn heel afhankelijk van fossiele energie, dus zij moeten nog ingrijpend veranderen. Energie moet veel duurder worden en arbeid veel goedkoper om het financieel aantrekkelijk te maken energiezuinig te werken. Maar er moet meer veranderen: ook de hoge maatschappelijke kosten die de huidige landbouw veroorzaakt zouden aan de landbouw in rekening moeten worden gebracht.”

Duurzaam in 2040

In zijn boek schetst Meino Smit een duurzaam scenario in 2040, dat niet alleen gezond is voor de aarde, maar ook voor de mensen. Het is volgens zijn berekeningen haalbaar om 17 miljoen mensen te voeden van de Nederlandse akkers, zonder import en export en met een minimaal energie- en grondstoffengebruik. Mensen moeten wel veel minder dierlijke producten gaan eten. Bovendien moeten er 470.000 extra mensen op het land gaan werken. Mensen gaan dus meer bewegen en gezonder eten. Meino: “Het betekent dat we meer noten en peulvruchten moeten gaan telen en eten. Het huidige areaal noten is 61 hectare. In mijn plaa tje van 2040 is het 78.000 hectare. We krijgen weer een meer agrarische maatschappij. Mensen die nu bij toeleveranciers werken, kunnen weer terug de landbouw in. In de stad zijn veel mensen die verbinding zoeken met hun voedsel. Je ziet dat de opleiding Stadslandbouw veel mensen trekt. Het werk zal anders zijn dan vroeger. De oude machines van onze grootvaders zijn niet doorontwikkeld. Als je er in Wageningen en Delft onderzoekers en studenten op zet, komen er nieuwe oplossingen, zodat we onze ruggen niet hoeven te verslijten.”

Decentrale inzameling organisch materiaal

Meino heeft zich afgevraagd welke schaal optimaal is en het meest arbeidsvreugde

oplevert. “Als je hele grote percelen met de hand moet wieden, is dat niet leuk meer, maar kleine percelen zijn geen probleem. Als de noodzaak tot schaalvergroting weg is, kunnen bedrijven kleiner zijn. Je maakt ze dan financieel gezien weer beter overdraagbaar. Een areaal rond 12 hectare is voor akker- en veebedrijven mooi.” “Met kleinere percelen en meer houtwallen krijg je meer biodiversiteit en een stabielere gezondheid van de gewassen. Kunstmest en bestrijdingsmiddelen worden in het scenario van 2040 niet meer gebruikt. Alle reststromen van organisch materiaal moeten weer terugkomen op de akker. Daarvoor moeten we afstappen van het huidige systeem van riolering en afvalwaterzuivering. Dit moet totaal anders worden georganiseerd: decentraal in kleine eenheden, bijvoorbeeld aansluitend bij de composteerbedrijven. Ook baggerspecie moet terug op het land, want daarin bevinden zich de verweringsproducten uit de bergen. Momenteel demineraliseren we onze landbouw en voeding, omdat we een groot deel van de voedingsstoffen niet recyclen. Een duurzame kringlooplandbouw is alleen mogelijk met een volledige recycling van de reststromen van organisch materiaal en de inzet van meer arbeid in de landbouw. Alleen dan kan worden voldaan aan het akkoord van Parijs. Wat nu in het Klimaatakkoord ten aanzien van de landbouw is overeen gekomen is volstrekt onvoldoende. Het huidige landbouwsysteem loopt vast. Met het geschetste scenario voor 2040 heeft de landbouw weer een toekomstperspectief.” Het hele rapport De Duurzaamheid van de Ne derlandse landbouw 1950-2015-2040 is online te lezen via http://edepot.wur.nl/449448.

Het Blauwe Huis

Feiten en cijfers

128

127

Biodynamische boerderijen

126

118 117 119

Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen

14 15

112

114

110

In omschakeling naar Demeter

6 7

97 98 99 102 124

134

100 77

40 41 39

44 10

46 47

75 116

62 63

58 68

143

73 74

148

35 38

23 24

79 78 80 142

48 49

36 37

129 136 135

122

89 87 88 86

107 108

137

140

146

101

138

Gecertificeerd Demeter

109

104 105

141

52 53

111

144

103 106

124

120 123

113

Peildatum is 31 december 2018.

125

121 145

115

147 12 13 17 18

D23

57 60

130

69 66

133 132

139

131

Coöperatie met idealen Deel jij onze liefde voor gezond en eerlijk eten? En voel jij je medeverantwoordelijk voor de wereld waarin we leven? Steeds meer klanten worden mede-eigenaar van Coöperatie Odin en betalen minder aan de kassa. Doe je mee?

og e f d Odin is de grootste biologische foodcoop van Nederland en bestaat sinds 1983. Consumenten kunnen lid worden van de coöperatie en hebben inspraak via de ledenraad. Odin heeft een groothandel en een bezorgdienst. Onze producten worden door winkels en gastronomie in Nederland en België verkocht. Ook hebben we eigen winkels, een imkerij en een boerderij voor zaadteelt & plantenveredeling. Alles 100% biologisch en het liefst biodynamisch.

Odin

D25

Filosofisch tafelen bij Odin

Aansluitend op de documentaireserie en het boek Food for Thought hebben Odin, KRO-NCRV, FONDrotterdam en Viewpoint Productions afgelopen najaar 3 filosofische diners georganiseerd. Op Odin-boerderij De Beersche Hoeve, in de Botanische Tuinen in Utrecht en op het distributiecentrum van biologische voedselcoĂśperatie Odin in Geldermalsen. Met steeds weer een andere groep deelnemers zijn we aan de hand van een voedsel gerelateerd thema samen met een filosoof en chef Gilbert in gesprek gegaan over de manier waarop wij eten produceren en de gevolgen daarvan. De derde bijeenkomst, op zaterdag 16 november j.l. in Geldermalsen, was ik er zelf bij. Hoofdthema van deze avond was transparantie in de voedselketen. Voordat we het hier met elkaar over gingen hebben, heb ik de 22 gasten eerst iets verteld over Odin, gevolgd door een rondleiding door onze magazijnen. In ons distributiecentrum in Geldermalsen draait alles om verse biologische en biodynamische producten: groenten en fruit, kaas, zuivel, vlees en vegaproducten, delicatessen. We hebben grotere en kleinere magazijnen, van waaruit de bestellingen voor onze klanten (m.n. winkels, restaurants en instellingen) worden verzameld. Elke productgroep heeft zijn eigen hal en temperatuurbehoefte. Wist je bijvoorbeeld dat bananen en pompoenen absoluut niet van kou houden en dus niet samen met de wortels en de boerenkool in dezelfde (koude) ruimte opgeslagen kunnen worden? Na de rondleiding gingen we aan tafel en schotelde chef Gilbert ons samen met filosoof Clemens Driessen het eerste dilemma voor: wat is minder erg, voedsel van iets verder weg of geteeld in een verwarmde kas? En hoe zit het met niet biologisch van dichtbij versus wel biologisch van iets verder weg? Genietend van het heerlijke voorgerecht kwam op tafel dat korte afstanden heel belangrijk zijn, maar dat het niet voldoende is om alleen daar naar te kijken. Het gaat ook om andere belastingen voor natuur en milieu, sociale aspecten, prijsopbouw, duurzame relaties. We constateerden dat het voor een consument best lastig is om van alle producten zoveel te weten dat je weloverwogen keuzes kunt maken. Dus dat daar voor Odin wel een belangrijke taak ligt, om die keuzes goed te maken en daarover open en eerlijk te vertellen. Soms ook waarom er toch een compromis moet worden gesloten. Van voorgerecht gingen we door naar hoofdgerecht en toetje. We discussieerden met elkaar of biologisch de wereld nu wel of niet kan voeden. Over de dilemmaâ&#x20AC;&#x2122;s van verpakkingen. Over vertrouwen. We eindigden voldaan en vol nieuwe vragen. Maar met de hoofdgedachte dat het gaat om het delen van eerlijke informatie over herkomst en samenstelling van producten en de afwegingen die er gemaakt zijn in de keten van boer tot bord. Zodat je bij het boodschappen doen erop kunt vertrouwen dat je de juiste keuzes kunt maken. En dat je weet dat de producten in jou mandje Keuringsdienst van Waarde-proof zijn. Een mooie avond, voor herhaling vatbaar wat mij betreft. Laten we vooral vaker met elkaar de goede gesprekken hebben over dit soort onderwerpen. En waar kan dat beter dan aan tafel, met goed gezelschap en genietend van de producten waar het om gaat. Merle Koomans Voorzitter Odin Foodcoop www.odin.nl

D26

Odin

Economy of love: SEKEM Odin foodcoop introduceert biodynamische thee “We kiezen voor een economy of love, een economie die dienstbaar is aan de ontwikkeling van mensen”, zegt Helmy Abouleish, CEO van SEKEM in Egypte. Sinds september verkoopt Odin twaalf soorten biodynamische kruidenthee van dit bijzondere initiatief, waar productie en verwerking van biodynamische voeding zijn verweven met onderwijs, medische zorg en het tot ontwikkeling brengen van de hele regio. Hoe is het gelukt om dit project op te bouwen en ervoor te zorgen dat zoveel mensen zich ermee verbonden voelen? Helmy Abouleish geeft antwoord. Tekst: Ellen Winkel

"We vieren samen feesten en starten elke dag in een cirkel"

Wat is het geheim van SEKEM? “Alles wat we doen is verbonden met de visie die mijn vader, Ibrahim Abouleish, 42 jaar geleden in Egypte wilde verwezenlijken. Het was zijn ambitie om in de woestijn een gemeenschap op te bouwen waar mensen samen werken en leven en hun individuele capaciteiten kunnen ontwikkelen. Een plek waar mensen samen voeding produceren op een manier die sociaal en ecologisch verantwoord is. We hebben nu scholen met 860 leerlingen en een universiteit met ruim 2.300 studenten. Onze 2.000 werknemers doen allemaal mee aan een programma met culturele activiteiten, denk aan schilderen, muziek en euritmie. Hier besteden ze 10 procent van hun werktijd aan. Ook voor de 30.000 tot 40.000 mensen in de dorpen in de omgeving bieden we culturele activiteiten aan, gericht op persoonlijke ontwikkeling.” “Al onze activiteiten zijn erop gericht mensen in staat te stellen zich te ontwikkelen. We

kiezen voor een ‘economy of love’, een economie die dienstbaar is aan de ontwikkeling van mensen op de lange termijn. Onze focus ligt dus niet bij het realiseren van een zo hoog mogelijke winst. We geloven dat er meer is in het leven dan werken alleen, we willen ook samen plezier hebben en het leven vieren. We vieren samen feesten en starten de dag met elkaar in een cirkel.” Dat is een inspirerende manier van werken. “Ja, heel inspirerend en het geeft veel plezier om hieraan bij te dragen. Het is een voortdurende reis, het houdt nooit op. We lopen allemaal op een ontwikkelingsweg. Het maakt niet uit hoe ver we zijn op dit pad, als je maar stappen vooruit zet en in beweging blijft. SEKEM zet zich ervoor in dat iedereen zijn individuele potentieel kan ontplooien. Voor ons is het ook inspirerend om samen te werken met partners zoals Odin, die er ook op gericht zijn een economy of love te realiseren.”

Als iemand een kop SEKEM-thee drinkt, wat wil je hem of haar dan graag vertellen over de producent van de kruiden? “De kruiden voor deze thee worden op een biodynamische manier geteeld door boeren in de woestijn die al vele jaren verbonden zijn met de SEKEM-community. Ze zijn zich bewust dat hun product naar klanten gaat zowel in Europa als in Egypte en zetten zich volop in voor goede kwaliteit. Zij produceren ongeveer driekwart van de kruiden, een kwart produceren we zelf. Waar we echt naar streven is om boeren uit afgelegen dorpen, van het noorden tot het zuiden in Egypte, te verbinden met de SEKEMgemeenschap en ook met onze afnemers en partners in Europa.” “De prijs die de boeren voor de kruiden ontvangen stelt hen in staat om in hun levensonderhoud te voorzien en om hun kinderen naar school te laten gaan. Sommigen gaan naar de SEKEMscholen of de SEKEM- Universiteit. Misschien gaan ze zelfs een keer naar Nederland voor een stage of een uitwisselingsprogramma, zodat ze meer kunnen leren over de culturen van oost en west.”

Odin

D27

Over Helmy Abouleish Helmy Abouleish werd in 1961 in Oostenrijk geboren en was 16 toen zijn vader, Ibrahim Abouleish, naar zijn vaderland Egypte terugkeerde om in de woestijn een gemeenschap op te bouwen rond biodynamische landbouwproductie. Helmy heeft vanaf het begin enthousiast meegeholpen met de opbouw en is nu CEO van SEKEM.

Sierd Hettema

Sterke reputatie met thee “SEKEM is een heel mooi project en heeft een sterke reputatie opgebouwd met haar theeën”, vertelt Sierd Hettema, category manager bij Odin. “Daarom hebben we deze biodynamische theeën geïntroduceerd, als enige groothandel in Nederland. Mijn persoonlijke favoriet? De hibiscusthee. Heerlijk!” Dromen laten uitkomen “Voor het ontwerp van de verpakking hebben we bewust voor een klassieke uitstraling met Arabische letters gekozen, verwijzend naar de herkomst. Er staat ook een foto op van Ibrahim Abouleish, de oprichter van SEKEM. In het begin verklaarde iedereen hem voor gek, maar hij

heeft het voor elkaar gekregen om de woestijn vruchtbaar te maken. Moet je kijken wat er nu allemaal is gerealiseerd, na 42 jaar! SEKEM is met zoveel passie opgebouwd, daar gaat veel inspiratie van uit. Je moet blijven dromen en je dromen werkelijkheid laten worden. Alles is mogelijk.”

geur en aroma! Kwalitatief is het een heel mooi product. De reacties die we van winkels en klanten hebben gekregen waren heel enthousiast. Genoeg reden om te onderzoeken of we nog meer SEKEMproducten kunnen introduceren, dus houd ons SEKEM-assortiment in de gaten!”

Kwalitatief mooi product “SEKEM past goed bij Odin. Ook wij bouwen aan een community en proberen samen iets neer te zetten voor de toekomst, met aandacht voor de natuur en de sociale kant. Ook wij geven de voorkeur aan biodynamische producten. Maar het verhaal achter het product kan nog zo mooi zijn, uiteindelijk staat of valt het bij een goede smaak. Deze theeën zijn echt een smaakbom, zoveel

Via Sekemvrienden.nl vind je meer informatie, bijvoorbeeld over de projecten van SEKEM die je kunt ondersteunen, het boek dat Ibrahim Abouleish schreef (SEKEM, Sociaal ondernemen brengt de woestijn tot bloei). Informatie over SEKEM-theesoorten in Nederland vind je op Odin.nl.

Recept

D29

HENNEP NOODLES Tekst en beeld: Lisette Kreischer

In dit gerecht is hennepblad van Dutch Harvest Hemp tea getrokken in een mooie misobouillon met noodles. Dat maakt het niet alleen een heel gezond en powerful bord eten, het smaakt ook nog eens fantastisch diep, groen en kruidig. Voor 2 personen

INGREDIËNTEN • 3 el hennepblad of 2 zakjes hennepthee (zonder extra kruiden en aroma’s, wij gebruiken (Dutch Harvest Hemp Tea) • 500 ml vers gekookt water • 2-3 el witte of lichtbruine miso, naar smaak • 100 g soba of Cha soba noedels • 150 g tofu, in kleine blokjes • 100 g shiitake, in plakjes • 4 el olie • ¼ tl kerriepoeder • 1 el sojasaus or shoyu • 300 g spinazie, gewassen • 1 teen knoflook, gepeld • zout en zwarte peper • ½ avocado, gepeld en in plakjes • 4 el kimchi Optioneel: gomashio

INSTRUCTIES Maak een infusie van het hennepblad met het water en laat 10 minuten trekken. Zeef en doe de infusie in een pan. Voeg de miso toe (2 of 3 el naar smaak en naar gelang de sterkte van de miso) en verhit weer tot net onder de kook. Voeg noedels toe en houd de kooktijd van de verpakking aan. Bak ondertussen in 3 el olie de tofu en shiitake tot krokant en goudbruin. Voeg kerriepoeder toe en bak kort mee. Voeg vervolgens 1 el water en 1 el sojasaus toe, draai vuur meteen uit. Doe over op een bord. Maak de pan schoon en zet weer op vuur met 1 el olie. Bak de spinazie tot net geslonken, voeg de knoflook toe, breng op smaak met zout en peper en draai het vuur uit. Doe de noedels in een kom. Arrangeer de tofu, shiitakes, avocado, kimchi en spinazie om de noedels heen en overgiet met de noedel-hennep bouillon. Maak eventueel af met wat gomashio.

Over Lisette Kreischer | The Plant Pharmacy Lisette Kreischer is een van de grondleggers van de vegan-beweging in Nederland. Ze is cofounder van de inmiddels befaamde Dutch Weed Burger en heeft tien succesvolle (kook)boeken op haar naam staan, waaronder Ecofabulous koken in alle seizoenen, het succesvolle en internationaal bekroonde Groente uit zee en haar meest recente The Plant Pharmacy. Haar liefde voor de geneeskrachtige plantenkeuken en voor al dat leeft draagt zij uit middels haar boeken, verhalen en fotografie. www.lisettekreischer.com Maartje Borst is vegan chef in hart en nieren. Sinds een aantal jaar runt zij in Amsterdam haar zaak Koffie ende Koeck waar allerlei bijzondere plantaardige lekkernijen worden geserveerd. Botanische geuren en smaken verrijken haar creaties en haar bijzondere visie op de wereld en het leven zie je terug in haar overheerlijke recepten. www.koffieendekoeck.nl Dit recept komt uit de stoere database van www.maneatplant.com. Een platform dat een voortvloeisel is uit het kookboek MAN. EAT.PLANT.. Speciaal voor dit vernieuwende werk slepen Lisette Kreischer en Maartje Borst hun messen en stookten zij het vuur hoog op om gezamenlijk eens en voor altijd aan de wereld te laten zien hoe je planten verdomd lekker kunt bereiden, voor alle gelegenheden, voor alle lekkerbekken.

D30

Udea

Gevarieerd genieten met

Luna e Terra granen, melen, vlokken en muesli Achter onze Luna e Terra graanproducten zit een bijzonder verhaal. Deze komen van de Spielberger Molen; een traditionele producent van graanproducten met Demeter-kwaliteit. De oprichters stonden aan de basis van de biodynamische granenteelt in hun omgeving. Inmiddels is de 3e generatie werkzaam in dit Zuid-Duitse familiebedrijf.

Tekst: Udea

Natuurlijke kringloop In de biodynamische landbouw gaan de akkerbouwers een stap verder dan bij biologisch. Zij zien de natuur als basis voor het leven en een gezonde bodemstructuur als voorwaarde voor gezonde voeding. Daarom bemesten zij de grond en niet de plant. Dit doen ze uitsluitend met organische mest indien mogelijk van eigen land en dieren. Dankzij het rijke bodemleven verteert de mest tot humus dat als voedingsstoffen voor de planten fungeert. Omdat deze natuurlijke stoffen minder met het grondwater worden weggespoeld, dragen de akkerbouwers bij aan de bodembescherming en waterkwaliteit van hun streek. Door maximaal eens per vijf jaar hetzelfde gewas op dezelfde plek te telen, blijft hun bodem bestand tegen ziektes. Bij de graanoogst gaan de overgebleven stengels als stro naar de stal waar ze een comfortabel ligbed voor dieren vormen. Gemengd met hun mest zorgt dit voor vruchtbare stromest: goud voor de bodem waar de granen weer op groeien. Dankzij deze natuurlijke kringloop ontstaan in samenwerking

met de natuur volwaardige, vitale en smakelijke graankorrels.

Werken aan een toekomst De boerenfamilies waarmee Spielberger Molen samenwerkt, kiezen voornamelijk voor zaadvaste graanrassen. Die bieden van nature een goede weerstand tegen ziektes en plagen en brengen op eigen kracht vruchtbaar zaad voort. De akkerbouwer kan hiermee zijn eigen planten laten groeien voor een volgend seizoen en is dus niet afhankelijk van grote zaadbedrijven. Door hun eigen graansoorten te verbouwen, dragen de akkerbouwers bovendien bij aan de biodiversiteit in het landschap. Omdat ze diverse (oude) soorten telen, heb jij als consument ook keuze in het winkelschap.

Klein maar zo belangrijk Vanaf het begin zet Spielberger Molen zich in om het areaal biodynamisch geteeld zaaigoed te vergroten. Een van hun leveranciers is de familie Hammel die biodynamische rogge en tarwe levert. Hun Demeter-boerderij staat in het heuvelachtige

landschap van het Duitse Helmstadt-Bargen. In 1980 gestart door zijn ouders, verbouwen Klaus en Melanie Hammel intussen op acht hectare grond de granen. Op dit gemengd bedrijf is alles biodynamisch. De 14 melkkoeien en 12 runderen hebben allemaal een naam. Tussen de vaste planten en wilde bloemen (levensruimte voor allerlei insecten!) vormt hun boerderij met zonnepanelen een mooie blikvanger. Maar de biodynamische rogge die uit het veld stijgt maakt nog wel de meeste indruk. De andere granen haalt Spielberger Molen hoofdzakelijk van drie Demeter landbouwgemeenschappen in de regio. Gekeken wordt welke soorten het beste bij die regio passen om zo een optimale oogst en kwaliteit van het graan te krijgen. Biodynamische akkerbouwers voeden de bodem met biologische mest en compost van eigen bedrijf. Dit alles vormt een ideale basis voor meer biodiversiteit en levert producten van hoge kwaliteit vol levenskracht. Daar draag jij aan bij wanneer je kiest voor Luna e Terra.

Udea

D31

Gevarieerd assortiment

In de Spielberger Molen wordt alleen het kaf van het koren gescheiden. Dat maakt Luna e Terra graanproducten mooi in hun eenvoud en jij hebt zo een volwaardig volkoren product in handen. Omdat Spielberger Molen al decennialang samenwerkt met de biodynamische akkerbouwers is een constante hoge productkwaliteit gewaarborgd. Luna e Terra granen zijn verkrijgbaar in de varianten gerst, spelt en haver en rogge. Het ontbijtassortiment bestaat uit basis- en havermuesli, haver-, spelt- en 4-korenvlokken en zemelen van tarwe en haver. Die zijn lekker als vervanger van brood, in een verrassend gezond tussendoortje en de hele graansoorten als een verrassende vervanger voor pasta bij je diner.

De verpakkingen van de melen en ontbijtproducten van Luna e Terra zijn plasticvrij. De hele zak bestaat namelijk volledig uit papier en is daarmee volledig recyclebaar en mag na gebruik bij het oud papier.