Російська мова 4 клас Анісімова 2015 by sloven

ÓÄÊ 811.161.1(075.2) ÁÁÊ 81.2Ðîñ-9 À67

Ðåêîìåíäîâàíî Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè (Íàêàç â³ä 20.07.2015 ð. ¹ 777)

À67

Àí³ñ³ìîâà Â. Î. Ðîñ³éñüêà ìîâà: äëÿ çàãàëüíîîñâ³ò. íàâ÷. çàêëàä³â ç íàâ÷àííÿì óêð. ìîâîþ ï³äðó÷íèê äëÿ 4-ãî êë. çàãàëüíîîñâ³ò. íàâ÷. çàêë. — Ê.; ²ðï³íü ÂÒÔ «Ïåðóí», 2015. — 176 ñ.: ³ë. — ðîñ. ìîâîþ. ÓÄÊ 811.161.1(075.2) ISBN 978-966-569-298-0 ÁÁÊ 81.2Ðîñ-9

Ñòðóêòóðà òà çì³ñò ï³äðó÷íèêà ðîçðîáëåí³ çà âðàõóâàííÿ îñíîâíèõ ïðèíöèï³â ïåäàãîã³êè, ïñèõîëîã³¿, ìîâîçíàâñòâà òà ìåòîäèêè íàâ÷àííÿ ðîñ³éñüêî¿ ìîâè â óêðà¿íñüê³é øêîë³. Ï³äðó÷íèê ôîðìóº òà ðîçâèâàº âì³ííÿ êîðèñòóâàòèñü ìîâîþ ÿê çàñîáîì ñï³ëêóâàííÿ ³ ï³çíàííÿ, çàëó÷åííÿ äî êóëüòóðè íàðîäó, íîñ³ÿ ðîñ³éñüêî¿ ìîâè, âì³ííÿ åôåêòèâíî âèêîðèñòîâóâàòè ð³çíîìàí³òí³ âèäè ìîâíî¿ ä³ÿëüíîñò³, âîëîä³íí³ êóëüòóðîþ ñï³ëêóâàííÿ â ïîë³åòíè÷íîìó ñåðåäîâèù³. .ÂÈÄÀÍÎ ÇÀ ÐÀÕÓÍÎÊ ÄÅÐÆÀÂÍÈÕ ÊÎØÒ²Â. ÏÐÎÄÀÆ ÇÀÁÎÐÎÍÅÍÎ.

ISBN 978-966-569-298-0

Â ØÊÎËÓ Øêîëüíèêè è øêîëüíèöû! Óòðî ðàçãîðàåòñÿ! Ê íàì ëó÷è âåñ¸ëûå Â êîìíàòó ãëÿäÿò. Øóìîì íàïîëíÿåòñÿ Óëèöà-êðàñàâèöà,— Øêîëüíèêè è øêîëüíèöû Èç äîìó ñïåøàò. Ñ êàæäîþ ñòðàíèöåþ, Ñ êàæäîþ çàäà÷åþ, Ñ êàæäîþ îòìåòêîþ Áóäåì ìû ðàñòè! Áîäðî è óâåðåííî Øêîëüíûé ãîä ìû íà÷àëè, Ìíîãî èíòåðåñíîãî Æä¸ò íàñ âïåðåäè. Äðóæáà íàì ïîìîùíèöà Â êàæäîì äåëå — êàæäîìó! Âñåì íóæíû õîðîøèå, Âåðíûå äðóçüÿ! Ìû ëþáèìîé Ðîäèíû Ìîëîäûå ãðàæäàíå, Øêîëüíèêè è øêîëüíèöû — Äðóæíàÿ ñåìüÿ. Î. Âûñîòñêàÿ

ÇÂÓÊÈ È ÁÓÊÂÛ. ÑËÎÃ. ÓÄÀÐÅÍÈÅ. ÏÎÂÒÎÐÅÍÈÅ (Çâóêè é áóêâè. Ñêëàä. Íàãîëîñ) 1. Ãëàñíûå è ñîãëàñíûå çâóêè.

Àëôàâèò. (Ãîëîñí³ òà ïðèãîëîñí³ çâóêè. Àëôàâ³ò.)

1. 1. Ïðî÷èòàé. Âûó÷è íàèçóñòü. Òû, ðÿáèíóøêà, Ðàñêóäðÿâàÿ, Êîãäà âûðîñëà? ß âåñíîé âçîøëà, Ëåòîì âûðîñëà.

Ðóññêàÿ íàðîäíàÿ ïåñíÿ

2. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Â âûäåëåííûõ ñëîâàõ ïîä÷åðêíè áóêâû, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ãëàñíûå çâóêè.

ÿ ðÿ ðÿáèíóøêà 3. Íàçîâè ðóññêèé àëôàâèò è ñðàâíè åãî ñ óêðàèíñêèì. Ñêîëüêî áóêâ â ðóññêîì àëôàâèòå? À à Ê êà Õ

Á áý Ë ýëü Ö

Â âý Ì ýì ×

Ã ãý Í ýí Ø

õà

öý

÷å

øà

Ä äý Î î Ù

Å å Ï ïý Ú ùà òâ¸ðäûé çíàê

¨ ¸ Ð ýð Û û

Æ æý Ñ ýñ Ü ìÿãêèé çíàê

Ç çý

òý Ý

È è Ó ó Þ

É èé Ô ýô ß

Ðàññìîòðè òàáëèöó. Èñïîëüçóÿ òàáëèöó, ðàññêàæè âñ¸, ÷òî çíàåøü î çâóêàõ ðå÷è. Çâóêè ðå÷è

ì ï í ï î

10 áóêâ àîóûèýå¸þÿ

ñîãëàñíûå çâîíêèå [á â ã ä æ ç é ë ì í ð] ãëóõèå [ï ô ê ò ø ñ] [õ ö ÷’ ù’] ïàðíûå íåïàðíûå

ì ï í ï î

ãëàñíûå [à] [î] [ó] [û] [è] [ý]

21 áóêâà

3. 1. Îòãàäàé çàãàäêè. 1. Êòî ãîâîðèò ìîë÷à? 2. Íå åçäîê, à ñî øïîðàìè, íå ñòîðîæ, à âñåõ áóäèò. 3. Çîëîòîå ðåøåòî ÷¸ðíûõ äîìèêîâ ïîëíî. 4. Áåç ðóê, áåç íîã, à âîðîòà îòâîðÿåò. 2. Îòãàäêè çàïèøè. Ïîä÷åðêíè áóêâû, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ñîãëàñíûå çâóêè.

ÏÅÑÍÈ, ÏÎÒÅØÊÈ 4. Ïðî÷èòàé ïåñíè. Áåð¸çîíüêà Áåð¸çà ìîÿ, áåð¸çîíüêà, Áåð¸çà ìîÿ áåëàÿ, Áåð¸çà êóäðÿâàÿ! Ñòîèøü òû, áåð¸çîíüêà, Ïîñðåäè äîëèíóøêè. Íà òåáå, áåð¸çîíüêà, Ëèñòüÿ çåë¸íûå; Ïîä òîáîé, áåð¸çîíüêà, Òðàâêà ø¸ëêîâàÿ...

ï?çæå

*** Ñîëíûøêî-â¸äðûøêî1! Âûãëÿíè â îêîøå÷êî! Òâîè äåòêè ïëà÷óò, Ïîä îêîøêîì ñêà÷óò! Ñîëíûøêî, íàðÿäèñü! Êðàñíîå, ïîêàæèñü! 1. Î ÷¸ì ãîâîðèòñÿ â êàæäîé ïåñåíêå? Íàéäè îáðàùåíèå. Êàê â ïåñíÿõ íàçâàíû áåð¸çà è ñîëíöå? 2. Ñêîëüêî ãëàñíûõ çâóêîâ â ðóññêîì ÿçûêå? Ñêîëüêî áóêâ äëÿ èõ îáîçíà÷åíèÿ? Ïåðå÷èñëè èõ. Âûäåëè ãîëîñîì ïðè ÷òåíèè óäàðíûå ñëîãè â ñëîâàõ âòîðîé ïåñåíêè. Íàçîâè çâóêîâóþ öåïî÷êó â ñëîâå áåð¸çîíüêà. Âûó÷è ïîíðàâèâøóþñÿ ïåñåíêó. Ðàçäåëè âûäåëåííûå ñëîâà íà ñëîãè äëÿ ïåðåíîñà.

Ñîëíûøêî-â¸äðûøêî — ëåòíÿÿ ñóõàÿ ÿñíàÿ ïîãîäà

5. Ïðî÷èòàé ïåñíþ-ïîòåøêó: "Æèëè ó áàáóñè." Æèëè ó áàáóñè Äâà âåñ¸ëûõ ãóñÿ: Îäèí ñåðûé, Äðóãîé áåëûé, Äâà âåñ¸ëûõ ãóñÿ. Âûòÿíóëè øåþ Ó êîãî äëèííåå — Îäèí ñåðûé, Äðóãîé áåëûé, Ó êîãî äëèííåå.

***

Ìûëè ãóñè ëàïêè Â ëóæå ó êàíàâêè — Îäèí ñåðûé, Äðóãîé áåëûé, Ñïðÿòàëèñü â êàíàâêå. Âîò êðè÷èò áàáóñÿ: «Îé ïðîïàëè ãóñè — Îäèí ñåðûé, Äðóãîé áåëûé, Ãóñè ìîè, ãóñè!»

Âûõîäèëè ãóñè, Êëàíÿëèñü áàáóñå — Îäèí ñåðûé, Äðóãîé áåëûé, Êëàíÿëèñü áàáóñå. 1. ×åì ïîíðàâèëàñü òåáå ïåñåíêà-ïîòåøêà? Âûó÷è å¸ íàèçóñòü. Îáûãðàé ñ äðóçüÿìè. Âûáåðèòå áàáóøêó è ãóñåé. 2. Íàéäè â ïåðâîì ñòîëáèêå ñòèõîòâîðåíèÿ ñëîâî ñ íàèáîëüøèì êîëè÷åñòâîì ñîãëàñíûõ çâóêîâ. Íàçîâè èõ. Â òðåòüåì ñòîëáèêå íàçîâè çâóêîâûå öåïî÷êè êàæäîãî ñëîâà. 3. Âñïîìíè ðóññêèå è óêðàèíñêèå íàðîäíûå ïåñíè, ïîòåøêè. Ïîäóìàé, ÷òî îáùåå åñòü â ðóññêèõ è óêðàèíñêèõ íàðîäíûõ ïåñíÿõ.

2. Ïåðåíîñ ñëîâà. 6. 1. Çàïèøè íàçâàíèÿ èçîáðàæ¸ííûõ ïðåäìåòîâ â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå, ïîñòàâü óäàðåíèå. Ðàçäåëè ñëîâà äëÿ ïåðåíîñà.

2. Ñîñòàâü çàãàäêè îá îâîùàõ. Îáðàùàé âíèìàíèå íà ôîðìó, öâåò, âêóñ.

Â ðóññêîì ÿçûêå, êàê è â óêðàèíñêîì, ñëîâà äåëÿòñÿ íà ñëîãè. Â ñëîãå áûâàåò òîëüêî îäèí ãëàñíûé çâóê. Â ñëîâå ñòîëüêî ñëîãîâ, ñêîëüêî ãëàñíûõ çâóêîâ. Ñ îäíîé ñòðîêè íà äðóãóþ ñëîâà ïåðåíîñÿòñÿ ïî ñëîãàì.

7. 1. Ïðî÷èòàé. Êòî êàê îäåò? Äíè ñòàëè íåíàñòíûå, íî÷è õîëîäàþò. È íà îãîðîäàõ íà÷àëè îâîùè óáèðàòü, ÷òîáû íå ïîðòèëèñü, íå ïîì¸ðçëè. Ñíà÷àëà óáðàëè îãóðöû-ãîëûøè. Ïîòîì — ëóê â áóìàæíûõ ðóáàøêàõ. Ïîòîì — áîáû â øåðñòÿíûõ ÷óëî÷êàõ. Óáðàëè ðåïó, áðþêâó, ðåäüêó, ìîðêîâêó, ñâ¸êëó. Îäíà êàïóñòà îñòàëàñü. Å¸ ïîçæå óáèðàþò. Ó íå¸ ñåìüäåñÿò ñåìü îä¸æåê, îíà õîëîäà íå áîèòñÿ! Ïî Ý. Øèìó 2. Ñïèøè òåêñò. Ñêîëüêî â í¸ì ÷àñòåé? Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ ñëîâ. Ïîä÷åðêíè òå, êîòîðûå íóæíî ïðîâåðèòü ïî ñëîâàðþ. Ïîäáåðè ê óêðàèíñêèì ñëîâàì öèáóëÿ, á³á, áóðÿê, ð³ïà, áðóêâà ðóññêèå ñëîâà ñ òåì æå çíà÷åíèåì.

8. 1. Ïðî÷èòàé «÷óäî-ñëîâà». ×òî â íèõ ÷óäåñíîãî? êàçàê ëèë øàëàø ó÷ó äîõîä èùè

2. Íà êàêèå âîïðîñû îòâå÷àþò ñëîâà ïåðâîãî è âòîðîãî ñòîëáèêîâ?

9. 1. Ïðî÷èòàé. 1. Ñëàùå âñåõ ïëîäîâ — ïëîä òðóäà. 2. Îøèáêà êðàñíà ïîïðàâêîé. 3. Áóäåò äîæäè÷åê — áóäóò è ãðèáêè. 4. Ñâîé ãëàç — àëìàç. 5. Êíèãà — íàø ëó÷øèé äðóã. 2. Îáúÿñíè çíà÷åíèå ïîñëîâèö. Ñïèøè. Íàçîâè ïàðíûå çâîíêèå è ãëóõèå ñîãëàñíûå çâóêè. Ïîä÷åðêíè â ïîñëîâèöàõ áóêâû, êîòîðûå èõ îáîçíà÷àþò.

10.

Ïðî÷èòàé. Ïîïðîáóé ïåðåâåñòè.

Ïðèáàóòêè, ñ÷èòàëêè, ïðèãîâîðêè, ñêîðîãîâîðêè. Íà÷èíàåòñÿ ñ÷èòàëêà: Íà áåð¸çó ñåëà ãàëêà, Äâå âîðîíû, âîðîáåé, Òðè ñîðîêè, ñîëîâåé. 7

Ðàäóãà-äóãà, Íå äàâàé äîæäÿ, Äàâàé ñîëíûøêàÊîëîêîëíûøêà. Ï÷¸ëû ãóäÿò — Â ïîëå ëåòÿò. Ñ ïîëÿ èäóò — Ìåäîê íåñóò. Âñåõ ñêîðîãîâîðîê íå ïåðåãîâîðèøü è íå ïåðåâûãîâîðèøü. Ó îñû íå óñû, íå óñèùè, à óñèêè. Äàë Ìàêàð Ðîìàíó êàðàìåëü, À Ðîìàí Ìàêàðó— êàðàíäàø. 1. Âûó÷è ïîíðàâèâøóþñÿ ñ÷èòàëêó, ïðèãîâîðêó, ñêîðîãîâîðêó. Ïðîâåäè êîíêóðñ ñ÷èòàëîê è ñêîðîãîâîðîê íà ðóññêîì è óêðàèíñêîì ÿçûêàõ. 2. Â ñ÷èòàëêå íàçîâè çâóêîâûå öåïî÷êè â íàçâàíèÿõ ïòèö. Óñòíî ðàçäåëè ýòè ñëîâà äëÿ ïåðåíîñà. Íàçîâè âûó÷åííûå îðôîãðàììû â ñêîðîãîâîðêàõ. Â òðåòüåé ñêîðîãîâîðêå íàéäè ñëîâî ñ íàèáîëüøèì êîëè÷åñòâîì òâ¸ðäûõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ.

ÓÐÎÊ 3. Òâ¸ðäûå è ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè. (Òâåðä³ òà ì’ÿê³ ïðèãîëîñí³ çâóêè)

Ñî÷åòàíèÿ æè, øè, øå, ÷à, ùà, ÷ó, ùó

11. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Ïðàâèëüíî ïðîèçíîñè âûäåëåííûå ñîãëàñíûå. Ìàë, í¸ñ, ìÿë, áûë, íîñ, áèë, ëóê, ìåëü, ëþê, ìåë, æàð, ïîëêà, æàðü, ïîëüêà. 2. Âûïèøè ñëîâà â äâà ñòîëáèêà. Â ïåðâûé — ñëîâà, ãäå âûäåëåííàÿ áóêâà îáîçíà÷àåò òâ¸ðäûé ñîãëàñíûé çâóê. Âî âòîðîé — ãäå îíà îáîçíà÷àåò ìÿãêèé ñîãëàñíûé çâóê. Îáúÿñíè, ïî÷åìó òàê.

æè øè ÷à ùà ÷ó ùó ùàâåëü 8

12. 1. Íàçîâè ïðåäìåòû.

2. Çàïèøè ñëîâà. Íàçîâè áóêâû, îáîçíà÷àþùèå òîëüêî ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè. Ïîä÷åðêíè ñî÷åòàíèÿ æè, øè, ÷à, ùà. 3. Ðàññìîòðè òàáëèöó. Çàïîìíè å¸. Çâóêè ðå÷è âñåãäà òâ¸ðäûå [æ] [ø] [ö]

âñåãäà ìÿãêèå [÷’] [ù’] [é’]

13. 1. Ïðî÷èòàé ñêîðîãîâîðêè. Íàó÷èñü èõ ïðîèçíîñèòü. [û]

[û]

[ý]

[û]

Ó Ñàøè óøè â ñàæå,

Ó Ìàøè è Ìèøè øàëàøè,

Ñêàæè îá ýòîì Ñàøå.

Ó Ìèøè â øàëàøå øèøêè.

[û]

[ý]

[û]

[ý] [û]

2. Âûó÷è ïîíðàâèâøóþñÿ ñêîðîãîâîðêó è çàïèøè å¸ ïî ïàìÿòè.

14. 1. Ïðî÷èòàé òåêñò. Îáúÿñíè íàïèñàíèå ñëîâ ñ ïðîïóùåííûìè áóêâàìè.

Äåòè ïîøëè â ðîù... . Òàì îíè óâèäåëè çàéöà è ïîáåæàëè çà íèì. Òàê ðåáÿòà çàøëè â ãëóõóþ ÷àù... . Ñàøà ñòàë êðè÷...òü. Âäðóã îí óñëûøàë øóì ìàøèí. Äåòè ïîøëè íà øóì. Èäòè áûëî íåäîëãî. Îíè âûøëè èç ÷...ùè íà äîðîãó. 2. Çàïèøè îòâåòû íà âîïðîñû ñëîâàìè èç òåêñòà. Íàéäè ñëîâà ñ ñî÷åòàíèÿìè ÷à, ùà, ÷ó, ùó, æè, øè è ïîä÷åðêíè èõ.

1. 2. 3. 4.

ðåáÿòà èäòè

Êóäà ïîøëè äåòè? Êîãî îíè òàì óâèäåëè? Êóäà îíè çàøëè? ×òî óñëûøàëè ðåáÿòà?

15. Äîïèøè ñëîâà. Êòî áîëüøå? ÷à... ùà... ÷ó...

ùó... æè... Øè... 9

16. 1. Ïðî÷èòàé.

Æèâîé óãîëîê Øêîëüíèêè óñòðîèëè æèâîé óãîëîê. Â í¸ì æèâóò óæè è åæè. Ðåáÿòà óõàæèâàëè çà æèâîòíûìè. 2. Ñïèøè. Äîïîëíè òåêñò òðåìÿ ïðåäëîæåíèÿìè. Ïîä÷åðêíè îðôîãðàììû.

ÓÐÎÊ 4. Òâ¸ðäûå è ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè. 17. Ïîñëîâèöû è ïîãîâîðêè Âñå çà îäíîãî, îäèí çà âñåõ. Íåò äðóãà — èùè, à íàø¸ë — áåðåãè. Ëåãêî äðóçåé íàéòè, äà òðóäíî ñîõðàíèòü. Ñàì ïîãèáàé, à òîâàðèùà âûðó÷àé. Äðóæáà äîðîæå äåíåã. Äðóæáà íå ãðèá — â ëåñó íå íàéä¸øü. Òðóä êîðìèò, à ëåíü ïîðòèò. Äåëó — âðåìÿ, à ïîòåõå — ÷àñ. Òåðïåíèå è òðóä âñ¸ ïåðåòðóò.

1. Îáúÿñíè çíà÷åíèå ïîñëîâèö è ïîãîâîðîê. Íàéäè ïîñëîâèöû, êîòîðûå ñîîòâåòñòâóþò ðèñóíêàì. Ìîæíî ëè èõ íàçâàòü øóòî÷íûìè? Íàðèñóé ñâîè ðèñóíêè ê ïîñëîâèöàì è ïîãîâîðêàì. 2. Ñïèøè. Ïîñòàâü óäàðåíèå â ñëîâàõ.

Áåç òðóäà íå âûòàùèøü è ðûáêó èç ïðóäà. Çåìëþ ñîëíöå êðàñèò, à ÷åëîâåêà — òðóä. 3. 1. Âûó÷è íàèçóñòü ïîñëîâèöû î äðóæáå. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Ïîä÷åðêíè èçó÷åííûå îðôîãðàììû. 2. Âî âòîðîé ïîñëîâèöå íàéäè ñëîâî ñ íàèáîëüøèì êîëè÷åñòâîì òâ¸ðäûõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ.

ÇÀÃÀÄÊÈ 18. Îòãàäàé çàãàäêè. Êàêîé òåìîé èõ ìîæíî îáúåäèíèòü? Äîáàâü çàãàäêè î êíèãàõ. Çàïèøè èõ. Ðàçäåëè ñëîâà íà ñëîãè.

1. Íå êóñò, à ñ ëèñòî÷êàìè, íå ðóáàøêà, à ñøèòà, íå ÷åëîâåê, à ðàññêàçûâàåò. 2. ×¸ðíûé Èâàøêà, äåðåâÿííàÿ ðóáàøêà, ãäå íîñîì âåä¸ò, òàì çàìåòêó êëàä¸ò. 3. Êòî ãîâîðèò ìîë÷à? 19. Îòãàäàé çàãàäêè. Îòãàäêè íàðèñóé. Íàçîâè îòãàäêè â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå. Ïåðå÷èñëè áóêâû, ïåðåä êîòîðûìè ñîãëàñíûå çâó÷àò ìÿãêî.

Ñèäèò äåä âî ñòî øóá îäåò; êòî åãî ðàçäåâàåò — ñë¸çû ïðîëèâàåò. Êðàñíàÿ äåâèöà ñèäèò â òåìíèöå, à êîñà íà óëèöå. Íå îãîíü, à ææ¸òñÿ. 20. Ñîñòàâü çàãàäêè ïî ðèñóíêàì. Ê êàêîé òåìå îòíîñÿòñÿ ýòè çàãàäêè? Íàçîâè îòãàäêè â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! Êðàïèâà 21

1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Êàê èõ ìîæíî íàçâàòü îäíèì ñëîâîì? Çàãàäêè î íèõ äîïîëíè ñàì.

Íå ïîðòíîé, à âñþ æèçíü ... . Íå åçäîê, à ñî ... , íå ñòîðîæ, à âñåõ ... . Ñðåäè äâîðà ñòîèò ... : Ñïåðåäè ... , ñçàäè ... . Cëîâà äëÿ ñïðàâîê: øïîðàìè; øü¸ò; áóäèò; âèëû.

êîïíà;

ìåòëà; 11

2. Ñîñòàâü çàãàäêó î ëèñå. Ðèñóíîê òåáå ïîìîæåò. Âñïîìíè çàãàäêè íà óêðàèíñêîì ÿçûêå. Ñðàâíè èõ ñ ðóññêèìè çàãàäêàìè.

22. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê ñëîâà: ë³÷èëêè, ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè, ñêîðîìîâêè.

23. 1. Ñîñòàâü äâà ïðåäëîæåíèÿ ïî òàáëèöå. Áóêâû

æ, ø, ö ÷, ù, é

âñåãäà îáîçíà÷àþò

òâ¸ðäûå ñîãëàñíûå çâóêè ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè

2. Ïðèâåäè ê òàáëèöå ïðèìåðû ñëîâ èç ïîñëîâèö, ïîãîâîðîê, çàãàäîê.

ÓÐÎÊ 5. Ñî÷åòàíèÿ ÷ê, ÷í. Ñî÷åòàíèÿ öè, öû 24. 1. Ïðî÷èòàé. Èç êàêîé ñêàçêè ýòîò îòðûâîê? Â ñèíåì íåáå çâ¸çäû áëåùóò, Â ñèíåì ìîðå âîëíû ïëåùóò. Òó÷à ïî íåáó èä¸ò, Áî÷êà ïî ìîðþ ïëûâ¸ò.

À. Ïóøêèí 2. Âûó÷è. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ ñëîâ.

25. 1. Îòâåòü íà âîïðîñû. Â îòâåòàõ èñïîëüçóé ñëîâà: ðå÷êà, ñîëíå÷íûé, ìàëåíüêàÿ, ùó÷êà, óäî÷êà.

1. 2. 3. 4.

Êàêîé áûë äåíü? Êóäà ø¸ë Êîëÿ? ×òî áûëî ó Êîëè â ðóêàõ? Êàêóþ ðûá¸øêó ïîéìàë ìàëü÷èê?

2. Îòâåòû çàïèøè. Ïîä÷åðêíè ñî÷åòàíèÿ ÷ê, ÷í. Îáúÿñíè íàïèñàíèå.

öè öû ÷ê ÷í ðó÷êà ñîëíå÷íûé öèðê ïòèöû 12

26.

Íàçîâè ïðåäìåòû, èçîáðàæ¸ííûå íà êàðòèíêàõ, ñëîâàìè ñ ëàñêàòåëüíûì çíà÷åíèåì. Êàêîé ñåêðåò â ýòîì çàäàíèè? Íàéäè åãî. Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâ.

Íàïðèìåð: êîçî÷êà.

2. Çàïèøè ñëîâà â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå. Åñëè åñòü äâà ñëîâà, êîòîðûå íà÷èíàþòñÿ íà îäíó áóêâó, ïèøè, êàê â óêðàèíñêîì ÿçûêå, ïî âòîðîé áóêâå.

3. Ïîä÷åðêíè ñî÷åòàíèÿ áóêâ, íàïèñàíèå êîòîðûõ íàäî çàïîìíèòü.

27. 1. Çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ, äîïèøè ïîäõîäÿùèå ïî ñìûñëó ñëîâà. Îáîçíà÷ü ñìûñë îðôîãðàììû.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Ïîãðàíè÷íèêè îõðàíÿþò íàøè ... . Â íàøåì ãîðîäå øèðîêèå è êðàñèâûå ... . Áûñòðî ïðîøëè ëåòíèå ... . ... óëåòåëè â ò¸ïëûå êðàÿ. Â ëåñó æèâóò ... è ... . Íà îãîðîä çàáðàëèñü ... . Âîçëå äîìà ðàñò¸ò êðàñèâàÿ ... .

Ñëîâà äëÿ ñïðàâîê: àêàöèÿ, óëèöû, çàéöû, ãðàíèöû, ìåñÿöû, öûïëÿòà, ëèñèöû, ïòèöû. 2. Ïî÷åìó âûäåëåíî ñëîâî öûïëÿòà? Îáúÿñíè.

28. Ïîäãîòîâüñÿ ïèñàòü ñëîâàðíûé äèêòàíò. Ïîäáåðè 10 íàèáîëåå óïîòðåáëÿåìûõ ñëîâ íà ñî÷åòàíèÿ öè, öû, ÷ê, ÷í è çàïèøè èõ. Ñîñòàâü òðè ñëîâîñî÷åòàíèÿ ñ ëþáûìè èç ýòèõ ñëîâ.

29. 1. Îòãàäàé çàãàäêè. 1. Êðóòûå ãîðêè, ÷òî íè øàã, òî íîðêè. 2. Äâà êîíöà, äâà êîëüöà, â ñåðåäèíå ãâîçäèê. 3. Äåñÿòü ìàëü÷èêîâ æèâóò â äåñÿòè ÷óëàí÷èêàõ. 2. Îòãàäêè çàïèøè. Äîïèøè ïÿòü ñëîâ ñ ñî÷åòàíèÿìè öû, öè.

6. Ñêàçêè Î ñêàçêàõ Âñå ëþäè íà ñâåòå ëþáÿò ñêàçêè. È ëþáîâü ýòà íà÷èíàåòñÿ â äåòñòâå. À õóäîæíèêè ïðîíîñÿò ñêàçêó ÷åðåç âñþ ñâîþ æèçíü. Âîëøåáíûå, âåñ¸ëûå è äàæå ñòðàøíûå — ñêàçêè âñåãäà èíòåðåñíû. ×èòàåøü, áûâàëî, èëè ñëóøàåøü — äóõ çàõâàòûâàåò. Íî íå òîëüêî èíòåðåñ, íå òîëüêî ðàçâëå÷åíèå åñòü â ñêàçêàõ. «Ñêàçêà — ëîæü, äà â íåé íàì¸ê, äîáðûì ìîëîäöàì óðîê»,— ïèñàë Àëåêñàíäð Ñåðãååâè÷ Ïóøêèí. È äåéñòâèòåëüíî, â ñêàçêå âñåãäà åñòü óðîê, íî óðîê î÷åíü ìÿãêèé, äîáðûé, ÷àùå âñåãî ýòî äðóæåñêèé ñîâåò. Ñêàçêà ó÷èò îòëè÷àòü äîáðî îò çëà, õîðîøåå îò ïëîõîãî. Íàïèñàòü ñêàçêó ìîæåò òîëüêî íàñòîÿùèé ïîýò è ìàñòåð. Âå÷íûå ñêàçêè — ñêàçêè íàðîäíûå, â íèõ ñïðÿòàíà âîëøåáíàÿ ñèëà. Þ. Êîâàëü

Ñèâêà-áóðêà Áûëî ó ñòàðèêà òðè ñûíà: äâà óìíûõ, à òðåòèé Èâàíóøêà-äóðà÷îê. Äåíü è íî÷ü äóðà÷îê íà ïå÷è. Ïîñåÿë ñòàðèê ïøåíèöó, è âûðîñëà ïøåíèöà áîãàòàÿ, äà ïîâàäèëñÿ òó ïøåíèöó êòî-òî ïî íî÷àì òîëî÷ü è òðàâèòü. Âîò ñòàðèê è ãîâîðèò äåòÿì: — Ìèëûå âû ìîè äåòè, ñòåðåãèòå ïøåíèöó êàæäóþ íî÷ü ïîî÷åð¸äíî, ïîéìàéòå ìíå âîðà. Ïðèõîäèò ïåðâàÿ íî÷ü. Îòïðàâèëñÿ ñòàðøèé ñûí ïøåíèöó ñòåðå÷ü, äà çàõîòåëîñü åìó ñïàòü: çàáðàëñÿ îí íà ñåíîâàë è ïðîñïàë äî óòðà. Ïðèõîäèò óòðîì äîìîé è ãîâîðèò: âñþ íî÷ü-äå íå ñïàë, èççÿá, à âîðà íå âèäàë. Íà âòîðóþ íî÷ü ïîø¸ë ñðåäíèé ñûí è òàêæå âñþ íî÷êó ïðîñïàë íà ñåíîâàëå. Íà òðåòüþ íî÷ü ïðèõîäèò ÷åð¸ä äóðàêó èäòè. Âçÿë îí àðêàí è ïîø¸ë. Ïðèø¸ë íà ìåæó è ñåë íà êàìåíü: ñèäèò — íå ñïèò, âîðà äîæèäàåòñÿ. Â ñàìóþ ïîëíî÷ü ïðèñêàêàë íà ïøåíèöó ðàçíîø¸ðñòíûé êîíü: îäíà øåðñòèíêà çîëîòàÿ, äðóãàÿ — ñåðåáðÿíàÿ; áåæèò — çåìëÿ äðîæèò, èç óøåé äûì ñòîëáîì âàëèò, èç íîçäðåé 14

ïëàìÿ ïûøåò. È ñòàë òîò êîíü ïøåíèöó åñòü: íå ñòîëüêî åñò, ñêîëüêî òîï÷åò. Ïîäêðàëñÿ äóðàê íà ÷åòâåðåíüêàõ ê êîíþ è ðàçîì íàêèíóë åìó íà øåþ àðêàí. Ðâàíóëñÿ êîíü èçî âñåõ ñèë — íå òóò-òî áûëî. Äóðàê óï¸ðñÿ, àðêàí øåþ äàâèò. È ñòàë òóò êîíü äóðàêà ìîëèòü: — Îòïóñòè òû ìåíÿ, Èâàíóøêà, à ÿ òåáå âåëèêóþ ñîñëóæó ñëóæáó! — Õîðîøî,— îòâå÷àåò Èâàíóøêà-äóðà÷îê.— Äà êàê ÿ òåáÿ ïîòîì íàéäó? — Âûéäè çà îêîëèöó,— ãîâîðèò êîíü,— ñâèñòíè òðè ðàçà è êðèêíè: «Ñèâêà-áóðêà, âåùèé êàóðêà! Ñòàíü ïåðåäî ìíîé, êàê ëèñò ïåðåä òðàâîé!» — ÿ òóò è áóäó. Îòïóñòèë êîíÿ Èâàíóøêà-äóðà÷îê è âçÿë ñ íåãî ñëîâî — ïøåíèöû áîëüøå íå åñòü è íå òîïòàòü. Ïðèø¸ë Èâàíóøêà äîìîé. — Íó, ÷òî, äóðàê, âèäåë?— ñïðàøèâàþò áðàòüÿ. — Ïîéìàë ÿ,— ãîâîðèò Èâàíóøêà,— ðàçíîø¸ðñòíîãî êîíÿ. Ïîîáåùàë îí áîëüøå íå õîäèòü íà ïøåíèöó — âîò ÿ åãî è îòïóñòèë. Ïîñìåÿëèñü ââîëþ áðàòüÿ íàä äóðàêîì, òîëüêî óæ ñ ýòîé íî÷è íèêòî ïøåíèöû íå òðîãàë. Ñêîðî ïîñëå ýòîãî ñòàëè ïî äåðåâíÿì è ãîðîäàì áèðþ÷è1 îò öàðÿ õîäèòü, êëè÷ êëèêàòü: ñîáèðàéòåñü-äå, áîÿðå è äâîðÿíå, êóïöû è ìåùàíå è ïðîñòûå 1 Áèðþ÷ (ãëàøàòàé) — ÷åëîâåê, êîòîðûé â ñòàðèíó íà Ðóñè îáúÿâëÿë íà ïëîùàäÿõ è óëèöàõ ðàñïîðÿæåíèÿ öàðÿ, âîåâîä è ïðî÷èõ ïðàâèòåëåé.

êðåñòüÿíå, âñå ê öàðþ íà ïðàçäíèê íà òðè äíÿ; áåðèòå ñ ñîáîé ëó÷øèõ êîíåé; è êòî íà ñâî¸ì êîíå äî öàðåâíèíà òåðåìà äîñêà÷åò è ñ öàðåâíèíîé ðóêè ïåðñòåíü ñíèìåò, çà òîãî öàðü öàðåâíó çàìóæ îòäàñò. Ñòàëè ñîáèðàòüñÿ íà ïðàçäíèê è Èâàíóøêèíû áðàòüÿ; íå òî ÷òîáû óæ ñàìèì ñêàêàòü, à õîòü íà äðóãèõ ïîñìîòðåòü. Ïðîñèòñÿ è Èâàíóøêà ñ íèìè. — Êóäà òåáå, äóðàê! — ãîâîðÿò áðàòüÿ.— Ëþäåé, ÷òî ëè, õî÷åøü ïóãàòü? Ñèäè ñåáå íà ïå÷è äà çîëó ïåðåñûïàé. Óåõàëè áðàòüÿ, à Èâàíóøêà-äóðà÷îê âçÿë ó íåâåñòîê ëóêîøêî è ïîø¸ë ãðèáû áðàòü. Âûøåë Èâàíóøêà â ïîëå, ëóêîøêî áðîñèë, ñâèñòíóë òðè ðàçà è êðèêíóë: — Ñèâêà-áóðêà, âåùèé êàóðêà! Ñòàíü ïåðåäî ìíîé, êàê ëèñò ïåðåä òðàâîé! Êîíü áåæèò — çåìëÿ äðîæèò, èç óøåé ïëàìÿ, èç íîçäðåé äûì ñòîëáîì âàëèò. Ïðèáåæàë — è ñòàë êîíü ïåðåä Èâàíóøêîé êàê âêîïàííûé. — Íó,— ãîâîðèò,— âëåçàé ìíå, Èâàíóøêà, â ïðàâîå óõî, à â ëåâîå âûëåçàé. Âëåç Èâàíóøêà êîíþ â ïðàâîå óõî, à â ëåâîå âûëåç — è ñòàë òàêèì ìîëîäöîì, ÷òî íè âçäóìàòü, íè âçãàäàòü, íè â ñêàçêå ñêàçàòü. Ñåë òîãäà Èâàíóøêà íà êîíÿ è ïîñêàêàë íà ïðàçäíèê ê öàðþ. Ïðèñêàêàë íà ïëîùàäü ïåðåä äâîðöîì, âèäèò — íàðîäó âèäèìî-íåâèäèìî; à â âûñîêîì òåðåìó, ó îêíà, öàðåâíà ñèäèò: íà ðóêå ïåðñòåíü — öåíû íåò, ñîáîþ êðàñàâèöà èç êðàñàâèö. Íèêòî äî íå¸ ñêàêàòü è íå äóìàåò: íèêîìó íåò îõîòû íàâåðíÿêà øåþ ëîìàòü. Óäàðèë òóò Èâàíóøêà ñâîåãî êîíÿ ïî êðóòûì á¸äðàì, îñåð÷àë êîíü, ïðûãíóë — òîëüêî íà òðè âåíöà1 äî öàðåâíèíà îêíà íå äîïðûãíóë. Óäèâèëñÿ íàðîä, à Èâàíóøêà ïîâåðíóë êîíÿ è ïîñêàêàë íàçàä. Áðàòüÿ åãî íå ñêîðî ïîñòîðîíèëèñü, òàê îí èõ ø¸ëêîâîé ïë¸òêîé õëåñòíóë. Êðè÷èò íàðîä: «Äåðæè, äåðæè åãî!» — à Èâàíóøêèí óæ è ñëåä ïðîñòûë. Âûåõàë Èâàí èç ãîðîäà, ñëåç ñ êîíÿ, âëåç åìó â ëåâîå óõî, â ïðàâîå âûëåç è ñòàë îïÿòü ïðåæíèì Èâàíóøêîé-äóðà÷êîì.

Âåíåö — îäèí ðÿä áð¸âåí â ñðóáå.

Îòïóñòèë Èâàíóøêà êîíÿ, íàáðàë ëóêîøêî ìóõîìîðîâ è ïðèí¸ñ äîìîé. — Âîò âàì, õîçÿþøêè, ãðèáêîâ,— ãîâîðèò. Ðàññåðäèëèñü òóò íåâåñòêè íà Èâàíà: — ×òî òû, äóðàê, çà ãðèáû ïðèí¸ñ? Ðàçâå òåáå îäíîìó èõ åñòü? Óñìåõíóëñÿ Èâàí è îïÿòü çàëåç íà ïå÷ü. Ïðèøëè áðàòüÿ äîìîé è ðàññêàçûâàþò îòöó, êàê îíè â ãîðîäå áûëè è ÷òî âèäåëè; à Èâàíóøêà ëåæèò íà ïå÷è äà ïîñìåèâàåòñÿ. Íà äðóãîé äåíü ñòàðøèå áðàòüÿ îïÿòü íà ïðàçäíèê ïîåõàëè, à Èâàíóøêà âçÿë ëóêîøêî è ïîø¸ë çà ãðèáàìè. Âûøåë â ïîëå, ñâèñòíóë, ãàðêíóë: — Ñèâêà-áóðêà, âåùèé êàóðêà! Ñòàíü ïåðåäî ìíîé, êàê ëèñò ïåðåä òðàâîé! Ïðèáåæàë êîíü è ñòàë ïåðåä Èâàíóøêîé, êàê âêîïàííûé. Ïåðåðÿäèëñÿ îïÿòü Èâàí è ïîñêàêàë íà ïëîùàäü. Âèäèò — íà ïëîùàäè íàðîäó åù¸ áîëüøå ïðåæíåãî; âñå íà öàðåâíó ëþáóþòñÿ, à ïðûãàòü íèêòî è íå äóìàåò; êîìó îõîòà øåþ ëîìàòü! Óäàðèë òóò Èâàíóøêà ñâîåãî êîíÿ ïî êðóòûì á¸äðàì. Îñåð÷àë êîíü, ïðûãíóë — è òîëüêî íà äâà âåíöà äî öàðåâíèíà îêíà íå äîñòàë. Ïîâîðîòèë Èâàíóøêà êîíÿ, õëåñòíóë áðàòüåâ, ÷òîáû ïîñòîðîíèëèñü, è óñêàêàë. Ïðèõîäÿò áðàòüÿ äîìîé, à Èâàíóøêà óæå íà ïå÷è ëåæèò, ñëóøàåò, ÷òî áðàòüÿ ðàññêàçûâàþò, è ïîñìåèâàåòñÿ. Íà òðåòèé äåíü îïÿòü áðàòüÿ ïîåõàëè íà ïðàçäíèê, ïðèñêàêàë è Èâàíóøêà. Ñòåãíóë îí ñâîåãî êîíÿ ïë¸òêîé. Îñåð÷àë êîíü ïóùå ïðåæíåãî: ïðûãíóë — è äîñòàë äî îêíà. Èâàíóøêà ïîöåëîâàë öàðåâíó â ñàõàðíûå óñòà, ñõâàòèë ñ å¸ ïàëüöà ïåðñòåíü, ïîâåðíóë êîíÿ è óñêàêàë, íå ïîçàáûâøè áðàòüåâ ïë¸òêîé îãðåòü. Òóò óæ è öàðü è öàðåâíà ñòàëè êðè÷àòü: «Äåðæè, äåðæè åãî!» — à Èâàíóøêèí è ñëåä ïðîñòûë. Ïðèø¸ë Èâàíóøêà äîìîé — îäíà ðóêà òðÿïêîé îáìîòàíà. — ×òî ýòî ó òåáÿ òàêîå?— ñïðàøèâàþò Èâàíà íåâåñòêè. — Äà âîò,— ãîâîðèò,— èñêàâøè ãðèáîâ, ñó÷êîì íàêîëîëñÿ.— È ïîëåç Èâàí íà ïå÷ü. Ïðèøëè áðàòüÿ, ñòàëè ðàññêàçûâàòü, ÷òî è êàê áûëî. À Èâàíóøêå íà ïå÷è çàõîòåëîñü íà ïåðñòåí¸ê ïîñìîòðåòü: êàê ïðèïîäíÿë îí òðÿïêó, èçáó âñþ òàê è îñèÿëî. 17

— Ïåðåñòàíü, äóðàê, ñ îãí¸ì áàëîâàòü!— êðèêíóëè íà íåãî áðàòüÿ.— Åù¸ èçáó ñîææ¸øü. Ïîðà òåáÿ, äóðàêà, ñîâñåì èç äîìó ïðîãíàòü. Äíÿ ÷åðåç òðè èä¸ò îò öàðÿ êëè÷, ÷òîáû âåñü íàðîä, ñêîëüêî íè åñòü â åãî öàðñòâå, ñîáèðàëñÿ ê íåìó íà ïèð è ÷òîáû íèêòî íå ñìåë äîìà îñòàâàòüñÿ, à êòî öàðñêèì ïèðîì ïîáðåçãóåò — òîìó ãîëîâó ñ ïëå÷. Íå÷åãî òóò äåëàòü, ïîø¸ë íà ïèð ñàì ñòàðèê ñî âñåé ñåìü¸é. Ïðèøëè, çà ñòîëû äóáîâûå ïîñàäèëèñÿ; ïüþò è åäÿò, ðå÷è ãóòîðÿò. Â êîíöå ïèðà ñòàëà öàðåâíà ì¸äîì èç ñâîèõ ðóê ãîñòåé îáíîñèòü. Îáîøëà âñåõ, ïîäõîäèò ê Èâàíóøêå ïîñëåäíåìó; à íà äóðàêå-òî ïëàòüèøêî õóäîå, âåñü â ñàæå, âîëîñû äûáîì, îäíà ðóêà ãðÿçíîé òðÿïêîé çàâÿçàíà... ïðîñòî ñòðàñòü. — Çà÷åì ýòî ó òåáÿ, ìîëîäåö, ðóêà îáâÿçàíà?— ñïðàøèâàåò öàðåâíà.— Ðàçâÿæè-êà. Ðàçâÿçàë Èâàíóøêà ðóêó, à íà ïàëüöå öàðåâíèí ïåðñòåíü — òàê âñåõ è îñèÿë. Âçÿëà òîãäà öàðåâíà äóðàêà çà ðóêó, ïîäâåëà ê îòöó è ãîâîðèò: — Âîò, áàòþøêà, ìîé ñóæåíûé. Îáìûëè ñëóãè Èâàíóøêó, ïðè÷åñàëè, îäåëè â öàðñêîå ïëàòüå, è ñòàë îí òàêèì ìîëîäöîì, ÷òî îòåö è áðàòüÿ ãëÿäÿò — è ãëàçàì ñâîèì íå âåðÿò. Ñûãðàëè ñâàäüáó öàðåâíû ñ Èâàíóøêîé è ñäåëàëè ïèð íà âåñü ìèð. ß òàì áûë: ì¸ä, ïèâî ïèë; ïî óñàì òåêëî, à â ðîò íå ïîïàëî. Ðóññêàÿ íàðîäíàÿ ñêàçêà

1. Êàê êàæäûé èç áðàòüåâ âûïîëíÿë îòöîâñêèé íàêàç? ×òî òû ìîæåøü ñêàçàòü î íèõ? 2. Çà ÷òî áûë âîçíàãðàæä¸í ìëàäøèé áðàò? Êàêèì ÷åëîâåêîì îí îêàçàëñÿ? Äîêàæè ñëîâàìè ñêàçêè, ÷òî Èâàíóøêà áûë òðóäîëþáèâûì, ëîâêèì, äîáðûì. 3. Ìîæíî ëè íàçâàòü ýòó ñêàçêó âîëøåáíîé? Ïî÷åìó? 4. Ðàçäåëè ñêàçêó íà ÷àñòè. Îçàãëàâü èõ. 5. Íàçîâè èçó÷åííûå îðôîãðàììû âî âòîðîé ÷àñòè ñêàçêè. 6. Ïåðåñêàæè ïîíðàâèâøóþñÿ ÷àñòü ñêàçêè áëèçêî ê òåêñòó. 7. Ñîñòàâü äèàëîã ðàçãîâîðà ñ Èâàíóøêîé. Î ÷¸ì áû òû õîòåë åãî ñïðîñèòü?

ÓÐÎÊ 7. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ 1. 2. 3. 4.

Íàçîâè ðóññêèé àëôàâèò. Ïåðå÷èñëè ãëàñíûå çâóêè. Íàçîâè ïðèçíàêè ãëàñíûõ çâóêîâ. Ïðèâåäè ïðèìåðû, êîãäà ãëàñíûå çâóêè îáîçíà÷àþò ìÿãêîñòü ñîãëàñíîãî, à êîãäà — äâà çâóêà. 5. Êàêèå áûâàþò ñîãëàñíûå çâóêè? 6. Ïåðå÷èñëè ñîãëàñíûå, êîòîðûå áûâàþò òîëüêî òâ¸ðäûìè. 7. Íàçîâè ñîãëàñíûå, êîòîðûå âñåãäà ìÿãêèå. 8. Âñïîìíè è ïåðå÷èñëè ïàðíûå çâîíêèå è ãëóõèå ñîãëàñíûå.

÷ ø ù ðîùà ùóêà 30. 1. Ïîäãîòîâüñÿ ê äèêòàíòó. Øóñòðûå ìûøè, êîëþ÷èå åæè, â çåë¸íóþ ðîùó; çóáàñòàÿ ùóêà, â áûñòðîé ðå÷êå; øèðîêèå óëèöû, ñ ìàëåíüêîé âíó÷êîé. 2. Çàïèøè òå ñëîâîñî÷åòàíèÿ, êîòîðûå çàïîìíèë. Ïðîâåðü ñåáÿ. Ïîä÷åðêíè îðôîãðàììû. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâîñî÷åòàíèÿìè.

31.

Ñïèøè òåêñò. Îçàãëàâü åãî.

Â îäíîé ñêàçêå çëàÿ æåíùèíà ïîñûëàåò çèìîé â ëåñ ìàëåíüêóþ äåâî÷êó. Îíà ïðèêàçûâàåò åé ïðèíåñòè ñâåæèõ ÿãîä. Äîáðûé âîëøåáíèê ïîìîãàåò äåâî÷êå. Îí ñîâåðøàåò ÷óäî! Äåâî÷êà èç-ïîä ñíåãà äîñòà¸ò ñâåæèå êðàñíûå ÿãîäû. Ïî Þ. Äìèòðèåâó

2. Õî÷åøü ñàì ñîâåðøèòü òàêîå ÷óäî? Ëåòîì çàìåòü â ëåñó ìåñòî, ãäå ðàñò¸ò áðóñíèêà. Çèìîé íàéä¸øü ïîä ñíåãîì âåòî÷êè ñ çåë¸íûìè ëèñòüÿìè è ÿðêèìè êðàñíûìè ÿãîäêàìè. 3. Ñêîëüêî ÷àñòåé â òåêñòå? Â ïåðâîì ïðåäëîæåíèè ïîä÷åðêíè â ñëîâàõ áóêâû, îáîçíà÷àþùèå ìÿãêèå ñîãëàñíûå, à âî âòîðîì — òâ¸ðäûå. Êàêèå åù¸ ÿãîäû ñîáèðàþò ïîçäíåé îñåíüþ? ×åì îíè ïîëåçíû?

32. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíîê. Ñîñòàâü ðàññêàç ïî ðèñóíêó. Îçàãëàâü åãî. Îáúÿñíè, ïî÷åìó ãðèáû òàê íàçûâàþòñÿ.

Ñëîâà äëÿ ñïðàâîê: îñåííèé ëåñ, çîëîòîé íàðÿä, ïîäîñèíîâèê, ïîäáåð¸çîâèê, áåëûé ãðèá, âåñåëî, ïîëíûå êîðçèíêè.

2. Ðàçäåëè ñëîâà äëÿ ïåðåíîñà: ëåñ, ïîäáåð¸çîâèê, ïîëíûå.Ïîñòàâü óäàðåíèå â ñëîâàõ ïîñëåäíåãî ïðåäëîæåíèÿ.

33. Ïðèäóìàé ñëîâà, â êîòîðûõ âñå ñîãëàñíûå òâ¸ðäûå (ìÿãêèå). Ïðèäóìàé ñëîâà, êîòîðûå ñîñòîÿò èç îäíîãî ñëîãà, ÷åòûð¸õ áóêâ è òð¸õ çâóêîâ. Çàïèøè èõ.

34. Çàïèøè ïîñëîâèöó, ïîãîâîðêó è çàãàäêó. Ïîñòàâü óäàðåíèå â ñëîâàõ, ðàçäåëè ëþáûå òðè ñëîâà äëÿ ïåðåíîñà.

ÓÐÎÊ 8. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ 35. Ïî÷åìó ìû ãîâîðèì óñòíîå íàðîäíîå òâîð÷åñòâî? 36. 1. Ïîïðîáóé ñàìîñòîÿòåëüíî îïðåäåëèòü ñðåäè ïðîèçâåäåíèé óñòíîãî íàðîäíîãî òâîð÷åñòâà çàãàäêó, ïîñëîâèöó, ñ÷èòàëêó, ñêîðîãîâîðêó.

Íå äîðîãî íà÷àëî, à ïîõâàëåí êîíåö. Äâà êîëüöà, äâà êîíöà, â ñåðåäèíå ãâîçäèê. Ó ðàáîòàþùåãî äåëî â ðóêàõ îãí¸ì ãîðèò. Ðàç, äâà, òðè, ÷åòûðå, ïÿòü, Áóäåì â ïðÿòêè ìû èãðàòü. Çâ¸çäû, ìåñÿö, ëóã, öâåòû... 20

Ïîâîäè ïîéäè-êà òû! Áåëàÿ âàòà Ïîïëûëà êóäà-òî. 2. Ñïèøè çàãàäêó, ïîñëîâèöó, ïîãîâîðêó. 3. Â çàãàäêå ïîä÷åðêíè áóêâû, îáîçíà÷àþùèå ãëàñíûå çâóêè, â ïîñëîâèöå — áóêâû, îáîçíà÷àþùèå ñîãëàñíûå çâóêè, â ñêîðîãîâîðêå — áóêâû, îáîçíà÷àþùèå ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè. Íàçîâè ñëîâà, êîòîðûå íåëüçÿ ïåðåíîñèòü. Îáúÿñíè, ïî÷åìó.

37. Íà êàêèå òåìû äàíû ïîñëîâèöû â ó÷åáíèêå? Âñïîìíè òåìû, ïî êîòîðûì ïîäîáðàíû çàãàäêè. Ïðèäóìàé êàêóþ-òî ñâîþ òåìó è ïîäáåðè ê íåé çàãàäêè íà ðóññêîì è óêðàèíñêîì ÿçûêàõ.

38. Âñïîìíè ïðàâèëà è ïðèâåäè ïðèìåðû íà ïðàâîïèñàíèå æè, øè, ÷à, ùà, ÷ó, ùó, ÷ê, ÷í, öè, öû.

Ïðî÷èòàé ðàññêàç Í. Ñëàäêîâà «Òðè çàãàäêè». Äåéñòâèòåëüíî ëè çäåñü èä¸ò ðå÷ü î çàãàäêàõ? Èç ÷åãî îíè ïîëó÷èëèñü?

Òðè çàãàäêè Ïîññîðèëèñü íà ïåðåìåíå ðåáÿòà. Îäèí êðè÷èò: — ß òåáå ïîêàæó, ãäå ðàêè çèìóþò! À âòîðîé åìó: — Èøü, ðàçîø¸ëñÿ, ïðÿìî èç êîæè âîí ëåçåò! Òóò ïîäáåæàë ê ðåáÿòàì äåæóðíûé, äàâàé èõ ðàñòàëêèâàòü. À îíè íà íåãî íàïóñòèëèñü: — Âñ¸ ñëåäèøü! Íàâåðíîå, è ñïèøü ñ îòêðûòûìè ãëàçàìè! À äåæóðíûé âäðóã êàê êðèêíåò: — Ñòîéòå ðåáÿòà! Ðàçãàäàéòå-êà ñâîè çàãàäêè! — Êàêèå òàêèå çàãàäêè? — óäèâèëèñü ðåáÿòà è ðàçæàëè êóëàêè. — À âîò êàêèå,— ñêàçàë äåæóðíûé.— Ñëóøàéòå! Ïåðâàÿ: Ãäå ðàêè çèìóþò? Âòîðàÿ: Êòî èç ñâîåé êîæè âûëåçàåò? Òðåòüÿ: Êòî ñïèò ñ îòêðûòûìè ãëàçàìè? Âîò óæå íåäåëÿ, êàê ýòè ðåáÿòà íå ññîðÿòñÿ. Ñàìè ñâîè çàãàäêè ðàçãàäûâàþò.

Í. Ñëàäêîâ

1. Ïîïðîáóé ðàçãàäàòü ýòè çàãàäêè è òû. 2. Ïîñòàâü ñ ðåáÿòàìè ñöåíêó ïî ýòîìó ðàññêàçó. Ïðèäóìàé ñâîé ðàññêàç íà ýòó òåìó. 3. Êàêàÿ èç ïðî÷èòàííûõ ñêàçîê òåáå áîëüøå âñåãî ïîíðàâèëàñü è ïî÷åìó? Âñïîìíè ñâîþ ëþáèìóþ ñêàçêó è ðàññêàæè å¸.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! Êëàäó ñàõàð, íî ïîëîæèòü ñàõàð. Íàäåòü ïàëüòî, íî îäåòü áðàòèêà. 40. Ïðî÷èòàé ñêàçêó.

Êàøà èç òîïîðà Ø¸ë ñîëäàò íà ïîáûâêó. Ïðèòîìèëñÿ â ïóòè, åñòü õî÷åòñÿ. Äîø¸ë äî äåðåâíè, ïîñòó÷àë â êðàéíþþ èçáó: — Ïóñòèòå îòäîõíóòü äîðîæíîãî ÷åëîâåêà! Äâåðü îòêðûëà ñòàðóõà: — Çàõîäè, ñëóæèâûé. — À íåò ëè ó òåáÿ, õîçÿþøêà, ïåðåêóñèòü ÷åãî? Ó ñòàðóõè âñåãî âäîâîëü, à ñîëäàòà ïîñêóïèëàñü íàêîðìèòü, ïðèêèíóëàñü ñèðîòîé. — Îõ, äîáðûé ÷åëîâåê, è ñàìà ñåãîäíÿ åù¸ íè÷åãî íå åëà: íå÷åãî. — Íó, íåò òàê íåò,— ñîëäàò ãîâîðèò. Òóò îí ïðèìåòèë ïîä ëàâêîé òîïîð áåç òîïîðèùà: — Êîëè íåò íè÷åãî èíîãî, ìîæíî è èç òîïîðà êàøó ñâàðèòü. Õîçÿéêà ðóêàìè âñïëåñíóëà: — Êàê òàê èç òîïîðà êàøó? — À âîò òàê. Äàé-êà êîò¸ë. Ïðèíåñëà ñòàðóõà êîò¸ë. Ñîëäàò òîïîð âûìûë, îïóñòèë â êîò¸ë, íàëèë âîäû è ïîñòàâèë íà îãîíü. Ñòàðóõà íà ñîëäàòà ãëÿäèò, ãëàç íå ñâîäèò. Äîñòàë ñîëäàò ëîæêó, ïîìåøèâàåò âàðåâî. Ïîïðîáîâàë. — Íó êàê? — ñïðàøèâàåò ñòàðóõà. — Ñêîðî áóäåò ãîòîâà,— îòâå÷àåò.— Æàëü, ÷òî âîò ñîëè íåò. — Ñîëü-òî ó ìåíÿ åñòü. Ïîñîëè. Ñîëäàò ïîñîëèë, ñíîâà ïîïðîáîâàë: 22

— Êîëè ñþäà áû äà ãîðñòî÷êó êðóïû! Ñòàðóõà ïðèíåñëà èç ÷óëàíà ìåøî÷åê êðóïû. — Íà, çàïðàâü êàê íàäî. Âàðèë, âàðèë ñîëäàò, ïîìåøèâàë, ïîòîì ïîïðîáîâàë. Ãëÿäèò ñòàðóõà, îòîðâàòüñÿ íå ìîæåò. — Îõ, è êàøà õîðîøà! — õâàëèò ñîëäàò.— Êàê áû ñþäà äà ÷óòî÷êó ìàñëà — áûëî áû è âîâñå îáúåäåíèå. Íàøëîñü ó ñòàðóõè è ìàñëî. Ñäîáðèëè êàøó. — Áåðè ëîæêó, õîçÿþøêà. Ñòàë êàøó åñòü äà ïîõâàëèâàòü. — Âîò óæ íå äóìàëà, ÷òî èç òîïîðà ýòàêóþ êàøó ìîæíî ñâàðèòü,— äèâèòñÿ ñòàðóõà. À ñîëäàò åñò äà ïîñìåèâàåòñÿ. Ðóññêàÿ íàðîäíàÿ ñêàçêà

1. Êàêàÿ ïîñëîâèöà âûðàæàåò îñíîâíóþ ìûñëü ñêàçêè?

Äîãàäêà íå õóæå ðàçóìà. Ñì¸òêà äîðîæå áîãàòñòâà. 2. Íàçîâè ïîñëîâèöû, êîòîðûìè ìîæíî îçàãëàâèòü ñêàçêó. 3. Äàé õàðàêòåðèñòèêó ãåðîÿì ñêàçêè. Èñïîëüçóé ñëîâà: âå-

ñ¸ëûé, óìíûé, çëîé, æàäíûé, ñìåêàëèñòûé, õèòðûé, íàõîä÷èâûé. Äîêàæè ñëîâàìè òåêñòà, ÷òî ñîëäàò áûë íàõîä÷èâûé. 4. Èç ÷åãî ñîëäàò ñâàðèë êàøó? 5. Ïîäãîòîâüñÿ ê ÷òåíèþ ñêàçêè ïî ðîëÿì. 6. Âòðî¸ì ñ òîâàðèùàìè ïîäãîòîâü ïåðåñêàç ñêàçêè áëèçêî ê òåêñòó. Ïîäóìàé, ïî÷åìó âòðî¸ì.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! ïøåíèöà ñêàçêà øåðñòÿíêà ïî÷êà èç óøåé äóðà÷îê øåÿ áðàòüÿ

ÒÅÊÑÒ. ÏÐÅÄËÎÆÅÍÈÅ (Òåêñò. Ðå÷åííÿ) ÓÐÎÊ 9. Òåìà. Îñíîâíàÿ ìûñëü òåêñòà (Òåìà. Ãîëîâíà äóìêà òåêñòó) 41. Ðàñïîëîæè ïðåäëîæåíèÿ òàê, ÷òîáû ïîëó÷èëñÿ òåêñò. Òàì òåòåðåâà íàåëèñü áåð¸çîâûõ ïî÷åê. Ñòàÿ ïòèö ïîëåòåëà íà ëåñíóþ ïîëÿíêó. Óòðîì ïðîñíóëèñü òåòåðåâà è óäèâèëèñü. Âîðîáüè è ñèíèöû òîæå óëåòàëè íà þã. Ïîòîì îíè íûðíóëè â ìÿãêèé ñíåã. Êðóãîì áûë ñíåã. Òåïåðü ó ïòèö åñòü óáåæèùå îò âðàãîâ.

Ïî Ã. Ñêðåáèöêîìó

2. Îçàãëàâü òåêñò. Êàêàÿ îñíîâíàÿ ìûñëü òåêñòà? Íàéäè ïðåäëîæåíèå, êîòîðîå íå ñîîòâåòñòâóåò òåìå òåêñòà. Ñïèøè òåêñò. Ïîä÷åðêíè áóêâû, êîòîðûå òðåáóþò ïðîâåðêè ïðè ïèñüìå. Âñïîìíè ïðàâèëî. Òåêñò — ðÿä ïðåäëîæåíèé, ðàñïîëîæåííûõ â îïðåäåë¸ííîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè è ñâÿçàííûõ äðóã ñ äðóãîì ïî ñìûñëó.

êè êí êíèãà 42.

1. Ïðî÷èòàé òåêñò. Ïåðåâåäè åãî íà ðóññêèé ÿçûê.

Öèõ ïòàõ³â º äóæå áàãàòî â íàñ. Âîíè ÷àñòî òðèìàþòüñÿ çãðàéêàìè, îñîáëèâî âçèìêó. Ãí³çäÿòüñÿ ï³ä äàõàìè áóäèíê³â àáî íà äåðåâàõ. 2. Ìîæíî ëè òåêñò îçàãëàâèòü «Âîðîáüè»? ×òî ïîìîãëî äîãàäàòüñÿ îá ýòîì? Çàïèøè òåêñò íà ðóññêîì ÿçûêå, äîïîëíè åãî 2—3 ïðåäëîæåíèÿìè. Òåìà — ýòî òî, î ÷¸ì ðàññêàçûâàåòñÿ â òåêñòå. Îñíîâíàÿ ìûñëü — òî ãëàâíîå, î ÷¸ì õîòåë ñêàçàòü àâòîð.

ïðèëåòåë

43. 1. Ïðî÷èòàé ïîñëîâèöû. Îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå. Â ñåìüå äðóæàò — æèâóò íå òóæàò. Ñåìüÿ ÷åëîâåêó ïåðâóþ ïóò¸âêó â æèçíü äà¸ò. Äðóçüÿ — áîëüøå, ÷òî áðàòüÿ ðîäíûå. 24

2. Íà êàêóþ òåìó ýòè ïîñëîâèöû? Âñå ëè ïîäõîäÿò ê ýòîé òåìå? Ðàññêàæè î ñâîåé ñåìüå. Îáúÿñíè âûäåëåííûå îðôîãðàììû.

44. 1. Ïðî÷èòàé. Âûó÷è íàèçóñòü. *** Ìíå ñâÿçàëà áàáóøêà Ò¸ïëûå âàðåæêè. Âàðåæêè óçîðíûå, Ìÿãêèå, ïðîñòîðíûå.

Ì. Ëàðèíà

2. Çàïèøè ñòèõîòâîðåíèå ïî ïàìÿòè. Ðàññêàæè î ñâîåé áàáóøêå. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ áóêâ. Ñîñ÷èòàé çâóêè è áóêâû â ñëîâå ò¸ïëûå. Âûïèøè ñëîâà, ñâÿçàííûå ïî ñìûñëó ïàðàìè.

45. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. ×åòûðå ñåñòðû ×åòûðå ðàçà â ãîä îíè Çåìëè íàðÿä ìåíÿþò ï¸ñòðûé, Áåãóò, áåãóò çà äíÿìè äíè, Ïðèõîäÿò è óõîäÿò ñ¸ñòðû. Çèìà íàêîïèò íàì âîäû, Âåñíà è âñïàøåò, è ïîñååò, ×òîá Ëåòî ïðèíåñëî ïëîäû, À Îñåíü èõ ñîáðàòü ñóìååò. Ê. Òàíãðûêóëèåâ

Êòî ýòè ÷åòûðå ñåñòðû? Êàê òû ïîíèìàåøü äâå ïåðâûå ñòðîêè ñòèõîòâîðåíèÿ? Íàðèñóé ñëîâåñíûå ïîðòðåòû âñåõ ÷åòûð¸õ ñåñò¸ð. Êàêàÿ ñåñòðà ñåé÷àñ ãîñòèò ó íàñ? Íàçîâè òåìó ñòèõîòâîðåíèÿ. Íàçîâè â ñòèõîòâîðåíèè ñëîâà, êîòîðûå íåëüçÿ ïåðåíîñèòü. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

ÓÐÎÊ 10. ×àñòè ñîäåðæàíèÿ òåêñòà (Áóäîâà òåêñòó) 46. 1. Ïðî÷èòàé òåêñò. Îçàãëàâü åãî. Êîëÿ çàáîëåë. Åãî ïîëîæèëè â áîëüíèöó è ñäåëàëè îïåðàöèþ. Îäíîêëàññíèêè Êîëè îêàçàëèñü íàñòîÿùèìè äðóçüÿìè. Îíè ïîìîãàëè ìàëü÷èêó ãîòîâèòü óðîêè. Ðàññêàçûâàëè øêîëüíûå íîâîñòè. Ïðèíîñèëè èíòåðåñíûå êíèãè. Êðåïêàÿ äðóæáà ïîìîãëà áîëüíîìó. Êîëÿ áûñòðî âûçäîðîâåë. ðàññêàçûâàòü 2. Âñïîìíè, èç êàêèõ ÷àñòåé ñîñòîèò òåêñò. Íàéäè â òåêñòå íà÷àëî, îñíîâíóþ ÷àñòü è êîíöîâêó. Îïðåäåëè òåìó è îñíîâíóþ ìûñëü òåêñòà. Ðàçäåëè ñëîâî îïåðàöèÿ íà ñëîãè äëÿ ïåðåíîñà. Âñïîìíè ïîñëîâèöû î äðóæáå.

Îñíîâíûå ÷àñòè òåêñòà: íà÷àëî (çà÷èí) ñîáûòèÿ, îñíîâíàÿ ÷àñòü (ðàçâèòèå ñîáûòèÿ), êîíöîâêà.

îì ìî îëî äîðîãà ìîëîêî 47. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Ñêîëüêî â í¸ì ÷àñòåé? Ïðè¸ìûø 1 Â äîæäëèâûé äåíü ÿ ïîäõîäèë ê Ñâåòëîìó îçåðó... Êîãäà ÿ ïîäõîäèë óæå ñîâñåì ê èçáóøêå, èç òðàâû êóáàðåì âûëåòåëà íà ìåíÿ ï¸ñòðàÿ ñîáà÷îíêà è çàëèëàñü îò÷àÿííûì ëàåì. — Ñîáîëüêî, ïåðåñòàíü... Íå óçíàë? Ñîáîëüêî îñòàíîâèëñÿ â ðàçäóìüå, íî, âèäèìî, åù¸ íå âåðèë â ñòàðîå çíàêîìñòâî. Îí îñòîðîæíî ïîäîø¸ë, îáíþõàë ìîè îõîòíè÷üè ñàïîãè è òîëüêî ïîñëå ýòîé öåðåìîíèè âèíîâàòî çàâèëÿë õâîñòîì. Äåñêàòü, âèíîâàò, îøèáñÿ,— à âñ¸òàêè ÿ äîëæåí ñòåðå÷ü èçáóøêó. Èçáóøêà îêàçàëàñü ïóñòîé. Õîçÿèíà íå áûëî, òî åñòü îí, âåðîÿòíî, îòïðàâèëñÿ íà îçåðî îñìàòðèâàòü êàêóþ-íèáóäü ðûáîëîâíóþ ñíàñòü... 26

Ñíÿâ íàìîêøóþ êóðòêó è ðàçâåñèâ îõîòíè÷üè äîñïåõè ïî ñòåíêå, ÿ ïðèíÿëñÿ ðàçâîäèòü îãîíü. Ñîáîëüêî âåðòåëñÿ îêîëî ìåíÿ, ïðåä÷óâñòâóÿ êàêóþ-íèáóäü ïîæèâó... Â îæèäàíèè ñòàðèêà ÿ ïðèêðåïèë íà äëèííîé ïàëêå ìåäíûé ïîõîäíûé ÷àéíèê ñ âîäîé è ïîâåñèë åãî íàä îãí¸ì. Âîäà óæå íà÷èíàëà êèïåòü, à ñòàðèêà âñ¸ íå áûëî... Óìíàÿ ñîáàêà òîëüêî âèëÿëà ïóøèñòûì õâîñòîì, îáëèçûâàëàñü è íåòåðïåëèâî âçâèçãèâàëà. Êîãäà ýòîò «ëó÷øèé äðóã ÷åëîâåêà» ðàäîñòíî âçâèçãíóë, ÿ ïîíÿë, ÷òî îí çàâèäåë õîçÿèíà. Äåéñòâèòåëüíî, â ïðîòîêå ÷¸ðíîé òî÷êîé ïîêàçàëàñü ðûáà÷üÿ ëîäêà, îãèáàâøàÿ îñòðîâ. Ýòî è áûë Òàðàñ... Îí ïëûë, ñòîÿ íà íîãàõ, è ëîâêî ðàáîòàë îäíèì âåñëîì. Êîãäà îí ïîäïëûë áëèæå, ÿ çàìåòèë, ê óäèâëåíèþ, ïëûâøåãî ïåðåä ëîäêîé ëåáåäÿ. — Ñòóïàé äîìîé, ãóëÿêà! — âîð÷àë ñòàðèê, ïîäãîíÿÿ êðàñèâî ïëûâøóþ ïòèöó.— Ñòóïàé, ñòóïàé... Âîò ÿ äàì — óïëûâàòü áîã çíàåò êóäà... Ñòóïàé äîìîé, ãóëÿêà! Ëåáåäü êðàñèâî ïîäïëûë ê ñàéìå1, âûøåë íà áåðåã, âñòðÿõíóëñÿ è, òÿæåëî ïåðåâàëèâàÿñü íà ñâîèõ êðèâûõ ÷¸ðíûõ íîãàõ, íàïðàâèëñÿ ê èçáóøêå. 2 — Çäðàâñòâóé, Òàðàñ!.. Îòêóäà áîã íåñ¸ò? — À âîò çà Ïðè¸ìûøåì ïëàâàë, çà ëåáåäåì... Âñ¸ òóò âåðòåëñÿ, â ïðîòîêå, à ïîòîì âäðóã è ïðîïàë... Íó, ÿ ñåé÷àñ çà íèì. Âûåõàë â îçåðî — íåò; ïî çàâîäÿì ïðîïëûë — íåò; à îí çà îñòðîâîì ïëàâàåò. — Îòêóäà äîñòàë-òî åãî, ëåáåäÿ? — Òóò îõîòíèêè íàåçæàëè; íó, ëåáåäÿ ñ ëåá¸äóøêîé

Ñàéìà — ðûáàöêàÿ ñòîÿíêà.

è ïðèñòðåëèëè, à âîò ýòîò îñòàëñÿ. Çàáèëñÿ â êàìûøè è ñèäèò. Ëåòàòü-òî íå óìååò, âîò è ñïðÿòàëñÿ... ß, êîíå÷íî, ñòàâèë ñåòè ïîäëå êàìûøåé, íó, è ïîéìàë åãî. Ïðîïàä¸ò îäèí-òî, ÿñòðåáà çàåäÿò, ïîòîìó êàê ñìûñëó â í¸ì åù¸ íàñòîÿùåãî íåò. Ñèðîòîé îñòàëñÿ. Âîò ÿ åãî ïðèâ¸ç è äåðæó. È îí òîæå ïðèâûê... Òåïåðü âîò ñêîðî ìåñÿö áóäåò, êàê æèâ¸ì âìåñòå. Óòðîì íà çàðå ïîäíèìàåòñÿ, ïîïëàâàåò â ïðîòîêå, ïîêîðìèòñÿ, à ïîòîì è äîìîé. Çíàåò, êîãäà ÿ âñòàþ, è æä¸ò, ÷òîáû ïîêîðìèëè. Óìíàÿ ïòèöà, îäíèì ñëîâîì, è ñâîé ïîðÿäîê çíàåò. Ñòàðèê ãîâîðèë íåîáûêíîâåííî ëþáîâíî, êàê î áëèçêîì ÷åëîâåêå. Ëåáåäü ïðèêîâûëÿë ê ñàìîé èçáóøêå è, î÷åâèäíî, âûæèäàë êàêîé-íèáóäü ïîäà÷êè. — Óëåòèò îí ó òåáÿ, äåäóøêà...— çàìåòèë ÿ. — Çà÷åì åìó ëåòåòü? È çäåñü õîðîøî: ñûò, êðóãîì âîäà... — À çèìîé? — Ïåðåçèìóåò âìåñòå ñî ìíîé â èçáóøêå. Ìåñòà õâàòèò, à íàì ñ Ñîáîëüêîì âåñåëåå. Êàê-òî îäèí îõîòíèê çàáð¸ë êî ìíå íà ñàéìó, óâèäàë ëåáåäÿ è ãîâîðèò âîò òàê æå: «Óëåòèò, åæåëè êðûëüÿ íå ïîäðåæåøü». À êàê æå ìîæíî óâå÷èòü áîæüþ ïòèöó? Ïóñòü æèâ¸ò... Íå âîçüìó ÿ â òîëê, çà÷åì ãîñïîäà ëåáåäåé çàñòðåëèëè. Âåäü è åñòü íå ñòàíóò, à òàê, äëÿ îçîðñòâà... Ëåáåäü òî÷íî ïîíèìàë ñëîâà ñòàðèêà è ïîñìàòðèâàë íà íåãî ñâîèìè óìíûìè ãëàçàìè. — À êàê îí ñ Ñîáîëüêîì? — ñïðîñèë ÿ. — Ñïåðâà-òî áîÿëñÿ, à ïîòîì ïðèâûê. Òåïåðü ëåáåäü-òî â äðóãîé ðàç ó Ñîáîëüêà è êóñîê îòíèìàåò. Ï¸ñ çàâîð÷èò íà íåãî, à ëåáåäü åãî — êðûëîì. Ñìåøíî íà íèõ ñî ñòîðîíû ñìîòðåòü. À òî ãóëÿòü âìåñòå îòïðàâÿòñÿ: ëåáåäü ïî âîäå, à Ñîáîëüêî — ïî áåðåãó. Ïðîáîâàë ï¸ñ ïëàâàòü çà íèì, íó, äà ðåìåñëî-òî íå òî: ÷óòü íå ïîòîíóë. À êàê ëåáåäü óïëûâ¸ò, Ñîáîëüêî èùåò åãî. Ñÿäåò íà áåðåæêó è âîåò... Äåñêàòü, ñêó÷íî ìíå, ïñó, áåç òåáÿ, äðóã åäèíñòâåííûé. Òàê âîò è æèâ¸ì âòðî¸ì. 3 Òàðàñ æèë íà Ñâåòëîì óæå ñîðîê ëåò. Êîãäà-òî ó íåãî áûëè è ñâîÿ ñåìüÿ, è äîì, à òåïåðü îí æèë áîáûë¸ì. Äåòè 28

ïåðåì¸ðëè, æåíà òîæå óìåðëà, è Òàðàñ áåçâûõîäíî îñòàâàëñÿ íà Ñâåòëîì ïî öåëûì ãîäàì. — Íå ñêó÷íî òåáå, äåäóøêà? — ñïðîñèë ÿ, êîãäà ìû âîçâðàùàëèñü ñ ðûáíîé ëîâëè.— Æóòêî îäíîìó-òî â ëåñó... — Îäíîìó? Òîæå è ñêàæåò... ß òóò êíÿçü êíÿçåì æèâó. Âñ¸ ó ìåíÿ åñòü... È ïòèöà âñÿêàÿ, è ðûáà, è òðàâà. Êîíå÷íî, ãîâîðèòü îíè íå óìåþò, äà ÿ-òî ïîíèìàþ âñ¸. Ñåðäöå ðàäóåòñÿ â äðóãîé ðàç ïîñìîòðåòü íà áîæüþ òâàðü... Ó âñÿêîé ñâîé ïîðÿäîê è ñâîé óì. Òû äóìàåøü, çðÿ ðûáêà ïëàâàåò â âîäå èëè ïòèöà ïî ëåñó ëåòàåò? Íåò, ó íèõ çàáîòû íå ìåíüøå íàøåãî... Ýâîí, ïîãëÿäè, ëåáåäü-òî äîæèäàåòñÿ íàñ ñ Ñîáîëüêîì. Ñòàðèê óæàñíî áûë äîâîëåí ñâîèì Ïðè¸ìûøåì, è âñå ðàçãîâîðû â êîíöå êîíöîâ ñâîäèëèñü íà íåãî. — Ãîðäàÿ, íàñòîÿùàÿ öàðñêàÿ ïòèöà,— îáúÿñíèë îí.— Ïîìàíè åãî êîðìîì, äà íå äàé, äðóãîé ðàç è íå ïîéä¸ò. Ñâîé õàðàêòåð òîæå èìååò, äàðîì ÷òî ïòèöà... Ñ Ñîáîëüêîì òîæå ñåáÿ î÷åíü ãîðäî äåðæèò. ×óòü ÷òî, ñåé÷àñ êðûëîì, à òî è íîñîì äîëáàí¸ò. Èçâåñòíî, ï¸ñ â äðóãîé ðàç ñîçîðíè÷àòü çàõî÷åò, çóáàìè íîðîâèò çà õâîñò ïîéìàòü, à ëåáåäü åãî ïî ìîðäå... Ýòî òîæå íå èãðóøêà, ÷òîáû çà õâîñò õâàòàòü. — Ïîñìîòðè-êà, êàê ëåáåäü-òî ðàçûãðàëñÿ ñ Ñîáîëüêîì... Äåéñòâèòåëüíî, ñòîèëî ïîëþáîâàòüñÿ îðèãèíàëüíîé êàðòèíîé. Ëåáåäü ñòîÿë, ðàñêðûâ êðûëüÿ, à Ñîáîëüêî ñ âèçãîì è ëàåì íàïàäàë íà íåãî. Óìíàÿ ïòèöà âûòÿãèâàëà øåþ è øèïåëà íà ñîáàêó, êàê ýòî äåëàþò ãóñè. Ñòàðûé Òàðàñ îò äóøè ñìåÿëñÿ íàä ýòîé ñöåíîé, êàê ðåá¸íîê. 4 Â ñëåäóþùèé ðàç ÿ ïîïàë íà Ñâåòëîå îçåðî óæå ïîçäíåé îñåíüþ, êîãäà âûïàë ïåðâûé ñíåã... Íàâñòðå÷ó ìíå âûñêî÷èë òîò æå Ñîáîëüêî. Òåïåðü îí óçíàë ìåíÿ è ëàñêîâî çàâèëÿë õâîñòîì åù¸ èçäàëè. Òàðàñ áûë äîìà. Îí ÷èíèë íåâîä äëÿ çèìíåãî ëîâà. Ñòàðèê äåéñòâèòåëüíî èìåë óòîìë¸ííûé âèä. Îí êàçàëñÿ òåïåðü òàêèì äðÿõëûì è æàëêèì... Çà ÷àåì ìû ðàçãîâîðèëèñü, è ñòàðèê ðàññêàçàë ñâî¸ ãîðå. — Ïîìíèøü... ëåáåäÿ-òî? 29

— Ïðè¸ìûøà? — Îí ñàìûé... Àõ, õîðîøà áûëà ïòèöà!.. À âîò ìû îïÿòü ñ Ñîáîëüêîì îñòàëèñü îäíè... Äà, íå ñòàëî Ïðè¸ìûøà. Ä. Í. Ìàìèí-Ñèáèðÿê

1. Êàê ëåáåäü îêàçàëñÿ ó ñòàðîãî ðûáàêà? Êàê ìîæíî îáúÿñíèòü êëè÷êó, êîòîðóþ îí äàë íîâîìó îáèòàòåëþ ñâîåé èçáóøêè? 2. Êàêèå ñëîâà è âûðàæåíèÿ ïîêàçûâàþò îòíîøåíèå ñòàðèêà ê ëåáåäþ? Îáúÿñíè âûðàæåíèå «ñìûñëó â í¸ì åù¸ íàñòîÿùåãî íåò». 3. ×òî áûëî ïðàâèëüíåå: à) ïîñòóïèòü ñ ëåáåäåì òàê, êàê ýòî ñäåëàë Òàðàñ; á) ïîäðåçàòü êðûëüÿ ïòèöå è íàâñåãäà ñäåëàòü å¸ ðó÷íîé; â) ñèëîé óäåðæàòü â ñàðàå äî çèìíèõ õîëîäîâ, çàòåì îñòàâèòü çèìîâàòü â èçáóøêå, à âåñíîé ïîäïóñòèòü ê êàêîé-íèáóäü ñòàå ëåáåäåé? 4. Êàê ñëó÷èëîñü, ÷òî Òàðàñ âûíóæäåí áûë îäèíîêî æèòü ó îçåðà? ×åì åìó áûëè äîðîãè Ñîáîëüêî è Ïðè¸ìûø? 5. Èç ÷åãî âèäíî, ÷òî Òàðàñ áûë î÷åíü óìíûì è äîáðûì ÷åëîâåêîì, êîòîðûé õîðîøî çíàë æèçíü æèâîòíûõ, óìåë íàáëþäàòü çà òåì, ÷òî ïðîèñõîäèò â ïðèðîäå? 6. Íàéäè è ïðî÷èòàé ðàññêàç Òàðàñà î òîì, êàê ëåáåäè ó÷àò ñâîèõ ëåáåäÿò ëåòàòü. 7. Ïî÷åìó îòë¸ò Ïðè¸ìûøà òàê îïå÷àëèë ñòàðîãî ðûáàêà? Êàê ýòî ïðîèçîøëî? 8. ×òî ìîãëî ïðîèçîéòè ñ Ïðè¸ìûøåì äàëüøå — ñëó÷èëîñü ëè òî, ÷åãî îïàñàëñÿ Òàðàñ, èëè Ïðè¸ìûø, óìíàÿ è ñèëüíàÿ ïòèöà, áëàãîïîëó÷íî äîáðàëñÿ äî ìåñòà çèìîâêè? 9. Îçàãëàâü ÷àñòè ðàññêàçà

Ê èñòîêàì ñëîâà Ñåíòÿáðü. Íàçâàíèå ïåðâîãî ìåñÿöà îñåíè ñåíòÿáðü ïðîèçîøëî îò ëàòèíñêîãî ñëîâà «ñýïòýìáýð», êîòîðîå îáîçíà÷àåò «ñåäüìîé». Íîâûé ãîä ó äðåâíèõ ðèìëÿí íà÷èíàëñÿ 1 ìàðòà, ïîýòîìó ñåíòÿáðü áûë ñåäüìûì ìåñÿöåì. 1. À êàêîé ïî ñ÷¸òó ñåíòÿáðü ó íàñ? 2. ×òî òîãäà ìîæíî ñêàçàòü îá îêòÿáðå è íîÿáðå?

ÓÐÎÊ 11. ×àñòè ñîäåðæàíèÿ òåêñòà. Àáçàö 48. 1. Ïðî÷èòàé ïëàí è ñ åãî ïîìîùüþ ñîñòàâü òåêñò ïî ðèñóíêó. Îçàãëàâü òåêñò. Çàïèøè åãî.

Ïëàí 1. Êàêîå âðåìÿ ãîäà íàñòóïèëî? 2. ×òî èçìåíèëîñü â ïðèðîäå? 3. Êóäà óëåòåëè ïòèöû? 4. Êàêèå ïòèöû îñòàëèñü? 5. Êàê òû ïîìîãàåøü ïòèöàì? 2. Íàçîâè õàðàêòåðíûå ïðèçíàêè òåêñòà. ×òî íàçûâàåòñÿ îñíîâíîé ìûñëüþ òåêñòà? 3. Ïðî÷èòàé ñâîé çàãîëîâîê. Ïîäóìàé, ÷òî îí âûðàæàåò: òåìó èëè îñíîâíóþ ìûñëü. Âñïîìíè ïðàâèëî. Òåêñò ìîæåò äåëèòüñÿ íà àáçàöû. Àáçàö âêëþ÷àåò îäíî èëè íåñêîëüêî ïðåäëîæåíèé ñâÿçàííûõ ìåæäó ñîáîé ïî ñìûñëó. Àáçàöû òàêæå ñâÿçàíû ìåæäó ñîáîé ïî ñìûñëó. Êàæäûé àáçàö íà÷èíàåòñÿ ñ íîâîé ñòðîêè.

49. Ïðî÷èòàé òåêñò.

Òÿæêèé òðóä Âñÿêèé ñëûøàë ïðî òî, êàê ¸æ íà êîëþ÷êàõ òàñêàåò ëèñòüÿ. Ëîâêî òàê â ðàññêàçàõ-òî ïîëó÷àåòñÿ: ïîâàëÿëñÿ ¸æ, íàêîëîë ëèñòâó è ñòàùèë â íîðó. Ñ ïëå÷ ñêèíóë — è âñ¸ òóò. À íà äåëå — äðóãîå. Íå òàê ïðîñòî. Âñòðåòèë ÿ åæà, êîãäà õîäèë çà îïÿòàìè. Áåæèò ¸æ ïî òðîïèíêå, íåñ¸ò òðè ëèñòî÷êà: äâà ñ áîêîâ, îäèí íà ñïèíå. Åìó ýòà íîøà ë¸ãêàÿ. Íî âåäü èãîëêè-òî ÷àñòûå, ïëîòíûå. Òðóäíî ýòî — ëèñòüÿ íà íèõ íàêîëîòü. Âîò è íåñ¸ò ê íîðå âñåãî òðè ëèñòî÷êà. Ïîø¸ë ÿ ïîçàäè. Òèõî èäó, ÷òîáû íå ñïóãíóòü. Âîò ñòàðàÿ ñîñíà, à ïîä íåé — ÿìêà. Åæèíûé äîì. Îñòàíîâèëñÿ ¸æ. Íàäî òåïåðü ëèñòüÿ ñíÿòü, çàïèõàòü â íîðó. À êàê ñíèìåøü ëèñòüÿ? Ëàïîé íå óõâàòèøü. Çóáàìè íå äîñòàíåøü. È íå ñòðÿõí¸øü,— êðåïêî ñèäÿò. Êàê æå áûòü? 31

Ñòàë ¸æ îá êîðåíü òåðåòüñÿ, ñäèðàòü ëèñòüÿ. Ñ áîêîâ-òî ñîäðàë, õîòü è ðàçëîõìàòèë. À âîò ñî ñïèíû — íèêàê. Ïûõòèò, çàäíèìè ëàïàìè ïîääà¸ò, à ëèñò íå ñëåçàåò, äà è âñ¸ òóò. Äîëãî ñòàðàëñÿ. Óìàÿëñÿ, à ëèñòà òàê è íå ñíÿë. Ïîñòîÿë, ñêàçàë: «òóôô, òóôô» — ýòî, íàâåðíîå, âðîäå íàøåãî — «îõ, îõ» — è ïîáåæàë íàçàä ïî òðîïèíêå. Êàê ñêðûëñÿ îí èç ãëàç, ÿ ñáåãàë, ïðèí¸ñ ëèñòüåâ è ñóíóë â íîðó. — Íà òåáå, íå ìó÷àéñÿ! Íåëüçÿ áûëî íå ïîìî÷ü. Òàêàÿ òÿæ¸ëàÿ ðàáîòà ó åæà! Ïî Ý. Øèìó

1. 2. 3. 4. 5.

Ñêîëüêî àáçàöåâ â òåêñòå. Ñïèøè ïåðâûõ òðè àáçàöà. Ðàçäåëè òåêñò íà ÷àñòè. Îçàãëàâü èõ. Ñîñòàâü êàðòèííûé ïëàí. Ïåðåñêàæè îñíîâíóþ ÷àñòü òåêñòà. Íàáëþäàë ëè òû ïðèãîòîâëåíèå æèâîòíûõ ê çèìå? Ãäå è êîãäà? Ðàññêàæè.

ÎÑÅÍÍÈÅ ÇÀÃÀÄÊÈ 1. Ó êîãî íà ñó÷êå êëàäîâàÿ? 2. Êòî ñîáèðàåò ÿáëîêè ñïèíîé? 3. Êòî ïóòåøåñòâóåò ïî âîçäóõó íà íèòêå?

12. ×àñòè ñîäåðæàíèÿ òåêñòà. Àáçàö.

Èçëîæåíèå

50. 1. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Îçàãëàâü åãî. Îáîçíà÷ü èçó÷åííûå îðôîãðàììû.

Ñàøå è Ìàøå ïîäàðèëè ¸æèêà. Îí æèë ó íèõ âñ¸ ëåòî. Î÷åíü ïðèâûê ê äåòÿì, áðàë ó íèõ èç ðóê êóñî÷êè õëåáà. ¨æèê ðàçãóëèâàë ïî âñåìó äîìó. Äåòè ëþáèëè çâåðüêà, íå áîÿëèñü êîëþ÷èõ èãîëîê. Îñåíüþ ¸æèê âäðóã èñ÷åç. Äåòè íå ìîãëè íàéòè åãî. 2. Íàïèøè èçëîæåíèå ïî ïëàíó.

Ïî Ì. Áûêîâîé

Ïëàí 1. Êîãî ïîäàðèëè Ìàøå è Ìèøå? 2. Êàê äåòè îòíîñèëèñü ê ¸æèêó? 3. ×òî ñëó÷èëîñü ñ ¸æèêîì îñåíüþ? 3. Êàê òû äóìàåøü, êóäà èñ÷åç ¸æèê? Êàêèå çíà÷åíèÿ ìîæåò èìåòü âûäåëåííîå ñëîâî? Ïðîâåðü ïî ó÷åáíèêó, âñå ëè ñëîâà òû ïðàâèëüíî íàïèñàë. Ñëîâî ïåðåêàç ïåðåâîäèòñÿ íà ðóññêèé ÿçûê êàê èçëîæåíèå. Âñïîìíè, êàê åãî íóæíî ïèñàòü. À òåïåðü ïðî÷èòàé ïàìÿòêó î òîì, êàê ïèñàòü èçëîæåíèå ïî ó÷åáíèêó. 1. Âíèìàòåëüíî ïðî÷èòàé òåêñò. 2. Âûÿñíè çíà÷åíèå íåïîíÿòíûõ ñëîâ. 3. Îïðåäåëè îñíîâíóþ ìûñëü òåêñòà. Íàéäè ñëîâà, ñëîâîñî÷åòàíèÿ è ïðåäëîæåíèÿ, êîòîðûå îñîáåííî âàæíû äëÿ å¸ ðàñêðûòèÿ. 4. Ðàçäåëè òåêñò íà ÷àñòè è îçàãëàâü èõ. Ýòî áóäåò ïëàí (åñëè â èçëîæåíèè åãî íåò). 5. Îáúÿñíè íàïèñàíèå ñëîâ íà èçó÷åííûå îðôîãðàììû. 6. Åù¸ ðàç âíèìàòåëüíî ïåðå÷èòàé òåêñò.

51. Ïðî÷èòàé ðàññêàç âíèìàòåëüíî. Îñåíü ñ íåáà Âçãëÿíóòü áû íà áåñêðàéíþþ íàøó ñòðàíó ñ íåáà. Îñåíüþ. Ïîäíÿòüñÿ íà ñòðàòîñòàòå1 âûøå ëåñà ñòîÿ÷åãî, âûøå îáëàêà õîäÿ÷åãî — êèëîìåòðîâ áû íà òðèäöàòü íàä çåìë¸é. Êîíöà-êðàÿ íàøåé çåìëè âñ¸ ðàâíî íå óâèäèøü... È ïîêàæåòñÿ ñ òàêîé âûñîòû, ÷òî âñÿ íàøà çåìëÿ â äâèæåíèè: ÷òî-òî äâèæåòñÿ íàä ëåñàìè, ñòåïÿìè, ãîðàìè, ìîðÿìè... Ýòî ïòèöû. Áåñ÷èñëåííûå ïòè÷üè ñòàè. Íàøè ïåðåë¸òíûå ïîêèäàþò ðîäèíó,— ëåòÿò íà çèìîâêè. Íåêîòîðûå, êîíå÷íî, îñòàþòñÿ: âîðîáüè, ãîëóáè, ãàëêè, ñíåãèðè, ÷èæè, ñèíèöû, äÿòëû è ïðî÷àÿ ìåëî÷ü. Âñå äèêèå êóðû, êðîìå ïåðåï¸ëî÷åê. Áîëüøîé ÿñòðåá-òåòåðåâÿòíèê, áîëüøèå ñîâû. Íî è ýòèì õèùíèêàì ìàëî ðàáîòû ó íàñ çèìîé: áîëüøèíñòâî ïòèö âñ¸-òàêè óëåòàþò îò íàñ íà çèìó. Îòë¸ò íà÷èíàåòñÿ ñ êîíöà ëåòà: ïåðâûìè óëåòàþò òå, ÷òî ïðèëåòåëè âåñíîé ïîñëåäíèìè. È 1

Ñòðàòîñòàò — ëåòàòåëüíûé àïïàðàò.

äëèòñÿ âñþ îñåíü,— ïîêà âîäû íå çàêðîþòñÿ ëüäîì. Ïîñëåäíèìè îòëåòàþò îò íàñ òå, ÷òî ïåðâûìè ïîÿâèëèñü âåñíîé: ãðà÷è, æàâîðîíêè, ñêâîðöû, óòêè, ÷àéêè... Â. Áèàíêè 1. Ïî÷åìó ñ âûñîòû ïîêàæåòñÿ, ÷òî âñÿ íàøà çåìëÿ â äâèæåíèè? 2. Êàêèå ïòèöû îñòàþòñÿ ó íàñ? 3. Êòî óëåòàåò ïîñëåäíèì? 4. Êîãäà íà÷èíàåòñÿ îòë¸ò ïòèö? 5. Ðàññêàæè, êàê òû ïîìîãàåøü ïòèöàì ïåðåçèìîâàòü. 6. Ïåðåñêàæè áëèçêî ê òåêñòó. 7. Íàéäè ñèíîíèìû ñðåäè ñëîâ, êîòîðûå îáîçíà÷àþò äâèæåíèå ïòèö.

Ê èñòîêàì ñëîâà Çíàåòå ëè âû, ÷òî ìíîãèå ïòèöû ïîëó÷èëè íàçâàíèå ïî èõ êðèêó èëè öâåòó îïåðåíèÿ? Íàïðèìåð, êàæäûé çíàåò, ÷òî òîëüêî êóêóøêà êðè÷èò: «Êó-êó! Êó-êó!» Âîò è íàçâàëè å¸ êóêóøêîé. Íàçâàíèå ïòèöû âîðîí ðîäñòâåííî ñëîâó âîðîíîé — ÷¸ðíûé. Âîðîíó íàçâàëè òàê ïîòîìó, ÷òî ó íå¸ ÷¸ðíîå îïåðåíèå. À âîò íàçâàíèå ñîëîâüÿ, ãðà÷à, ñîéêè òû óçíàåøü èç òîëêîâîãî ñëîâàðÿ. ÍÀÐÎÄÍÛÅ ÏÐÈÌÅÒÛ Ïàðèò òóìàí íàä ëåñîì — çíà÷èò, ïîøëè ãðèáû. Ãðîì â îêòÿáðå — çèìà áåç ñíåãà. Åñëè ó áåð¸çû è äóáà íå îïàëè ëèñòüÿ — ê õîëîäíîé çèìå.

13. «Óæ íåáî îñåíüþ äûøàëî...» Îñåííÿÿ ¸ëî÷êà Âåñíîé ¸ëî÷êè íå áûëî, ëåòîì íå áûëî, à îñåíüþ âäðóã ïîÿâèëàñü. Ðàçäâèíóëà ëèñòüÿ, òðàâèíêè, âûñóíóëàñü èç çåìëè è óäèâë¸ííî îñìîòðåëàñü. Äåðåâüÿ ðîíÿëè ëèñòüÿ. 34

Ìíîãî-ìíîãî ëåò ïðîøëî ñ òåõ ïîð, íî êàæäóþ îñåíü â äåíü ¸ëî÷êèíîãî ðîæäåíèÿ äåðåâüÿ âñïîìèíàþò î íåé è äàðÿò åé ïîäàðêè. Îñèíà äàðèò êðàñíûå êèòàéñêèå ôîíàðèêè, êë¸í ðîíÿåò îðàíæåâûå çâ¸çäû, èâà çàñûïàåò ¸ëî÷êó òîíêèìè çîëîòûìè ðûáêàìè. È ñòîèò ¸ëî÷êà ðàñòåðÿííàÿ, ñ÷àñòëèâàÿ: ðàñêèíóëà ëàïêè, à íà ëàäîøêàõ ïîäàðêè. È óæå íåêóäà èõ äåâàòü, à åé âñ¸ äàðÿò è äàðÿò. Ó âñåõ íà ãëàçàõ ñòàíîâèòñÿ ¸ëî÷êà èç êîëþ÷åé è õâîéíîé ìÿãêîé è ëèñòâåííîé. Âñÿ â çîëîòå, áàãðÿíöå è áðîíçå. Âñÿ íàðÿäíàÿ è ðàçíîöâåòíàÿ. Íå òî ÷òî çèìîé è ëåòîì îäíèì öâåòîì. Í. Ñëàäêîâ

1. Ïðèøëîñü ëè òåáå óâèäåòü òàêóþ íàðÿäíóþ ¸ëî÷êó? 2. Ïî êàêîìó ïðèçíàêó ñõîäñòâà ëèñòüÿ äåðåâüåâ íàçâàíû ôîíàðèêàìè, çâ¸çäàìè, ðûáêàìè? Íàðèñóé. 3. Íàéäè îïèñàíèå ¸ëî÷êè. Êàê òû åãî ïîíèìàåøü? Ñïèøè åãî. 4. Ïî÷åìó âåòâè ¸ëêè íàçâàíû ëàïêàìè? ×òî åù¸ íàçûâàþò ýòèì ñëîâîì? 5. Äàâàé ïðåâðàòèì ýòî ïðîèçâåäåíèå â ñêàçêó. Ïðîäîëæè.

Óâèäåëè ¸æ, áåëêà è çàÿö íàðÿäíóþ ¸ëî÷êó è ðåøèëè òîæå ñäåëàòü åé ïîäàðêè... Î òîì, ÷òî äàðèëè ¸ëî÷êå, òåáå ïîìîãóò ðàññêàçàòü ðèñóíêè.

6. Íàéäè â òåêñòå ïîñëîâèöó è íàçîâè â íåé ïðîòèâîïîëîæíûå ïî ñìûñëó ñëîâà. 7. Ñêîëüêî àáçàöåâ â òåêñòå.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! [ø] Ñêó÷íàÿ. Ñêó÷àòü. Ñêó÷àòü ïî êîìó-íèáóäü, ñêó÷àòü î êîì-íèáóäü, î ÷¸ì-íèáóäü. Íàïðèìåð: ñêó÷àòü ïî îòöó, îá îòöå, î ëåòå. ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Íîÿáðü — ñåíòÿáð¸â âíóê, îêòÿáð¸â ñûí, çèìå ðîäíîé áàòþøêà. Îñåíü — çàïàñèõà, çèìà— ïîäáåðèõà. Îñåíüþ è âîðîáåé áîãàò. 1. Ñïèøè ïîñëîâèöû. Ïîñòàâü óäàðåíèå â ñëîâàõ. Ïîä÷åðêíè áåçóäàðíûå ãëàñíûå.

***

Ñêó÷íàÿ êàðòèíà! Òó÷è áåç êîíöà, Äîæäèê òàê è ëü¸òñÿ, Ëóæè ó êðûëüöà... ×àõëàÿ ðÿáèíà Ìîêíåò ïîä îêíîì; Ñìîòðèò äåðåâóøêà Ñåðåíüêèì ïÿòíîì. ×òî òû ðàíî â ãîñòè, Îñåíü, ê íàì ïðèøëà? Åù¸ ïðîñèò ñåðäöå Ñâåòà è òåïëà!

À. Ïëåùååâ

1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå âûðàçèòåëüíî. Î êàêîé ïîðå îñåíè ãîâîðèòñÿ çäåñü? Íàðèñóé ðèñóíîê ê ýòîìó ñòèõîòâîðåíèþ. Ïîäóìàé, êàêèå ÷óâñòâà ïåðåäà¸øü ïðè ÷òåíèè ñòèõîòâîðåíèÿ. 2. Íàçîâè îðôîãðàììû â âûäåëåííûõ ñëîâàõ. Êàêèå èç ýòèõ ñëîâ íóæíî ïðîâåðèòü ïî ñëîâàðþ? Ïî÷åìó? Íàéäè â ñòèõîòâîðåíèè õóäîæåñòâåííûå îáðàçû, êîòîðûå ïîìîãëè ïîíÿòü íàñòðîåíèå àâòîðà.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! äàðèë, äàðÿò, äàðèëè 36

14. Êëþ÷åâûå ñëîâà â òåêñòå.

Ñâÿçü ïðåäëîæåíèé â òåêñòå.

52. 1. Ïðî÷èòàé. Ïðàâèëüíî ðàñïðåäåëè ÷àñòè òåêñòà, ÷òîáû ïîëó÷èëñÿ ðàññêàç.

Ëåáåäè Îäíàæäû ëþäè óâèäåëè íà ìîðå ëåáåäÿ. Îí òîñêëèâî êðè÷àë. Åãî ëåá¸äêà çàïóòàëàñü â ñåòÿõ, è ðûáàê óí¸ñ å¸. Ëþäè ïîïðîñèëè ðûáàêà îòïóñòèòü ïòèöó. Ñòàè ïòèö íåñëèñü íàä ìîðåì. Ïòèöû ñïåøèëè íà þã. Ðûáàê ïðèí¸ñ ëåá¸äêó. Îíà ñ ðàäîñòíûì êðèêîì áðîñèëàñü ê ëåáåäþ. Îáå ïòèöû çàìàõàëè ïëàâíî êðûëüÿìè è ïîëåòåëè íàä ìîðåì.

È. Ñîêîëîâ-Ìèêèòîâ

2. Êàêèå ñëîâà â òåêñòå çàìåíÿþò âûäåëåííûå? Äëÿ ÷åãî ýòî ñäåëàíî? Ñîñòàâü ïëàí ðàññêàçà. Íàïèøè èçëîæåíèå ïî ïëàíó. ×òîáû ïîëó÷èëñÿ ðàññêàç, âàæíî ñâÿçàòü îäíî ïðåäëîæåíèå ñ äðóãèì. Äëÿ ñâÿçè ïðåäëîæåíèé ÷àñòî èñïîëüçóþòñÿ ñëîâà îí (îíà, îíî, îíè), ýòîò (ýòà, ýòî, ýòè), òàêîé (òàêàÿ, òàêîå, òàêèå), à òàêæå ñèíîíèìû. Ñðàâíè ýòî ïðàâèëî ñ ïðàâèëîì íà óêðàèíñêîì ÿçûêå. ×òî â íèõ îáùåãî? Ïðèâåäè ïðèìåðû.

53. Âûðàçèòåëüíî ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. *** ðàíüøå Çîëîòûå, òèõèå Ðîùè è ñàäû, Íèâû óðîæàéíûå, Ñïåëûå ïëîäû. È íå âèäíî ðàäóãè, È íå ñëûøåí ãðîì. Ñïàòü ëîæèòñÿ ñîëíûøêî Ðàíüøå ñ êàæäûì äí¸ì. Å. Òðóòíåâà

1. Î êàêîì âðåìåíè ãîäà ãîâîðèòñÿ â ñòèõîòâîðåíèè? Êàê ìîæíî íàçâàòü ýòó ïîðó îñåíè? Íàçîâè îñåííèå ìåñÿöû. Âñïîìíè ïîñëîâèöû è ïîãîâîðêè îá îñåíè. 2. Âûó÷è ñòèõîòâîðåíèå íàèçóñòü. Èñïîëüçóé ñòèõîòâîðåíèå è ðèñóíîê.

3. Ïîäõîäèò ëè ðèñóíîê ê ñòèõîòâîðåíèþ? Êàêèå êðàñêè ïîíàäîáèëèñü õóäîæíèêó, ÷òîáû èçîáðàçèòü ýòîò ïåéçàæ? À êàêèå êðàñêè èñïîëüçîâàë áû òû? Ïî÷åìó? 4. Â ïðÿìîì èëè ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè óïîòðåáëåíû ñëîâà çîëîòûå è òèõèå? 5. Ñîñòàâü ðàññêàç îá îñåíè. Èñïîëüçóé ñòèõîòâîðåíèå, ðèñóíîê, à òàê æå êëþ÷åâûå ñëîâà.

15. Òèïû òåêñòà (Òèïè òåêñòó)

54. 1. Ïðî÷èòàé. ×åì ïàõíóò áåð¸çêè? 1 ß îòäûõàë íà þãå è ÷àñòî óõîäèë îò ìîðÿ â ïàðê. Òàì ðîñëè äåðåâüÿ è êóñòàðíèêè, ñîáðàííûå ïî÷òè ñî âñåõ ÷àñòåé ñâåòà. Áóéíî ðîñëè ðàçâåñèñòûå ïàëüìû. Êðóïíûå áåëûå öâåòû âèñåëè íà ìàãíîëèÿõ. Âñþäó áûëè áåëûå, êðàñíûå, êðåìîâûå è äàæå ÷¸ðíûå ðîçû. Êóñòû, äåðåâüÿ, âñå çàìîðñêèå ðàñòåíèÿ óäèâëÿëè, íî íå ðàäîâàëè ìåíÿ. 2 Íî îäíàæäû ÿ óâèäåë òðè íåáîëüøèå áåð¸çêè. Îíè ñò...ÿëè íà òèõîé òð...âÿíèñòîé ï...ëÿíå, èõ ãè...êèå âå...êè áûëè îïóùåíû âíè... . Çåëåíü êëåéêèõ ð...çíûõ ëèñòî÷ê...â áûëà î÷åíü íåæíà. Áåëûå ñòâ...ëû ñèÿëè ìîëîäî, ÿñíî, ðàäîñ...íî. 3 Ñàäîâíèê ñïðîñèë ìåíÿ: «À âû çàìåòèëè, ÷åì ïàõíóò áåð¸çêè?» ß ïîäóìàë: «×åì æå îíè ïàõíóò?» ß çàêðûë ãëàçà è óâèäåë äåðåâåíñêóþ óëèöó, íà êîòîðîé ðîñëè áåð¸çêè. È åù¸ ìíå âñïîìíèëèñü òîíêèå ñòâîëû áåð¸ç âîçëå íàøåé øêîëû. Ñëàâíî ïàõíåò áåð¸çêà, ñëàâíî! ß è íå ïðåäïîëàãàë, ÷òî ýòî ñêðîìíîå, ñåâåðíîå äåðåâöî òàê ïðåêðàñíî. Îíî ïðåêðàñíåé âñåõ äåðåâüåâ íà ñâåòå, ïîòîìó ÷òî îíî ïàõíåò Ðîäèíîé. Ïî Â. Àñòàôüåâó

2. Â ýòîì òåêñòå òðè ÷àñòè. Êàæäàÿ ÿâëÿåòñÿ íåáîëüøèì òåêñòîì. Âñïîìíè, êàêèå òèïû òåêñòîâ òû çíàåøü èç óêðàèíñêîãî ÿçûêà. Ïðàâèëüíî, ýòî: òåêñò-ðîçïîâ³äü; òåêñò-îïèñ; òåêñò-ì³ðêóâàííÿ. Íà ðóññêîì ÿçûêå ýòî: òåêñò-ïîâåñòâîâàíèå; òåêñò-îïèñàíèå; òåêñò-ðàññóæäåíèå.

55.

1. Ðàññìîòðè òàáëèöó.

Òèï òåêñòà

Ñìûñë òåêñòà

Âîïðîñ

Ðàññêàçûâàåò î ñîáûòèÿõ â ×òî Ïîâåñòâîâàíèå îïðåäåë¸ííîé ïîñëåäîâàòåëüïðîèçîøëî? íîñòè. Îïèñûâàþòñÿ ïðèçíàêè ïðåäÎïèñàíèå ìåòîâ, ÿâëåíèé, æèâîòíûõ, Êàêîé? ÷åëîâåêà. Óòâåðæäàåòñÿ êàêîå-òî ÿâëåÐàññóæäåíèå Ïî÷åìó? íèå, ôàêò, ïîíÿòèå. 2. Ïîëüçóÿñü òàáëèöåé, îïðåäåëè òèï òåêñòà êàæäîé ÷àñòè ðàññêàçà. Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâ. 3. Ñïèøè òåêñò-îïèñàíèå. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Îáúÿñíè îðôîãðàììû.

æä äîæäü Ãîâîðè ïðàâèëüíî! [èñ] Âûøåë èç äîìó. Âûøåë èç ëåñó.

56. Ñîñòàâü òåêñòû ïîâåñòâîâàíèå, îïèñàíèå, ðàññóæäåíèå î êàëèíå. Ïîëüçóÿñü çàäàíèÿìè 1, 2.

57. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå

***

Âñòà¸ò çàðÿ âî ìãëå1 õîëîäíîé; Íà íèâàõ2 øóì ðàáîò óìîëê; Ñ ñâîåé âîë÷èõîþ ãîëîäíîé Âûõîäèò íà äîðîãó âîëê; Åãî ïî÷óÿ, êîíü äîðîæíûé Õðàïèò — è ïóòíèê3 îñòîðîæíûé Íåñ¸òñÿ â ãîðó âî âåñü äóõ4, Íà óòðåííåé çàðå ïàñòóõ Íå ãîíèò óæ êîðîâ èç õëåâà, È â ÷àñ ïîëóäåííûé5 â êðóæîê Èõ íå çîâ¸ò åãî ðîæîê... À. Ïóøêèí

1. Êàêèå èçìåíåíèÿ â ïðèðîäå è â æèçíè ÷åëîâåêà ãîâîðÿò îá îñåíè? 2. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå À. Ñ. Ïóøêèíà âñëóõ è âûó÷è åãî íàèçóñòü.

16. Òèïû òåêñòà 58. 1. Ñîñòàâü îïèñàíèå çàéöà ñ ïîìîùüþ âîïðîñîâ.

1. 2. 3. 4.

Ê êàêèì æèâîòíûì îòíîñèòñÿ çàÿö? Êàêàÿ ó íåãî øåðñòü çèìîé è ëåòîì? Êàêèå ó çàéöà óøè, õâîñò? Êàê ñïàñàåòñÿ çàÿö îò âðàãîâ?

2. Çàïèøè òåêñò. Ïðîâåðü ïî ñëîâàðþ íàïèñàíèå ñëîâ, êîòîðûå âûçâàëè ó òåáÿ çàòðóäíåíèÿ.

Ìãëà — òóìàí.

Íèâà — çàñåÿííîå ïîëå.

Ïóòíèê — çäåñü: ÷åëîâåê, êîòîðûé åäåò ïî äîðîãå.

Âî âåñü äóõ — î÷åíü áûñòðî.

×àñ ïîëóäåííûé — ïîëäåíü, ñåðåäèíà äíÿ.

59. Ïðî÷èòàé. Îò îâöû ÷åëîâåêó áîëüøàÿ ïîëüçà. Ìÿñî îâöû ÷åëîâåê óïîòðåáëÿåò â ïèùó. Èç îâå÷üåé øåðñòè èçãîòàâëèâàþò îäåæäó. Êîæà èä¸ò íà îáóâü. 1. Çà÷åì ÷åëîâåê ðàçâîäèò îâåö? 2. Îïðåäåëè òèï òåêñòà, åãî òåìó è îñíîâíóþ ìûñëü. 3. Çàïèøè òåêñò. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ ñëîâ.

60. Ïðî÷èòàé òåêñò. Îñåíü Îñåíü, ãëóáîêàÿ îñåíü! Ñåðîå íåáî, íèçêèå, òÿæ¸ëûå, âëàæíûå îáëàêà. Ãîëû è ïðîçðà÷íû ñòàíîâÿòñÿ ñàäû, ðîùè è ëåñà. Âñ¸ âèäíî íàñêâîçü â ñàìîé ãëóõîé ÷àùå, êóäà ëåòîì íå ïðîíèêàë ãëàç ÷åëîâå÷åñêèé. Ñòàðûå äåðåâüÿ äàâíî îáëåòåëè, è òîëüêî ìîëîäûå îòäåëüíûå áåð¸çêè ñîõðàíÿþò ñâîè óâÿäøèå æåëòîâàòûå ëèñòüÿ. Îíè áëåñòÿò, êàê çîëîòî, êîãäà èõ òðîíóò êîñûå ëó÷è íåâûñîêîãî îñåííåãî ñîëíöà. ßðêî âûñòóïàþò ñêâîçü êðàñíîâàòóþ ñåòü áåð¸çîâûõ âåòâåé âå÷íîçåë¸íûå åëè è ñîñíû. Èõ îñâåæèëè õîëîäíûé âîçäóõ, äîæäè, âëàæíûå íî÷íûå òóìàíû, è îíè êàê áóäòî ïîìîëîäåëè. Çåìëÿ ïîêðûòà ñóõèìè ðàçíîöâåòíûìè ëèñòüÿìè. Â ñûðóþ ïîãîäó îíè ñòàíîâÿòñÿ ìÿãêèìè, òàê ÷òî íå ñëûøíî øåëåñòà îò íîã îñòîðîæíî ñòóïàþùåãî îõîòíèêà. Â ìîðîç îíè æ¸ñòêèå è õðóïêèå, òàê ÷òî äàëåêî ñëûøíî øîðîõ ÷åëîâå÷åñêèõ øàãîâ. Åñëè òèõî â âîçäóõå, òî äàëåêî ñëûøíû îñòîðîæíûå ïðûæêè çàéöà è áåëêè, è âñÿêèõ ëåñíûõ çâåðüêîâ. Ïî Ñ. Àêñàêîâó

1. Ïî÷åìó ãëóáîêîé îñåíüþ â ñûðóþ ïîãîäó îõîòíèê ìîæåò õîäèòü ïî ëåñó áåñøóìíî, à â ìîðîçíóþ ïîãîäó ëèñòüÿ øóðøàò ïîä íîãàìè? 2. Ïåðåâåäè íà óêðàèíñêèé ÿçûê ñëîâà: îáëàêà, òóìàí, ñûðàÿ ïîãîäà. 3. Ïîëüçóÿñü òåêñòîì, îïèøè ïîçäíþþ îñåíü. Çàïèøè ñâî¸ îïèñàíèå.

17. Ãëàâíûå (ïîäëåæàùåå è ñêàçóåìîå) è

âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ

(Ãîëîâí³ (ï³äìåò ³ ïðèñóäîê) òà äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ) 61.

1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè.

2. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ. Çàïèøè èõ. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, î êîì ãîâîðèòñÿ â ïðåäëîæåíèè è ÷òî ãîâîðèòñÿ. Î ãëàâíûõ è âòîðîñòåïåííûõ ÷ëåíàõ ïðåäëîæåíèÿ (ãîëîâí³ òà äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ) âû óæå çíàåòå ñ óðîêîâ óêðàèíñêîãî ÿçûêà. Äàâàéòå âñïîìíèì ïðàâèëî, à ïîòîì ïðî÷ò¸ì åãî íà ðóññêîì ÿçûêå. ×ëåí ïðåäëîæåíèÿ, êîòîðûé óêàçûâàåò î êîì èëè î ÷åì ãîâîðèòñÿ â ïðåäëîæåíèè, íàçûâàåòñÿ ïîäëåæàùèì. Ïîäëåæàùåå îòâå÷àåò íà âîïðîñ êòî? èëè ÷òî? ×ëåí ïðåäëîæåíèÿ, êîòîðûé óêàçàâàåò ÷òî ãîâîðèòñÿ î ïîäëåæàùåì, íàçûâàåòñÿ ñêàçóåìûì. Ñêàçóåìîå îòâå÷àåò íà âîïðîñû ×òî äåëàåò?, ×òî ñäåëàë?, ×òî áóäåò äåëàòü? è ò. ä. Ïîäëåæàùåå è ñêàçóåìîå — ýòî ãëàâíûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ, åãî îñíîâà. Âñå îñòàëüíûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ — âòîðîñòåïåííûå. Ïîä÷¸ðêèâàþñÿ ãëàâíûå è âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ òàê æå êàê è â óêðàèíñêîì ÿçûêå.

62. 1. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ èç ñëîâ êàæäîé ñòðî÷êè è çàïèøè èõ. Ïîä÷åðêíè ãëàâíûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ.

1) 2) 3) 4) 5)

ìàðò, ìåñÿö, âåñíû, ïåðâûé; ñíåã, òàåò, ïîñëåäíèé; äåðåâüÿõ, íà, ïîÿâëÿþòñÿ, ïî÷êè; ïðèëåòåëè, óæå, ãðà÷è; ïîëÿõ, íà, íà÷èíàþòñÿ, ðàáîòû, âåñåííèå.

63. Ïðî÷èòàé ðàññêàç.

Áàðñó÷èé íîñ 1 Îçåðî îêîëî áåðåãîâ áûëî çàñûïàíî âîðîõîì æ¸ëòûõ ëèñòüåâ. Èõ áûëî òàê ìíîãî, ÷òî ìû íå ìîãëè ëîâèòü ðûáó. Ëåñêè ëîæèëèñü íà ëèñòüÿ è íå òîíóëè. Ïðèõîäèëîñü âûåçæàòü íà îñòðîì ÷åëíå íà ñåðåäèíó îçåðà, ãäå äîöâåòàëè êóâøèíêè è ãîëóáàÿ âîäà êàçàëàñü ÷¸ðíîé, êàê ä¸ãîòü. Òàì ìû ëîâèëè ðàçíîöâåòíûõ îêóíåé. Îíè áèëèñü è ñâåðêàëè â òðàâå, êàê ñêàçî÷íûå ÿïîíñêèå ïåòóõè. Ìû âûòàñêèâàëè îëîâÿííóþ ïëîòâó è åðøåé ñ ãëàçàìè, ïîõîæèìè íà äâå ìàëåíüêèå ëóíû. Ùóêè ëÿñêàëè íà íàñ ìåëêèìè, êàê èãëû, çóáàìè. Ñòîÿëà îñåíü â ñîëíöå è òóìàíàõ. Ñêâîçü îáëåòåâøèå ëåñà áûëè âèäíû äàë¸êèå îáëàêà è ñèíèé ãóñòîé âîçäóõ. Ïî íî÷àì â çàðîñëÿõ âîêðóã íàñ øåâåëèëèñü è äðîæàëè íèçêèå çâ¸çäû.

2 Ó íàñ íà ñòîÿíêå ãîðåë êîñò¸ð. Ìû æãëè åãî âåñü äåíü è íî÷ü íàïðîë¸ò, ÷òîáû îòãîíÿòü âîëêîâ,— îíè òèõî âûëè ïî äàëüíèì áåðåãàì îçåðà. Èõ áåñïîêîèëè äûì êîñòðà è âåñ¸ëûå ÷åëîâå÷åñêèå êðèêè. Ìû áûëè óâåðåíû, ÷òî îãîíü ïóãàåò çâåðåé, íî îäíàæäû âå÷åðîì â òðàâå ó êîñòðà íà÷àë ñåðäèòî ñîïåòü êàêîé-òî çâåðü. Åãî íå áûëî âèäíî. Îí îçàáî÷åííî áåãàë âîêðóã íàñ, øóìåë âûñîêîé 43

òðàâîé, ôûðêàë è ñåðäèëñÿ, íî íå âûñîâûâàë èç òðàâû äàæå óøåé. Êàðòîøêà æàðèëàñü íà ñêîâîðîäêå, îò íå¸ ø¸ë îñòðûé âêóñíûé çàïàõ, è çâåðü, î÷åâèäíî, ïðèáåæàë íà ýòîò çàïàõ. Ñ íàìè áûë ìàëåíüêèé ìàëü÷èê. Åìó áûëî âñåãî äåâÿòü ëåò, íî îí õîðîøî ïåðåíîñèë íî÷¸âêè â ëåñó è õîëîä îñåííèõ ðàññâåòîâ. Ãîðàçäî ëó÷øå íàñ, âçðîñëûõ, îí âñ¸ çàìå÷àë è ðàññêàçûâàë. Îí áûë âûäóìùèê, íî ìû, âçðîñëûå, î÷åíü ëþáèëè åãî âûäóìêè. Ìû íèêàê íå ìîãëè, äà è íå õîòåëè äîêàçûâàòü åìó, ÷òî îí ãîâîðèò íåïðàâäó. Êàæäûé äåíü îí ïðèäóìûâàë ÷òî-íèáóäü íîâîå: òî îí ñëûøàë, êàê øåïòàëèñü ðûáû, òî âèäåë, êàê ìóðàâüè óñòðîèëè ñåáå ïàðîì ÷åðåç ðó÷åé èç ñîñíîâîé êîðû è ïàóòèíû. Ìû äåëàëè âèä, ÷òî âåðèëè åìó. 3 Ìàëü÷èê ïåðâûé óñëûøàë ôûðêàíüå çâåðÿ è çàøèïåë íà íàñ, ÷òîáû ìû ìîë÷àëè. Ìû ïðèòèõëè. Ìû ñòàðàëèñü äàæå íå äûøàòü, õîòÿ ðóêà íåâîëüíî òÿíóëàñü ê äâóñòâîëêå,— êòî çíàåò, ÷òî ýòî ìîã áûòü çà çâåðü! ×åðåç ïîë÷àñà çâåðü âûñóíóë èç òðàâû ìîêðûé ÷¸ðíûé íîñ, ïîõîæèé íà ñâèíîé ïÿòà÷îê. Íîñ äîëãî íþõàë âîçäóõ è äðîæàë îò æàäíîñòè. Ïîòîì èç òðàâû ïîêàçàëàñü îñòðàÿ ìîðäà ñ ÷¸ðíûìè ïðîíçèòåëüíûìè ãëàçàìè. Íàêîíåö ïîêàçàëàñü ïîëîñàòàÿ øêóðêà. Èç çàðîñëåé âûëåç ìàëåíüêèé áàðñóê. Îí ïîäæàë ëàïó è âíèìàòåëüíî ïîñìîòðåë íà ìåíÿ. Ïîòîì îí áðåçãëèâî ôûðêíóë è ñäåëàë øàã ê êàðòîøêå. Îíà æàðèëàñü è øèïåëà, ðàçáðûçãèâàÿ êèïÿùåå ñàëî. Ìíå õîòåëîñü êðèêíóòü çâåðüêó, ÷òî îí îáîææ¸òñÿ, íî ÿ îïîçäàë — áàðñóê ïðûãíóë ê ñêîâîðîäêå è ñóíóë â íå¸ íîñ... Çàïàõëî ïàë¸íîé êîæåé. Áàðñóê âçâèçãíóë è ñ îò÷àÿííûì âîïëåì áðîñèëñÿ îáðàòíî â òðàâó. Îí áåæàë è ãîëîñèë íà âåñü ëåñ, ëîìàë êóñòû è ïëåâàëñÿ îò íåãîäîâàíèÿ è áîëè. 44

Íà îçåðå è â ëåñó íà÷àëîñü ñìÿòåíèå. Áåç âðåìåíè çàîðàëè èñïóãàííûå ëÿãóøêè, âñïîëîøèëèñü ïòèöû, è ó ñàìîãî áåðåãà, êàê ïóøå÷íûé âûñòðåë, óäàðèëà ïóäîâàÿ ùóêà. 4 Óòðîì ìàëü÷èê ðàçáóäèë ìåíÿ è ðàññêàçàë, ÷òî îí ñàì òîëüêî ÷òî âèäåë, êàê áàðñóê ëå÷èò ñâîé îáîææ¸ííûé íîñ. ß íå ïîâåðèë. ß ñåë ó êîñòðà è ñïðîñîíîê ñëóøàë óòðåííèå ãîëîñà ïòèö. Âäàëè ïîñâèñòûâàëè áåëîõâîñòûå êóëèêè, êðÿêàëè óòêè, êóðëûêàëè æóðàâëè íà ñóõèõ áîëîòàõ — ìøàðàõ — ïëåñêàëèñü ðûáû, òèõî âîðêîâàëè ãîðëèíêè. Ìíå íå õîòåëîñü äâèãàòüñÿ. Ìàëü÷èê òÿíóë ìåíÿ çà ðóêó. Îí îáèäåëñÿ. Îí õîòåë äîêàçàòü ìíå, ÷òî îí íå ñîâðàë. Îí çâàë ìåíÿ ïîéòè ïîñìîòðåòü, êàê ëå÷èòñÿ áàðñóê. ß íåõîòÿ ñîãëàñèëñÿ. Ìû îñòîðîæíî ïðîáðàëèñü â ÷àùó, è ñðåäè çàðîñëåé âåðåñêà ÿ óâèäåë ãíèëîé ñîñíîâûé ïåíü. Îò íåãî òÿíóëî ãðèáàìè è éîäîì. Îêîëî ïíÿ, ñïèíîé ê íàì, ñòîÿë áàðñóê. Îí ðàñêîâûðÿë ïåíü è çàñóíóë â ñåðåäèíó ïíÿ, â ìîêðóþ è õîëîäíóþ òðóõó, îáîææ¸ííûé íîñ. Îí ñòîÿë íåïîäâèæíî è õîëîäèë ñâîé íåñ÷àñòíûé íîñ, à âîêðóã áåãàë è ôûðêàë äðóãîé ìàëåíüêèé áàðñó÷îíîê. Îí âîëíîâàëñÿ è òîëêàë íàøåãî áàðñóêà íîñîì â æèâîò. Íàø áàðñóê ðû÷àë íà íåãî è ëÿãàëñÿ çàäíèìè ïóøèñòûìè ëàïàìè. Ïîòîì îí ñåë è çàïëàêàë. Îí ñìîòðåë íà íàñ êðóãëûìè è ìîêðûìè ãëàçàìè, ñòîíàë è îáëèçûâàë ñâîèì øåðøàâûì ÿçûêîì áîëüíîé íîñ. Îí êàê áóäòî ïðîñèë î ïîìîùè, íî ìû íè÷åì íå ìîãëè åìó ïîìî÷ü. 5 ×åðåç ãîä ÿ âñòðåòèë íà áåðåãàõ ýòîãî îçåðà áàðñóêà ñî øðàìîì íà íîñó. Îí ñèäåë ó âîäû è ñòàðàëñÿ ïîéìàòü ëàïîé ãðåìÿùèõ, êàê æåñòü, ñòðåêîç. ß ïîìàõàë åìó ðóêîé, íî îí ñåðäèòî ÷èõíóë â ìîþ ñòîðîíó è ñïðÿòàëñÿ â çàðîñëÿõ áðóñíèêè. Ñ òåõ ïîð ÿ åãî áîëüøå íå âèäåë. Ê. Ïàóñòîâñêèé

1. ×òî âñòðåâîæèëî îõîòíèêîâ, êîãäà îíè ãîòîâèëè óæèí íà êîñòðå? 2. ×åì êîí÷èëàñü ïîïûòêà áàðñóêà îòâåäàòü æàðåíîé êàðòîøêè ñ ñàëîì? 3. Ïðî÷èòàé, êàê äèêèé çâåð¸ê ñàì ñåáÿ ëå÷èë.

4. Ðàññêàæè î ìàëü÷èêå, êîòîðûé áûë ñ îõîòíèêàìè. Êàê âçðîñëûå îòíîñèëèñü ê íåìó? 5. Áëàãîäàðÿ ÷åìó ðàññêàç÷èêó óäàëîñü óâèäåòü, êàê ëå÷èëñÿ çâåð¸ê? 6. Ïåðå÷èòàé îïèñàíèÿ îñåíè â ýòîì ðàññêàçå. Êàê ïèñàòåëü ðèñóåò îçåðî è åãî áåðåãà, ëåñ, âîçäóõ, äíåâíîå è íî÷íîå íåáî? 7. Îçàãëàâü ÷àñòè ðàññêàçà. 8. Êîðîòêî ïåðåñêàæè ðàññêàç. 9. Îïèøè âíåøíèé âèä áàðñóêà, ïîëüçóÿñü ñëîâàìè òåêñòà. Çàïèøè. Ïîä÷åðêíè ãëàâíûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ.

18. Ãëàâíûå (ïîäëåæàùåå è ñêàçóåìîå) è

âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ

64. 1. Ïðî÷èòàé. Óìååøü ëè òû íàáëþäàòü è ðàçãàäûâàòü çàãàäêè ïðèðîäû? Ïî÷åìó ëàíäûø áåëûé? Çàìå÷àë ëè òû, ÷òî ëàíäûøè ðàñòóò â òåíèñòûõ ìåñòàõ? Â ñóìåðêàõ ëåñà íàñåêîìûì âèäíû òîëüêî áåëûå öâåòû. Ó÷èñü ðàçãàäûâàòü çàãàäêè ïðèðîäû. Òâîÿ íàáëþäàòåëüíîñòü ïðèãîäèòñÿ òåáå â æèçíè. Ïî Â. Òåòþðåâó 2. Ñïèøè. Íàçîâè îðôîãðàììû â âûäåëåííûõ ñëîâàõ. Ïîä÷åðêíè ãëàâíûå è âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ.

65. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ïî ñõåìàì:

66.

1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. ×òî íà íèõ èçîáðàæåíî?

2. Ñîñòàâü ïëàí ïî ðèñóíêàì. Ðàññêàæè ïî ïëàíó î ñáîðå óðîæàÿ îñåíüþ. 3. Ïðåäñòàâü, ÷òî ðàáîòàåøü â ñàäó íà óáîðêå ÿáëîê. Ñîñòàâü íà ýòó òåìó äèàëîã ñ òîâàðèùåì. Íå çàáóäü ñëîâà ïîæàëóéñòà, ñïàñèáî è äðóãèå âåæëèâûå ñëîâà.

Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ

1. Êàêèå ïîðû îñåíè òû çíàåøü? Âñïîìíè è ðàññêàæè ñòèõîòâîðåíèÿ î êàæäîé ïîðå îñåíè. 2. ×òî òû çíàåøü î ïðîèñõîæäåíèè íàçâàíèé îñåííèõ ìåñÿöåâ? 3. Êàêèå íàðîäíûå ïðèìåòû ïîìîãàþò òåáå îïðåäåëèòü ïîãîäó îñåíüþ? 4. ×òî íîâîãî òû óçíàë î ïîâåäåíèè ïòèö îñåíüþ? 5. Ïðîâåäè êîíêóðñ ïîñëîâèö è çàãàäîê îá îñåíè. Ëó÷øèå çàïèøè â ñâîþ òåòðàäü. 6. Êàê æèâîòíûå ãîòîâÿòñÿ ê çèìå? 7. Ïðîèçâåäåíèÿ êàêèõ ïèñàòåëåé è ïîýòîâ îá îñåíè òû çíàåøü? 8. Íðàâèòñÿ ëè òåáå îñåíü? Åñëè íðàâèòñÿ, çà ÷òî? 9. Ïîïðîáóé ñîñòàâèòü ñêàçêó î çîëîòîé îñåíè, êîòîðàÿ ïðèåçæàåò ê íàì ñ áîãàòûìè äàðàìè. 10. Âñïîìíè ñòèõîòâîðåíèå, â êîòîðîì áîëüøå âñåãî ñëîâ, êîòîðûå óïîòðåáëÿþòñÿ â ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè. Íàçîâè ýòè ñëîâà. 11. Êàê ñêàçàòü ïî-äðóãîìó: «Îñåíü íàñòóïèëà»? Ïîäáåðè ñèíîíèìû ê ñëîâó íàñòóïèëà. 12. Êàêèå íàðîäíûå ïðèìåòû ïîìîãàþò òåáå îïðåäåëèòü ïîãîäó îñåíüþ? Âñïîìíè è çàïèøè èõ.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! [èñ] Âûøåë èç äîìó. Âûøåë èç ëåñó.

19. Òâîè çàùèòíèêè, Îòå÷åñòâî Îòå÷åñòâî Íèêòî íå âîçüì¸òñÿ ïåðå÷èñëèòü âñåãî, ÷òî ñòîèò çà ñëîâîì Îòå÷åñòâî. Íî âñ¸-òàêè ìîæíî ñêàçàòü: ïîíÿòèå Ðîäèíû — ýòî ïàìÿòü îáî âñ¸ì, ÷òî íàì äîðîãî â ïðîøëîì, ýòî äåëà è ëþäè íûíåøíèõ äíåé, ýòî ðîäíàÿ çåìëÿ ñî âñåì, ÷òî ðàñò¸ò è äûøèò íà íåé. Ñòàðîå, Íîâîå, Âå÷íîå. Â. Ïåñêîâ

1. Êàê òû ïîíèìàåøü ñëîâî Îòå÷åñòâî? 2. ×òî åù¸ òû ìîæåøü ðàññêàçàòü î ñâîåé Ðîäèíå? 3. Íàðèñóé ñâîé ðîäíîé ïåéçàæ.

67. Ñïèøè òåêñò. ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Æèòü — Ðîäèíå ñëóæèòü. Ðîäèíà — ìàòü, óìåé çà íå¸ ïîñòîÿòü. Äëÿ Ðîäèíû ñâîåé íè ñèë, íè æèçíè íå æàëåé. ÁÛËÈÍÛ Áûëèíû — ýòî ðóññêèå íàðîäíûå ñêàçàíèÿ. Íåêîòîðûå áûëèíû æèâóò â íàðîäå åù¸ ñî âðåì¸í Êèåâñêîé Ðóñè. Îñîáåííî ìíîãî áûëèí ñëîæèë íàðîä ïðî áîãàòûðåé, çàùèùàâøèõ Ðóñü. Ïåðâûé ñðåäè íèõ — êðåñòüÿíñêèé ñûí Èëüÿ Ìóðîìåö, çàñòóïíèê âäîâ, ñèðîò, áåäíûõ ëþäåé. Ýòîò ðóññêèé áîãàòûðü âîïëîòèë â ñåáå ëó÷øèå êà÷åñòâà ÷åëîâåêà: ñìåëîñòü, ÷åñòíîñòü, âåðíîñòü, áåççàâåòíóþ ëþáîâü ê Ðîäèíå. Ïîõîðîíåí Èëüÿ Ìóðîìåö â Êèåâå, â ÊèåâîÏå÷åðñêîé Ëàâðå. 48

Ïåðâûé áîé Èëüè Ìóðîìöà (Á û ë è í à)

Êàê õâàòèë Èëüÿ êîíÿ ïë¸òî÷êîé, âçâèëñÿ Áóðóøêà-Êîñìàòóøêà, ïðîñêî÷èë ïîëòîðû âåðñòû1. Ãäå óäàðèëè êîïûòà êîíñêèå, òàì çàáèë êëþ÷ æèâîé âîäû. Ó êëþ÷à Èëüþøà ñûðîé äóá ñðóáèë, íàä êëþ÷îì ñðóá ïîñòàâèë, íàïèñàë íà ñðóáå òàêèå ñëîâà: «Åõàë çäåñü ðóññêèé áîãàòûðü, êðåñòüÿíñêèé ñûí Èëüÿ Èâàíîâè÷». Äî ñèõ ïîð ëü¸òñÿ òàì ðîäíè÷îê æèâîé, äî ñèõ ïîð ñòîèò äóáîâûé ñðóá, à â íî÷è ê êëþ÷ó ñòóä¸íîìó õîäèò çâåðüìåäâåäü âîäû èñïèòü è íàáðàòüñÿ ñèëû áîãàòûðñêîé. È ïîåõàë Èëüÿ ê Êèåâó. Åõàë îí äîðîãîé ïðÿìîåçæåé ìèìî ãîðîäà ×åðíèãîâà. Êàê ïîäúåõàë îí ê ×åðíèãîâó, óñëûõàë ïîä ñòåíàìè øóì è ãàì: îáëîæèëè2 ãîðîä òàòàð òûñÿ÷è. Îò ïûëè, îò ïàðó ëîøàäèíîãî íàä çåìë¸þ ìãëà ñòîèò, íå âèäíî íà íåáå êðàñíîãî ñîëíûøêà. Íå ïðîñêî÷èòü ìåæ òàòàð ñåðîìó çàþøêå, íå ïðîëåòåòü íàä ðàòüþ ÿñíîìó ñîêîëó. À â ×åðíèãîâå ïëà÷ äà ñòîí, çâåíÿò êîëîêîëà ïîõîðîííûå. Çàïåðëèñü ÷åðíèãîâöû â êàìåííûé ñîáîð, ïëà÷óò, ìîëÿòñÿ, ñìåðòè äîæèäàþòñÿ: ïîäñòóïèëè ê ×åðíèãîâó òðè öàðåâè÷à, ñ êàæäûì ñèëû ñîðîê òûñÿ÷åé3. Ðàçãîðåëîñü ó Èëüè ñåðäöå. Îñàäèë îí Áóðóøêó, âûðâàë èç çåìëè çåë¸íûé äóá, ñ êàìåíüÿìè äà ñ êîðåíüÿìè, óõâàòèë çà âåðøèíó, äà íà òàòàð áðîñèëñÿ. Ñòàë îí äóáîì ïîìàõèâàòü, ñòàë êîí¸ì âðàãîâ ïîòàïòûâàòü. Ãäå ìàõí¸ò — òàì ñòàíåò óëèöà, îòìàõí¸òñÿ — ïåðåóëî÷åê. Äîñêàêàë Èëüÿ äî òð¸õ öàðåâè÷åé, óõâàòèë èõ çà æ¸ëòûå êóäðè è ãîâîðèò èì òàêèå ñëîâà: — Ýé âû, òàòàðû-öàðåâè÷è! Â ïëåí ìíå âàñ, áðàòöû, âçÿòü èëè áóéíûå ãîëîâû ñ âàñ ñíÿòü? Â ïëåí âàñ âçÿòü — òàê ìíå äåâàòü âàñ íåêóäà, ÿ â äîðîãå, íå äîìà ñèæó, ó ìåíÿ õëåá ñ÷èòàííûé, äëÿ ñåáÿ, íå äëÿ íàõëåáíèêîâ. Ãîëîâû ñ âàñ ñíÿòü — ÷åñòè ìàëî áîãàòûðþ Èëüå Ìóðîìöó. Ðàçúåçæàéòåñü-êà âû ïî ñâîèì ìåñòàì, ïî ñâîèì îðäàì, äà ðàçíåñèòå

Âåðñòà — ìåðà äëèíû.

Îáëîæèëè — îñàäèëè, îáñòóïèëè ñî âñåõ ñòîðîí.

Ñèëû ñîðîê òûñÿ÷åé — ñîðîê òûñÿ÷ âîèíîâ.

âåñòü, ÷òî ðîäíàÿ Ðóñü íå ïóñòà ñòîèò, åñòü íà Ðóñè ìîãó÷èå áîãàòûðè, ïóñòü îá ýòîì âðàãè ïîäóìàþò. Òóò ïîåõàë Èëüÿ â ×åðíèãîâ-ãðàä. Çàõîäèò îí â êàìåííûé ñîáîð, à òàì ëþäè ïëà÷óò, ñ áåëûì ñâåòîì ïðîùàþòñÿ. — Çäðàâñòâóéòå, ìóæè÷êè ÷åðíèãîâñêèå, ÷òî âû, ìóæè÷êè, ïëà÷åòå, îáíèìàåòåñü, ñ áåëûì ñâåòîì ïðîùàåòåñü? — Êàê íàì íå ïëàêàòü: îáñòóïèëè ×åðíèãîâ òðè öàðåâè÷à, ñ êàæäûì ñèëû ñîðîê òûñÿ÷åé, âîò íàì è ñìåðòü èä¸ò. — Âû èäèòå íà ñòåíó êðåïîñòíóþ, ïîñìîòðèòå â ÷èñòîå ïîëå íà âðàæüþ ðàòü. Øëè ÷åðíèãîâöû íà ñòåíó êðåïîñòíóþ, ãëÿíóëè â ÷èñòîå ïîëå,— à òàì âðàãîâ ïîáèòî-ïîâàëåíî, áóäòî ãðàäîì íèâà ïîñå÷åíà. Áüþò ÷åëîì Èëüå ÷åðíèãîâöû, íåñóò åìó õëåá-ñîëü, ñåðåáðî, çîëîòî, äîðîãèå òêàíè, êàìíÿìè øèòûå. — Äîáðûé ìîëîäåö, ðóññêèé áîãàòûðü, òû êàêîãî ðîäóïëåìåíè? Êàêîãî îòöà, êàêîé ìàòóøêè? Êàê òåáÿ ïî èìåíè çîâóò? Òû èäè ê íàì â ×åðíèãîâ âîåâîäîé, áóäåì âñå ìû òåáÿ ñëóøàòüñÿ, òåáå ÷åñòü îòäàâàòü, òåáÿ êîðìèòü-ïîèòü, áóäåøü òû â áîãàòñòâå è ïî÷¸òå æèòü. Ïîêà÷àë ãîëîâîé Èëüÿ Ìóðîìåö: — Äîáðûå ìóæè÷êè ÷åðíèãîâñêèå, ÿ èç-ïîä ãîðîäà Ìóðîìà, èç ñåëà Êàðà÷àðîâà, ïðîñòîé ðóññêèé áîãàòûðü, êðåñòüÿíñêèé ñûí. ß ñïàñàë âàñ íå èç êîðûñòè, ìíå íå íàäî íè ñåðåáðà, íè çîëîòà. ß ñïàñàë ðóññêèõ ëþäåé, êðàñíûõ äåâóøåê, ìàëûõ äåòî÷åê, ñòàðûõ ìàòåðåé. Íå ïîéäó ÿ ê âàì âîåâîäîé â áîãàòñòâå æèòü. Ìîå áîãàòñòâî — ñèëà áîãàòûðñêàÿ, ìîå äåëî — Ðóñè ñëóæèòü, îò âðàãîâ îáîðîíÿòü. 1. Êåì áûë Èëüÿ Ìóðîìåö? 2. Êàê â ïåðâîì àáçàöå íàçâàí ðîäíèê? ×òî âîëøåáíîãî â í¸ì? 3. Êàê ðàñïðàâèëñÿ Èëüÿ Ìóðîìåö ñ âðàãàìè? Êàê ïîñòóïèë ñ öàðåâè÷àìè? 4. Ïî÷åìó Èëüÿ Ìóðîìåö íå ïîø¸ë â ×åðíèãîâ âîåâîäîþ? 5. Íàéäè è ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ, â êîòîðûõ çàêëþ÷àåòñÿ îñíîâíàÿ ìûñëü òåêñòà. 6. Ïðî÷èòàé â ëèöàõ ðàçãîâîð Èëüè ñ ÷åðíèãîâöàìè. 7. Âîçüìè â áèáëèîòåêå êíèãó «Áûëèíû» è ïðî÷èòàé î äðóãèõ ïîäâèãàõ Èëüè Ìóðîìöà. 8. Ïîäáåðè ñèíîíèìû ê ñëîâó Îòå÷åñòâî. Çàïèøè èõ. 9. Íàéäè îáðàçíûå íàðîäíûå âûðàæåíèÿ. Äîêàæè, ÷òî áûëèíû — ýòî óñòíîå íàðîäíîå òâîð÷åñòâî. 10. Íàéäè è ïðî÷èòàé îòðûâîê, êàê Èëüÿ ïîáåäèë òàòàð. 11. Ãäå ïîõîðîíåí Èëüÿ Ìóðîìåö?

20. Ïðåäëîæåíèÿ — ðåïëèêè â äèàëîãàõ. 68.

1. Íàçîâè ðåïëèêè. Ïðî÷èòàé ñ òîâàðèùåì ýòîò äèàëîã â ëèöàõ.

— Ýé, âîðîíà. — Òû ìåíÿ, êîñîé? Òàê ÿ íå âîðîíà, à âîðîí. Íå âèäèøü, ÷òî ëè? Âîðîíà ñåðàÿ, à ÿ ÷¸ðíûé. Âîðîíà æèâ¸ò â äåðåâíå, à ÿ ïòèöà ëåñíàÿ, äèêàÿ! — Ïîäóìàåøü, ìíîãî ðàçíèöû! — Åñëè ìàëî, òî ÿ åù¸ ñêàæó. Âîðîíû âñ¸ êëþþò, à ÿ òîëüêî ìÿñî. Ïòè÷åê ëîâëþ, çâåðþøåê, è âîò òàêèõ çàéöåâ, êàê òû! — Îé, íå áóäó áîëüøå, äÿäåíüêà âîðîí! Âñ¸ óæå ïîíÿë.

Ïî Ý. Øèìó 2. Îáúÿñíè çíàêè ïðåïèíàíèÿ â êîíöå êàæäîãî ïðåäëîæåíèÿ. Íàéäè è ïðî÷èòàé îáðàùåíèå.

óì óìíûé 69. 1. Ïðî÷èòàé ïîñëîâèöû è îáúÿñíè èõ. È ãëóïûé óìíîãî äóðà÷èò. È êîçû ñûòû, è ñåíî öåëî. È ñèëà åñòü, äà âîëè íåò. Ïàð êîñòåé íå ëîìèò. Ïàðóñ âåòðà íå ó÷èò. Ïîñïåøàé, äà íå òîðîïèñü. 2. Îáúÿñíè çíà÷åíèå ýòèõ ïîñëîâèö. Âûó÷è ïîñëîâèöû íàèçóñòü. Çàïèøè èõ ïî ïàìÿòè. 3. Ñîñòàâü äèàëîã íà òåìó “Ïåðåìåíà”. Èñïîëüçóé ïîñëîâèöû.

70. Ïðî÷èòàé ñêàçêó.

÷åðåç

ÊÀÊ ÂÅÐÁËÞÄ ÏÎËÓ×ÈË ÑÂÎÉ ÃÎÐÁ Â ýòîé ñêàçêå ÿ ðàññêàæó âàì, êàê âåðáëþä ïîëó÷èë ñâîé ãîðá. Â íà÷àëå âåêîâ, êîãäà ìèð òîëüêî âîçíèê è æèâîòíûå òîëüêî ïðèíèìàëèñü ðàáîòàòü íà ÷åëîâåêà, æèë âåðáëþä. Îí îáèòàë â Ðåâóùåé ïóñòûíå, òàê êàê íå õîòåë ðàáîòàòü è ê òîìó æå ñàì áûë ðåâóíîì. Îí åë ëèñòüÿ, øèïû, êîëþ÷êè, ìîëî÷àé è ëåíèëñÿ íàïðîïàëóþ. Êîãäà êòî-íèáóäü îáðàùàëñÿ ê íåìó, îí ôûðêàë: «Ôðð...» — è áîëüøå íè÷åãî. Â ïîíåäåëüíèê óòðîì ïðèøëà ê íåìó ëîøàäü ñ ñåäëîì íà ñïèíå è óäèëàìè âî ðòó. Îíà ñêàçàëà: — Âåðáëþä, à âåðáëþä! Èäè-êà âîçèòü âìåñòå ñ íàìè. — Ôðð... — îòâåòèë âåðáëþä. Ëîøàäü óøëà è ðàññêàçàëà îá ýòîì ÷åëîâåêó. Çàòåì ÿâèëàñü ñîáàêà ñ ïàëêîé â çóáàõ è ñêàçàëà: — Âåðáëþä, à âåðáëþä! Èäè-êà ñëóæè è íîñè âìåñòå ñ íàìè. — Ôðð... — îòâåòèë âåðáëþä. — Ñîáàêà óøëà è ðàññêàçàëà îá ýòîì ÷åëîâåêó. Çàòåì ÿâèëñÿ âîë ñ ÿðìîì íà øåå è ñêàçàë: — Âåðáëþä, à âåðáëþä! Èäè ïàõàòü çåìëþ âìåñòå ñ íàìè. — Ôðð... — îòâåòèë âåðáëþä. Âîë óø¸ë è ðàññêàçàë îá ýòîì ÷åëîâåêó. Â êîíöå äíÿ ÷åëîâåê ïðèçâàë ê ñåáå ëîøàäü, ñîáàêó è âîëà è ñêàçàë èì: — Çíàåòå, ìíå î÷åíü æàëü âàñ. Âåðáëþä â ïóñòûíå íå æåëàåò ðàáîòàòü, íó è øóò ñ íèì! Çàòî âû âìåñòî íåãî äîëæíû ðàáîòàòü âäâîå. Òàêîå ðåøåíèå î÷åíü ðàññåðäèëî òðîèõ òðóäîëþáèâûõ æèâîòíûõ, è îíè ñîáðàëèñü äëÿ ñîâåùàíèÿ ãäå-òî íà êðàþ ïóñòûíè. Òàì ê íèì ïîäîø¸ë âåðáëþä, ïåðåæ¸âûâàÿ ìîëî÷àé, è ñòàë ñìåÿòüñÿ íàä íèìè. Ïîòîì îí ñêàçàë: «Ôðð...» — è óäàëèëñÿ. Âñëåä çà òåì ïîÿâèëñÿ ïîâåëèòåëü âñåõ ïóñòûíü Äæèíí â öåëîì îáëàêå ïûëè (Äæèííû, áóäó÷è âîëøåáíèêàìè, âñåãäà ïóòåøåñòâóþò òàêèì ñïîñîáîì). Îí îñòàíîâèëñÿ, ïðèñëóøèâàÿñü ê ñîâåùàíèþ òðîèõ. 52

— Ñêàæè íàì, âëàäûêà ïóñòûíü Äæèíí, — ñïðîñèëà ëîøàäü, — ñïðàâåäëèâî ëè, ÷òîáû êòî-íèáóäü ëåíèëñÿ è íå õîòåë ðàáîòàòü? — Êîíå÷íî, íåò, — îòâåòèë Äæèíí. — Òàê âîò, — ïðîäîëæàëà ëîøàäü, — â ãëóáèíå òâîåé Ðåâóùåé ïóñòûíè æèâ¸ò çâåðü ñ äëèííîé øååé è äëèííûìè íîãàìè, ñàì ðåâóí. Ñ óòðà ïîíåäåëüíèêà îí åù¸ íè÷åãî íå äåëàë. Îí ñîâñåì íå õî÷åò ðàáîòàòü. — Ôüþ!.. — ñâèñòíóë Äæèíí. — Äà ýòî ìîé âåðáëþä, êëÿíóñü âñåì çîëîòîì Àðàâèè! À ÷òî æå îí ãîâîðèò? — Îí ãîâîðèò: «Ôðð...» — îòâåòèëà ñîáàêà, — è íå õî÷åò ñëóæèòü è íîñèòü. — À åù¸ ÷òî îí ãîâîðèò? — Òîëüêî «ôðð...» è íå õî÷åò ïàõàòü, — îòâåòèë âîë. — Ëàäíî, — ñêàçàë Äæèíí, — ÿ åãî ïðîó÷ó, ïîäîæäèòå çäåñü ìèíóòêó. Äæèíí ñíîâà çàêóòàëñÿ â ñâî¸ îáëàêî è ïîì÷àëñÿ ÷åðåç ïóñòûíþ. Âñêîðå îí íàø¸ë âåðáëþäà, êîòîðûé íè÷åãî íå äåëàë è ñìîòðåë íà ñîáñòâåííîå îòðàæåíèå â ëóæå âîäû. — Ýé, äðóæèùå! — ñêàçàë Äæèíí. — ß ñëûøàë, áóäòî òû íå õî÷åøü ðàáîòàòü. Ïðàâäà ëè ýòî? — Ôðð... — îòâåòèë âåðáëþä. Äæèíí ñåë, ïîäïåðåâ ïîäáîðîäîê ðóêîé, è ñòàë ïðèäóìûâàòü âåëèêîå çàêëèíàíèå, à âåðáëþä âñ¸ ñìîòðåë íà ñâî¸ îòðàæåíèå â ëóæå âîäû. — Áëàãîäàðÿ òâîåé ëåíè òðîå æèâîòíûõ ñ óòðà ïîíåäåëüíèêà ïðèíóæäåíû áûëè ðàáîòàòü çà òåáÿ, — ñêàçàë Äæèíí è ïðîäîëæàë îáäóìûâàòü çàêëèíàíèå, ïîäïåðåâ ïîäáîðîäîê ðóêîþ. — Ôðð... — îòâåòèë âåðáëþä. — Ôûðêàòü òåáå íå ñëåäóåò, — çàìåòèë Äæèíí. — Òû óæ ñëèøêîì ìíîãî ôûðêàåøü. À âîò ÷òî ÿ òåáå ñêàæó: ñòóïàé ðàáîòàòü. Âåðáëþä ñíîâà îòâåòèë: «Ôðð...» — íî â ýòî âðåìÿ ïî÷óâñòâîâàë, ÷òî åãî ðîâíàÿ ñïèíà, êîòîðîé îí òàê ãîðäèëñÿ, âäðóã ñòàëà âçäóâàòüñÿ, âçäó âàòüñÿ, è íàêîíåö íà íåé îáðàçîâàëñÿ îãðîìíûé ãîðá. — Âèäèøü, — ñêàçàë Äæèíí, — ýòîò ãîðá ó òåáÿ âûðîñ ïîòîìó, ÷òî òû íå õîòåë ðàáîòàòü. Ñåãîäíÿ óæå ñðåäà, à òû 53

åù¸ íè÷åãî íå äåëàë ñ ñàìîãî ïîíåäåëüíèêà, êîãäà íà÷àëàñü ðàáîòà. Òåïåðü íàñòàë è òâîé ÷åð¸ä. — Êàê æå ÿ ìîãó ðàáîòàòü ñ òàêîé øòóêîé íà ñïèíå? — çàÿâèë âåðáëþä. — ß ýòî óñòðîèë íàðî÷íî, — ñêàçàë Äæèíí, — òàê êàê òû ïðîïóñòèë öåëûõ òðè äíÿ. Îòíûíå òû ñìîæåøü ðàáîòàòü òðè äíÿ áåç âñÿêîé ïèùè, è ãîðá ïðîêîðìèò òåáÿ. Òû íå âïðàâå æàëîâàòüñÿ, áóäòî ÿ î òåáå íå ïîçàáîòèëñÿ. Áðîñàé ñâîþ ïóñòûíþ, èäè ê òðîèì äðóçüÿì è âåäè ñåáÿ êàê ñëåäóåò. Äà ïîâîðà÷èâàéñÿ æèâåå! Êàê âåðáëþä íè ôûðêàë, à ïðèøëîñü åìó âçÿòüñÿ çà ðàáîòó âìåñòå ñ îñòàëüíûìè æèâîòíûìè. Îäíàêî îí è äî ñèõ ïîð åù¸ íå íàâåðñòàë òåõ òð¸õ äíåé, êîòîðûå ïðîïóñòèë ñ ñàìîãî íà÷àëà, è äî ñèõ ïîð åù¸ íå íàó÷èëñÿ âåñòè ñåáÿ êàê ñëåäóåò. Ðåäüÿðä ÊÈÏËÈÍÃ

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Êîãäà ýòî áûëî ? Êàêèå æèâîòíûå ïåðâûìè ñòàëè ðàáîòàòü íà ÷åëîâåêà ? Êòî ïîìîã æèâîòíûì çàñòàâèòü âåðáëþäà ðàáîòàòü ? Êàê îí ýòî ñäåëàë ? Äëÿ ÷åãî ãîðá âåðáëþäó ? Ðàçäåëè ñêàçêó íà ÷àñòè. Îçîãëàâü êàæäóþ ÷àñòü. Ïðî÷èòàé ñêàçêó ïî ðîëÿì.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! [ø] ÷òî, ÷òîáû

21. Ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè (Ðå÷åííÿ ç îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè) 71.

Ïðî÷èòàé îòðûâîê èç íàðîäíîé ñêàçêè «Ëèñè÷êà ñîñêàëî÷êîé». Íàéäè îáðàùåíèÿ. Êàê ìîæíî ÷èòàòü ýòó ñêàçêó? Ìîæíî ëè ïðî÷åñòü å¸ ïî ðîëÿì?

Ëèñèöà îò ñîáàê áåæàëà, áåæàëà äà ïîä ïåí¸ê â íîðêó è óøëà. Çàëåçëà â íîðó, îòäûøàëàñü è íà÷àëà ñïðàøèâàòü: 54

— Ãëàçêè, ãëàçîíüêè, ÷òî âû äåëàëè? — Ìû ñìîòðåëè, ÷òîáû ñîáàêè ëèñîíüêó íå ñúåëè. — Óøêè, óøêè, ÷òî âû äåëàëè? — Ìû ñëóøàëè, ÷òîáû ñîáàêè ëèñîíüêó íå ñêóøàëè. — Íîæêè, íîæåíüêè, à âû ÷òî äåëàëè? — Ìû áåæàëè, ÷òîáû ñîáàêè ëèñîíüêó íå ïîéìàëè. — À òû, õâîñòèùå, ÷òî äåëàë? — ß ïî ïíÿì, ïî êóñòàì öåïëÿë äà òåáå áåæàòü ìåøàë. Ðàññåðäèëàñü ëèñà íà õâîñò è âûñóíóëà åãî èç íîðû. — Íàòå, ñîáàêè, åøüòå ìîé õâîñò! Ñîáàêè óõâàòèëè ëèñó çà õâîñò è âûòàùèëè å¸ èç íîðû. 1. Óñòàíîâè ñ êàêèìè ñëîâàìè â ïðåäëîæåíèÿõ ñâÿçàíû ñëîâà, êîòîðûå ïåðå÷èñëÿþòñÿ. Íà êàêèå âîïðîñû îíè îòâå÷àþò? Êàêèå ýòî ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ? Êàêèå çíàêè ïðåïèíàíèÿ ñòîÿò ìåæäó íèìè? 2. Âûïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñîëâàìè. ×ëåíû ïðåäëîæåíèÿ, êîòîðûå îòíîñÿòñÿ ê îäíîìó è òîìó æå ñëîâó è îòâå÷àþò íà îäèí è òîò æå âîïðîñ, íàçûâàþòñÿ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè ïðåäëîæåíèÿ. Îäíîðîäíûìè ìîãóò áûòü ïîäëåæàùåå, ñêàçóåìîå è âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû. Åñëè îäíîðîäíûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ ïðîèçíîñÿòñÿ ñ ïåðå÷èñëåíèåì, íà ïèñüìå ìåæäó íèìè ñòàâèòñÿ çàïÿòàÿ. Îäíîðîäíûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ ìîãóò ñîåäèíÿòüñÿ ñ ïîìîùüþ ñëîâ è, à, íî è äð. Ìåæäó äâóìÿ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè ïåðåä è çàïÿòàÿ íå ñòàâèòñÿ. Ïåðåä à, íî çàïÿòàÿ ñòàâèòñÿ âñåãäà.

72. 1. Ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ. Íàçîâè îäíîðîäíûå ÷ëåíû. Ê íàøåé êîðìóøêå ïðèëåòåëè ñíåãèðè âîðîáüè ñèíè÷êè. Íàòàøà ïðîòåðëà ïûëü ïîìûëà öâåòè à óðîêè íå ñäåëàëà. Â çèìíåì ëåñó ìû óâèäåëè ñëåäû çàéöåâ ëèñ è ëîñÿ. Áîëüøîé êîò äîëãî íàáëþäàë çà ïòè÷êàìè íî íè îäíîé íå ïîéìàë. 2. Ñïèøè. Ðàññòàâü çàïÿòûå.

73. Ïðî÷èòàé ñêàçêó. ÑËÀÄÊÀß ÊÀØÀ Îäíàæäû æèëà-áûëà áåäíàÿ, ñêðîìíàÿ äåâî÷êà îäíà ñî ñâîåé ìàòåðüþ, è åñòü èì áûëî íå÷åãî. Ïîøëà ðàç äåâî÷êà â ëåñ è âñòðåòèëà ïî äîðîãå ñòàðóõó, êîòîðàÿ óæå çíàëà ïðî å¸ 55

ãîðåìû÷íîå æèòü¸ è ïîäàðèëà åé ãëèíÿíûé ãîðøî÷åê. Ñòîèëî åìó òîëüêî ñêàçàòü: «Ãîðøî÷åê, âàðè!» — è ñâàðèòñÿ â í¸ì âêóñíàÿ, ñëàäêàÿ ïø¸ííàÿ êàøà; à ñêàæè åìó òîëüêî: «Ãîðøî÷åê, ïåðåñòàíü!» — è ïåðåñòàíåò âàðèòüñÿ â í¸ì êàøà. Ïðèíåñëà äåâî÷êà ãîðøî÷åê äîìîé ñâîåé ìàòåðè, è âîò èçáàâèëèñü îíè îò áåäíîñòè è ãîëîäà è ñòàëè, êîãäà çàõî÷åòñÿ èì, åñòü ñëàäêóþ êàøó. Îäíàæäû äåâî÷êà óøëà èç äîìó, à ìàòü è ãîâîðèò: «Ãîðøî÷åê, âàðè!» — è ñòàëà âàðèòüñÿ â í¸ì êàøà, è íàåëàñü ìàòü äîñûòà. Íî çàõîòåëîñü åé, ÷òîá ãîðøî÷åê ïåðåñòàë âàðèòü êàøó, äà ïîçàáûëà îíà ñëîâî. È âîò âàðèò îí è âàðèò, è ïîëç¸ò êàøà óæå ÷åðåç êðàé, è âñ¸ âàðèòñÿ êàøà. Âîò óæå êóõíÿ ïîëíà, è âñÿ èçáà ïîëíà, è ïîëç¸ò êàøà â äðóãóþ èçáó, è óëèöà âñÿ ïîëíà, ñëîâíî õî÷åò îíà âåñü ìèð íàêîðìèòü; è ïðèêëþ÷èëàñü áîëüøàÿ áåäà, è íè îäèí ÷åëîâåê íå çíàë, êàê òîìó ãîðþ ïîìî÷ü. Íàêîíåö, êîãäà îäèí òîëüêî äîì è îñòàëñÿ öåë, ïðèõîäèò äåâî÷êà; è òîëüêî îíà ñêàçàëà: «Ãîðøî÷åê, ïåðåñòàíü!» — ïåðåñòàë îí âàðèòü êàøó; à òîò, êîìó íàäî áûëî åõàòü ñíîâà â ãîðîä, äîëæåí áûë â êàøå ïðîåäàòü ñåáå äîðîãó. Áðàòüÿ ßêîá è Âèëüãåëüì ÃÐÈÌÌ

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Êàêîé ãîðøî÷åê ïîäàðèëà äåâî÷êà ñòàðóõå ? Ïî÷åìó îíà ýòî ñäåëàëà ? ×òî ñäåëàëà ìàòü äåâî÷êè ? Êàê óäàëîñü ñïðàâèòüñÿ ñ áåäîé ? Ïåðåñêàæè ñêàçêó áëèæå ê òåêñòó ? ×åìó ó÷èò ñêàçêà ? Íàéäè â ñêàçêå ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè ?

22. Ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè 74. 1. Èç äàííûõ ñëîâ ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Çàïèøè ïîëó÷èâøèéñÿ òåêñò. Îçàãëàâü åãî.

1 óñòðîèëè, íà, æóðàâëè, òàíö..., áîëîòå; 2 ïòèö..., â, ñîáðàëèñü, êðóæîê; 3 ïîäïðûãèâàëè, íà, îíè, í...ãàõ, äëèí...ûõ, êðóæ...ëèñü; 4 æóðàâëè, ìàøóò, äðóãèå, êðûë...ÿìè.

è,

Ïî Â. Áèàíêè

2. Äîêàæè ïðàâèëüíîñòü íàïèñàíèÿ îðôîãðàìì. 3. Ïîä÷åðêíè ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè.

çäðàâñòâóé

75. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíîê è ïðî÷èòàé òåêñò.

2. Íàçîâè îáðàùåíèå â ýòîì òåêñòå. Ïîä÷åðêíè ïðåäëîæåíèå ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè. Òû óæå ïîíÿë, ÷òî ýòî ïîçäðàâèòåëüíîå ïèñüìî. À åù¸ áûâàþò ïèñüìà äðóæåñêèå è äåëîâûå.

76. Íàïèøè ïîçäðàâèòåëüíóþ îòêðûòêó ñâîåìó òîâàðèùó. 77. 1. Ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ. Íàéäè îäíîðîäíûå ÷ëåíû. Êàêèå ýòî ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ?

Â Óêðàèíå ìíîãî ëåñîâ, ðåê, îç¸ð. Â ëåñàõ ðàñòóò áåð¸çû, ñîñíû, äóáû è ìíîãî äðóãèõ äåðåâüåâ. 2. Ïðîäîëæè ðàññêàç. Ñîñòàâü è çàïèøè äâà ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè.

78. Ïðî÷èòàé, ñîáëþäàÿ ïðàâèëüíóþ èíòîíàöèþ. Öèðê Áåëûé øóò è ðûæèé øóò Ðàçãîâîð òàêîé âåäóò: Ãäå êóïèëè âû, ñåíüîð, ýòîò êðàñíûé ïîìèäîð? Âîò íåâåæëèâûé âîïðîñ, ýòî ñîáñòâåííûé ìîé íîñ. Ñ. Ìàðøàê

1. Íàéäè ïðåäëîæåíèå ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè. 2. Îáúÿñíè çíà÷åíèå âûäåëåííîãî ñëîâà.

23. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ 79. Èç êàêèõ ÷àñòåé ñîñòîèò òåêñò? Íàçîâè òèïû òåêñòà. Êàêîé èç íèõ ñàìûé ðàñïðîñòðàí¸ííûé?

80. Ñïèøè è çàïîëíè òàáëèöó. Ïèâåäè ïðèìåðû ïî êàæäîìó ïóíêòó. Òåêñò — ýòî... Ïðåäëîæåíèå — ýòî... Òèïû òåêñòà: ... Âèäû ïðåäëîæåíèé ïî öåëè âûñêàçûâàíèÿ: ... 81. ×òî íàçûâàåòñÿ ãðàììàòè÷åñêîé îñíîâîé ïðåäëîæåíèÿ? 82. Êàêèå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ íàçûâàþòüñÿ îäíîðîäíûìè? 83..

Ñïèøè ñëîâà. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Âñïîìíè îðôîãðàììó.

Ïîç...íèé, óñ...íûé, ñ÷àñ...ëèâûé, çâ¸ç...íûé, ïðàç...íèê, ÿðîñ...íûé, ìåñ...íîñòü, ÷åñ...íîñòü, çäðà...ñòâóé, ñåð...öå. 84. Ïðî÷èòàé. Ëþáèìûé óðîê... ×òî æå ýòî òàêîå? Ïî÷åìó âäðóã îáû÷íûé óðîê ñòàë íåîáõîäèìûì è èíòåðå...ûì? Êàêàÿ òàéíà ñò...èò çà ýòèì âäðóã? Âîò îíà òàéíà. Íå áîéñÿ ðàáîòû! Ïî÷...ùå óä...âëÿéñÿ âñåìó íîâîìó è íåîáû÷...îìó! Ïîáîëüøå ÷èòàéòå è âñåãäà ðàäóéñÿ óñïåõó äðóãà! Î÷åíü ïðîñòî, ñêàæåòå âû. ×òî æ, ïîïðîáóéòå è âû æ...òü òàê êàæäûé óðîê. Óñïåõà âàì! Í. Êàíåâñêàÿ 1. Èç ñêîëüêèõ ÷àñòåé ñîñòîèò ýòîò òåêñò? 2. Ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ, â êîòîðûõ åñòü îäíîðîäíûå ÷ëåíû. Îáúÿñíè çíàêè ïðåïèíàíèÿ? 3. Ñïèøè òåêñò, âñòàâëÿÿ ïðîïóùåííûå áóêâû

85. 1. Ïðî÷èòàé òåêñò. ×òî íîâîãî òû óçíàë èç íåãî? Ïî÷åìó çåìëÿ æèâàÿ Áîãàòà íàøà Çåìëÿ. Ëþäè ðàçûñêàëè â çåìëå îãðîìíûå çàëåæè æåëåçà, ìåäè, çîëîòà, óãëÿ, íåôòè. Èì íåò öåíû, ýòèì êëàäàì. Íàïðèìåð, óãîëü — ýòî òîïëèâî, ýëåêòðè÷åñò58

âî... Õèìèêè íàó÷èëèñü ïîëó÷àòü èç íåãî êðàñêè, ëåêàðñòâà, äóõè, ïëàñòìàññû. Íåëüçÿ ïðåäñòàâèòü ñåáå æèçíü áåç óãëÿ... È âñ¸ æå ñàìîå öåííîå íà Çåìëå — çåìëÿ, ïî÷âà. Î çåìëå ãîâîðÿò: ïëîäîðîäíàÿ. Îíà ðîäèò ïëîäû — õëåáíîå äåðåâî è êàðòîôåëü, ÿáëîêè è áàíàíû... Íà çåìëå ðàñòóò òûñÿ÷è è òûñÿ÷è ðàçëè÷íûõ ðàñòåíèé. Îíè äàþò ëþäÿì ïèùó, îäåæäó, æèëü¸, òî åñòü âñ¸ íåîáõîäèìîå äëÿ æèçíè. Ìû íå ìîæåì æèòü áåç ðàñòåíèé. À ðàñòåíèÿ íå ìîãóò áåç çåìëè, áåç ïëîäîðîäíîé ïî÷âû. Ïî÷âà òîíêèì ñëîåì ïîêðûâàåò çåìíîé øàð. Âîò ýòîò òîíêèé ïëîäîðîäíûé ñëîé, ïî êîòîðîìó ìû õîäèì, è äàë íàøåé ïëàíåòå æèçíü! Ïî Ì. Ëÿøåíêî è À. Ìóñàòîâó 2. Êàêîé ýòî òèï òåêñòà? Ñïèøè çàêëþ÷èòåëüíóþ ÷àñòü òåêñòà. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

86. 1. Ïðî÷èòàé. Ïðîéä¸òñÿ êîñàðü óòðîì ïî æíèâüþ è ñûíó, óêàçàâ ðóêîé íà ïîëå, íåãðîìêî ìîëâèò: — Ïîêëîíèñü åìó, êàê ìàòåðè, êàê íàøåé îáùåé äîëå!

À. Àíèêååâà

2. Ñïèøè. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, íàä ïðàâîïèñàíèåì êîòîðûõ òû çàäóìûâàëñÿ.

ÑËÎÂÎ, ÅÃÎ ÇÍÀ×ÅÍÈÅ, ÑÎÑÒÀÂ, ÃÐÀÌÌÀÒÈ×ÅÑÊÀß ÔÎÐÌÀ (Ñëîâî, éîãî çíà÷åííÿ, áóäîâà, ãðàìàòè÷íà ôîðìà) 24. Ñëîâà ñ îäíèì è íåñêîëüêèìè çíà÷åíèÿìè (Ñëîâà, ùî ìàþòü îäíå àáî ê³ëüêà çíà÷åíü) 87. Ðàññìîòðè ðèñóíêè è ïðî÷èòàé èõ íàçâàíèÿ.

ïîðòôåëü

êíèãà

òåòðàäü ìàëÿðíàÿ êèñòü êèñòü ðóêè

êèñòü âèíîãðàäà

Êàê îäíèì ñëîâîì íàçâàòü òðè ïîñëåäíèõ ïðåäìåòà? Ñêîëüêî çíà÷åíèé îíî èìååò? Êàê îíî çâó÷èò íà óêðàèíñêîì ÿçûêå? Òàêèå ñëîâà íàçûâàþòñÿ ìíîãîçíà÷íûìè, îíè èìåþò íåñêîëüêî ëåêñè÷åñêèõ çíà÷åíèé. Ñêîëüêî çíà÷åíèé èìåþò òðè ïåðâûõ ñëîâà? Ïðàâèëüíî — îäíî. Â ðóññêîì è óêðàèíñêîì ÿçûêàõ ìíîãî òàêèõ ñëîâ. Ñëîâî, èìåþùåå îäíî ëåêñè÷åñêîå çíà÷åíèå, íàçûâàåòñÿ îäíîçíà÷íûì. Ýòî îäíîçíà÷íûå ñëîâà: ïîðòôåëü, òåòðàäü, äåâî÷êà. Òîëêîâûé ñëîâàðü òåáå ïîìîæåò óçíàòü, îäíî èëè íåñêîëüêî çíà÷åíèé èìååò ñëîâî. Íàéäè â ñëîâàðå ñëîâà: áèáëèîòåêà, àëôàâèò, èãëà, êíîïêà, ìîëîäåö.

êè êí êíèãà ìîëîäåö 88. 1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Ñêîëüêî çíà÷åíèé èìååò ñëîâî õâîñò? Õâîñòû Åñòü õâîñò Õâîñòîì êîðîâà Ó ïàäàþùèõ çâ¸çä, Áü¸ò ñëåïíåé, È ó ñåìÿí Êîãäà îíè êóñàþòñÿ, Áûâàåò õâîñò. Äëÿ ñêîðïèîíîâ Ó ïòèö, Õâîñò âàæíåé: Ó ñàìîë¸òà — Îíè õâîñòîì ñðàæàþòñÿ! Þ. Êîðèíåö Îí íóæåí äëÿ ïîë¸òà. 60

2. Âûïèøè ñëîâî õâîñò âìåñòå ñî ñëîâàìè, êîòîðûå ïîìîãàþò ïîíÿòü åãî ðàçíûå çíà÷åíèÿ, íàïðèìåð: õâîñò ëîøàäè. Íà óêðàèíñêîì ÿçûêå ýòî ñëîâî õâ³ñò, îíî èìååò òàêîå æå çíà÷åíèå, êàê è â ðóññêîì ÿçûêå. Òàêèõ ñëîâ ìíîãî. Ïðèâåäè ñâîé ïðèìåð.

89.

ñåñòðà

1. Ïðî÷èòàé ñëîâà íà ðóññêîì è óêðàèíñêîì ÿçûêàõ.

Îäåòü áðàòà, ñåñòðó. Îäÿãòè (âäÿãòè) áðàòà, ñåñòðó. Íàäåòü êóðòêó, øàïêó. Îäÿãòè (âäÿãòè) êóðòêó, øàïêó. 2. Îáðàòè âíèìàíèå íà ýòè ñëîâîñî÷åòàíèÿ, îíè ðàçëè÷àþòñÿ íåêîòîðûì ñâîèì çíà÷åíèåì. Áóäü âíèìàòåëåí! Íå ïóòàé èõ çíà÷åíèå. Íàéäè â ðóññêî-óêðàèíñêîì ñëîâàðå òàêèå ñëîâîñî÷åòàíèÿ, çàïèøè 2—3 â òåòðàäü. Ñîñòàâü ñ íèìè ïðåäëîæåíèÿ.

90. 1. Ïðî÷èòàé. Ñïèøè òåêñò. Äåðåâüÿ — ñàìûå ìîãó÷èå æèòåëè íàøåé çåìëè. Ó íèõ åñòü ñâîÿ ïàìÿòü. Ãîäîâûå êîëüöà ìîãóò î ìíîãîì ðàññêàçàòü. Øèðîêèå êîëüöà ãîâîðÿò îá îáèëüíûõ ãîäàõ. Óçåíüêèå êîëüöà ðàññêàæóò î ãîäàõ çëûõ, çàñóøëèâûõ. Ø. Æóðæèíà 2. ×òî òû ìîæåøü ñêàçàòü î âûäåëåííîì ñëîâå? Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

91.

1. Ñëîâî èä¸ò èìååò 40 çíà÷åíèé. Ðàññìîòðè ðèñóíêè è ñîñòàâü ñëîâîñî÷åòàíèÿ ñî ñëîâàìè èä¸ò, èäóò.

Èä¸ò Èäóò

2. Çàïèøè ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Ñîñòàâü ñ íèìè ïðåäëîæåíèÿ.

25. Ïðÿìîå è ïåðåíîñíîå çíà÷åíèå ñëîâ (Ñëîâà ç ïðÿìèì ³ ïåðåíîñíèì çíà÷åííÿì) 92. 1. Ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ è ðàññìîòðè ðèñóíêè, ñäåëàííûå ìàëü÷èêîì. Êàêèå îí äîïóñòèë îøèáêè è ïî÷åìó?

Ó ïàïû çîëîòûå ðóêè. Íà óëèöå óäàðèë ìîðîç. Ó Ñâåòû íà ãîëîâå êîïíà âîëîñ.

2. Ïîäóìàé, ïî÷åìó îøèáñÿ ìàëü÷èê. Âñïîìíè åù¸ ïðèìåðû, êîãäà ñëîâà óïîòðåáëÿþòñÿ íå â ïðÿìîì, à â ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè. Îñíîâíîå çíà÷åíèå ñëîâà íàçûâàåòñÿ ïðÿìûì. Äðóãèå çíà÷åíèÿ ýòîãî ñëîâà íàçûâàþòñÿ ïåðåíîñíûìè.

îì ìî îëî äîðîãà ìîëîêî 93. 1. Ïðî÷èòàé. Âûó÷è. Çàïèøè ïî ïàìÿòè.

***

Ñïÿò ëóãà, ñïÿò ëåñà, Ïàëà ñâåæàÿ ðîñà. Â íåáå çâ¸çäî÷êè ãîðÿò, Â ðå÷êå ñòðóéêè ãîâîðÿò. Ê íàì â îêíî ëóíà ãëÿäèò, Ìàëûì äåòÿì ñïàòü âåëèò.

À. Áëîê 2. Íàéäè è ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå óïîòðåáëÿþòñÿ â ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè. Ïîä÷åðêíè â ïåðâîì ïðåäëîæåíèè áóêâû, îáîçíà÷àþùèå ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè. Ïîñòàâü óäàðåíèÿ â ñëîâàõ ïîñëåäíåãî ïðåäëîæåíèÿ. Íàä êàêèìè ñëîâàìè óäàðåíèå íå ñòàâèòñÿ? Îáúÿñíè, ïî÷åìó.

94. 1. Ñîñòàâü è çàïèøè ñëîâîñî÷åòàíèÿ. ðåêà, ðåá¸íîê äðåìëåò ù¸êè, äðîâà ãîðÿò ñë¸ç, âåñåííèå ðó÷üè îãíåé, ãîëóáîå, ïøåíèöû ìîðå ñëîâî, ëåçâèå îñòðîå 62

2. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, ñîñòîÿùèå èç äâóõ ñëîãîâ. Íàçîâè ñëîâà, êîòîðûå óïîòðåáëÿþòñÿ â ïðÿìîì çíà÷åíèè. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ òðåìÿ ñëîâîñî÷åòàíèÿìè.

ëàñêîâî 95.

1. Çàïèøè íåñêîëüêî ïðåäëîæåíèé î ìàìå. Èñïîëüçóé ñëîâîñî÷åòàíèÿ: çîëîòîå ñåðäöå, çîëîòûå ðóêè, ñåðåáðÿíûé ãîëîñ, ëàñêîâûå ãëàçà.

96. 1. Ïðî÷èòàé òåêñò. Ñîëíå÷íûé ëó÷ Ñîëíå÷íûé ëó÷ òîëüêî êàæåòñÿ áåëûì. Íà ñàìîì äåëå îí ñîñòîèò èç ñåìè îñíîâíûõ öâåòîâ: êðàñíîãî, îðàíæåâîãî, æ¸ëòîãî, çåë¸íîãî, ãîëóáîãî, ñèíåãî è ôèîëåòîâîãî. Ìîæíî â ýòîì ñàìîìó óáåäèòüñÿ. Äëÿ ýòîãî íóæíî äîñòàòü ñòåêëî ñ òðåìÿ ãðàíÿìè. Ïîéìàòü ñîëíå÷íûé çàé÷èê è ïðîïóñòèòü åãî ÷åðåç òàêîå ñòåêëî. Íà ñòåíå â ò¸ìíîé êîìíàòå ïîÿâèòñÿ ðàçíîöâåòíàÿ ïîëîñà. Ïî Ì. Ãóìèëåâñêîé 2. Ñêîëüêî ÷àñòåé â ýòîì òåêñòå? Ñïèøè âòîðóþ ÷àñòü. Îáúÿñíè, êàê òû ïîíèìàåøü âûäåëåííîå ñëîâîñî÷åòàíèå. Ïîä÷åðêíè îðôîãðàììû.

97. Íàéäè â òîëêîâîì ñëîâàðå äâà—òðè ñëîâà, èìåþùèå ïåðåíîñíûå çíà÷åíèÿ. Óêàæè îáùåå â ïðÿìîì è ïåðåíîñíîì çíà÷åíèÿõ êàæäîãî ñëîâà. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñ âûáðàííûìè ñëîâàìè.

98. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâîñî÷åòàíèÿìè: çàäèðàòü íîñ, âåøàòü íîñ, ÿçûê áåç êîñòåé, ìîëîòü ÿçûêîì.

26. Ïðÿìîå è ïåðåíîñíîå çíà÷åíèå ñëîâ 99. 1. Ñïèøè ñëîâà. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Ëóæ..., ìûø..., ñëóæ...ò, ïèù...ò, êðè÷...ò, êîçî÷ê..., ñåòî÷...à, ðóêàâèö..., óëèö... . 2. Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâèëüíî íàïèñàë. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, îáîçíà÷àþùèå äåéñòâèå ïðåäìåòà.

100. 1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. 63

***

Ñóñëèê âûñêî÷èë èç íîðêè È ñïðîñèë ó ðûæåé íîðêè: — Ãäå âû áûëè? — Ó ëèñè÷êè. — ×òî âû åëè òàì? — Ëèñè÷êè.

ß. Êîçëîâñêèé

21 Íàéäè ñëîâà, îäèíàêîâûå ïî çâó÷àíèþ, íî ðàçíûå ïî çíà÷åíèþ. Ðàçäåëè èõ äëÿ ïåðåíîñà. Âñïîìíè è íàçîâè òàêèå ñëîâà â óêðàèíñêîì ÿçûêå.

ñê ñêîñèë 101. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâîì æóðàâëü ïî ðèñóíêàì. Îáúÿñíè çíà÷åíèå ýòîãî ñëîâà â êàæäîì ïðåäëîæåíèè. Ïåðåâåäè íàçâàíèå ïòèöû íà óêðàèíñêèé ÿçûê.

æóðàâëü

102. Ïðî÷èòàé ñêàçêó. ÐÎÌÀØÊÀ

êëàññíûé

îòðûâîê èç ñêàçêè Ã. Õ. Àíäåðñåíà

Âîò ïîñëóøàéòå-êà, ÷òî ÿ ðàññêàæó. Çà ãîðîäîì, ó ñàìîé äîðîãè, ñòîÿëà äà÷à. Òû, âåðíî, âèäàë å¸? Ïåðåä íåé íåáîëüøîé ñàäèê ñ öâåòíèêîì, à âîêðóã êðàøåíûé äåðåâÿííûé çàáîð. 64

Íåïîäàë¸êó îò äà÷è, ó ñàìîé êàíàâêè, ðîñëà â ìÿãêîé çåë¸íîé òðàâå êðîõîòíàÿ ðîìàøêà. Ñîëíå÷íûå ëó÷è ãðåëè è ëàñêàëè å¸ òàê æå, êàê è ðîñêîøíûå ñàäîâûå öâåòû, è íàøà ðîìàøêà ðîñëà íå ïî äíÿì, à ïî ÷àñàì. Â îäíî ïðåêðàñíîå óòðî å¸ ìåëêèå îñëåïèòåëüíî áåëûå ëåïåñòêè íàêîíåö ðàñêðûëèñü è, ñëîâíî ëó÷è, îêðóæèëè æ¸ëòîå ñåðäå÷êî ïîñðåäèíå. Ðîìàøêó íè÷óòü íå çàáîòèëî, ÷òî å¸ íèêòî íå âèäèò â ãóñòîé òðàâå è ÷òî îíà òàêîé ïðîñòîé è íåâçðà÷íûé öâåòîê, — íåò, îíà áûëà äîâîëüíà âñåì; ïîâåðíóâøèñü ê ñîëíöó, îíà ëþáîâàëàñü èì è ñëóøàëà, êàê ãäå-òî âûñîêî-âûñîêî â íåáå ïî¸ò æàâîðîíîê. Ðîìàøêà áûëà òàê ñ÷àñòëèâà, êàê â áîëüøîé ïðàçäíèê, — à áûë âñåãî òîëüêî ïîíåäåëüíèê; âñå äåòè ñèäåëè â øêîëå è ÷åìó-íèáóäü ó÷èëèñü. Íàøà ðîìàøêà òîæå ñèäåëà íà ñâî¸ì çåë¸íîì ñòåáåëüêå è ó÷èëàñü ó ÿñíîãî ñîëíöà è ó âñåãî âîêðóã è äóìàëà, êàê áîã âñ¸ õîðîøî óñòðîèë. Ðîìàøêå êàçàëîñü, ÷òî æàâîðîíîê òàê ïîíÿòíî è êðàñèâî ïî¸ò î òîì, ÷òî ÷óâñòâóåò îíà ñàìà; è îíà ïî÷òè ñ áëàãîãîâåíèåì ñìîòðåëà íà ñ÷àñòëèâóþ ïòàøêó, êîòîðàÿ ëåòàëà è ïåëà. Íî ñàìà ðîìàøêà íè÷óòü íå ïå÷àëèëàñü, ÷òî íå ìîæåò íè ïåòü, íè ëåòàòü. «ß âåäü âèæó è ñëûøó! — äóìàëà îíà. — Ñîëíöå îñâåùàåò ìåíÿ, âåòåðîê öåëóåò. Î, êàê ìíîãî ìíå äàíî!» Çà çàáîðîì öâåëî òàê ìíîãî âàæíûõ, ãîðäûõ öâåòîâ, è ÷åì ìåíüøå îíè áëàãîóõàëè, òåì áîëüøå âàæíè÷àëè. Ïèîíû ðàçäóâàëèñü — èì õîòåëîñü ñòàòü êðóïíåå ðîç; íî äåëî âîâñå íå â âåëè÷èíå. Ïåñòðåå âñåõ áûëè òþëüïàíû, îíè îòëè÷íî çíàëè ýòî è ñòàðàëèñü äåðæàòüñÿ âîçìîæíî ïðÿìåå, ÷òîáû áîëüøå áðîñàòüñÿ â ãëàçà. Âñå îíè íå çàìå÷àëè ìîëîäåíüêîé ðîìàøêè, ðîñøåé ïî äðóãóþ ñòîðîíó çàáîðà. Çàòî ðîìàøêà ÷àñòî çàãëÿäûâàëàñü íà íèõ è äóìàëà: «Êàêèå îíè íàðÿäíûå, êðàñèâûå! Ê íèì íåïðåìåííî ïðèëåòèò â ãîñòè ïðåëåñòíàÿ ïòè÷êà! Ñëàâà áîãó, ÷òî ÿ ðàñòó òàê áëèçêî è âèæó âñ¸ ýòî âåëèêîëåïèå!» Òîëüêî îíà ýòî ïîäóìàëà, «êâèððåâèò» — è æàâîðîíîê ñïóñòèëñÿ... íå â ñàä ê ïèîíàì è òþëüïàíàì, à ïðÿìî íà òðàâó ê ñêðîìíîé ðîìàøêå! Ðîìàøêà òàê ðàñòåðÿëàñü îò ðàäîñòè, ÷òî ïðîñòî íå çíàëà, ÷òî è äóìàòü. Ïòè÷êà ïðûãàëà âîêðóã ðîìàøêè è ðàñïåâàëà: «Àõ, êàêàÿ ìÿãêàÿ òðàâêà! Êàêîé ìèëåíüêèé öâåòî÷åê â ñåðåáðÿíîì ïëàòüèöå, ñ çîëîòûì ñåðäå÷êîì!» 65

Æ¸ëòîå ñåðäå÷êî ðîìàøêè è â ñàìîì äåëå ñèÿëî, êàê çîëîòî, à îñëåïèòåëüíî áåëûå ëåïåñòêè îòëèâàëè ñåðåáðîì. Ðîìàøêà áûëà òàê ñ÷àñòëèâà, òàê ðàäà, ÷òî è ñêàçàòü íåëüçÿ. Ïòè÷êà ïîöåëîâàëà å¸, ñïåëà åé ïåñåíêó è îïÿòü âçâèëàñü â ñèíåå íåáî. Ïðîøëà äîáðàÿ ÷åòâåðòü ÷àñà, ïîêà ðîìàøêà ïðèøëà â ñåáÿ. Ñêîíôóæåííàÿ, íî â äóøå î÷åíü äîâîëüíàÿ, âçãëÿíóëà îíà íà öâåòû â ñàäó, — îíè âåäü âèäåëè, êàêîå ñ÷àñòüå è êàêàÿ ÷åñòü âûïàëè åé íà äîëþ, êîìó æå è îöåíèòü ýòî, êàê íå èì! Íî òþëüïàíû åù¸ áîëüøå çàâàæíè÷àëè è, îáèæåííûå, ïîêðàñíåëè ñ äîñàäû, à òîëñòîãîëîâûå ïèîíû íàäóëèñü. Õîðîøî, ÷òî îíè íå óìåëè ãîâîðèòü, — äîñòàëîñü áû îò íèõ ðîìàøêå. Áåäíÿæêà ñðàçó ïîíÿëà, ÷òî îíè íå â äóõå, è îò äóøè ïîæàëåëàèõ. Â ýòî âðåìÿ â ñàäèêå ïîêàçàëàñü äåâóøêà ñ îñòðûì, áëåñòÿùèì íîæîì â ðóêàõ. Îíà ïîäîøëà ïðÿìî ê òþëüïàíàì è ïðèíÿëàñü ñðåçàòü èõ îäèí çà äðóãèì. Ðîìàøêà àõíóëà: «Êàêîé óæàñ! Òåïåðü èì êîöåö!» Ñðåçàâ öâåòû, äåâóøêà óøëà, à ðîìàøêà ïîðàäîâàëàñü, ÷òî ðàñò¸ò çà çàáîðîì â òðàâå, ãäå å¸ íèêòî íå âèäèò. Îíà ïîáëàãîäàðèëà ñóäüáó, à êîãäà ñîëíöå ñåëî, ñâåðíóëà ëåïåñòî÷êè, çàñíóëà è âñþ íî÷ü âèäåëà âî ñíå ñîëíöå è ìàëåíüêóþ ïòè÷êó.

ïèîíû

ïîòîìó ÷òî

Ãäå ðîñëà ðîìàøêà? Êàêàÿ îíà áûëà? ×òî å¸ ðàäîâàëî? Êàêèìè áûëè ñàäîâûå öâåòû? Íàéäè îïèñàíèå ðîìàøêè è ïðî÷èòàé åãî? Êîãî èç öâåòîâ âûáðàë æàâîðîíîê? Ïî÷åìó? Îïèøè èõ ñ ïîìîùüþ òåêñòà. Íàéäè â ñêàçêå ñëîâà ñ ïåðåíîñíûì çíà÷åíèåì. Âûïèøè èõ.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

ÓÐÎÊ 27. Ñèíîíèìû (Ñèíîí³ìè) 103. 1. Ñïèøè ñëîâà. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Ñòàíö...ÿ, ïàëüö..., ïîðö...ÿ, ñèíèö..., ñïèö..., àêàö...ÿ, çàéö..., ö...ïëÿòà. 2. Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâèëüíî íàïèñàë. Âñïîìíè è ðàññêàæè ïðàâèëî.

104. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Íàéäè ñëîâà, áëèçêèå ïî çíà÷åíèþ. ×òî îíè îáîçíà÷àþò?

Ïîäíèìàòüñÿ, åäà, áóðÿ, âñêàðàáêèâàòüñÿ, óðàãàí, ïèùà, âëåçàòü.

Áëèçêèå ïî çíà÷åíèþ ñëîâà íàçûâàþòñÿ ñèíîíèìàìè. 2. Ñïèøè ñèíîíèìû ãðóïïàìè. Êàê íàçûâàþòñÿ òàêèå ñëîâà â óêðàèíñêîì ÿçûêå? Ðàññêàæè, ÷òî îíè îáîçíà÷àþò. Ïåðåâåäè èõ íà óêðàèíñêèé ÿçûê.

105. 1. Ïîäáåðè ñèíîíèìû ê ñëîâàì. èíòåðåñíûé ñêàçàòü ïîäíèìàòüñÿ

õîëîäíûé áîëüøîé ò¸ìíûé

2. Ñïèøè ñèíîíèìû. Ñîñòàâü ñ íèìè ïðåäëîæåíèÿ.

âç âçáèðàòüñÿ 106. 1. Ïðî÷èòàé. Âñòàâü ïðîïóùåííûå ñëîâà-ñèíîíèìû, âûáèðàé èõ èç óïðàæíåíèÿ 2.

Òóðèñòû ïîäíèìàëèñü íà êðóòóþ ãîðó. ... áûëî òðóäíî. Íî âñå ... íà âåðøèíó. 2. Ñïèøè. Äîïèøè 2—3 ïðåäëîæåíèÿ.

107. 1. Ñîñòàâü è çàïèøè âîçìîæíûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ. äåíü, õàðàêòåð òèõèé, ñïîêîéíûé ðàññêàç, ïóòü êðàòêèé, êîðîòêèé, ñæàòûé äåðåâî, ëåòî âåðõóøêà, ìàêóøêà 2. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñëîâîñî÷åòàíèÿìè.

108. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíîê. Êàêîå æèâîòíîå óâèäåëè äåòè â çîîïàðêå? áåãåìîò ãèïïîïîòàì

2. Ñîñòàâü ðàññêàç ïî ïëàíó. Çàïèøè, èñïîëüçóÿ ñëîâà-ñèíîíèìû: êðóïíûé, áîëüøîé, íåóêëþæèé, íåïîâîðîòëèâûé, ñìèðíûé, äîáðîäóøíûé, õîäèò, áðîäèò.

Ïëàí 1. Êóäà ïîøëè äåòè? 2. Êîãî îíè òàì óâèäåëè? 3. Êòî ïîíðàâèëñÿ äåòÿì áîëüøå âñåõ?

ðàññêàç

3. Ïîñòàâü óäàðåíèÿ â ñëîâàõ ïåðâûõ äâóõ ïðåäëîæåíèé.

109. 1. Ïîäáåðè ñèíîíèìû ê ñëîâàì Ðîäèíà, îõðàíÿòü, áåñêîíå÷íûé è çàïèøè èõ.

Îòå÷åñòâî, êàðàóëèòü, Îò÷èçíà, áåñêðàéíèé, áåñïðåäåëüíûé, ñòîðîæèòü. 2. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ òðåìÿ ñèíîíèìàìè.

28. Àíòîíèìû

(Àíòîí³ìè)

110. 1. Çàïèøè ïîñëîâèöû. Îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå. Ó÷åíüå — ñâåò, à íåó÷åíüå — òüìà. Òðóä êîðìèò, à ëåíü ïîðòèò. Ñûòûé ãîëîäíîãî íå ïîíèìàåò. Çà ìàëåíüêèì ïîãíàëñÿ, à áîëüøîå ïîòåðÿë. 2. Âñïîìíè, ÷òî îáîçíà÷àþò àíòîí³ìè â óêðàèíñêîì ÿçûêå? ßâëÿþòñÿ ëè àíòîíèìàìè âûäåëåííûå ñëîâà? Ïðîòèâîïîëîæíû ëè îíè ïî çíà÷åíèþ? Ïðèâåäè ïðèìåð ñëîâ-àíòîíèìîâ, êîòîðûå òû çíàåøü.

Ïðîòèâîïîëîæíûå ïî çíà÷åíèþ ñëîâà íàçûâàþòñÿ àíòîíèìàìè.

111. 1. Äîïèøè àíòîíèìû ê ñëîâàì. Âûñîêèé — ..., øèðîêèé — ..., ÷àñòî — ..., õîðîøèé — ..., òâ¸ðäûé — ..., ñëàäêèé — ..., äîáðûé — ..., ìîëîäîé — ..., õðàáðûé — ..., íîâûé — ..., âåðõ — ..., ñåâåð — ..., ìèð — ..., ïîáåäà — ..., çäåñü — ..., ðàäîâàòüñÿ — ..., ïëàêàòü — ... . 2. Ñîñòàâü íåñêîëüêî ïðåäëîæåíèé ñ àíòîíèìàìè. Ïåðåâåäè ñëîâî íîâûé íà óêðàèíñêèé ÿçûê. Îáðàòè âíèìàíèå íà óäàðåíèå.

áð äîáðûé 112.

1. Ñ ïîìîùüþ àíòîíèìîâ îõàðàêòåðèçóé èçîáðàæ¸ííûõ çäåñü æèâîòíûõ — ãåðîåâ ñêàçîê è áàñåí. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñ à, ñòàâÿ ïåðåä à çàïÿòóþ.

Âîëê — ëèñà (ïî õèòðîñòè); ëåâ — çàÿö (ïî õðàáðîñòè); ìóõà — ñëîí (ïî âåëè÷èíå); ñòðåêîçà — ìóðàâåé (ïî òðóäîëþáèþ); ëèñà — âîðîíà (ïî óìó).

Îáðàçåö: Âîëê ïðîñòîäóøíûé, à ëèñà õèòðàÿ. 2. Ïîä÷åðêíè àíòîíèìû.

113. 1. Ïðî÷èòàé. Ñïèøè. Êîãäà ìû òàê ãîâîðèì? «Ìû÷èò, êàê êîðîâà». Òàê ãîâîðÿò î ÷ü¸ì-íèáóäü íåìåëîäè÷íîì ïåíèè. Íî ýòè ñëîâà îáèæàþò êîðîâó. Êîðîâû ëþáÿò ìóçûêó. Îíè äàæå ðàçëè÷àþò ìóçûêàëüíûé ðèòì. Ïàñòóõè ñ ïîìîùüþ ìóçûêè ñîáèðàþò ñòàäî.

Í. Êîñòðîìèíà

2. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå óïîòðåáëåíû â ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè.

114. 1. Ïðî÷èòàé óêðàèíñêèå îáðàçíûå âûðàæåíèÿ, ïåðåâåäè èõ íà ðóññêèé ÿçûê. Îáúÿñíè çíà÷åíèå.

Îáðàçåö: Áàéäèêè áèòè — áèòü áàêëóøè. Íàáðàòè âîäè â ðîò, êèäàòè ñëîâà íà â³òåð, âåðò³òèñÿ ï³ä íîãàìè, äèâèòèñÿ êð³çü ïàëüö³, çíàòè íàçóáîê. 2. Çàïèøè âûðàæåíèÿ íà ðóññêîì ÿçûêå. Ñîñòàâü ñ íèìè ïðåäëîæåíèÿ.

115. 1. Äîïèøè àíòîíèìû ê ñëîâàì. Íà êàêîé âîïðîñ îòâå÷àþò ýòè ñëîâà?

Îáðàçåö: ïðèõîäèòü — óõîäèòü. Ðàáîòàòü — ..., ëþáèòü — ..., ðàäîâàòü — ..., ñìåÿòüñÿ — ..., ðàñöâåòàòü — ..., ÿðêèé — ..., áîëüøîé — ..., íèçêèé — ..., óòðî — ..., áåëûé — ... . 2. Ïîä÷åðêíè äâóñëîæíûå ñëîâà.

29. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ 1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè.

2. Êàêèå çíà÷åíèÿ ìîãóò èìåòü ñëîâà? 3. ×åì îòëè÷àþòñÿ ìíîãîçíà÷íûå ñëîâà îò îäíîçíà÷íûõ? Ïðèâåäè ïðèìåðû. ×òî òû ìîæåøü ñêàçàòü î ñëîâå êëþ÷?

4. Ïðèâåäè ïðèìåðû ñèíîíèìîâ. Çàïèøè èõ. 5. ×òî òàêîå àíòîíèìû? Ïðèâåäè ïðèìåðû àíòîíèìîâ, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ïðèçíàêè ïðåäìåòîâ.

6. ×åì îòëè÷àþòñÿ ìíîãîçíà÷íûå ñëîâà îò îäíîçíà÷íûõ? Ïðèâåäè ïðèìåðû, îáúÿñíè. Ñîñòàâü ïî äâà ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâàìè: ëèñè÷êè, áû÷êè. 7. Ñ êàêîé öåëüþ èñïîëüçóþò â ðå÷è ñëîâà ñ ïåðåíîñíûì çíà÷åíèåì, ñèíîíèìû? 8. 1. Îçàãëàâü òåêñò. Ñïèøè.

ß ïðîñûïàþñü è ïîäõîæó ê îêíó. Ìîðîçíîå, ñîëíå÷íîå óòðî. Ñèíåå îãðîìíîå íåáî íàä ãîëîâîé. Âñ¸ çàñûïàíî ñíå70

ãîì. Îí îñëåïèòåëüíî áëåñòèò íà çåìëå, îòðàæàÿ ñîëíöå. Ñåðåáðîì ñâåòÿòñÿ ñòâîëû áåð¸ç. ßðêî ñâåðêàþò êðèñòàëëèêè ñíåãà íà âåòêàõ äåðåâüåâ. Èñêðÿòñÿ íà ñîëíöå ñâèñàþùèå ñ êðûø ñîñóëüêè. Íåâîçìîæíî îòîðâàòü ãëàç îò êðàñîòû ÿñíîãî çèìíåãî óòðà. 2. Íàéäè è ïîä÷åðêíè ñèíîíèìû. Íàçîâè èõ çâóêîâóþ öåïî÷êó.

áë áëåñòèò 9.

1. Ñîñòàâü ïîñëîâèöû. Îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå.

ìÿãêî, äà, æ¸ñòêî, ñòåëåò, ñïàòü; ìàë, äà, òåëîì, äåëîì, âåëèê; çäîðîâ, íà, õèë, åäó, ðàáîòó, äà, íà; áóêâû, ñìûñë, äà, êðèâûå, ïðÿìîé.

2. Ñïèøè ïîñëîâèöû. Ïîä÷åðêíè àíòîíèìû. Ñòàâü çàïÿòóþ ïåðåä ñëîâîì äà. Íàçîâè ñëîâà, êîòîðûå íåëüçÿ ïåðåíîñèòü.

10. Âñïîìíè óêðàèíñêèå ïîñëîâèöû ñ àíòîíèìàìè. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê. Çàïèøè èõ.

30. ×àñòè ñëîâà è èõ çíà÷åíèå. (×àñòèíè ñëîâà òà ¿õ çíà÷åííÿ)

äóá çóá

116. 1. Îòãàäàé çàãàäêó. ß åñòü ó äóáà, ß åñòü ó çóáà, ß åñòü ó ñëîâ È ó öâåòîâ. ß óïðÿòàí â òåìíîòó, ß íå ââåðõ, à âíèç ðàñòó! 2. Î êàêîì êîðíå èä¸ò ðå÷ü? Â ðóññêîì, êàê è â óêðàèíñêîì ÿçûêå, îñíîâíîå çíà÷åíèå ñëîâà çàêëþ÷àåòñÿ â êîðíå. Êîðåíü â ñëîâå — êàê êîðåíü â ðàñòåíèè. Áåç íåãî íåò íè ñëîâà, íè ðàñòåíèÿ. Êîðåíü — ýòî ãëàâíàÿ çíà÷èìàÿ ÷àñòü ñëîâà, â êîòîðîé çàêëþ÷åíî îáùåå çíà÷åíèå âñåõ îäíîêîðåííûõ ñëîâ. Ýòî îáùàÿ ÷àñòü îäíîêîðåííûõ ñëîâ.

Íàïðèìåð: ãðèá, ãðèáîê, ãðèáíèê, ãðèáíîé. Îêîí÷àíèå — ýòî èçìåíÿåìàÿ ÷àñòü ñëîâà, êîòîðàÿ ñëóæèò äëÿ ñâÿçè ñëîâ â ïðåäëîæåíèè. Íàïðèìåð: âîäà, âîäû, âîäîé. Êàêèå åù¸ ÷àñòè ñëîâà òû çíàåøü â óêðàèíñêîì ÿçûêå? Â ðóññêîì òîæå ñóùåñòâóþò: ïðåôèêñ, êîðåíü, ñóôôèêñ, îêîí÷àíèå. Ãðàôè÷åñêè îíè îáîçíà÷àþòñÿ òàê æå: äóáîâûé, ïåðåõîä; äóáîâèé, ïåðåõ³ä. Ïðåôèêñ, êîðåíü è ñóôôèêñ — ýòî îñíîâà ñëîâà. Íàïðèìåð: ïðèøêîëüíûé.

117. 1. Îò ñëîâà ïèøó îáðàçóé íîâûå ñëîâà ñ ïîìîùüþ ïðåôèêñà. Îò äðóãèõ ñëîâ îáðàçóé ñëîâà ñ ïîìîùüþ ñóôôèêñîâ. 2. Îò ñëîâà ñòîë îáðàçóé ñëîâà. Îáðàòè âíèìàíèå íà îêîí÷àíèÿ.

íà ïåðå çà äî ïðè

ïèøó

ëåñ äóá çóá áàíò äîì

îê èê

ñòîë íà ñòîë ó ñòîë ê ñòîë

å, à, ó

3. Ñîñòàâü è çàïèøè íåñêîëüêî ïðåäëîæåíèé ñ äàííûìè ñëîâàìè.

118. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà, îáðàòè âíèìàíèå íà ñóôôèêñû. Êàêîå çíà÷åíèå ïðèäà¸ò ñóôôèêñ ýòèì ñëîâàì?

Ìàìî÷êà, äåâî÷êà, Øóðî÷êà, äî÷åíüêà, Ìàøåíüêà. 2. Íàïèøè ëàñêàòåëüíûå èìåíà ñâîèõ äðóçåé. 3. Íàéäè è ïîä÷åðêíè ñî÷åòàíèÿ áóêâ, â êîòîðûõ íå ïèøåòñÿ ü.

119. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Î òîé, ó êîãî ìíîãî-ìíîãî ãëàç Íà ýòîò ðàç Ïîéä¸ò ðàññêàç Î òîé, Êòî øåñòü Èìååò ãëàç, À èíîãäà È ñåìü,

È ïÿòü (×òî, âïðî÷åì, ìîæíî ñîñ÷èòàòü); Î òîé, Êòî çèìó ñëàäêî ñïàë, Çàáðàâøèñü îñåíüþ Â ïîäâàë;

Î òîé, Êîãî íà êóõíþ ê íàì Âåñíîþ Ïðèòàùèë ÿ ñàì; Î òîé, ×üè ñòðàííûå ãëàçê; Ðîñëè äåíü îòî äíÿ;

Î òîé, Êòî áûë çíàêîì ñî ìíîé Íî íå âèäàë ìåíÿ. Ïîäóìàéòå íåìíîæêî; À âäðóã ýòî ...? Ä. ×èàðäè

1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå âûðàçèòåëüíî. 2. ×òî îñîáåííîå òû â í¸ì çàìåòèë? 3. Íàéäè â ñòèõîòâîðåíèè ñëîâà êîòîðûå îòâå÷àþò ñõåìàì:

120. Ðàññìîòðè ðèñóíîê. Ñîñòàâü è çàïèøè íåáîëüøîé ðàññêàç íà òåìó «Äåíü ðîæäåíèÿ».

Èñïîëüçóé ñëîâà: ðåáÿòà, ïîäàðêè, öâåòû, êíèãè, òîðò, ÷àé, ìóçûêà, ñòèõè, ïåñíè, òàíöû.

31. ×àñòè ñëîâà è èõ çíà÷åíèå. 121. 1. Ïðî÷èòàé. ßçûê — íàø ó÷èòåëü. À êàæäîå ñëîâî — óðîê. Îñîáåííî èíòåðåñíû óðîêè îäíîêîðåííûõ ñëîâ. Âîò òðàêòîðèñò. Îí âîäèò òðàêòîð. Òðàâà ïîäîðîæíèê ðàñò¸ò ó äîðîãè. Îï¸íîê — ýòî ãðèá. Èùè åãî îêîëî ïíåé. Îäíîêîðåííûå ñëîâà ïîìîãàþò ïîíÿòü, êàê îáðàçîâàëîñü ñëîâî, ÷òî îíî îáîçíà÷àåò. Í. Êîñòðîìèíà 2. Ñïèøè âòîðóþ ÷àñòü òåêñòà. Ïîä÷åðêíè îäíîêîðåííûå ñëîâà. Âûäåëè â íèõ êîðåíü.

122.

1. Ïðî÷èòàé «õèòðûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ». Îáúÿñíè èõ çíà ÷åíèå, à ïîòîì ïðàâîïèñàíèå.

Ïîäîæä¸ì ïîä äîæä¸ì. Ïîäí¸ñ ïîäíîñ ïîä (ñàìûé) íîñ. Çàãîðàë çà ãîðîäîì. 2. Ñîñòàâü ñ ýòèìè ñëîâîñî÷åòàíèÿìè ïðåäëîæåíèÿ. Íàçîâè ïðåôèêñû â âûäåëåííûõ ñëîâàõ.

123. 1. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñ äàííûìè ñëîâàìè. Îáðàçåö: Íà áàÿíå èãðàåò áàÿíèñò. íà áàÿíå — íà ãèòàðå — íà ïèàíèíî — íà âèîëîí÷åëè — 2. Âûäåëè ñóôôèêñû, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ îáðàçîâàíû íàçâàíèÿ ëþäåé ïî ïðîôåññèè.

124. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Ñëó÷àé ñ êàðòîøêîé Ìîÿ ìàìà î÷åíü ëþáèò öâåòû, ïî-ìîåìó, äàæå ÷åðåñ÷óð. Îíà íàñàäèëà âîêðóã äîìà ñòîëüêî öâåòîâ, ÷òî øàãó ñòóïèòü íåãäå è ñêîðî ïåðåäâèãàòüñÿ ìîæíî áóäåò òîëüêî íà õîäóëÿõ. Íó, íàì-òî ñ ïàïîé åù¸ íè÷åãî. Õóæå ïðèõîäèòñÿ Êóöèêó: íàäî æå ùåíêó ãäå-íèáóäü ïîâàëÿòüñÿ, à åìó âñ¸ ïîïàäàåò çà ïîëîìàííûå öâåòû. Êàê îí, íåñ÷àñòíûé, ñìîòðèò íà ãîëóáîå îçåðî íåçàáóäîê, â êîòîðîå åìó íå ðàçðåøàþò îêóíóòüñÿ! Ñ ýòèõ íåçàáóäîê è íà÷àëàñü ñòðàííàÿ èñòîðèÿ. Ìàìà èõ ÷åì-òî ïîëèâàëà, à çà îáåäîì âäðóã ãîâîðèò: îòêóäà — Ïðåäñòàâüòå ñåáå, ñðåäè íåçàáóäîê íè ñ òîãî íè ñ ñåãî âçîøëà êàðòîøêà. Íó, îòêóäà òîëüêî îíà ìîãëà âçÿòüñÿ — ïðÿìî ïîñðåäè êëóìáû! — Âåëèêà áåäà,— ñêàçàë ïàïà,— âûêîïàòü äà âûêèíóòü! — Äà íå â òîì äåëî,— îòâåòèëà ìàìà òàê, êàê áóäòî åé î÷åíü íå õîòåëîñü îáúÿñíÿòü, â ÷¸ì æå äåëî. Íî ïàïà è áåç ýòîãî ïîíÿë, çàñìåÿëñÿ è ñêàçàë: — À òåáå, íåáîñü, æàëü? Ñîçíàéñÿ, ÷òî òû å¸ åù¸ è ïðîïîëîëà è îêîïàëà. Óãàäàë? 74

Ìàìà ïîêðàñíåëà. Îíà âñåãäà òàê: ÷óòü ÷òî — ñìóòèòñÿ è ïîêðàñíååò. — Òû çíàåøü,— ñêàçàëà ìàìà,— ìîæåò, ýòî è ñìåøíî, íî ÿ ñ âîåííîãî âðåìåíè òàê óâàæàþ êàðòîøêó, ÷òî ïðîñòî íå ìîãó å¸ âûðâàòü è âûêèíóòü, êàê êàêóþ-íèáóäü ïîëûíü. Íà äðóãîé äåíü âçîøëî åù¸ íåñêîëüêî êàðòîøåê, ïîòîì åù¸ è åù¸: ìåæäó âîäîñáîðîì, ïèîíàìè è ëèëèÿìè. — Âèòÿ,— ñêàçàëà ìàìà,— ÿ ñèëüíî ïîäîçðåâàþ, ÷òî ýòî ñäåëàë òû. Òóò ÿ âîçìóòèëñÿ: — Äà ÷òî òû, ìàìà! Íå ãðóäíîé æå ÿ ìëàäåíåö, ÷òîáû ñàäèòü ïî âñåìó ñàäó êàðòîøêó! — Çíàþ, íî òû íàòóðàëèñò,— âîçðàçèëà ìàìà,— ìîæåò, ýòî êàêîé-íèáóäü îïûò? ß ñòàë óâåðÿòü ìàìó, ÷òî íèêàêèõ îïûòîâ ñ êàðòîøêîé íå ñòàâèë. Äà êàêîé óæ òóò îïûò, åñëè îíà âçîøëà äàæå ïîä ñêàìåéêàìè. Íåñìîòðÿ íà ýòî áåçîáðàçèå, ìû ñ ìàìîé îêîïàëè è îêó÷èëè êàæäûé êóñòèê, äàæå òîò, êîòîðûé âûðîñ ïîä ñàìîé êàëèòêîé. Ïàïà, óâèäåâ åãî, ñêàçàë: — Íó, êàê õîòèòå, à ýòîò êóñò ÿ âûðâó. Íåëüçÿ, ÷òîáû íàøèõ ãîñòåé ïåðâîé âñòðå÷àëà êàðòîøêà! Íî óãðîçû ñâîåé ïàïà íå èñïîëíèë, è ÿ çàìåòèë, ÷òî îí ñòàë îòêðûâàòü êàëèòêó òàê æå îñòîðîæíî, êàê ìû ñ ìàìîé. Êóöèê âíà÷àëå îòíîñèëñÿ ê êàðòîøêå, êàê ê ïðîñòîé òðàâå, è áûë î÷åíü ðàçî÷àðîâàí, êîãäà âûÿñíèëîñü, ÷òî è íà íå¸ ëîæèòüñÿ íåëüçÿ. Îòöâåëè èðèñû è íåçàáóäêè, ðàñïóñòèëèñü ïèîíû è ëèëèè, à âìåñòå ñ íèìè çàöâåëà è íàøà êàðòîøêà. — Åù¸ õîðîøî, ÷òî îíà öâåò¸ò áåëûì,— ñêàçàëà ìàìà.— Ýòî íå òàê ïîðòèò âèä: ðîçîâûå ïèîíû, îðàíæåâûå ëèëèè è êàêèå-òî áåëûå öâåòû, èçäàëè è íå âèäíî, ÷òî ýòî êàðòîøêà. — Íó êàê íå âèäíî? — ñêàçàë, ïîñìåèâàÿñü, ïàïà.— ß ñêîëüêî ðàç çàìå÷àë, êàê íàðîä îñòàíàâëèâàåòñÿ ó çàáîðà è ñ èçóìëåíèåì ðàçãëÿäûâàåò â áèíîêëü íàøè êëóìáû. Ïàïà, êîíå÷íî, ïîøóòèë. Íî êîãäà ê íàì ïðèõîäèëè ãîñòè, ìàìà âñåãäà ñìóùàëàñü, êðàñíåëà è îáúÿñíÿëà èì, ÷òî ìû âîâñå íå òàêèå, ÷òîáû èçâëåêàòü âûãîäó èç êàæäîãî êëî÷êà çåìëè. 75

— ß íå ìîãó ïîíÿòü, îòêóäà âçÿëàñü ýòà êàðòîøêà,— ïðèáàâëÿëà ìàìà.— Ïðàâî, ÿ íå òàê óäèâèëàñü áû, åñëè áû, íàïðèìåð, â õîëîäèëüíèêå çàâåëèñü ìûøè. Çàãàäî÷íàÿ êàðòîøêà ðîñëà è ðîñëà, îòöâåëà, íà÷àëà æåëòåòü, è íèêòî å¸ íå òðåâîæèë. Íî íàñòàë äåíü, êîãäà ìàìà ïðèíåñëà îòêóäà-òî ìîëîäîé êàðòîøêè è ñâàðèëà å¸ ê îáåäó. À ìû ñ ïàïîé áîëüøå âñåãî íà ñâåòå ëþáèì ìîëîäóþ êàðòîøêó ñ óêðîïîì. Ïàïà ñúåë ïîñëåäíþþ êàðòîôåëèíó è ñêàçàë: — À âñ¸-òàêè ÷óâñòâóåòñÿ, ÷òî ýòà êàðòîøêà ðûíî÷íàÿ. Êîãäà æå, íàêîíåö, ìàìà óãîñòèò íàñ ñîáñòâåííîé? Òîãäà ìàìà ïîïðîñèëà ìåíÿ âûêîïàòü êàðòîøêó èç-ïîä ñêàìååê è íåñ÷àñòíûé ðàñïëàñòàííûé êóñò èç-ïîä êàëèòêè. Ìîëîäîé êàðòîøêè íàáðàëàñü ïîëíàÿ êîðçèíêà. ß ïîñòàâèë å¸ íà êðûëüöî. Âäðóã ïðèáåæàë Êóöèê è ñòàë ëÿçãàòü çóáàìè. Îí òàê ïðîñèò åñòü. ß äàë åìó ñàìóþ áîëüøóþ êàðòîøèíó, è îí ñ óäîâîëüñòâèåì å¸ ñãðûç. Òîãäà ÿ äàë âòîðóþ. Íî, âèäíî, îí óæå íàåëñÿ, îòí¸ñ êàðòîøèíó ïîä êóñò ðåâåíÿ, âûðûë ÿìó, ïîëîæèë òóäà êàðòîøèíó è ñòàë çàðûâàòü. Òóò ìåíÿ îñåíèëà áëåñòÿùàÿ äîãàäêà: — Ìàìà,— êðèêíóë ÿ,— ïîäè-êà ñþäà, ïîäè-êà, ïîëþáóéñÿ íà òîãî, êòî ïîñàäèë íàøó êàðòîøêó! Ìàìà âçãëÿíóëà íà Êóöèêà, êîòîðûé âñ¸ åù¸ ïîäáðàñûâàë íîñîì çåìëþ, è âîñêëèêíóëà: — Âîò óæ íà êîãî ÿ íè çà ÷òî áû íå ïîäóìàëà! Òóò ïîäîø¸ë ïàïà, çàñìåÿëñÿ è ñêàçàë: — Àé äà Êóöèê! Îòîìñòèë õîçÿéêå çà òî, ÷òî íå äà¸ò ðàçâåðíóòüñÿ! Í. Ïàâëîâà

1. Îòêóäà ïîÿâèëàñü ñðåäè öâåòîâ çàãàäî÷íàÿ êàðòîøêà? 2. Êàê öâåò¸ò êàðòîøêà? 3. Ñðàâíè öâåòû êàðòîøêè ñ íåçàáóäêîé, ïèîíîì, ëèëèåé. 4. Ïîíðàâèëàñü ëè òåáå ñåìüÿ, î êîòîðîé ãîâîðèòñÿ â ðàññêàçå? 5. Êòî è ÷åì ïîíðàâèëñÿ? 6. Áûë ëè ïîäîáíûé ñëó÷àé â âàøåé ñåìüå? Åñëè áûë, ðàññêàæè. 7. Ïðèäóìàé ñâî¸ íàçâàíèå ê ðàññêàçó. 8. Ñîñòàâü çàãàäêó î êàðòîøêå. 9. Íàçîâè ÷èñëà, êîòîðûå åñòü â çàãàäêå. Ñîñ÷èòàé îò îäíîãî äî äåñÿòè. Çàïèøè ñ÷¸ò. Ïðîâåðü ïî ñëîâàðþ.

32. Ðîäñòâåííûå (îäíîêîðåííûå) ñëîâà Ñïîð³äíåí³ (ñï³ëüíîêîðåíåâ³) ñëîâà 125. 1. Ïðî÷èòàé ïàðû ñëîâ. Ñïèøè. Âûäåëè êîðåíü. Ãîðà — ãîðíûé, ëåñ — ëåñíîé, øåðñòü — øåðñòÿíîé, öâåòû — öâåòíèê, ÷àé — ÷àéíèê, ìîðå — ìîðÿê, ãðèá — ãðèáíèê, ãëóáîêèé — ãëóáèíà, ðèñóíîê — ðèñîâàòü. 2. Êàê òàêèå ñëîâà íàçûâàþòñÿ â óêðàèíñêîì ÿçûêå? À êàê îíè íàçûâàþòñÿ â ðóññêîì ÿçûêå — ðîäñòâåííûìè èëè îäíîêîðåííûìè? Ïðèâåäè ïðèìåðû òàêèõ ñëîâ íà óêðàèíñêîì ÿçûêå. Ïîñòàâü âîïðîñû ê ýòèì ñëîâàì. Ñäåëàé âûâîä.

ÿê èê î÷ê 126. 1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Äåòñêèé ñàä Â ëåñó îòêðûëñÿ äåòñêèé ñàä. Ëèñà âåä¸ò òóäà ëèñÿò, Âîë÷èöà ìàëåíüêèõ âîë÷àò, À áàðñó÷èõà áàðñó÷àò.

Ñ. Åãîðîâ 2. Âûó÷è. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Ïîä÷åðêíè ðîäñòâåííûå ñëîâà. 3. Íàéäè ñëîâà ñ áåçóäàðíûìè ãëàñíûìè. Â âûäåëåííûõ ñëîâàõ ïîä÷åðêíè çíà÷èìûå ÷àñòè ñëîâà. Óñòíî ïîäáåðè ê íèì ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

127. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Ðàññêàæè, êòî èçîáðàæ¸í íà êàæäîì èç

íèõ. Ðàññêàæè êàêèå ñîâðåìåííûå ïðîôåñèè òû çíàåø? Ðàññêàæè î íèõ.

2. Êàêèå îäíîêîðåííûå ñëîâà òû óïîòðåáèë â ðàññêàçå? 3. Çàïèøè ðàññêàç. Ïîä÷åðêíè îäíîêîðåííûå ñëîâà.

128. 1. Îò äàííûõ ñëîâ îáðàçóé 2—3 îäíîêîðåííûõ ñëîâà ïðè ïîìîùè ñóôôèêñîâ

-ê-, -èê-, -í-, -ñê-, -óøê-, -ëèâ-, -èñò-, -åíüê-, -îíüê-, -èù-, -íèê-, -÷èê-, -î÷ê-. Ãëàç, äâîð, áåð¸çà, ñàä, ëåñ. 2. Ïðèäóìàé ñëîâà ñ ñóôôèêñàìè -í-, -èñò-, -÷èê-, -ëèâ-. Íàðèñóé èõ ãðàôè÷åñêóþ ìîäåëü.

129. 1. Ïðî÷èòàé òåêñò. Êîãäà ìû ãîâîðèì î ïîãîäå, íàñ èíòåðåñóåò òåìïåðàòóðà âîçäóõà, ñèëà âåòðà, âîçìîæíîñòü îñàäêîâ. Ó ñëîâà ïîãîäà åñòü îäíîêîðåííûå ñëîâà. Íåïîãîäà — ýòî ïëîõàÿ ïîãîäà. Ðàñïîãîäèëîñü — òàê ãîâîðÿò, êîãäà ïëîõàÿ ïîãîäà ñìåíèëàñü õîðîøåé. Ë¸ò÷èêîâ âñåãäà èíòåðåñóþò ïîãîäíûå óñëîâèÿ.

Ø. Æóðæèíà 2. Ñïèøè. Ïîä÷åðêíè ðîäñòâåííûå ñëîâà. Âûäåëè â íèõ êîðåíü. 130. 1. Îòâåòü íà âîïðîñû.

Êòî Êòî Êòî Êòî

ëîâèò ðûáó? ïàñ¸ò êîðîâ? êîñèò òðàâó? âàðèò ñòàëü?

2. Çàïèøè îòâåòû. Êàêèå ñëîâà â îòâåòàõ îäíîêîðåííûå? Âûäåëè â ýòèõ ñëîâàõ êîðåíü, ïîñòàâü óäàðåíèå. Ïîä÷åðêíè áåçóäàðíóþ ãëàñíóþ â êîðíå ñëîâ.

3 3. Ïðàâîïèñàíèå ðàçäåëèòåëüíîãî ü ïåðåä

ÿ, þ, å, ¸, ïðàâîïèñàíèå ðàçäåëèòåëüíîãî ú, ïåðåä ÿ, þ, å, ¸

131. 1. Ñïèøè ñëîâà. Ðÿáèíà, ÿìà, åäà, ¸æ, ëþäè, þëà, ñåìÿ, ïðÿíèê, ñåìüÿ, ïîäú¸ì. 2. Ïîä÷åðêíè áóêâû, êîòîðûå îáîçíà÷àþò äâà çâóêà. Îáúÿñíè, ïî÷åìó òàê.

132. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Ïðàâèëüíî ïðîèçíîñè ñëîâà ñ ú è ü çíàêàìè — íå ïðîïóñêàé çâóê [é], íà êîòîðûé îíè óêàçûâàþò ïåðåä ÿ, è.

þ, å, ¸,

Ïëàòüå, ñúåçä, âüþãà, ñ÷àñòüå, âúåçä, äåðåâüÿ, îòúåçä, îáúÿâëåíèå, êîëîñüÿ, ñú¸ìêà, âàðåíüå, ïîäú¸ì, ñúåäîáíûé, îáúÿñíèòü, ëü¸ò, Óëüÿíà. 2. Âûïèøè ñëîâà ñ ðàçäåëèòåëüíûì ìÿãêèì çíàêîì (ü) â îäèí ñòîëáèê, ñ ðàçäåëèòåëüíûì òâ¸ðäûì çíàêîì (ú) — â äðóãîé. Âûäåëè ïðåôèêñû â ñëîâàõ ñ ú.

ú ü âúåçä 133. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê. Êàêîé âûâîä ìîæíî ñäåëàòü?

Ç’¿çä, ï³ä’¿õàòè, îá’ºäíàòè, ðîç’ÿñíèòè, ñîëîâ’¿, ï’º, ï³ð’ÿ, ì’ÿòà, ïîäâ³ð’ÿ, çäîðîâ’ÿ. 2. Çàïèøè ñëîâà íà ðóññêîì ÿçûêå. Ñîñòàâü íåñêîëüêî ïðåäëîæåíèé ñ ýòèìè ñëîâàìè. Òû óæå çíàåøü, ÷òî ðàçäåëèòåëüíûé ü ïèøåòñÿ ïîñëå ñîãëàñíûõ ïåðåä ÿ, þ, å, ¸, è. À òâ¸ðäûé çíàê — ïîñëå ïðåôèêñà, êîòîðûé îêàí÷èâàåòñÿ íà ñîãëàñíûé, ïåðåä ÿ, þ, å, ¸, è. Íàïèøè ïÿòü ñëîâ ñ ú è ïÿòü ñëîâ ñ ðàçäåëèòåëüíûì ü. Åñëè âîçíèêíóò òðóäíîñòè, îáðàòèñü ê ñëîâàðþ.

134. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Âñòðå÷à çèìû Çäðàâñòâóé, ãîñòüÿ-çèìà! Åñòü ðàçäîëüå ó íàñ — Ïðîñèì ìèëîñòè ê íàì. Ãäå óãîäíî ãóëÿé; Ïåñíè ñåâåðà ïåòü Ñòðîé ìîñòû ïî ðåêàì Ïî ëåñàì è ñòåïÿì. È êîâðû ðàññòèëàé... È. Íèêèòèí

1. Ñ êàêèì ïðèãëàøåíèåì îáðàùàåòñÿ ïîýò ê çèìå? 2. Â êàêèõ ñëîâàõ âûðàæåíî ïîæåëàíèå ïîýòà çèìå? 3. Êàêîå íàñòðîåíèå, ïî-òâîåìó, âûðàçèë ïîýò â ñòèõîòâîðåíèè: áîäðîå, ðàäîñòíîå èëè ãðóñòíîå? 4. Îïèøè çèìó ïî ðèñóíêó. 5. Âûïèøè ñëîâà ñ ðàçäåëèòåëüíûì ü. Çàïèøè òðè ñëîâà ñ ðàçäåëèòåëüíûì ú. Óñòíî ñîñòàâü ñ ýòèìè ñëîâàìè ïðåäëîæåíèÿ.

ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Áåðåãè íîñ â á...ëüøîé ì...ðîç. Ìîðîç è æ...ëåçî ðâ¸ò è íà ë...òó ïòèöó áü¸ò. Ç...ìîþ øóáêà íå øóòêà. Ì...ðîç íåâåëèê, äà ñò...ÿòü íå âåëèò. ßíâàðü — â...ñíå äåäóøêà. 1. Ñïèøè ïîñëîâèöû. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâ.

34. Íàïèñàíèå ú, ü ïåðåä ÿ, þ, å, ¸, è ëèñòüÿ

135. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Ñïèøè. [é]

ïîä ñ ú îá

åçä ¸ìêà ÿâëåíèå

[é]

ï ñåð ü ëèñò

åñà ¸çíûé ÿ

âîðîá ñîëîâ ïòè÷

[é] ü

è è è

2. Ïîä÷åðêíè áóêâû, ïåðåä êîòîðûìè ïèøóòñÿ ú è ü. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâàìè òðåòüåãî ñòîëáèêà.

136. 1. Ïðî÷èòàé. Áîëåçíü, âðàãè, ãîðå, ñêóêà. 2. Çàïèøè àíòîíèìû ê ñëîâàì. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñëîâàìè.

137. 1. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ äàííûìè ñëîâàìè. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû.

1. Ñàíêàõ, ñ...åõàëè, ðåáÿòà, ñ, ãîðêè, íà. 2. Çàéöû, ñ, äåðåâ...åâ, îá...åëè, êîðó. 3. Ó÷èòåëü, çàäà÷ó, îá...ÿñíèë. 2. Âûäåëåííûå ñëîâà ðàçáåðè ïî ñîñòàâó.

138. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíîê.

2. Íàïèøè ðàññêàç ïî ïëàíó.

Çèìíèé äåíü 1. Êàêîé ñåãîäíÿ äåíü? 2. Êàêàÿ ñòîèò ïîãîäà? 3. Ñíåã èä¸ò? 4. ×òî óêðûë ñíåã? 5. Êàêîå íàñòðîåíèå âûçûâàåò ó òåáÿ ñíåã?

ñîëíå÷íûé ìîðîçíàÿ äåðåâüÿ, äîìà âåñ¸ëîå, ðàäîñòíîå

139. 1. Îáðàçóé è çàïèøè îäíîêîðåííûå ñëîâà: 1 ê ñëîâó åõàòü ñ ïðèñòàâêàìè â-, âû-, îò-, ïîä-, îá-, ïî-; 2 ê ñëîâó åë ñ ïðåôèêñàìè ñ-, ïî-, îá-, îò-. 2. Ïîä÷åðêíè ñîãëàñíûé â êîíöå ïðåôèêñà è ãëàñíûé ïîñëå íåãî. ×òî íàõîäèòñÿ ìåæäó íèìè?

140.

Â êàêîì ñëîâå ñåìü ÿ è îäèí ðàçäåëèòåëüíûé ü?

141. Ñïèøè ñëîâà. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Âàðåí...å, ø...¸ò, ï...þò, ñ...åë, îá...åë, ïîä...¸ì, âîðîá...è, ñîëîâ...è, îò...åçä, ñ...¸ìêà.

îáåç...ÿíà,

142. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Ïåðâûé ñíåã (Î ò ð û â î ê è ç ð à ñ ñ ê à ç à «Ïðîùàíèå ñ ëåòîì»)

Íåñêîëüêî äíåé ëèë õîëîäíûé äîæäü. Â ñàäó øóìåë ìîêðûé âåòåð. Â ÷åòûðå ÷àñà äíÿ ìû óæå çàæèãàëè ëàìïû, è êàçàëîñü, ÷òî ëåòî îêîí÷èëîñü íàâñåãäà... Áûë êîíåö íîÿáðÿ — ñàìîå ãðóñòíîå âðåìÿ â äåðåâíå. Äîðîãè ðàçìûëî. Ïîñëåäíèå ïòèöû ñïðÿòàëèñü ïîä êðûøó. Îäíàæäû íî÷üþ ÿ ïðîñíóëñÿ îò ñòðàííîãî îùóùåíèÿ. Ìíå ïîêàçàëîñü, ÷òî ÿ îãëîõ âî ñíå. ß ëåæàë ñ çàêðûòûìè ãëàçàìè, äîëãî ïðèñëóøèâàëñÿ è, íàêîíåö, ïîíÿë, ÷òî ÿ íå îãëîõ, à ïðîñòî çà ñòåíàìè äîìà íàñòóïèëà íåîáûêíîâåííàÿ òèøèíà. Òàêóþ òèøèíó íàçûâàþò «ì¸ðòâîé». Óìåð äîæäü, óìåð âåòåð, óìåð øóìëèâûé, áåñïîêîéíûé ñàä... ß îòêðûë ãëàçà. Áåëûé è ðîâíûé ñâåò íàïîëíèë êîìíàòó. ß âñòàë è ïîäîø¸ë ê îêíó — çà ñò¸êëàìè âñ¸ áûëî ñíåæíî è áåçìîëâíî1. Â òóìàííîì íåáå âûñîêî ñòîÿëà îäèíîêàÿ ëóíà... Êîãäà æå âûïàë ïåðâûé ñíåã? ß ïîäîø¸ë ê ÷àñàì. Áûëî òàê ñâåòëî, ÷òî ÿñíî ÷åðíåëè ñòðåëêè. Îíè ïîêàçûâàëè äâà ÷àñà.

Ãðîçäü — çäåñü: êèñòü ðÿáèíû.

ß óñíóë â ïîëíî÷ü. Çíà÷èò, çà äâà ÷àñà òàê íåîáûêíîâåííî èçìåíèëàñü çåìëÿ, çà äâà êîðîòêèõ ÷àñà ïîëÿ, ëåñà è ñàäû çàâîðîæèëà ñòóæà. Ïðîñíóëñÿ Ðóâèì. Îí äîëãî ñìîòðåë çà îêíî, âçäîõíóë è ñêàçàë: — Ïåðâûé ñíåã î÷åíü ê ëèöó çåìëå... À óòðîì âñ¸ õðóñòåëî âîêðóã: ïîäì¸ðçøèå äîðîãè, ëèñòüÿ íà êðûëüöå, ñòåáëè êðàïèâû, òîð÷àâøèå èç-ïîä ñíåãà. Ê ÷àþ ïðèø¸ë â ãîñòè äåä Ìèòðèé è ïîçäðàâèë ñ ïåðâîïóòêîì1. — Âîò è óìûëàñü çåìëÿ,— ñêàçàë îí,— ñíåãîâîé âîäîé... Òðóäíî áûëî îñòàâàòüñÿ äîìà â ïåðâûé çèìíèé äåíü. Ìû óøëè íà ëåñíûå îç¸ðà... Â ëåñàõ áûëî òîðæåñòâåííî, ñâåòëî è òèõî. Äåíü êàê áóäòî äðåìàë. Ñ ïàñìóðíîãî âûñîêîãî íåáà èçðåäêà ïàäàëè ñíåæèíêè... Ìû áðîäèëè ïî ëåñàì äî ñóìåðåê. Ñòàè ñíåãèðåé ñèäåëè, íàõîõëèâøèñü, íà çàñûïàííûõ ñíåãîì ðÿáèíàõ. Ìû ñîðâàëè íåñêîëüêî ãðîçäåé2 ñõâà÷åííîé ìîðîçîì3 êðàñíîé ðÿáèíû — ýòî áûëà ïîñëåäíÿÿ ïàìÿòü î ëåòå, îá îñåíè... Íåáî íàä ãîëîâîé áûëî î÷åíü ñâåòëîå, áåëîå, à ê ãîðèçîíòó îíî ãóñòåëî, è öâåò åãî íàïîìèíàë ñâèíåö. Îòòóäà øëè ìåäëåííûå ñíåãîâûå òó÷è. Â ëåñàõ ñòàíîâèëîñü âñ¸ ñóìðà÷íåå, âñ¸ òèøå, è, íàêîíåö, ïîø¸ë ãóñòîé ñíåã. Îí òàÿë â ÷¸ðíîé âîäå îçåðà, ùåêîòàë ëèöî, ïîðîøèë ñåðûì äûìîì ëåñà. Çèìà íà÷àëà õîçÿéíè÷àòü íàä çåìë¸é, íî ìû çíàëè, ÷òî ïîä ðûõëûì ñíåãîì, åñëè ðàçãðåñòè åãî ðóêàìè, åù¸ ìîæíî íàéòè ñâåæèå ëåñíûå öâåòû. Ìû çíàëè, ÷òî ñ íàìè îñòàëèñü çèìîâàòü ñèíèöû, è çèìà ïîêàçàëàñü íàì òàêîé æå ïðåêðàñíîé, êàê ëåòî. Ïî Ê. Ïàóñòîâñêîìó

1. Ïî÷åìó ïèñàòåëü ñ÷èòàåò íîÿáðü ñàìûì ãðóñòíûì âðåìåíåì â äåðåâíå? 2. Êàê àâòîð ïî÷óâñòâîâàë òèøèíó?

Ïåðâîïóòîê — ïåðâàÿ çèìíÿÿ äîðîãà.

Ãðîçäü — çäåñü: êèñòü ðÿáèíû.

Ñõâà÷åííàÿ ìîðîçîì — ïîäìîðîæåííàÿ.

3. ×òî ñêàçàëè î ïåðâîì ñíåãå Ðóâèì è äåä Ìèòðèé? Íàéäè è ïðî÷èòàé ýòè ñëîâà. 4. Íàéäè ñëîâà, êîòîðûå óïîòðåáëÿþòñÿ â ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè. Êàê îíè ïîìîãàþò ïåðåäàòü íàñòðîåíèå, ÷óâñòâà, îïèñàòü ïðèðîäó? 5. ×òî áûëî ïîñëåäíåé ïàìÿòüþ î ëåòå? 6. Âñïîìíè è ðàññêàæè, êîãäà â ýòîì ãîäó âûïàë ïåðâûé ñíåã? Áûë ëè òû ýòîìó ðàä? Ïî÷åìó? 7. Ïî÷åìó àâòîð ñêàçàë, ÷òî çèìà ìîæåò áûòü òàêîé æå ïðåêðàñíîé, êàê è ëåòî? Ñîãëàñåí ëè òû ñ àâòîðîì?

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! ñïàòü, ñïàë, ñïàëè, ñïàëà

35. Ïðèøëà çèìà ñ ìîðîçàìè... ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Çèìà áåç ñíåãà — ëåòî áåç õëåáà. Ìíîãî ñíåãà — ìíîãî õëåáà.

Ïîêîðìèòå ïòèö Ïîêîðìèòå ïòèö çèìîé! Ïóñòü ñî âñåõ êîíöîâ Ê âàì ñëåòÿòñÿ, êàê äîìîé, Ñòàéêè íà êðûëüöî. Íå áîãàòû èõ êîðìà, Ãîðñòü çåðíà íóæíà, 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ãîðñòü îäíà — È íå ñòðàøíà áóäåò èì çèìà... Ïðèó÷èòå ïòèö â ìîðîç Ê ñâîåìó îêíó, ×òîá áåç ïåñåí íå ïðèøëîñü Íàì âñòðå÷àòü âåñíó.

Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå âûðàçèòåëüíî. ×òî âîëíóåò àâòîðà? Ê êîìó îí îáðàùàåòñÿ? Ïî÷åìó íàäî ïîäêàðìëèâàòü ïòèö çèìîé? Êàê òû ïîíèìàåøü ïîñëåäíèå ÷åòûðå ñòðî÷êè ñòèõîòâîðåíèÿ? Íàðèñóé ñëîâåñíóþ êàðòèíó ê ñòèõîòâîðåíèþ.

ÇÈÌÍÈÅ ÇÀÃÀÄÊÈ 1. Êòî ïîëãîäà æèâ¸ò áåç îáåäà? 2. Êòî ìåíÿåò øóáó äâà ðàçà â ãîä? 3. Êòî áåæèò çàäíèìè íîãàìè âïåð¸ä? 84

À. ßøèí

143. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Ñîñòàâü ðàññêàç ïî ðèñóíêàì. Îçàãëàâü åãî.

Çíàêîìûå ñëåäû Íèêèøèí äåäóøêà áûë ñàäîâîäîì â êîëõîçå. À â ñâîáîäíîå âðåìÿ ëþáèë íà îõîòó õîäèòü. Õîðîøèì îí áûë îõîòíèêîì. Âñå òàéíû ëåñíûå çíàë. Êàê-òî ïîêàçûâàë îí ñâîåìó âíóêó ñëåäû â ëåñó. Ïîêàçûâàë äà ïðèãîâàðèâàë: — Âåê æèâè, âåê ó÷èñü è âî âñ¸ âíèêàé. Íèêàêîå çíàíèå ÷åëîâåêó âî âðåä íå áûâàåò. À Íèêèøà ñëóøàë äà äóìàë ïðî ñåáÿ: «Âñå ñòàðèêè ëþáÿò ðåáÿò ïîó÷àòü. Íó çà÷åì ìíå çâåðèíûå ñëåäû çíàòü, êîãäà ÿ ìàøèíèñòîì ñòàòü ñîáèðàþñü. Ýëåêòðè÷åñêèå ïîåçäà âîäèòü». Î ïîåçäàõ òîëüêî è äóìàë Íèêèøà. Êàæäûé áîëòèê, êàæäóþ ìåëî÷ü íà ýëåêòðîâîçå ðàçãëÿäûâàë. Ðåáÿòà òîæå áåãàëè âìåñòå ñ íèì ïîåçäà ñìîòðåòü. Äîâåëîñü êàê-òî èì âîçâðàùàòüñÿ ñî ñòàíöèè â ñâî¸ ñåëî ïðÿìîé äîðîãîé ÷åðåç ëåñ. Áëèæå è âåñåëåå. Õîðîøî áåæèòñÿ ïî ïåðâîìó ñíåãó. À íà ñíåãó ìíîæåñòâî âñÿêèõ 85

ñëåäîâ. Êàêîé ñëåä ÷åé, ðåáÿòà íå çíàþò, à áåãàþò ïî íèì: âäðóã äà ëèñèöó óâèäÿò èëè äèêîãî êîçëèêà. Ñ çàéöåì è òî íåïëîõî âñòðåòèòüñÿ. Áåãàëè òàê îíè, áåãàëè ïî ñëåäàì — è çàáëóäèëèñü. Èñïóãàëèñü ðåáÿòà. Êîå-êòî äàæå ñëåçó ïóñòèë. — Ýòî òâîÿ çàòåÿ, Íèêèøêà... Êàê ìû òåïåðü âûáåðåìñÿ, êîãäà âñå òðîïèíêè ñíåãîì çàñûïàëî? Ìîë÷èò Íèêèòà, íå îïðàâäûâàåòñÿ. Äóìàåò, êàê ðåáÿò íà äîðîãó âûâåñòè. Êðè÷àòü ñòàë. Äà êòî óñëûøèò åãî â ãëóõîì çèìíåì áåçëþäíîì ëåñó. È âäðóã Íèêèòà óâèäåë çíàêîìûå ñëåäû. Èçî âñåõ ñëåäîâ, êîòîðûå åìó äåä ïîêàçûâàë, îí òîëüêî ýòè çàïîìíèë. — Óðà, ðåáÿòà! — êðèêíóë Íèêèøà.— Èäèòå çà ìíîé. ß âàñ ê æèëüþ âûâåäó. Äîëãî øëè ðåáÿòà ïî ýòèì ñëåäàì è âûøëè ê æèëüþ. Ê ëåñíèêîâîé ñòîðîæêå. À îò ñòîðîæêè äî ñåëà íàåçæåííàÿ äîðîãà. È íî÷üþ íå çàáëóäèøüñÿ. — Ïî êàêèì æå òàêèì ñëåäàì òû íàñ âûâåë? — ñïðîñèëè ðåáÿòà Íèêèøó. — Ïî ñîáà÷üèì,— îòâåòèë îí.— Ñîáà÷üè ñëåäû âñåãäà ê æèëüþ âûâîäÿò. Ïîòîìó ÷òî, ñêîëüêî íè áåãàåò ñîáàêà ïî ëåñó, îáÿçàòåëüíî äîìîé ïðèáåæèò. Òàê äåäóøêà ìåíÿ ó÷èë. Äîìîé Íèêèøà ïðèø¸ë óñòàëûé, íî ñ÷àñòëèâûé. Óëó÷èâ ìèíóòêó, îí îáíÿë äåäóøêó è ïðèíÿëñÿ ÷òî-òî øåïòàòü åìó íà óõî. Íàâåðíîå, ñïàñèáî ãîâîðèë ìèëîìó äåäóøêå. Å. Ïåðìÿê 1. Çà ÷òî Íèêèøà ìîã ãîâîðèòü «ñïàñèáî» ñâîåìó äåäóøêå? 2. Ïðî÷èòàé, ÷òî ãîâîðèòñÿ î äåäóøêå êàê îá îõîòíèêå. ×åìó îí ó÷èë âíóêà? 3. ×òî îäíàæäû ïðîèçîøëî ñ ðåáÿòàìè? Ïðî÷èòàé. 4. Êàê âåëè ñåáÿ ðåáÿòà, êîãäà ïîíÿëè, ÷òî çàáëóäèëèñü? À êàê â¸ë ñåáÿ Íèêèøà? 5. Ñðàâíè, êàê Íèêèøà îòíîñèëñÿ ê ñîâåòàì äåäóøêè äî ïðîèñøåñòâèÿ è ïîñëå íåãî. 6. Ïîäãîòîâüñÿ ê ÷òåíèþ 2-é è 3-é ÷àñòåé ðàññêàçà ïî ðîëÿì. 7. Ñîñòàâü êàðòèííûé ïëàí ðàññêàçà. Êàêèå êàðòèíû òû ïðåäñòàâèë? 8. Â çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè ðàññêàçà íàéäè ñëîâà íà èçó÷åííûå îðôîãðàììû. Âñïîìíè ïðàâèëà. Ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà. 9. Íàéäè â ðàññêàçå âîïðîñèòåëüíûå ïðåäëîæåíèÿ. Ïðî÷èòàé èõ âûðàçèòåëüíî.

36. Áåçóäàðíûå ãëàñíûå â êîðíå ñëîâà

õë ëå õëåá 144.

1. Ïðî÷èòàé ñëîâà, ïðàâèëüíî ïðîèçíîñè çâóêè íà ìåñòå âûäåëåííûõ áóêâ. Êàê ìîæíî íàçâàòü ñëîâà êàæäîé ñòðîêè? Çâóêè Áóêâû

[ý], [è] [à], [è] [à], [è] [è] [î], [à]

õëåá, õëåáà ÷àñ, ÷àñû ìÿ÷, ìÿ÷è ãðèá, ãðèáíîé êîðì, êîðìèòü

å à ÿ è î

2. Ñïèøè ñëîâà. Âûäåëè êîðåíü. Â êàêîé ÷àñòè ñëîâà íàõîäÿòñÿ áåçóäàðíûå ãëàñíûå? ×òîáû óçíàòü, êàêîé áóêâîé îáîçíà÷èòü áåçóäàðíûé ãëàñíûé â êîðíå ñëîâà, íàäî ïîäîáðàòü ïðîâåðî÷íîå ñëîâî. Â í¸ì ýòîò áåçóäàðíûé ãëàñíûé äîëæåí ñòîÿòü ïîä óäàðåíèåì. Äëÿ ýòîãî íàäî èçìåíèòü èëè ïîäîáðàòü ðîäñòâåííîå ñëîâî, ÷òîáû áåçóäàðíûé ãëàñíûé ñòîÿë ïîä óäàðåíèåì. Íàïðèìåð: ðåêà, ðå÷íîé — ðå÷êà, ìÿ÷è — ìÿ÷, öâåò¸ò — öâåò.

145. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Ñïèøè èõ. Ïîñòàâü óäàðåíèå â ñëîâàõ. Íàéäè è ïîä÷åðêíè ñëîâà, â êîòîðûõ ìîæíî ïðîâåðèòü áåçóäàðíûé ãëàñíûé â êîðíå. Âûäåëè â íèõ êîðåíü.

Äðóæó ñ ñåñòðîé, ñúåì ïèðîæîê, ãóëÿë â ëåñó, çàäàë âîïðîñ, ñðåçàë êàïóñòó. 2. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâîñî÷åòàíèÿìè.

146. 1. Ïðî÷èòàé ðîäñòâåííûå ñëîâà. Ïîäóìàé, êàêèå áóêâû ïðîïóùåíû.

Îáðàçåö: Ëåñ — ëåñîê, ëåñíèê. Ðåêè — ð...êà, ð...÷íîé. Áîðîäû — á...ðîäà, á...ðîäàòûé. Ñòàðûé — ñò...ðèê, ïîñò...ðåë. Ðÿä — ð...äû, ð...äîâîé. Ïèëû — ï...ëà, ï...ëèò. 87

2. Çàïèøè ñëîâà ïî îáðàçöó, ïîñòàâü óäàðåíèå. Ïîä÷åðêíè áåçóäàðíûå ãëàñíûå, âûäåëè êîðåíü. Âñïîìíè ïðàâèëî ïðîâåðêè áåçóäàðíûõ ãëàñíûõ â ðóññêîì è óêðàèíñêîì ÿçûêàõ.

147. 1. Ïðî÷èòàé çàãàäêó. Îòãàäàé. Ëåæèò íà ïîëêå è ìîë÷èò. Âîçüìè, îòêðîé — çàãîâîðèò. Ðàññêàæåò âàì ïðî âñ¸ íà ñâåòå. Äðóæèòå êðåïêî ñ íåþ, äåòè.

ëåæèò

Í. Äóáðîâèíà

2. Âûó÷è. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Ïîä÷åðêíè áåçóäàðíûå ãëàñíûå â êîðíå ñëîâ. Íàéäè è íàçîâè îáðàùåíèå.

148. 1. Èç äàííûõ ñëîâ ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ òàê, ÷òîáû ïîëó÷èëñÿ ðàññêàç. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû, îáúÿñíè ñìûñë îðôîãðàììû.

Íàñòîÿùàÿ, ïðèøëà, çèìà. Ïîêðûòû, ç...ìëÿ, è, ñí...ãîì, ä...ðåâüÿ. Ñêîâàíà, êðåïêèì, ð...÷êà, ëüäîì. Ð...áÿòà, ê...íüêè, ëûæè, âçÿëè. Ïîøëè, êàòàòüñÿ, îíè. Âåñ...ëî, äåòÿì.

òàê

2. Óñòíî ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

149. 1. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê. Øèðîêîþ äîëèíîþ òèõî òå÷å ð³÷êà Õîìîðà. Ñåðåä äîëèíè çåëåí³þòü âèñîê³ âåðáè. Íà áåðåç³ ð³÷êè ñòî¿òü ìàëåíüêå ì³ñòå÷êî. 2. Çàïèøè òåêñò íà ðóññêîì ÿçûêå. Ïîä÷åðêíè ñëîâà íà âûó÷åííóþ îðôîãðàììó. Ñðàâíè ýòè ñëîâà ñ óêðàèíñêèì òåêñòîì.

150. 1. Ê äàííûì ñëîâàì ïîäáåðè îäíîêîðåííûå ñëîâà, êîòîðûå îòâå÷àþò íà âîïðîñ êàêîé? Ïîä÷åðêíè áåçóäàðíûé ãëàñíûé â êîðíå ñëîâ.

÷òî? ãðèá ìîðå ðåêà ïîëå îâîùè

êàêîé? ãðèáíîé ... ... ... ...

(äîæäü) (çàëèâ) (âîêçàë) (öâåòîê) (ìàãàçèí)

37. Ïðîâåðêà áåçóäàðíûõ ãëàñíûõ â êîðíå

ñëîâà

151. 1. Ñïèøè ñëîâà, âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Â...äà, ã...ðà, ë...ñà, ñë...çà, ë...ñòû, ãð...çà, ç...ìëÿ, ä...ìà. 2) Äîêàæè, ÷òî òû íàïèñàë ïðàâèëüíî.

152. 1. Íàçîâè â ñëîâàõ áóêâû, íàïèñàíèå êîòîðûõ íóæíî çàïîìíèòü. Óðîæàé, ïîíåäåëüíèê, âòîðíèê, ñðåäà, ÷åòâåðã, ìåäâåäü, êàïóñòà. 2. Ýòî ñëîâàðíûå ñëîâà è ïðîâåðÿòü èõ íóæíî ïî îðôîãðàôè÷åñêîìó ñëîâàðþ. Ñïèøè. Âûäåëè â íèõ êîðåíü, ïîä÷åðêíè áåçóäàðíûå ãëàñíûå.

îæ ð óðîæàé 153. 1. Êàêîå ñëîâî ïîëó÷èòñÿ, åñëè èçìåíèòü â í¸ì ìåñòî óäàðåíèÿ? Çàìîê, êðóæêè, àòëàñ, ñòîèò, ïèëè, ìîþ. 2. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñëîâàìè.

154. Ñïèøè òåêñò.

îáû÷íûé Ñàìîäåëüíîå ëåòî

Ïîñòðîåíû îêîëî íàøåé äåðåâíè íåîáû÷íûå äîìà. Ñïëîøü èç ñòåêëà. È êðûøà ïðîçðà÷íàÿ, è ñòåíû ïðîçðà÷íûå. Äîìà íàçûâàþòñÿ òåïëèöàìè. Êðóãëûé ãîä â íèõ òåïëî. öâåñòè Íà óëèöå ñíåã, à ïîä ñòåêëÿííîé êðûøåé îãóðöû ïîñïåâàþò, öâåòû öâåòóò. Îòêðîåøü äâåðü, è ïîïàä¸øü â ñåðåäèíó ëåòà. Ïî Ý. Øèìó

1. ×òî íîâîãî òû óçíàë èç òåêñòà? 2. Èç ñêîëüêèõ ÷àñòåé ñîñòîèò òåêñò? 3. Íàéäè, ïîä÷åðêíè ñëîâà ñ áåçóäàðíûìè ãëàñíûìè, îáúÿñíè èõ íàïèñàíèå.

155. 1. Èç äàííûõ ñëîâ ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ-çàãàäêè. Ðèñóíêè ïîìîãóò òåáå èõ îòãàäàòü.

òî÷êà ïî, èä¸ò, äîðîãå, è, òðÿñ¸ò, áîðîäîþ; øóáà, ïî, äîëàì, õîäèò, ïî, ãîðàì, äà, êàôòàí; â, õîäèò, ëåñó, êòî, çëîé, ãîëîäíûé, õîëîäíûé, çèìîé. 2. Íàéäè è ïîä÷åðêíè ñëîâà ñ áåçóäàðíûìè ãëàñíûìè, âûäåëè â íèõ êîðåíü. Óñòíî ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

156.

Ïðî÷èòàé «õèòðûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ». Îáúÿñíè, â ÷¸ì òóò õèò ðîñòü.

Çàìêíóë çàìîê íà çàìîê. Çàìîê ñîâñåì ïðîìîê. 38.

Ïðèøëà çèìà ñ ìîðîçàìè... ***

...Âîò ñåâåð, òó÷è íàãîíÿÿ, Äîõíóë, çàâûë — è âîò ñàìà Èä¸ò âîëøåáíèöà çèìà. Ïðèøëà, ðàññûïàëàñü; êëîêàìè Ïîâèñëà íà ñóêàõ äóáîâ; Ëåãëà âîëíèñòûìè êîâðàìè Ñðåäè ïîëåé, âîêðóã õîëìîâ; Áðåãà1 ñ íåäâèæíîþ ðåêîþ. Ñðàâíÿëà ïóõëîé ïåëåíîþ; Áëåñíóë ìîðîç. È ðàäû ìû Ïðîêàçàì ìàòóøêè-çèìû. À. Ïóøêèí

Áðåãà — áåðåãà.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Êàêîå íàñòðîåíèå âûçûâàåò ó òåáÿ ýòî ñòèõîòâîðåíèå? Êàêèå ñëîâà ïîìîãëè ïîýòó ïåðåäàòü ïðèõîä çèìû? Íàéäè ñëîâà ñ ïåðåíîñíûì çíà÷åíèåì. Ðàññêàæè î ïðîêàçàõ ìàòóøêè-çèìû. Âûó÷è ñòèõîòâîðåíèå íàèçóñòü. Íàðèñóé ñëîâàìè äâå êàðòèíêè — çèìíþþ è ëåòíþþ.

ÍÀÐÎÄÍÛÅ ÏÐÈÌÅÒÛ Çèìà ñíåæíàÿ — ëåòî äîæäëèâîå. Çèìà ìîðîçíàÿ — ëåòî æàðêîå. Çèìà áåç ñíåãà — ëåòî áåç õëåáà. 1. Êàêèå åù¸ ïðèìåòû òû çíàåøü?

Íà ãîðêå 1 Öåëûé äåíü ðåáÿòà òðóäèëèñü — ñòðîèëè ñíåæíóþ ãîðêó âî äâîðå. Ñãðåáàëè ëîïàòàìè ñíåã è ñâàëèâàëè åãî ïîä ñòåíêó ñàðàÿ â êó÷ó. Òîëüêî ê îáåäó ãîðêà áûëà ãîòîâà. Ðåáÿòà ïîëèëè å¸ âîäîé è ïîáåæàëè äîìîé îáåäàòü. — Âîò ïîîáåäàåì,— ãîâîðèëè îíè,— à ãîðêà ïîêà çàì¸ðçíåò. À ïîñëå îáåäà ìû ïðèä¸ì ñ ñàíêàìè è áóäòî áóäåì êàòàòüñÿ. À Êîòüêà ×èæîâ èç øåñòîé êâàðòèðû õèòðûé êàêîé! Îí ãîðêó íå ñòðîèë. Ñèäèò äîìà äà ñìîòðèò â îêíî, êàê äðóãèå òðóäÿòñÿ. Åìó ðåáÿòà êðè÷àò, ÷òîá ø¸ë ãîðêó ñòðîèòü, à îí òîëüêî ðóêàìè çà îêíîì ðàçâîäèò äà ãîëîâîé ìîòàåò,— êàê áóäòî íåëüçÿ åìó. À êîãäà ðåáÿòà óøëè, îí áûñòðî îäåëñÿ, íàöåïèë êîíüêè è âûñêî÷èë âî äâîð. ×èðê êîíüêàìè ïî ñíåãó, ÷èðê! È êàòàòüñÿ-òî êàê ñëåäóåò íå óìååò! Ïîäúåõàë ê ãîðêå. 2 — Î,— ãîâîðèò,— õîðîøàÿ ãîðêà ïîëó÷èëàñü! Ñåé÷àñ ñêà÷óñü. ñåé÷àñ Òîëüêî ïîëåç íà ãîðêó — áóõ íîñîì! — Îãî! — ãîâîðèò.— Ñêîëüçêàÿ! Ïîäíÿëñÿ íà íîãè è ñíîâà — áóõ! Ðàç äåñÿòü ïàäàë. Íèêàê íà ãîðêó âçîáðàòüñÿ íå ìîæåò. 91

— ×òî äåëàòü? — äóìàåò. Äóìàë, äóìàë è ïðèäóìàë: «Âîò ñåé÷àñ ïåñî÷êîì ïîñûïëþ è çàáåðóñü íà íå¸». Ñõâàòèë îí ôàíåðêó è ïîêàòèë ê äâîðíèöêîé. Òàì — ÿùèê ñ ïåñêîì. Îí è ñòàë èç ÿùèêà ïåñîê íà ãîðêó òàñêàòü. Ïîñûïàåò âïåðåäè ñåáÿ, à ñàì ëåçåò âñ¸ âûøå è âûøå. Âçîáðàëñÿ íà ñàìûé âåðõ. — Âîò òåïåðü,— ãîâîðèò,— ñêà÷óñü?! Îòòîëêíóëñÿ íîãîé è ñíîâà — áóõ íîñîì! Êîíüêè-òî ïî ïåñêó íå åäóò! Ëåæèò Êîòüêà íà æèâîòå è ãîâîðèò: — Êàê æå òåïåðü ïî ïåñêó êàòàòüñÿ? — È ïîëåç âíèç íà ÷åòâåðåíüêàõ. 3 òåïåðü Òóò ïðèáåæàëè ðåáÿòà. Âèäÿò — ãîðêà ïåñêîì ïîñûïàíà. — Ýòî êòî çäåñü íàïîðòèë? — çàêðè÷àëè îíè.— Êòî ãîðêó ïåñêîì ïîñûïàë? Òû íå âèäàë, Êîòüêà? — Íåò,— ãîâîðèò Êîòüêà,— ÿ íå âèäàë. Ýòî ÿ ñàì ïîñûïàë, ïîòîìó ÷òî îíà áûëà ñêîëüçêàÿ è ÿ íå ìîã íà íå¸ âçîáðàòüñÿ. — Àõ òû óìíèê! Èøü ÷òî ïðèäóìàë! Ìû òðóäèëèñü, òðóäèëèñü, à îí — ïåñêîì! Êàê æå òåïåðü êàòàòüñÿ? Êîòüêà ãîâîðèò: — Ìîæåò áûòü, êîãäà-íèáóäü ñíåã ïîéä¸ò, îí çàñûïëåò ïåñîê, âîò è ìîæíî áóäåò êàòàòüñÿ. — Òàê ñíåã, ìîæåò, ÷åðåç íåäåëþ ïîéä¸ò, à íàì ñåãîäíÿ íàäî êàòàòüñÿ. 92

— Íó, ÿ íå çíàþ,— ãîâîðèò Êîòüêà. — Íå çíàåøü! Êàê èñïîðòèòü ãîðêó, òû çíàåøü, à êàê ïî÷èíèòü, íå çíàåøü! Áåðè ñåé÷àñ æå ëîïàòó! Êîòüêà îòâÿçàë êîíüêè è âçÿë ëîïàòó. — Çàñûïàé ïåñîê ñíåãîì! Êîòüêà ñòàë ïîñûïàòü ãîðêó ñíåãîì, à ðåáÿòà ñíîâà âîäîé ïîëèëè. — Âîò òåïåðü,— ãîâîðÿò,— çàì¸ðçíåò, è ìîæíî áóäåò êàòàòüñÿ. À Êîòüêå òàê ðàáîòàòü ïîíðàâèëîñü, ÷òî îí åù¸ ñáîêó ëîïàòîé ñòóïåíüêè ïðîäåëàë. — Ýòî,— ãîâîðèò,— ÷òîá âñåì áûëî ëåãêî âçáèðàòüñÿ, à òî åù¸ êòî-íèáóäü ñíîâà ïåñêîì ïîñûïëåò! Í. Íîñîâ

1. Êàê äåòè ñòðîèëè ñíåæíóþ ãîðêó? Ïðî÷èòàé. 2. ×òî â ýòî âðåìÿ äåëàë Êîòüêà ×èæîâ? 3. Ïî÷åìó îí ïîñûïàë ãîðêó ïåñêîì? ×òî èç ýòîãî âûøëî? ×òî òû ìîæåøü ñêàçàòü î Êîòüêå? 4. Êàê ðåáÿòà îòíåñëèñü ê ïîñòóïêó Êîòüêè? Íàéäè è ïðî÷èòàé ñòðîêè, êîòîðûå ïîìîãóò òåáå îòâåòèòü íà ýòîò âîïðîñ. 5. Îçàãëàâü ÷àñòè ðàññêàçà. Ýòî áóäåò ïëàí. Ïåðåñêàæè ðàññêàç ïî ïëàíó. 6. Ïîäãîòîâüòå 2-þ è 3-þ ÷àñòè ðàññêàçà ê ÷òåíèþ ïî ðîëÿì. 7. Â ïåðâîé ÷àñòè ðàññêàçà íàéäè ñëîâà ñ áåçóäàðíûìè ãëàñíûìè. Çàïîìíè èõ. Çàïèøè ïî ïàìÿòè.

Ê èñòîêàì ñëîâà Ïåð÷àòêè. Â äàâíèå âðåìåíà ïàëåö íàçûâàëè «ïåðñòîì». Îò ýòîãî çàáûòîãî òåïåðü ñëîâà è áûëî îáðàçîâàíî íàçâàíèå ïåð÷àòêè. «Ïåðñò» ñïðÿòàëñÿ òàêæå â ñëîâàõ íàï¸ðñòîê, ïåðñòåíü. Âåäü íàï¸ðñòîê, ïåðñòåíü, êàê è ïåð÷àòêè, îäåâàþò íà ïàëåö. Ñìîæåøü ëè òû îáúÿñíèòü íàçâàíèÿ: ðóêàâèöû, íàðóêàâíèêè? Ðóêàâèöû è ïåð÷àòêè ïîÿâèëèñü íà Ðóñè äîâîëüíî ïîçäíî. Ðàíüøå íîñèëè î÷åíü äëèííûå ðóêàâà, êîòîðûå çàñó÷èâàëè ïåðåä ðàáîòîé. 1

Çàñó÷èâàòü — ïîäâîðà÷èâàòü.

Çàñó÷èâ ðóêàâà — çíà÷èò óñåðäíî, ñòàðàòåëüíî äåëàòü ÷òîëèáî. Ñïóñòÿ ðóêàâà, òî åñòü íåáðåæíî, êîå-êàê. Ñî ñïóùåííûìè ðóêàâàìè ÷åëîâåê ðàáîòàåò ïëîõî, òàê êàê îíè ìåøàþò åìó. Ê êàêèì ðàññêàçàì ýòîãî ðàçäåëà ïîäõîäÿò îáðàçíûå âûðàæåíèÿ: «Çàñó÷èâ ðóêàâà»; «Ñïóñòÿ ðóêàâà»? 1. Ñîñòàâü ðàññêàç èç ñâîåé æèçíè, êîòîðûé ìîæíî îçàãëàâèòü îäíèì èç ýòèõ îáðàçíûõ âûðàæåíèé.

39. Íàïèñàíèå áóêâ ïàðíûõ çâîíêèõ-ãëóõèõ

ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà

157. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Ñïèøè èõ.

Óæ, ôëàã, äóá, çóá, æèðàô, ìåäâåäü, ðîâ, ñíîï, ìîñò, ÷àñ. 2. Êàê çâó÷àò âûäåëåííûå áóêâû? Êàê îíè íàçûâàþòñÿ? Âûäåëè êîðåíü â ýòèõ ñëîâàõ. Êàêîé âûâîä ìîæíî ñäåëàòü? Âñïîìíè áóêâû, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ïàðíûå çâîíêèå è ãëóõèå ñîãëàñíûå. Çàïèøè èõ.

158. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Ïðàâèëüíî ïðîèçíîñè ñîãëàñíûå â êîðíå ñëîâ.

2. Çàïèøè ñëîâà. Íàçîâè çâóêè â êàæäîì ñëîâå. Âûäåëè êîðåíü. Ïîä÷åðêíè áóêâû, êîòîðûå ïèøóòñÿ íå òàê, êàê ñëûøàòñÿ. Ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà è çàïèøè èõ. Òåáå ïîìîæåò ïðàâèëî. ×òîáû óçíàòü, êàêîé áóêâîé îáîçíà÷èòü ñîãëàñíûé â êîðíå ñëîâà, íàäî ïîäîáðàòü ïðîâåðî÷íîå ñëîâî. Â í¸ì ïðîâåðÿåìûé ñîãëàñíûé äîëæåí îêàçàòüñÿ ïåðåä ãëàñíûì èëè ïåðåä ð, ë, ì, í. Íàïðèìåð: ãëàç, ãëàçêè, ãëàçà, ãëàçíîé. Ïðîâåðî÷íûì ìîæåò áûòü îäíîêîðåííîå ñëîâî. Íàïðèìåð: çóá — çóáîê èëè òî æå ñëîâî, íî ñ äðóãèì îêîí÷àíèåì.

Íàïðèìåð: íîñ — íîñû, íîñîì. 94

îæ ëîæêà 159. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Âûáåðè òå, â êîòîðûõ ïàðíûé ñîãëàñíûé ñòîèò â êîíöå êîðíÿ. Âûïèøè èõ, ïîäáåðè ïðîâåðî÷íîå ñëîâî. Îáîçíà÷ü îðôîãðàììó.

Ïî÷òîâûé, ñêîëüçêèé, ïîåçä, äåêàáðü, ëóã, ïî÷êè, çàâîä.

íàðîä,

øóáêà,

óæàñ,

160. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Ïðèãëàøàþ â ëåñ íà ¸ëêó ß âåñü äåíü áðîäèë â ëåñó. Äóìàë: «¨ëêó ïðèíåñó». Ïðîòîïòàë ÿ ñòî äîðîæåê, Èñõîäèë ÿ âåñü ëåñîê. Ìíîãî ¸ëî÷åê õîðîøèõ, À âîò âûáðàòü ÿ íå ñìîã. Âñå ïîä ñíåãîì ïðÿ÷óò âåòâè, Ñëîâíî êóòàþòñÿ â øàëü. Âñå íàðÿäû â ÿðêîì ñâåòå, Íî... ðóáèòü ëþáóþ æàëü. ¨ëêè âñå êàê íà ïîäáîð1, Íî... çàñòûë â ðóêàõ òîïîð. Êàê æå áûòü? Êòî äàñò îòâåò — Áðàòü ìíå ¸ëêó èëè íåò? Çàøóìåë òóò áóéíûé âåòåð, Òó÷ó ñíåãà ïîäíÿë âäðóã: «Íóæíî çäåñü âàì ïðàçäíèê âñòðåòèòü — Ñîòíè ¸ëîê âñòàíóò â êðóã... ß âåñü äåíü áðîäèë â ëåñó, Äóìàë: «¨ëêó ïðèíåñó». À ïðèí¸ñ âîò ýòè âåñòè, È êðè÷àë «óðà» âåñü êëàññ... Ïðèõîäèòå ñ íàìè âìåñòå Â ëåñ íà ¸ëêó — ïðîñèì âàñ! Ê. Èáðÿåâ

¨ëêè âñå êàê íà ïîäáîð — çäåñü: ¸ëêè âñå î÷åíü õîðîøèå.

1. Êàê òû äóìàåøü, ïî÷åìó ìàëü÷èê íå ñðóáèë ¸ëêó? 2. ×åìó îáðàäîâàëñÿ âåñü êëàññ? 3. Êàêèå ïðàçäíèêè ìû îòìå÷àåì çèìîé? Ðàññêàæè, êàê òû îòìå÷àåøü Íîâûé ãîä è Ðîæäåñòâî? 4. Ñîñòàâü äèàëîã ðàçãîâîðà ñ òîâàðèùåì î âñòðå÷å Íîâîãî ãîäà. 5. Íàéäè â ñòèõîòâîðåíèè ñëîâà ñî çâîíêèìè—ãëóõèìè ñîãëàñíûìè â êîðíå ñëîâà. Îáúÿñíè èõ íàïèñàíèå.

40. Íàïèñàíèå áóêâ ïàðíûõ çâîíêèõ-ãëóõèõ

ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà

161. 1. Ïðî÷èòàé. Ïîäóìàé, êàêèå áóêâû íàäî âñòàâèòü. Êàêîé çâóê ïðîèçíîñèì?

Ëå..., ìîðêî...ü, ïîñå...(â — ô). Ïðó..., ïëî..., çàâî...(ä — ò). Âî..., ìîðî..., ãëà...(ç — ñ). Áàãà..., ýòà..., íî...(æ — ø). Ëó..., ñàïî..., ïèðî...(ã — ê).

ëó÷øå

2. Çàïèøè ñëîâà. Ïîä÷åðêíè ñîãëàñíûå â êîíöå ñëîâ.

162. 1. Ïðî÷èòàé ïîñëîâèöû, îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå. 1. Íåò ëó÷øå äðóæêà, ÷åì ðîäíàÿ ìàòóøêà. 2. Ðûáêà ìåëêà, äà óõà ñëàäêà. 3. Îãîðîä — äëÿ ñåìüè äîõîä. 2. Âûó÷è ïîñëîâèöû. Çàïèøè èõ ïî ïàìÿòè. Ïîä÷åðêíè ñîãëàñíûé, íàä ïðàâîïèñàíèåì êîòîðîãî òû äóìàë.

163. 1. Ñîñòàâü è çàïèøè òåêñò, â êîòîðîì îïèñûâàåòñÿ êîøêà. Èñïîëüçóé ðèñóíîê è äàííûå ñëîâà.

Ø¸ðñòêà, ëàïêè, êîãîòêè, ãëàçêè, óøêè, çóáêè. 2. Îçàãëàâü òåêñò. Êàê ïðîâåðèòü íàïèñàíèå âûäåëåííûõ áóêâ?

164.

1. Âûïîëíè çàäàíèå ïî îáðàçöó. Ñäåëàé âûâîä.

Ïðî÷èòàé

Îáðàçåö:

ÿãî...êà áåð¸...êà ãðè... ëî...êà ëî...êà

Îáðàçåö:

Ïðîâåðü

ÿãîäà ... ãðèáîê ... ...

Íàïèøè

ÿãîäêà ... ãðèá ... ...

2. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ íåñêîëüêèìè ñëîâàìè. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ

1. Êàêîå ñòèõîòâîðåíèå î çèìå òåáå ïîíðàâèëîñü áîëüøå âñåãî? Ðàññêàæè åãî. 2. ×òî íîâîãî òû óçíàë î çèìå èç ðàññêàçà Ê. Ïàóñòîâñêîãî? 3. Êàêèå çèìíèå ïðèìåòû òû çàïîìíèë? 4. Ñîñòàâü è çàïèøè ñâîè çàãàäêè î çèìå. 5. Êàê òû ìîæåøü ïîìî÷ü ïòèöàì çèìîé? 6. Ê êàêîìó ðàññêàçó ïîäõîäèò ïîñëîâèöà: «Âñå çà îäíîãî, à îäèí çà âñåõ, òîãäà â äåëå áóäåò óñïåõ»? Ïðèâåäè ïðèìåðû èç æèçíè òâîåãî êëàññà. 7. Ðàññêàæè î çèìíèõ çàáàâàõ äåòåé. ×åì áîëüøå âñåãî ëþáèøü çàíèìàòüñÿ òû? 8. Îá èñòîêàõ êàêîãî ñëîâà òû óçíàë â ýòîì ðàçäåëå? 9. Êîãäà ïðàçäíóþò Ðîæäåñòâî? Ðàññêàæè, ÷òî òû çíàåøü îá ýòîì ïðàçäíèêå. 10. Ïðîâåäè êîíêóðñ ùåäðîâîê è êîëÿäîê.

41. Íàïèñàíèå áóêâ ïàðíûõ çâîíêèõ-ãëóõèõ

ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà

165. 1. Ïðîâåäè ñëîâàðíûé ñàìîäèêòàíò. Ëåñà, ãíåçäî, ðÿäû, ÷èñëî, ïîëÿíà. Ñêàçêà, òðàâêà, çàðÿäêà, òðóáêà. 2. Îáðàòè âíèìàíèå íà âûäåëåííûå áóêâû. Óñòíî ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

ðÿ ðÿä 97

166. 1. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê. Á³ëèì ñí³æêîì çàñèïàëî ë³ñîâ³ äîð³æêè. Îñü ëåãêî ñòðèáíóëà ç äåðåâà íà äåðåâî á³ëî÷êà. Ïðîá³ãëà ëèñè÷êà â ðóä³é øóáö³. 2. Îçàãëàâü òåêñò. Çàïèøè åãî íà ðóññêîì ÿçûêå. Îáðàòè âíèìàíèå íà ïðàâîïèñàíèå ñîãëàñíûõ â óêðàèíñêîì è ðóññêîì ÿçûêàõ.

167. Ê ñëîâàì, îáîçíà÷àþùèì íàçâàíèÿ ïðèçíàêîâ ïðåäìåòà, ïîäáåðè àíòîíèìû. Â ñêîáêàõ íàïèøè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

Îáðàçåö: Âûñîêèé áåðåã — íèçêèé (íèçîê) áåðåã. Âûñîêèé áåðåã. Øèðîêàÿ ðåêà. Äàë¸êèé ïóòü. Òÿæ¸ëûé ìåøîê. Òâ¸ðäàÿ çåìëÿ. ×àñòûé äîæäü. Ãóñòîé êëåé. 168. 1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Îçàãëàâü åãî.

***

ñåãîäíÿ

ß ñåãîäíÿ î÷åíü ðàä — Íà ïîáûâêó ïðèáûë áðàò. Îí â áåðåòå ãîëóáîì, Ôîðìà íîâàÿ íà í¸ì. Íè÷åãî, ÷òî ìíå ïîêà Ôîðìà áðàòà âåëèêà: Äåíü ïðèä¸ò, íàñòàíåò ÷àñ — Áóäåò ôîðìà â ñàìûé ðàç!

Â. Îðëîâ

2. Âûïèøè ïàðû ñëîâ, â êîòîðûõ ïîñëåäíèå ñîãëàñíûå çâóêè îäèíàêîâû, à áóêâû, êîòîðûìè îíè îáîçíà÷àþòñÿ,— ðàçíûå. Îáúÿñíè, ïî÷åìó îäèíàêîâûå çâóêè îáîçíà÷àþòñÿ ðàçíûìè áóêâàìè.

169. Ïðî÷èòàé. Ñïèøè. Ïåðåä ñëîâàìè ñ ïðîïóùåííîé áóêâîé â ñêîáêàõ íàïèøè ïðîâåðî÷íîå ñëîâî.

Êàìåíü-âîäà Ïîÿâèëèñü ïåðâûå ëüäèíêè íà ëóæàõ, çíà÷èò, áëèçêî ç...ìà ñ å¸ ìîðîçàìè. Ñêîðî íà ð...êå âñ¸ îñò...íîâèòñÿ. Íî ë¸... ñäåëàë äîáðîå äåëî. Îí çàù...òèò ðû... â ðåêå, ïðèêðîåò èõ ïðî÷íîé ñò...íîé. Åñëè áû íå ë¸..., âñ¸ æ...âîå â â...äå ïîãèáëî áû îò õîëîäà.

Ïî Å. Ìàðó 170. 1. Ïðî÷èòàé è îçàãëàâü ðàññêàç. Ðàçäåëè åãî íà ÷àñòè.

Ë¸øà çäîðî... è âûíîñëè... . Ìàëü÷èê äðóæ...ò ñ âîäîé, ëþáèò ñïîðò. Îí ðàáîòàåò â ñàäó, äûø...ò ñâåæ...ì âîçäóõîì. Ïåòÿ ñëà... è ÷...ñòî áîëååò. Îí ðå...êî áûâàåò íà ñâåæåì âîçäóõå. 2. Ñïèøè òåêñò. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Íàçîâè öåïî÷êó çâóêîâ â ýòèõ ñëîâàõ. Êàæäóþ ÷àñòü ðàññêàçà íà÷èíàé ïèñàòü ñ êðàñíîé ñòðîêè.

42. Íàïèñàíèå ñëîâ ñ óäâîåííûìè áóêâàìè

â êîðíå ñëîâà.

171. 1. Ïðî÷èòàé.

[ìì] òåëåãðàììà [ññ] êàññà [ïï] ãðóïïà [íí] òîííà

[ñ] êëàññ [á] ñóááîòà [ï] àïïåòèò [ë] àëëåÿ

2. Ñêîëüêî çâóêîâ òû ñëûøèøü íà ìåñòå âûäåëåííûõ áóêâ â ñëîâàõ ïåðâîãî ñòîëáèêà? Âòîðîãî? Âî âñåõ ëè ñëîâàõ óïîòðåáëåíèå äâóõ áóêâ ñîîòâåòñòâóåò ïðîèçíîøåíèþ? 3. Ñïèøè ñëîâà, ïîä÷åðêíè óäâîåííûå ñîãëàñíûå. Â ðóññêîì ÿçûêå åñòü ñëîâà ñ äâóìÿ îäèíàêîâûìè áóêâàìè â êîðíå ñëîâà. Ýòè äâå áóêâû ÷àùå âñåãî îáîçíà÷àþò îáû÷íûé ñîãëàñíûé çâóê. Íàïèñàíèå òàêèõ ñëîâ íàäî çàïîìíèòü, íå ñìåøèâàòü èõ ñ ïîõîæèìè ñëîâàìè óêðàèíñêîãî ÿçûêà, êîòîðûå ïèøóòñÿ áåç óäâîåííûõ áóêâ. Ïðîâåðÿòü èõ íàäî ïî ñëîâàðþ.

172. 1. Ïðî÷èòàé. Íàçîâè ñëîâà ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè. Òåëåãðàììà, êàññà, êîñà, ãðóïïà. Ñàøà, Àëëà, òîííà, Òîíÿ, àïïåòèò, ñóááîòà, àëëåÿ, Àííà, Æàííà, Ãàëÿ, Ãåííàäèé, Îäåññà. 2. Ñïèøè ñëîâà. Ïîä÷åðêíè óäâîåííûå ñîãëàñíûå. Ïðèâåäè ïðèìåðû èì¸í ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè.

ññ ìì òåëåãðàììà ïï íí ãðóïïà Ñðàâíè Ïî-ðóññêè Ïî-óêðàèíñêè

êëàññ ñóááîòà êàññà

ñóááîòà

êëàñ ñóáîòà êàñà

173. Íàçîâè îäíèì ñëîâîì. 1. Ñïîðòèâíàÿ èãðà ñ ìàëåíüêèì ìÿ÷èêîì. 2. Êîìíàòà äëÿ ó÷åáíûõ çàíÿòèé â øêîëå. 3. Ïëîùàäêà, ñ êîòîðîé ïðîèçâîäèòñÿ ïîñàäêà íà ïîåçä. 4. ×åëîâåê, åäóùèé â ïîåçäå. èíòåðåñíûé 5. Øåñòîé äåíü íåäåëè. Îäåññà Ñëîâà äëÿ ñïðàâîê: ïåððîí, òåííèñ, ñóááîòà, êëàññ, ïàññàæèð. 174. Ïðî÷èòàé òåêñò. Îçàãëàâü åãî. Ýòî ïðîèçîøëî ëåòîì. Âñåîáùèå ëþáèìöû Áåòòà è Êîðñàð áóäîðàæèëè âîäó äåëüôèíàðèÿ. Ðåáÿòà ïëàâàëè è íûðÿëè ñ äåëüôèíàìè. Â ïîëäåíü íà÷àëè ìåíÿòü âîäó â áàññåéíå. Îäíàêî ñëó÷èëîñü íåïðåäâèäåííîå. Âîäà èç äåëüôèíàðèÿ óøëà, à íàñîñ îòêàçàë. Äâà îãðîìíûõ æèâîòíûõ îêàçàëèñü ñîâåðøåííî áåñïîìîùíûìè ïîä ëó÷àìè ñîëíöà. Ïî òðåâîãå âåñü ëàãåðü âûñòðîèëñÿ öåïî÷êîé îò ìîðÿ äî äåëüôèíàðèÿ. Ïÿòü ÷àñîâ ïî â¸äðûøêó íàïîëíÿëñÿ áàññåéí. Æèâîòíûõ ñïàñëè. Ïî À. Ëåëüåâð 1. Êàê ðàçâëåêàëèñü ðåáÿòà âìåñòå ñ äåëüôèíàìè? ×òî ñëó÷èëîñü â ïîëäåíü? Êàêàÿ îïàñíîñòü ãðîçèëà æèâîòíûì? Êòî ñïàñ äåëüôèíîâ? 2. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ ñëîâ. 3. Íàïèøè èçëîæåíèå, èñïîëüçóÿ â êà÷åñòâå ïëàíà âîïðîñû ê òåêñòó.

175. Âûïèøè ñëîâà ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè èç ñëîâàðèêà, êîòîðûé íàõîäèòñÿ â êîíöå ó÷åáíèêà.

100

43.

Àëåêñàíäð Ñåðãåååâè÷ ÏÓØÊÈÍ

Òû óæå çíàåøü ýòî èìÿ, èìÿ ñàìîãî âåëèêîãî ðóññêîãî ïîýòà. Âñïîìíè åãî ñòèõè î çèìå, î âåñíå. Ïîìíèøü, êàê â íåñêîëüêèõ ñòðîêàõ îí ìîã ïåðåäàòü êðàñîòó ðîäíîé ïðèðîäû? À ìîæåò, òû óæå ÷èòàë ñêàçêè À. Ïóøêèíà? Ïðî óìíóþ çîëîòóþ ðûáêó èç ñèíåãî-ñèíåãî ìîðÿ, ïðî çîëîòîãî ïåòóøêà, êîòîðûé ñèäåë íà ñïèíå. À âîò ïðî êîðàáëèê, ÷òî áåæèò ñåáå â âîëíàõ íà ðàçäóòûõ ïàðóñàõ, òû ïðî÷ò¸øü â ýòîé êíèãå. Âñ¸ âîëøåáíî â ñêàçêàõ Ïóøêèíà. Îíè çâó÷àò, êàê ìóçûêà. Ñîëíöå ïîýçèè — òàê âñåãäà íàçûâàëè Àëåêñàíäðà Ñåðãååâè÷à Ïóøêèíà. Òàê íàçûâàåì åãî è ìû. Ñêàçêà î öàðå Ñàëòàíå... (Îòðûâîê)

Ñêàçêà î öàðå Ñàëòàíå, î ñûíå åãî ñëàâíîì è ìîãó÷åì áîãàòûðå êíÿçå Ãâèäîíå Ñàëòàíîâè÷å è î ïðåêðàñíîé öàðåâíå Ëåáåäè. Òðè äåâèöû ïîä îêíîì Ïðÿëè ïîçäíî âå÷åðêîì. «Êàáû ÿ áûëà öàðèöà,— ãîâîðèò îäíà äåâèöà,— Òî íà âåñü êðåù¸íûé ìèð Ïðèãîòîâèëà á ÿ ïèð». «Êàáû ÿ áûëà öàðèöà,— Ãîâîðèò å¸ ñåñòðèöà,— Òî íà âåñü áû ìèð îäíà Íàòêàëà áû ïîëîòíà». 101

«Êàáû ÿ áûëà öàðèöà,— Òðåòüÿ ìîëâèëà ñåñòðèöà,— ß á äëÿ áàòþøêè-öàðÿ Ðîäèëà áîãàòûðÿ». [Öàðü æåíèëñÿ íà òðåòüåé ñåñòðå è îíà ðîäèëà åìó ñûíà. Ñòàðøèå ñ¸ñòðû îáîçëèëèñü íà ñåñòðó è îêëåâåòàëè å¸ ïåðåä öàð¸ì. Ïîñàäèëè öàðèöó ñ ìàëåíüêèì ñûíîì â áî÷êó è áðîñèëè â ìîðå.] Â ñèíåì íåáå çâ¸çäû áëåùóò, Â ñèíåì ìîðå âîëíû õëåùóò; Òó÷à ïî íåáó èä¸ò, Áî÷êà ïî ìîðþ ïëûâ¸ò. Ñëîâíî ãîðüêàÿ1 âäîâèöà, Ïëà÷åò, áü¸òñÿ â íåé öàðèöà; È ðàñò¸ò ðåá¸íîê òàì Íå ïî äíÿì, à ïî ÷àñàì. Äåíü ïðîø¸ë — öàðèöà âîïèò... À äèòÿ âîëíó òîðîïèò: «Òû, âîëíà ìîÿ, âîëíà! Òû ãóëüëèâà è âîëüíà; Ïëåùåøü òû, êóäà çàõî÷åøü, Òû ìîðñêèå êàìíè òî÷èøü, Òîïèøü áåðåã òû çåìëè, Ïîäûìàåøü êîðàáëè — Íå ãóáè òû íàøó äóøó: Âûïëåñíè òû íàñ íà cóøó!» È ïîñëóøàëàñü âîëíà: Òóò æå íà áåðåã îíà Áî÷êó âûíåñëà ëåãîíüêî È îòõëûíóëà òèõîíüêî. Ìàòü ñ ìëàäåíöåì ñïàñåíà; Çåìëþ ÷óâñòâóåò îíà. Íî èç áî÷êè êòî èõ âûíåò? Áîã íåóæòî èõ ïîêèíåò? Ñûí íà íîæêè ïîäíÿëñÿ, 1

Ãîðüêàÿ — çäåñü: íåñ÷àñòíàÿ.

102

Â äíî ãîëîâêîé óïåðñÿ, Ïîíàòóæèëñÿ íåìíîæêî: «Êàê áû çäåñü íà äâîð îêîøêî Íàì ïðîäåëàòü?» — ìîëâèë îí, Âûøèá äíî è âûøåë âîí. Ìàòü è ñûí òåïåðü íà âîëå; Âèäÿò õîëì â øèðîêîì ïîëå; Ìîðå ñèíåå êðóãîì, Äóá çåë¸íûé íàä õîëìîì. Ñûí ïîäóìàë: äîáðûé óæèí Áûë áû íàì, îäíàêî, íóæåí. Ëîìèò îí ó äóáà ñóê È â òóãîé ñãèáàåò ëóê, Ñî êðåñòà øíóðîê øåëêîâûé Íàòÿíóë íà ëóê äóáîâûé, Òîíêó òðîñòî÷êó ñëîìèë, Ñòðåëêîé ë¸ãêîé çàâîñòðèë È ïîø¸ë íà êðàé äîëèíû Ó ìîðÿ èñêàòü äè÷èíû. Ê ìîðþ ëèøü ïîäõîäèò îí, Âîò è ñëûøèò áóäòî ñòîí... Âèäíî, í: ìîðå íå òèõî; Ñìîòðèò — âèäèò äåëî ëèõî: Áü¸òñÿ ëåáåäü ñðåäü çûáåé1, Êîðøóí íîñèòñÿ íàä íåé; Òà áåäíÿæêà òàê è ïëåùåò, Âîäó âêðóã ìóòèò è õëåùåò... Òîò óæ êîãòè ðàñïóñòèë, Êëþâ êðîâàâûé íàâîñòðèë... Íî êàê ðàç ñòðåëà çàïåëà — Â øåþ êîðøóíà çàäåëà — Êîðøóí â ìîðå êðîâü ïðîëèë. Ëóê öàðåâè÷ îïóñòèë; Ñìîòðèò: êîðøóí â ìîðå òîíåò È íå ïòè÷üèì êðèêîì ñòîíåò, Ëåáåäü îêîëî ïëûâ¸ò, 1

Çûáü — ë¸ãêàÿ ðÿáü íà âîäíîé ïîâåðõíîñòè.

103

Çëîãî êîðøóíà êëþ¸ò, Ãèáåëü áëèçêóþ òîðîïèò, Áü¸ò êðûëîì è â ìîðå òîïèò — È öàðåâè÷ó ïîòîì Ìîëâèò ðóññêèì ÿçûêîì: «Òû, öàðåâè÷, ìîé ñïàñèòåëü, Ìîé ìîãó÷èé èçáàâèòåëü, Íå òóæè, ÷òî çà ìåíÿ Åñòü íå áóäåøü òû òðè äíÿ, ×òî ñòðåëà ïðîïàëà â ìîðå; Ýòî ãîðå — âñ¸ íå ãîðå. Îòïëà÷ó òåáå äîáðîì, Ñîñëóæó òåáå ïîòîì: Òû íå ëåáåäü âåäü èçáàâèë, Äåâèöó â æèâûõ îñòàâèë; Òû íå êîðøóíà óáèë, ×àðîäåÿ1 ïîäñòðåëèë. Ââåê òåáÿ ÿ íå çàáóäó: Òû íàéä¸øü ìåíÿ ïîâñþäó, À òåïåðü òû âîðîòèñü, Íå ãîðþé è ñïàòü ëîæèñü». Óëåòåëà ëåáåäü-ïòèöà, À öàðåâè÷ è öàðèöà, Öåëûé äåíü ïðîâåäøè òàê, Ëå÷ü ðåøèëèñü íàòîùàê2. Ïðîäîëæåíèå íà ñ. 105 1. Êàêóþ ñåñòðó âûáðàë öàðü â æ¸íû? Êàê òû äóìàåøü, ïî÷åìó? 2. ×òî ñëó÷èëîñü ñ öàðåâíîé è ðåá¸íêîì? 3. Êàêîå ÷óäî ïðîèçîøëî â ìîðå? 4. Íàéäè è ïðî÷èòàé, êàê öàðåâè÷ ïðîñèë âîëíó ñïàñòè èõ ñ ìàòåðüþ. 5. Êîãî ñïàñ öàðåâè÷ íà îñòðîâå? 6. Ïðî÷èòàé, ÷òî ñêàçàëà Ëåáåäü öàðåâè÷ó. 7. Âûïèøè èç ýòîãî îòðûâêà ñëîâà íà âûó÷åííûå îðôîãðàììû. Îáúÿñíè ñìûñë îðôîãðàìì. 8. Âûó÷è ïîíðàâèâøèéñÿ îòðûâîê íàèçóñòü. 1

×àðîäåé (ñòàðèííîå ñëîâî) — êîëäóí, âîëøåáíèê.

Íàòîùàê — ãîëîäíûìè.

104

44. À. Ñ. Ïóøêèí Ñêàçêà î öàðå Ñàëòàíå (Ïðîäîëæåíèå.)

Âîò îòêðûë öàðåâè÷ î÷è; Îòðÿñàÿ ãð¸çû íî÷è È äèâÿñü, ïåðåä ñîáîé Âèäèò ãîðîä îí áîëüøîé, Ñòåíû ñ ÷àñòûìè çóáöàìè, È çà áåëûìè ñòåíàìè Áëåùóò ìàêîâêè öåðêâåé È ñâÿòûõ ìîíàñòûðåé. Îí ñêîðåé öàðèöó áóäèò; Òà êàê àõíåò!.. «Òî ëè áóäåò? — Ãîâîðèò îí,— âèæó ÿ: Ëåáåäü òåøèòñÿ ìîÿ». Ìàòü è ñûí èäóò êî ãðàäó... Ëèø ñòóïèëè çà îãðàäó, Îãëóøèòåëüíûé òðåçâîí Ïîäíÿëñÿ ñî âñåõ ñòîðîí: Ê íèì íàðîä íàâñòðå÷ó âàëèò, Õîð öåðêîâíûé áîãà õâàëèò; Â êîëûìàãàõ1 çîëîòûõ Ïûøíûé äâîð2 âñòðå÷àåò èõ; Âñå èõ ãðîìêî âåëè÷àþò È öàðåâè÷à âåí÷àþò Êíÿæåé øàïêîé, è ãëàâîé Âîçãëàøàþò íàä ñîáîé; È ñðåäè ñâîåé ñòîëèöû, Ñ ðàçðåøåíèÿ öàðèöû, Â òîò æå äåíü ñòàë êíÿæèòü îí È íàð¸êñÿ3: êíÿçü Ãâèäîí. [Ïðîøëî íåêîòîðîå âðåìÿ. Ñ÷àñòëèâî òå÷¸ò æèçíü íà ÷óäåñíîì îñòðîâå. Ñëàâà î í¸ì äîøëà äî öàðÿ Ñàëòàíà. Åìó ðàññêàçûâàëè îá îñòðîâå êóïöû, êîòîðûå ãîñòèëè òàì.] 1

Êîëûìàãà — ñòàðèííàÿ ðàçóêðàøåííàÿ êàðåòà, â êîòîðîé åçäèëè çíàòíûå ëþäè.

Ïûøíûé äâîð — áîãàòûå, íàðÿäíûå ïðèäâîðíûå (ïðèáëèæ¸ííûå öàðÿ, êíÿçÿ).

Íàð¸êñÿ — íàçâàëñÿ; íàðåêàòü — äàâàòü èìÿ, íàçûâàòü.

105

Âåòåð âåñåëî øóìèò, Ñóäíî âåñåëî áåæèò Ìèìî îñòðîâà Áóÿíà, Ê öàðñòâó ñëàâíîãî Ñàëòàíà, È çíàêîìàÿ ñòðàíà Âîò óæ èçäàëè âèäíà. Âîò íà áåðåã âûøëè ãîñòè. Öàðü Ñàëòàí çîâ¸ò èõ â ãîñòè, Ãîñòè âèäÿò: âî äâîðöå Öàðü ñèäèò â ñâî¸ì âåíöå... Öàðü Ñàëòàí ãîñòåé ñàæàåò Çà ñâîé ñòîë è âîïðîøàåò: «Îé âû, ãîñòè-ãîñïîäà, Äîëãî ëü åçäèëè? êóäà? Ëàäíî ëü çà ìîðåì èëü õóäî? È êàêîå â ñâåòå ÷óäî?» Êîðàáåëüùèêè â îòâåò: «Ìû îáúåõàëè âåñü ñâåò; Çà ìîðåì æèòü¸ íå õóäî, Â ñâåòå æ âîò êàêîå ÷óäî: Îñòðîâ íà ìîðå ëåæèò, Ãðàä1 íà îñòðîâå ñòîèò, Ñ çëàòîãëàâûìè öåðêâàìè, Ñ òåðåìàìè è ñàäàìè; Åëü ðàñò¸ò ïåðåä äâîðöîì, À ïîä íåé õðóñòàëüíûé äîì: Áåëêà â í¸ì æèâåò ðó÷íàÿ, Äà ÷óäåñíèöà êàêàÿ!

Ãðàä — (ñòàðèííîå ñëîâî) — òî æå, ÷òî ãîðîä.

106

Áåëêà ïåñåíêè ïî¸ò Äà îðåøêè âñ¸ ãðûç¸ò; À îðåøêè íå ïðîñòûå. Ñêîðëóïû-òî çîëîòûå. ßäðà — ÷èñòûé èçóìðóä; Áåëêó õîëÿò, áåðåãóò. Òàì åù¸ äðóãîå äèâî: Ìîðå âçäóåòñÿ áóðëèâî, Çàêèïèò, ïîäûìåò âîé, Õëûíåò íà áåðåã ïóñòîé, Ðàñïëåñí¸òñÿ â ñêîðîì áåãå, È î÷óòÿòñÿ íà áðåãå1, Â ÷åøóå, êàê æàð ãîðÿ, Òðèäöàòü òðè áîãàòûðÿ, Âñå êðàñàâöû óäàëûå, Âåëèêàíû ìîëîäûå, Âñå ðàâíû, êàê íà ïîäáîð — Ñ íèìè äÿäüêà ×åðíîìîð. È òîé ñòðàæè íåò íàä¸æíåé, Íè õðàáðåå, íè ïðèëåæíåé; À ó êíÿçÿ æ¸íêà åñòü, ×òî íå ìîæíî ãëàç îòâåñòü: Äí¸ì ñâåò áîæèé çàòìåâàåò, Íî÷üþ çåìëþ îñâåùàåò; Ìåñÿö ïîä êîñîé áëåñòèò, À âî ëáó çâåçäà ãîðèò...»

À. Ïóøêèí

1. Ïîíðàâèëàñü ëè òåáå ñêàçêà? 2. ×òî â ñêàçêå ïîêàçàëîñü òåáå ñàìûì ÷óäåñíûì, âîëøåáíûì? 3. Íàéäè ñëîâà ìîëâèò, èçáàâèòåëü, ÷óäåñíèöà. Îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå. 4. Êàêèå ñòàðèííûå ñëîâà òû óñëûøàë âïåðâûå? Íàçîâè èõ. ×òî îíè îáîçíà÷àþò? 5. Íàéäè â ñêàçêå ñî÷åòàíèÿ ñëîâ, áëèçêèå ê äàííûì. Çàïèøè.

... ÷òî âñ¸ âðåìÿ õî÷åòñÿ íà íå¸ ñìîòðåòü. ... âñå ñîâåðøåííî îäèíàêîâûå (îäíîãî ðîñòà).

6. Âûó÷è ïîíðàâèâøèéñÿ îòðûâîê íàèçóñòü. 7. Âîçüìè â áèáëèîòåêå êíèãó ñêàçîê À. Ñ. Ïóøêèíà è ïðî÷èòàé âñþ ñêàçêó.

Áðåã (ñòàðèííîå ñëîâî) — òî æå, ÷òî áåðåã.

107

45. Ïåðåíîñ ñëîâ ñ ñî÷åòàíèåì ñîãëàñíûõ 176. Âñïîìíè, çàïèøè è íàçîâè êàê ìîæíî áîëüøå ñëîâ ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè.

177. 1. Ñïèøè, âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû.

òðîëëåéáóñ

Â ñó...îòó íàøà ñåìüÿ ïîëó÷èëà òåëåãðà...ó. Ê íàì â ãîñòè åäåò ò¸òÿ À...à. Óòðîì ìàìà ñ Æà...îé ïîåõàëè íà òðî...åéáóñå íà âîêçàë. Ïîåçä ïðèáûë â äåâÿòü ÷àñîâ. Ïà...àæèðû âûøëè íà ïå...îí. Âîò è ò¸òÿ À...à. 2. Ïðèäóìàé åù¸ 2—3 ïðåäëîæåíèÿ è äîïèøè ðàññêàç. 3. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå îòâå÷àþò ýòîé ñõåìå:

ëë Àëëà Àííà Ïðè ïåðåíîñå ñëîâ ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè îäíà áóêâà îñòà¸òñÿ íà ñòðîêå, äðóãàÿ ïåðåíîñèòñÿ. Íàïðèìåð: ðóñ-ñêèé, ñóá-áîòà.

178. 1. Ñïèøè ñëîâà â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå, ðàçäåëÿÿ èõ äëÿ ïåðåíîñà. Ðîññèÿ, êîëëåêòèâ, àëëåÿ, õîêêåé, ïàññàæèðû, ðàññâåò, àïïåòèò, âàííà, øîññå. 2. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ 3—4 ñëîâàìè.

ðàññâåò ñóááîòà 179. 1. Îáðàçóé îò äàííûõ ñëîâ äðóãèå ñëîâà òàê, ÷òîáû â íèõ áûëî ñî÷åòàíèå íí.

Îáðàçåö: Äëèíà — äëèííûé. Êàìåíü, ëèìîí, ñîí, îñåíü, îêíî, ïóñòûíÿ, êîíü. 2. Âûäåëè â îáðàçîâàííûõ ñëîâàõ ñóôôèêñ.

180. 1. Ïðî÷èòàé.

***

Ñ íåáà ñìîòðèò ñîëíöå Ìèëëèîíû ëåò. 108

Ëü¸ò íà çåìëþ ñîëíöå È òåïëî, è ñâåò.

Ä. Ãóëèà

2. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Ïðîâåðü. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, íàïèñàíèå êîòîðûõ òû ìîæåøü îáúÿñíèòü.

181. 1. Ïðî÷èòàé. Ïðàâèëüíî ðàñïðåäåëè ÷àñòè òåêñòà, ÷òîáû ïîëó÷èëñÿ ðàññêàç.

È. Ñîêîëîâ-Ìèêèòîâ

2. Êàêèå ñëîâà â òåêñòå çàìåíÿþò âûäåëåííûå? Äëÿ ÷åãî ýòî ñäåëàíî? Ñîñòàâü ïëàí ðàññêàçà. Íàïèøè èçëîæåíèå ïî ïëàíó.

ÓÐÎÊ 46. Ïåðåíîñ ñëîâ ñ ñî÷åòàíèåì ñîãëàñíûõ 182. 1. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê. Ãðóïà, êëàñ, êîëåêòèâ, ïðîãðàìà, Îäåñà, àëåÿ, êîëåêö³ÿ, ðîñ³éñüêèé, ïàñàæèð, òåëåãðàìà. 2. Çàïèøè ñëîâà íà ðóññêîì ÿçûêå è ðàçäåëè èõ äëÿ ïåðåíîñà.

183. Ñîñòàâü ðàññêàç. Îçàãëàâü åãî. Ñëîâà äëÿ ñïðàâîê: ÷åðâ¸ðòûé, êëàññ, ÿ, äðóæíûé, ó÷óñü,

êîëëåêòèâ, õîðîøî, ïîäãîòîâèëè, óòðåííèê, ïîíðàâèëñÿ, ãîñòè, ãðóïïà. 184. 1. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ èç ñëîâ. Îçàãëàâü òåêñò, êîòîðûé ïîëó÷èëñÿ.

ãîðîäîâ, ìíîãèå, ÿâëÿþòñÿ, äåðåâüÿ, ñèìâîëàìè; Îäåññà, áåëûìè, ñëàâèòñÿ, àêàöèÿìè, è, ïëàòàíàìè; çíàìåíèò, àëëåÿìè, Êèåâ, êàøòàíîâûìè; 109

Ìèíñêå, øîññå, â, âäîëü, äóøèñòûå, ëèïû, ðàñòóò; Ìîñêâîé, ïîä, ìíîãî, ðîù, áåð¸çîâûõ. 2. Çàïèøè òåêñò. Ïîä÷åðêíè ñëîâà ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè.

185.

1. Ïðî÷èòàé.

Â ñóááîòó ó÷åíèêè íàøåãî êëàññà õîäèëè â öèðê. Ñ íàìè áûëà ó÷èòåëüíèöà Èííà Ïåòðîâíà. Íà óðîêå ðóññêîãî ÿçûêà ìû ïèñàëè ðàññêàç î òîì, ÷òî âèäåëè â öèðêå. 2. Äîïèøè òåêñò, èñïîëüçóÿ ïðåäûäóùèé ðàññêàç.

Õîäèëè (êîãäà?) â ... . Õîäèëè (êàê?) ... . Ïèñàëè (÷òî?) ... . Ïèñàëè íà óðîêå (êàêîì?) ... . 3. Îêîí÷è ðàññêàç, èñïîëüçóÿ ðèñóíêè.

186. Ïðî÷èòàé ðàññêàç.

Âîðîáåé

ß âîçâðàùàëñÿ ñ îõîòû è ø¸ë ïî àëëåå ñàäà. Ñîáàêà áåæàëà âïåðåäè ìåíÿ. Âäðóã îíà óìåíüøèëà ñâîè øàãè è íà÷àëà êðàñòüñÿ, êàê áû çà÷óÿ ïåðåä ñîáîé äè÷ü. ß âçãëÿíóë âäîëü àëëåè è óâèäåë ìîëîäîãî âîðîáüÿ ñ æåëòèçíîé îêîëî êëþâà è ïóõîì íà ãîëîâå. Îí óïàë èç ãíåçäà (âåòåð ñèëüíî êà÷àë áåð¸çû) è ñèäåë íåïîäâèæíî, áåñïîìîùíî ðàñòîïûðèâ êðûëûøêè. Ìîÿ ñîáàêà ìåäëåííî ïðèáëèæàëàñü ê íåìó, êàê âäðóã, ñîðâàâøèñü ñ áëèçêîãî äåðåâà, ñòàðûé ÷åðíîãðóäûé âîðîáåé 110

êàìíåì óïàë ïåðåä å¸ ìîðäîé è, âåñü âçúåðîøåííûé1, èñêàæ¸ííûé, ñ îò÷àÿííûì è æàëêèì ïèñêîì ïðûãíóë ðàçà äâà â íàïðàâëåíèè çóáàñòîé ðàñêðûòîé ïàñòè. Îí ðèíóëñÿ2 ñïàñàòü, îí çàñëîíèë ñîáîé ñâî¸ äåòèùå... íî âñ¸ åãî ìàëåíüêîå òåëî òðåïåòàëî3 îò óæàñà, ãîëîñîê îäè÷àë è îõðèï, îí çàìèðàë, îí æåðòâîâàë ñîáîé!4 Êàêèì ãðîìàäíûì ÷óäîâèùåì äîëæíà áûëà åìó êàçàòüñÿ ñîáàêà! È âñ¸-òàêè îí íå ìîã óñèäåòü íà ñâîåé âûñîêîé, áåçîïàñíîé âåòêå... Ñèëà, ñèëüíåå åãî âîëè, ñáðîñèëà åãî îòòóäà. Ìîé Òðåçîð îñòàíîâèëñÿ, ïîïÿòèëñÿ... Âèäíî, è îí ïðèçíàë ýòó ñèëó. ß ïîñïåøèë îòîçâàòü ñìóù¸ííîãî ïñà è óäàëèëñÿ. È. Òóðãåíåâ

1. ×òî ñäåëàë âîðîáåé, êîãäà óâèäåë, ÷òî ê áåñïîìîùíîìó ìîëîäîìó âîðîáüþ ïðèáëèæàåòñÿ ñîáàêà? ×òî îí ÷óâñòâîâàë è êàê ïîñòóïèë? 2. Ïî÷åìó âîðîáåé íå ìîã óñèäåòü íà âûñîêîé áåçîïàñíîé âåòêå? 3. Ïîñòàâü è çàïèøè òðè âîïðîñà ê ðàññêàçó. 4. Ïåðåñêàæè ðàññêàç áëèçêî ê òåêñòó. 5. Âûïèøè èç ðàññêàçà ñëîâà ñ óäâîåíûìè áóêâàìè, ðàçäåëè èõ äëÿ ïåðåíîñà.

47. Îáîçíà÷åíèå íåïðîèçíîñèìûõ ñîãëàñ-

íûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà

187.

1. Ïðî÷èòàé ñëîâà, ñðàâíè êîëè÷åñòâî áóêâ è çâóêîâ â âûäåëåííûõ ñëîâàõ.

êîìíàòà — êîìíàòíûé

êàïóñòà — êàïóñòíûé

2. Ïîäóìàé, ïî÷åìó êîëè÷åñòâî áóêâ îäèíàêîâîå, à çâóêîâ âî âòîðîì ñëîâå ìåíüøå. Ïî÷åìó çâóê íå ïðîèçíîñèòñÿ, à áóêâà ïèøåòñÿ? Êàê ïðîâåðèòü? Êàêèå äâà ñïîñîáà ïðîâåðêè ñîãëàñíûõ çâóêîâ òû çíàåøü? 1 Âçúåðîøåííûé âîðîáåé — âîðîáåé, ó êîòîðîãî ï¸ðûøêè òîð÷àò â ðàçíûå ñòîðîíû. 2

Ðèíóòüñÿ — áðîñèòüñÿ.

Òðåïåòàòü — äðîæàòü.

Æåðòâîâàòü ñîáîé — çäåñü: áûòü ãîòîâûì óìåðåòü, ÷òîáû ñïàñòè ñâîåãî ïòåí÷èêà.

111

188. Íàçîâè òîëüêî ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè. Ñ÷àñòëèâûé, ðåäêèé, îñåííèé, ïðàçäíèê, ÷åñòíûé, ëèìîííûé, ïàñòáèùå, ðàññâåò, ÿðîñòíûé. 189. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Íàçîâè ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè. Ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

Îáðàçåö: Ñåðäöå — ñåðäå÷íûé. Ðàäîñòü — ... . Çâ¸çäíûé — ... . Èçâåñòíûé — ... . Íåíàñòíûé — ... .

ñ÷àñòüå

2. Ñïèøè. Ïîä÷åðêíè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà. Âñïîìíè ïðàâèëî ïðîâåðêè. ×òîáû ïðîâåðèòü íàïèñàíèå ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûì ñîãëàñíûì, íàäî ïîäîáðàòü îäíîêîðåííîå ñëîâî, â êîòîðîì ñîãëàñíûé çâóê ñëûøåí îò÷¸òëèâî. Íàïðèìåð: ãðóñòíûé — ãðóñòü. Â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ ïîäîáðàòü ïðîâåðî÷íîå ñëîâî òðóäíî. Íåïðîâåðÿåìûå ñëîâà íàäî çàïîìíèòü èëè ïðîâåðèòü ïî ñëîâàðþ. Íàïðèìåð: çäðàâñòâóé.

ñ÷ ñò çä ïðàçäíèê 190. 1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî âîïðîñèòåëüíûå è âîñêëèöàòåëüíûå ïðåäëîæåíèÿ.

***

×òî äëÿ æèçíè íóæíî? Ñîëíöå! Ñîëíöå! ×òî äëÿ äðóæáû íóæíî? Ñåðäöå! Ñåðäöå! ×òî äëÿ ñåðäöà íóæíî? Ñ÷àñòüå! Ñ÷àñòüå! ×òî äëÿ ñ÷àñòüÿ íóæíî? Ìèð! Ìèð!

Ë. Êîíäðàøåíêî 2. Âûó÷è ñòèõîòâîðåíèå íàèçóñòü. Íàïèøè åãî ïî ïàìÿòè. Ïîä÷åðêíè ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè. Êàêèå åù¸ îðôîãðàììû òû íàø¸ë â ñëîâàõ?

112

191. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Äåäóøêà Ìàçàé è çàéöû ...Äåòè, ÿ âàì ðàññêàæó ïðî Ìàçàÿ. Êàæäîå ëåòî äîìîé ïðèåæàÿ, ß ïî íåäåëå ãîùó ó íåãî. Íðàâèòñÿ ìíå äåðåâåíüêà åãî... ...ß îò Ìàçàÿ ðàññêàçû ñëûõàë. Äåòè, äëÿ âàñ ÿ îäèí íàïèñàë... Â íàøåì áîëîòèñòîì íèçìåííîì êðàå Âïÿòåðî áîëüøå äè÷è1 âåëîñü, Êàáû ñåòÿìè å¸ íå ëîâèëè, Êàáû ñèëêàìè å¸ íå äàâèëè; Çàéöû âîò òîæå,— èõ æàëêî äî ñë¸ç! Òîëüêî âåñåííèå âîäû íàõëûíóò, È áåç òîãî îíè ñîòíÿìè ãèíóò2. Íåò! Åù¸ ìàëî! Áåãóò ìóæèêè, Ëîâÿò, è òîïÿò, è áüþò èõ áàãðàìè. Ãäå ó íèõ ñîâåñòü?.. ß ðàç çà äðîâàìè Â ëîäêå ïîåõàë — èõ ìíîãî ñ ðåêè Ê íàì â ïîëîâîäüå3 âåñíîé íàãîíÿåò— Åäó, ëîâëþ èõ. Âîäà ïðèáûâàåò. Âèæó îäèí îñòðîâîê íåáîëüøîé — Çàéöû íà í¸ì ñîáðàëèñÿ ãóðüáîé. Ñ êàæäîé ìèíóòîé âîäà ïîäáèðàëàñü Ê áåäíûì çâåðüêàì; óæ ïîä íèìè îñòàëîñü Ìåíüøå àðøèíà4 çåìëè â øèðèíó, Ìåíüøå ñàæåíè5 â äëèíó. Òóò ÿ ïîäúåõàë: ëîïî÷óò óøàìè, Ñàìè íè ñ ìåñòà; ÿ âçÿë îäíîãî, Ïðî÷èì6 ñêîìàíäîâàë: ïðûãàéòå ñàìè! Ïðûãíóëè çàéöû ìîè, — íè÷åãî! Òîëüêî óñåëàñü êîìàíäà êîñàÿ, 1

Äè÷ü — äèêèå ãóñè, óòêè è äðóãèå ïòèöû.

Ãèíóò — ãèáíóò.

Ïîëîâîäüå — ðàçëèâ âîäû îò ðàñòàÿâøåãî ñíåãà.

Àðøèí (ñòàðèííîå ñëîâî) — ìåðà äëèíû, ìåíüøå ìåòðà.

Ñàæåíü (ñòàðèííîå ñëîâî)— ìåðà äëèíû, ïîáîëüøå äâóõ ìåòðîâ.

Ïðî÷èå — çäåñü: äðóãèå.

113

Âåñü îñòðîâî÷åê ïðîïàë ïîä âîäîé. «Òî-òî! Ñêàçàë ÿ.— Íå ñïîðüòå ñî ìíîé! Ñëóøàéòåñü, çàé÷èêè, äåäà Ìàçàÿ!» Ýòàê ãóòîðÿ1, ïëûâ¸ì â òèøèíå. Ñòîëáèê íå ñòîëáèê, çàé÷èøêî íà ïíå, Ëàïêè ñêðåñòèâøè, ñòîèò, ãîðåìûêà2, Âçÿë è åãî — òÿãîòà3 íåâåëèêà! Òîëüêî ÷òî íà÷àë ðàáîòàòü âåñëîì, Ãëÿäü, ó êóñòà êîïîøèòñÿ çàé÷èõà — Åëå æèâà, à òîëñòà, êàê êóï÷èõà! ß å¸, äóðó, íàêðûë çèïóíîì4 — Ñèëüíî äðîæàëà... íå ðàíî óæ áûëî. Ìèìî áðåâíî ñóêîâàòîå ïëûëî, Ñèäÿ, è ñòîÿ, è ë¸æà ïëàñòîì. Çàéöåâ ñ äåñÿòîê ñïàñàëîñü íà í¸ì, «Âçÿë áû ÿ âàñ — äà ïîòîïèòå ëîäêó!» Æàëü èõ, îäíàêî, äà æàëü è íàõîäêó — È çàöåïèëñÿ áàãðîì çà ñó÷îê È çà ñîáîþ áðåâíî ïîâîëîê...

Í. Íåêðàñîâ

1. Îò ÷üåãî èìåíè âåä¸òñÿ ïîâåñòâîâàíèå? 2. Ðàññêàæè, êàê äåä Ìàçàé ñïàñàë çàéöåâ. 3. Äàé õàðàêòåðèñòèêó äåäó Ìàçàþ. Êàêèì îí áûë? 4. Íàéäè è ïðî÷èòàé ïîáóäèòåëüíîå è âîïðîñèòåëüíîå ïðåäëîæåíèÿ. 5. Âûó÷è îòðûâîê èç ñòèõîòâîðåíèÿ íàèçóñòü.

ÓÐÎÊ

48. Îáîçíà÷åíèå íåïðîèçíîñèìûõ ñîãëà-

ñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà.

192. 1. Ñîñòàâü ñëîâîñî÷åòàíèÿ èç ñëîâ ïåðâîé è âòîðîé ñòðî÷åê, âñòàâëÿÿ ïðîïóùåííûå áóêâû.

1. Ðàäîñ...íûé, íåíàñ...íàÿ, êðàñèâàÿ, ÿðêîå, ïîç...íÿÿ, èíòåðå...íûé. 2. Ðàññêàç, îñåíü, ñî...íöå, ìåñ...íîñòü, ïîãîäà, äåíü. 1

Ãóòîðèòü — ðàçãîâàðèâàòü.

Ãîðåìûêà — íåñ÷àñòíûé.

Òÿãîòà — òÿæåñòü.

Çèïóí — êàôòàí èç ãðóáîé òêàíè áåç âîðîòíèêà.

114

2. Çàïèøè ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ 2—3 ñëîâîñî÷åòàíèÿìè. Ïî÷åìó âûäåëåíî ñëîâî èíòåðåñíûé? Â ñëîâàõ: óæàñíûé, îïàñíûé, ïðåêðàñíûé, ÷óäåñíûé, íåáåñíûé, èíòåðåñíûé áóêâà ò íå ïèøåòñÿ.

óæàñíûé — óæàñû îïàñíûé — îïàñåíèå ïðåêðàñíûé — ïðåêðàñåí ÷óäåñíûé — ... èíòåðåñíûé — ...

÷åñòíûé ÷óäåñíûé

3. Äîïèøè äâà ïîñëåäíèõ ñëîâà. Âñïîìíè, êàê ñëîâà ñîëíöå, ìåñòíîñòü ïèøóòñÿ íà óêðàèíñêîì ÿçûêå.

193. Çàìåíè âûäåëåííûå ñëîâà áëèçêèìè ïî ñìûñëó ñëîâàìè ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè.

Îáðàçåö: Âåñ¸ëûé äåíü — ðàäîñòíûé äåíü. Äîæäëèâàÿ ïîãîäà, îãðîìíàÿ ñòðîéêà, óíûëàÿ ïåñíÿ, çäåøíèé æèòåëü. 194. 1. Ïðî÷èòàé. Ñîñòàâü òåêñò èç ÷àñòåé. Îñîáåííî íàì ïîíðàâèëîñü ÷óäåñíîå ìåòðî. Ìû äîëãî áóäåì ïîìíèòü ýòó ýêñêóðñèþ. Ëåòîì ìû áûëè íà ýêñêóðñèè â Êèåâå. Íàñ î÷àðîâàëè çåë¸íûå óëèöû íàøåé ñòîëèöû. Ìû õîäèëè ê ïàìÿòíèêó Òàðàñà Ãðèãîðüåâè÷à Øåâ÷åíêî. Áûëè â ìóçåÿõ è òåàòðàõ. 2. Çàïèøè òåêñò. Îçàãëàâü åãî. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

195.

1. Ïåðåâåäè ñëîâà íà ðóññêèé ÿçûê. Íàçîâè áóêâû è çâóêè â ýòèõ ñëîâàõ.

Ñåðöå, ñâÿòî, ñîíöå, ì³ñöåâ³ñòü, ðàä³ñíèé, ùàñëèâèé, â³äîìèé, ÷åñíèé. 2. Çàïèøè ñëîâà íà ðóññêîì ÿçûêå. Ñîñòàâü ñ íèìè ïðåäëîæåíèÿ.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! Åãî 115

49. Ëåâ

Íèêîëàåâè÷

ÒÎËÑÒÎÉ

Ëåâ Íèêîëàåâè÷ Òîëñòîé — âåëèêèé ðóññêèé ïèñàòåëü. Åãî èìÿ çíàþò âî âñ¸ì ìèðå. Îí íàïèñàë ìíîãî çàìå÷àòåëüíûõ êíèã äëÿ âçðîñëûõ. À äëÿ äåòåé Ëåâ Íèêîëàåâè÷ ïèñàë óâëåêàòåëüíûå ðàññêàçû î ïðèðîäå, î æèâîòíûõ, î ðàçëè÷íûõ ñëó÷àÿõ èç æèçíè, áàñíè è ñêàçêè. Êàê áîðîëñÿ ðóññêèé áîãàòûðü Ïðè êíÿçå Âëàäèìèðå íàïàëè íà Ðîññèþ ïå÷åíåãè. Ïîäîøëè îíè ñ áîëüøèì âîéñêîì ïîä Êèåâ. Êíÿçü Âëàäèìèð âûøåë ñî ñâîèì âîéñêîì íàâñòðå÷ó. Ñîøëèñü îíè íà ðåêå Òðóáåæå è îñòàíîâèëèñü. Êíÿçü ïå÷åíåæñêèé ïîäúåõàë ê ðåêå, ïîçâàë êíÿçÿ Âëàäèìèðà è ñêàçàë: — Çà÷åì íàì ìíîãî íàðîäó óáèâàòü. À ñëåäîì âîò òàê: òû âûïóñòè ñâîåãî ñèëà÷à, à ÿ ñâîåãî âûïóùó, è ïóñêàé îíè ïîáîðþòñÿ. Åñëè òâîé áóäåò ñèëüíåå ìîåãî, òàê ÿ óéäó, à åñëè ìîé îäîëååò, òî ïîêîðèñü òû ñî ñâîåé çåìë¸þ. Êíÿçü Âëàäèìèð âåðíóëñÿ ê ñâîåìó âîéñêó è ñêàçàë: — À åñòü ëè â íàøåì âîéñêå òàêîé ñèëà÷, ÷òîáû âçÿëñÿ áîðîòüñÿ ñ ïå÷åíåãîì? Îäèí ñòàðèê ñêàçàë: — ß ïðèø¸ë ñþäà ñ ñûíîâüÿìè ñàì-÷åòâ¸ðò, à ïÿòûé, ìåíüøîé ñûí Èâàí îñòàëñÿ äîìà. Âåëè ïîñëàòü çà íèì. Åìó Áîã äàë ñèëó áîëüøóþ. Âëàäèìèð ñêàçàë: — Êàêàÿ åãî ñèëà? Ñòàðèê ñêàçàë: — Åãî ñèëà âîò êàêàÿ: îäíîâ: ìÿë âîëîâüþ øêóðó. Ìíå íå ïîêàçàëîñü, êàê îí ýòî äåëàåò, ÿ è ïîáðàíè åãî. Îí ðàññåðäèñü äà è ðàçîðâè øêóðó ïîïîëàì. 116

Êíÿçü Âëàäèìèð ïîñëàë çà Èâàíîì. Êîãäà åãî ïðèâåëè, êíÿçü Âëàäèìèð ñêàçàë åìó: — Ìîæåøü òû áîðîòüñÿ ñ ïå÷åíåãîì? Èâàí îòâåòèë: — ß íå çíàþ ñâîåé ñèëû. Íàäî èñïûòàòü. Êíÿçü Âëàäèìèð âåëåë ïðèâåñòè áîëüøîãî áûêà è ñêàçàë: — Íó, ïîêàæè íàä íèì ñâîþ ñèëó. Èâàí âåëåë ðàçäðàçíèòü áûêà, è, êîãäà áûê íàáåæàë íà íåãî, îí ñõâàòèë åãî ðóêîé çà áîê... à ïîòîì êóëàêîì óäàðèë åãî ìåæäó ðîã è óáèë. Âëàäèìèð ïîñëàë ñêàçàòü ïå÷åíåæñêîìó êíÿçþ, ÷òîáû îí âûñëàë ñâîåãî ñèëà÷à. Íà äðóãîé äåíü ñîøëèñü îáà âîéñêà. Â ñåðåäèíå ñäåëàëè ÷èñòîå ìåñòî. Îò ðóññêèõ âûøåë Èâàí. Îí áûë íåâåëèê ðîñòîì è ëèöîì áåë. Îò ïå÷åíåãîâ âûøåë ÷¸ðíûé âåëèêàí. Êîãäà ïå÷åíåã óâèäàë Èâàíà, îí ñêàçàë: — Çà÷åì ìàëîãî ïðèâåëè, ÿ ðàçäàâëþ åãî. Êîãäà ñèëà÷è âûøëè íà ñåðåäèíó, íà ÷èñòîå ìåñòî, îíè ñõâàòèëèñü çà êóøàêè, óêðåïèëèñü íîãàìè è íà÷àëè ñæèìàòü è âîðî÷àòü äðóã äðóãà. Ïå÷åíåæñêèé ñèëà÷ õîòåë ïîäíÿòü Èâàíà è ïåðåêèíóòü ÷åðåç ñåáÿ åãî, íî Èâàí òàê êðåïêî ñæàë ïå÷åíåãà, ÷òî îí íå ìîã äûøàòü è çàõðèïåë. Òîãäà Èâàí ïðèïîäíÿë åãî, øìÿêíóë îá çåìëþ è ðàñøèá äî ñìåðòè. Ïå÷åíåãè èñïóãàëèñü è ïîáåæàëè, è ðóññêèå ïîáèëè èõ. Ë. Òîëñòîé

117

1. Ê êàêîìó âðåìåíè â èñòîðèè ðóññêîãî íàðîäà îòíîñÿòñÿ îïèñûâàåìûå ñîáûòèÿ? Êàê ýòî ïåðåäàíî â ÿçûêå ðàññêàçà? 2. Â ÷¸ì ñìûñë èñòîðèè, ðàññêàçàííîé Ë. Òîëñòûì? 3. Ïîõîæ ëè ðàññêàç íà áûëèíó? Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâ.

Ðàññêàç àýðîíàâòà1 Íàðîä ñîáðàëñÿ ñìîòðåòü íà òî, êàê ÿ ïîëå÷ó. Øàð áûë ãîòîâ. Îí ïîäðàãèâàë, ðâàëñÿ ââåðõ íà ÷åòûð¸õ êàíàòàõ è òî ìîðùèëñÿ, òî íàäóâàëñÿ. ß ïðîñòèëñÿ ñ ñâîèìè, ñåë â ëîäêó, îñìîòðåë, âñå ëè ìîè ïðèïàñû áûëè ïî ìåñòàì, è çàêðè÷àë: «Ïóñêàé!» Êàíàòû ïîäðåçàëè, è øàð ïîäíÿëñÿ êâåðõó, ñíà÷àëà òèõî,— êàê æåðåáåö ñîðâàëñÿ ñ ïðèâÿçè è îãëÿäûâàëñÿ,— è âäðóã ä¸ðíóë êâåðõó è ïîëåòåë, òàê, ÷òî äðîãíóëà è çàêà÷àëàñü ëîäêà. Âíèçó çàõëîïàëè â ëàäîøè, çàêðè÷àëè è çàìàõàëè ïëàòêàìè è øëÿïàìè. ß âçìàõíóë èì øëÿïîé è íå óñïåë îïÿòü íàäåòü å¸, êàê óæå ÿ áûë òàê âûñîêî, ÷òî ñ òðóäîì ìîã ðàçîáðàòü ëþäåé. Ïåðâóþ ìèíóòó ìíå ñòàëî æóòêî è ìîðîç ïðîáåæàë ïî æèëàì; íî ïîòîì âäðóã òàê ñòàëî âåñåëî íà äóøå, ÷òî ÿ çàáûë áîÿòüñÿ. Ìíå óæå ÷óòü ñëûøåí áûë øóì â ãîðîäå. Êàê ï÷¸ëû, øóìåë íàðîä âíèçó. Óëèöû, äîìà, ðåêà, ñàäû â ãîðîäå âèäíåëèñü ìíå âíèçó, êàê íà êàðòèíêå. Ìíå êàçàëîñü, ÷òî ÿ öàðü íàä âñåì ãîðîäîì è íàðîäîì,— òàê ìíå âåñåëî áûëî íàâåðõó. ß øèáêî ïîäíèìàëñÿ êâåðõó, òîëüêî ïîäðàãèâàëè âåð¸âêè â ëîäêå, äà ðàç íàëåòåë íà ìåíÿ âåòåð, ïåðåâåðíóë ìåíÿ äâà ðàçà íà ìåñòå; íî ïîòîì îïÿòü íå ñëûõàòü áûëî, ëå÷ó ëè ÿ èëè ñòîþ íà ìåñòå. ß òîëüêî ïîòîìó çàìå÷àë, ÷òî ëå÷ó êâåðõó, ÷òî âñ¸ 1

Àýðîíàâò — âîçäóõîïëàâàòåëü.

118

ìåíüøå è ìåíüøå ñòàíîâèëàñü ïîäî ìíîé êàðòèíêà ãîðîäà è äàëüøå ñòàíîâèëîñü âèäíî. Çåìëÿ òî÷íî ðîñëà ïîäî ìíîé, ñòàíîâèëàñü øèðå è øèðå, è âäðóã ÿ çàìåòèë, ÷òî çåìëÿ ïîäî ìíîé ñòàëà, êàê ÷àøêà. Êðàÿ áûëè âûïóêëûå,— íà äíå ÷àøêè áûë ãîðîä. Ìíå âåñåëåå è âåñåëåå ñòàíîâèëîñü. Âåñåëî è ëåãêî áûëî äûøàòü è õîòåëîñü ïåòü. ß çàïåë, íî ãîëîñ ìîé áûë òàêîé ñëàáûé, ÷òî ÿ óäèâèëñÿ è èñïóãàëñÿ ñâîåìó ãîëîñó. Ñîëíöå ñòîÿëî åù¸ âûñîêî, íî íà çàêàòå òÿíóëàñü òó÷à,— è âäðóã îíà çàêðûëà ñîëíöå. Ìíå îïÿòü ñòàëî æóòêî, è ÿ, ÷òîá çàíÿòüñÿ ÷åì-íèáóäü, äîñòàë áàðîìåòð è ïîñìîòðåë íà íåãî, è ïî í¸ì óçíàë, ÷òî ÿ ïîäíÿëñÿ óæå íà ÷åòûðå âåðñòû. Êîãäà ÿ êëàë íà ìåñòî áàðîìåòð, ÷òî-òî çàòðåïûõàëîñü îêîëî ìåíÿ, è ÿ óâèäåë ãîëóáêà. ß âñïîìíèë, ÷òî âçÿë ãîëóáêà çàòåì, ÷òîáû ñïóñòèòü åãî ñ çàïèñî÷êîé âíèç. ß íàïèñàë íà áóìàæêå, ÷òî ÿ æèâ è çäîðîâ, íà ÷åòûð¸õ âåðñòàõ âûñîòû, è ïðèâÿçàë áóìàæêó ê øåå ãîëóáÿ. Ãîëóáü ñèäåë íà êðàþ ëîäêè è ñìîòðåë íà ìåíÿ ñâîèìè êðàñíîâàòûìè ãëàçàìè. Ìíå êàçàëîñü, ÷òî îí ïðîñèë ìåíÿ, ÷òîáû ÿ íå ñòàëêèâàë åãî. Ñ òåõ ïîð, êàê ñòàëî ïàñìóðíî, âíèçó íè÷åãî íå áûëî âèäíî. Íî íå÷åãî äåëàòü, íàäî áûëî ïîñëàòü âíèç ãîëóáÿ. Îí äðîæàë âñåìè ï¸ðûøêàìè, êîãäà ÿ âçÿë åãî â ðóêó. ß îòâåë ðóêó è áðîñèë åãî. Îí, ÷àñòî ìàõàÿ êðûëüÿìè, ïîëåòåë áîêîì, êàê êàìåíü, êíèçó. ß ïîñìîòðåë íà áàðîìåòð. Òåïåðü ÿ óæå áûë íà ïÿòü â¸ðñò íàä çåìë¸þ è ïî÷óâñòâîâàë, ÷òî ìíå âîçäóõà ìàëî, è ÿ ÷àñòî ñòàë äûøàòü. ß ïîòÿíóë çà âåð¸âêó, ÷òîáû âûïóñòèòü ãàç è ñïóñòèòüñÿ, íî îñëàáåë ëè ÿ èëè ñëîìàëîñü ÷òî-íèáóäü,— êëàïàí íå îòêðûâàëñÿ. ß îáìåð. Ìíå íå ñëûõàòü áûëî, ÷òîáû ÿ ïîäíèìàëñÿ, íè÷òî íå øåâåëèëîñü, íî äûøàòü ìíå ñòàíîâèëîñü âñ¸ òÿæåëåå è òÿæåëåå. «Åñëè ÿ íå îñòàíîâëþ øàð,— ïîäóìàë ÿ,— òî îí ëîïíåò, è ÿ ïðîïàë». ×òîáû óçíàòü, ïîäíèìàþñü ëè ÿ èëè ñòîþ íà ìåñòå, ÿ âûáðîñèë áóìàæêè èç ëîäêè. Áóìàæêè, òî÷íî êàìíè, ëåòåëè êíèçó. Çíà÷èò, ÿ, êàê ñòðåëà, ëåòåë êâåðõó. ß èçî âñåõ ñèë óõâàòèëñÿ çà âåð¸âêó è ïîòÿíóë. Ñëàâà Áîãó, êëàïàí îòêðûëñÿ, çàñâèñòàëî ÷òî-òî. ß âûáðîñèë åù¸ áóìàæêó,— áóìàæêà ïîëåòåëà îêîëî ìåíÿ è ïîäíÿëàñü. Çíà÷èò, ÿ îïóñêàëñÿ. Âíèçó âñ¸ åù¸ íè÷åãî íå áûëî âèäíî, òîëüêî êàê ìîðå òóìàíà ðàññòèëàëîñü ïîäî ìíîé. ß ñïóñòèëñÿ â òóìàí: ýòî áûëè òó÷è. Ïîòîì ïîäóë âåòåð, ïîí¸ñ 119

ìåíÿ êóäà-òî, è ñêîðî âûãëÿíóëî ñîëíöå, è ÿ óâèäåë ïîä ñîáîé îïÿòü ÷àøêó çåìëè. Íî íå áûëî åù¸ íàøåãî ãîðîäà, à êàêèå-òî ëåñà è äâå ñèíèå ïîëîñû — ðåêè. Îïÿòü ìíå ðàäîñòíî ñòàëî íà äóøå è íå õîòåëîñü ñïóñêàòüñÿ; íî âäðóã ÷òî-òî çàøóìåëî ïîäëå ìåíÿ, è ÿ óâèäàë îðëà. Îí óäèâë¸ííûìè ãëàçàìè ïîãëÿäåë íà ìåíÿ è îñòàíîâèëñÿ íà êðûëüÿõ. ß, êàê êàìåíü, ëåòåë âíèç. ß ñòàë ñêèäûâàòü áàëëàñò, ÷òîáû çàäåðæàòüñÿ. Ñêîðî ìíå ñòàëè âèäíû ïîëÿ, ëåñ è ó ëåñà äåðåâíÿ, è ê äåðåâíå èä¸ò ñòàäî. ß ñëûøàë ãîëîñà íàðîäà è ñòàäà. Øàð ìîé ñïóñêàëñÿ òèõî. Ìåíÿ óâèäàëè. ß çàêðè÷àë è áðîñèë èì âåð¸âêè. Ñáåæàëñÿ íàðîä. ß óâèäåë, êàê ìàëü÷èê ïåðâûé ïîéìàë âåð¸âêó. Äðóãèå ïîäõâàòèëè, ïðèêðóòèëè øàð ê äåðåâó, è ÿ âûøåë. ß ëåòàë òîëüêî òðè ÷àñà. Äåðåâíÿ ýòà áûëà çà äâåñòè ïÿòüäåñÿò â¸ðñò1 îò ìîåãî ãîðîäà. Ë. Òîëñòîé

1. Ïåðå÷èòàé ðàññêàç Ë. Òîëñòîãî. 2. ×òî òû óçíàë î òîì, êàê ðàíüøå ëþäè ëåòàëè ïî âîçäóõó? Ðàññêàæè, çíàë ëè òû îá ýòîì. 3. Ðàçäåëè ðàññêàç íà ÷àñòè. Îçàãëàâü èõ. 4. Ñïèøè çàêëþ÷èòåëüíóþ ÷àñòü ðàññêàçà. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

ÏÎÑËÎÂÈÖÀ Ïòèöà ñèëüíà êðûëüÿìè, à ÷åëîâåê — äðóæáîé.

ÓÐÎÊ 50. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ 196. Êàêèå ñëîâà íàçûâàþò ðîäñòâåííûìè, èëè îäíîêîðåííûìè? Íàçîâè ðîäñòâåííûå ñëîâà ê ñëîâó äîì.

197. Íàçîâè ÷àñòè ñëîâà. ×òî ìîæíî ñäåëàòü ïðè ïîìîùè ñóôôèêñà? Äëÿ ÷åãî íóæíî îêîí÷àíèå? Ìîæåò ëè áûòü ñëîâî áåç êîðíÿ? Êàêîå çíà÷åíèå ïðèäàþò ñëîâàì ñóôôèêñû -î÷ê-, -å÷ê-?

198. Ñîáåðè ñëîâà èç ÷àñòåé. Äóá-, -í, -îé, -îê, çóá-, áåð¸ç-, ïî-, -îâ-, -ûé, áåë-, -èò, îò-, íî÷-, -èê, ñòîë-, -í-, -îé. 1

Âåðñòà — ñòàðàÿ ìåðà äëèíû, íåñêîëüêî áîëüøå êèëîìåòðà.

120

îâ áåð¸çîâûé ãðóñòíûé 199. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâà. Âñòàâü íóæíûå ðàçäåëèòåëüíûå ú è ü çíàêè. Êîëîñ...ÿ, äðóç...ÿ, â...þãà, ë...¸ò. Ïîä...åçä, îá...ÿâëåíèå, ïîä...¸ì. 2. Êàêèå ðàçäåëèòåëüíûå çíàêè òû âñòàâèë? Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâèëüíî âûïîëíèë çàäàíèå. 3. Êàêîé çâóê ïîÿâèëñÿ ïåðåä ðàçäåëèòåëüíûìè ü è ú çíàêàìè? 4. Ïåðåâåäè ñëîâà íà óêðàèíñêèé ÿçûê. Ñðàâíè íàïèñàíèå.

200. 1. Ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ. Íàçîâè óäàðíûé ñëîã â âûäåëåííûõ ñëîâàõ.

1. Â ëåñó ìíîãî áåëîê. Áåëîê ÿéöà âêóñåí. 2. Äåòè âñòàëè â ïàðû. Ïàðîâîç ïóñòèë ïàðû. 2. ×òî çàâèñèò îò óäàðåíèÿ? 3. Íàçîâè â âûäåëåííûõ ñëîâàõ áåçóäàðíûå ãëàñíûå. Ïîäáåðè ê íèì ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

ãðóñòíî âåñ¸ëûé

201. 1. Ïðî÷èòàé ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííîé áóêâû.

Íîâàÿ òåòðàäêà, öâåòíîé êàðàíäàø, èíòåðåñíàÿ êíèæêà, âåñ¸ëûé ïðàçäíèê, ñ÷àñòëèâûé äåíü, ãðóñòíî áåç äåëà. 2. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñëîâîñî÷åòàíèÿìè.

202. 1. Ïðî÷èòàé áàñíþ Ë. Òîëñòîãî «Ìóðàâåé è Ãîëóáêà». Ìóðàâåé ñïóñòèëñÿ ê ðó÷...þ: çàõ...òåë íàïèòüñÿ. Â...ëíà çàõëåñòíóëà åãî è ÷...òü íå ïîò...ïèëà. Ãîëó...êà í...ñëà âå...êó; îíà óâèäàëà — ìóðàâåé òîíåò, è áðîñèëà åìó âå...êó â ðó÷åé. Ìóðàâåé ñåë íà âå...êó è ñïàñ...ÿ. Ïîòîì îõîòíèê ðàññòàâèë ñåò... íà ãîëó...êó è õîòåë çàõëîïíóòü. Ìóðàâåé ïîäïîë... ê îõîòíèêó è óêóñèë åãî çà íîãó; îõîòíèê îõíóë è óðîíèë ñåò... . Ãîëó...êà âñïîðõíóëà è óë...òåëà. 2. Ñïèøè. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. ×åìó ó÷èò ýòà áàñíÿ?

121

203. 1. Ïðî÷èòàé. Êàê ïðîèçíîñÿòñÿ è êàê ïèøóòñÿ ñëîâà? íàâåñ — íà âåñ ñîãí¸ì — ñ îãí¸ì ïîäóøêè — ïîä óøêè 2. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñëîâàìè.

204. 1. Ñïèøè. Ðàçäåëè äëÿ ïåðåíîñà ñëîâà ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè. Â ñóááîòó íàø êëàññ áûë â ìóçåå À. Ïóøêèíà. Ïî øèðîêîé àëëåå ìû ïîäîøëè ê áîëüøîìó äîìó. Ìû âîøëè â çàë. Ó÷èòåëüíèöà Àííà Ïåòðîâíà ðàññêàçàëà î æèçíè Àëåêñàíäðà Ñåðãååâè÷à Ïóøêèíà. Íà óðîêå ðóññêîãî ÿçûêà ìû áóäåì ïèñàòü ðàññêàç îá ýòîé ýêñêóðñèè. 2. Â êàêèõ ìóçåÿõ áûë òû? Ðàññêàæè.

51. Ë. Í. Òîëñòîé Îòåö è ñûíîâüÿ Îòåö ïðèêàçàë ñûíîâüÿì, ÷òîáû æèëè â ñîãëàñèè, îíè íå ñëóøàëèñü. Âîò îí âåëåë ïðèíåñòè âåíèê è ãîâîðèò: «Ñëîìàéòå!» Ñêîëüêî îíè íè áèëèñü, íå ìîãëè ñëîìàòü. Òîãäà îòåö ðàçâÿçàë âåíèê è âåëåë ëîìàòü ïî îäíîìó ïðóòó. Îíè ëåãêî ïåðåëîìàëè ïðóòüÿ ïîîäèíî÷êå. Îòåö è ãîâîðèò: «Òàê-òî è âû, åñëè â ñîãëàñèè æèòü áóäåòå, íèêòî âàñ íå îäîëååò; à åñëè áóäåòå ññîðèòüñÿ, äà âñ¸ âðîçü,— âàñ âñÿêèé ëåãêî ïîãóáèò».

Ë. Òîëñòîé

1. ×òî ïðèêàçàë îòåö ñâîèì ñûíîâüÿì? 2. Êàêèì îáðàçîì îí óáåäèë èõ, ÷òî íàäî æèòü â äðóæáå è ñîãëàñèè?

122

3. Íàéäè ïðåäëîæåíèå, â êîòîðîì ñîäåðæèòñÿ ãëàâíàÿ ìûñëü ýòîãî ðàññêàçà. Âûïèøè åãî. Ïîä÷åðêíè ñëîâî ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè.

Àêóëà

äàëåêî

Íàø êîðàáëü ñòîÿë íà ÿêîðå ó áåðåãîâ Àôðèêè. Äåíü áûë ïðåêðàñíûé, ñ ìîðÿ äóë ñâåæèé âåòåð; íî ê âå÷åðó ïîãîäà èçìåíèëàñü: ñòàëî äóøíî è, òî÷íî èç òîïëåííîé ïå÷êè, íåñëî íà íàñ ãîðÿ÷èì âîçäóõîì ñ ïóñòûíè Ñàõàðû. Ïåðåä çàêàòîì ñîëíöà êàïèòàí âûøåë íà ïàëóáó, êðèêíóë: «Êóïàòüñÿ!» — è â îäíó ìèíóòó ìàòðîñû ïîïðûãàëè â âîäó, ñïóñòèëè â âîäó ïàðóñ, ïðèâÿçàëè åãî è â ïàðóñå óñòðîèëè êóïàëüíþ. Íà êîðàáëå ñ íàìè áûëî äâà ìàëü÷èêà. Ìàëü÷èêè ïåðâûå ïîïðûãàëè â âîäó, íî èì òåñíî áûëî â ïàðóñå, è îíè âçäóìàëè ïëàâàòü íàïåðåãîíêè â îòêðûòîì ìîðå. Îáà, êàê ÿùåðèöû, âûòÿãèâàëèñü â âîäå è ÷òî áûëî ñèëû ïîïëûëè ê òîìó ìåñòó, ãäå áûë áî÷îíîê íàä ÿêîðåì. Îäèí ìàëü÷èê ñíà÷àëà ïåðåãíàë òîâàðèùà, íî ïîòîì ñòàë îòñòàâàòü. Îòåö ìàëü÷èêà, ñòàðûé àðòèëëåðèñò, ñòîÿë íà ïàëóáå è ëþáîâàëñÿ íà ñâîåãî ñûíèøêó. Êîãäà ñûí ñòàë îòñòàâàòü, îòåö êðèêíóë åìó: «Íå âûäàâàé! Ïîíàòóæüñÿ!»

123

Âäðóã ñ ïàëóáû êòî-òî êðèêíóë: «Àêóëà!» — è âñå ìû óâèäàëè â âîäå ñïèíó ìîðñêîãî ÷óäîâèùà. Àêóëà ïëûëà ïðÿìî íà ìàëü÷èêîâ. — Íàçàä! íàçàä! âåðíèòåñü! àêóëà! — çàêðè÷àë àðòèëëåðèñò. Íî ðåáÿòà íå ñëûõàëè åãî, ïëûëè äàëüøå, ñìåÿëèñü è êðè÷àëè åù¸ âåñåëåå è ãðîì÷å ïðåæíåãî. Àðòèëëåðèñò, áëåäíûé êàê ïîëîòíî, íå øåâåëÿñü, ñìîòðåë íà äåòåé. Ìàòðîñû ñïóñòèëè ëîäêó, áðîñèëèñü â íå¸ è, ñãèáàÿ â¸ñëà, ïîíåñëèñü ÷òî áûëî ñèëû ê ìàëü÷èêàì; íî îíè áûëè åù¸ äàëåêî îò íèõ, êîãäà àêóëà áûëà íå äàëüøå 20-òè øàãîâ. Ìàëü÷èêè ñíà÷àëà íå ñëûõàëè òîãî, ÷òî èì êðè÷àëè, è íå âèäàëè àêóëû; íî ïîòîì îäèí èç íèõ îãëÿíóëñÿ, è ìû âñå óñëûõàëè ïðîíçèòåëüíûé âèçã, è ìàëü÷èêè ïîïëûëè â ðàçíûå ñòîðîíû. Âèçã ýòîò êàê áóäòî ðàçáóäèë àðòèëëåðèñòà. Îí ñîðâàëñÿ ñ ìåñòà è ïîáåæàë ê ïóøêàì. Îí ïîâåðíóë õîáîò, ïðèë¸ã ê ïóøêå, ïðèöåëèëñÿ è âçÿë ôèòèëü. Ìû âñå, ñêîëüêî íàñ íè áûëî íà êîðàáëå, çàìåðëè îò ñòðàõà è æäàëè, ÷òî áóäåò. Ðàçäàëñÿ âûñòðåë, è ìû óâèäàëè, ÷òî àðòèëëåðèñò óïàë ïîäëå ïóøêè è çàêðûë ëèöî ðóêàìè. ×òî ñäåëàëîñü ñ àêóëîé è ñ ìàëü÷èêàìè, ìû íå âèäàëè, ïîòîìó ÷òî íà ìèíóòó äûì çàñòëàë íàì ãëàçà. Íî êîãäà äûì ðàçîø¸ëñÿ íàä âîäîþ, ñî âñåõ ñòîðîí ïîñëûøàëñÿ ñíà÷àëà òèõèé ðîïîò, ïîòîì ðîïîò ýòîò ñòàë ñèëüíåå, è, íàêîíåö, ñî âñåõ ñòîðîí ðàçäàëñÿ ãðîìêèé, ðàäîñòíûé êðèê. Ñòàðûé àðòèëëåðèñò îòêðûë ëèöî, ïîäíÿëñÿ è ïîñìîòðåë íà ìîðå. Ïî âîëíàì êîëûõàëîñü æ¸ëòîå áðþõî ì¸ðòâîé àêóëû. Â íåñêîëüêî ìèíóò ëîäêà ïîäïëûëà ê ìàëü÷èêàì è ïðèâåçëà èõ íà êîðàáëü. Ë. Òîëñòîé

124

1. Ãäå ïðîèñõîäèëè ñîáûòèÿ, î êîòîðûõ ãîâîðèòñÿ â ðàññêàçå? 2. Çà÷åì ìàòðîñû óñòðîèëè êóïàëüíþ? Íåëüçÿ ëè áûëî îáîéòèñü áåç íå¸? 3. ×òî ñäåëàëè ìàëü÷èêè? Êàêàÿ îïàñíîñòü óãðîæàëà èì? Ïî÷åìó îíè íå çàìå÷àëè å¸? 4. Íàéäè è ïåðå÷èòàé îòðûâîê, êîòîðûé ìîæíî ñîîòíåñòè ñ ðèñóíêîì. 5. ×òî ñäåëàëè ìàòðîñû, ÷òîáû ñïàñòè ìàëü÷èêîâ? 6. Íàéäè ñëîâà, êîòîðûå ïîìîãóò òåáå ïðåäñòàâèòü, ÷òî ÷óâñòâîâàë ñòàðûé àðòèëëåðèñò: 1. êîãäà íàáëþäàë, êàê ïëûëè ìàëü÷èêè íàïåðåãîíêè; 2. êîãäà óñëûøàë êðèê îá îïàñíîñòè; 3. êîãäà äîí¸ññÿ ïðîíçèòåëüíûé âèçã; 4. ïîñëå ñâîåãî âûñòðåëà. ×òî ìîæíî ñêàçàòü îá ýòîì ÷åëîâåêå? 7. Ïðåäñòàâü ñåáå, ÷òî òû âèäåë âñ¸ ïðîèñõîäÿùåå. Ðàññêàæè: 1. êàê êóïàëèñü ìàëü÷èêè â îòêðûòîì ìîðå; 2. êàê â ìîðå ïîÿâèëîñü «ìîðñêîå ÷óäîâèùå»; 3. êàê â ýòî âðåìÿ âåëè ñåáÿ ìàëü÷èêè, ñòàðûé àðòèëëåðèñò è äðóãèå ëþäè íà êîðàáëå. 8. Ìîæíî ëè ñêàçàòü, ÷òî ìàëü÷èêè áàëîâàëèñü â âîäå? 9. Ðàçäåëè ðàññêàç íà ÷àñòè. Îçàãëàâü èõ. 10. Ïåðåñêàæè êðàòêî ñîäåðæàíèå ðàññêàçà. 11. Íàéäè â ðàññêàçå ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè. Îáúÿñíè èõ íàïèñàíèå. Çàïèøè â òåòðàäü.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! Áàëîâàòü, áàëîâàòüñÿ, áàëîâàííûé.

1. ×òî îáîçíà÷àåò ñëîâî áàëîâàííûé? 2. Î êàêîì ÷åëîâåêå òàê ãîâîðÿò?

125

52. Èâàí

Àíäðååâè÷ ÊÐÛËÎÂ

Èìÿ Èâàíà Àíäðååâè÷à Êðûëîâà õîðîøî çíàþò è âçðîñëûå, è äåòè. Êòî æå íå çíàåò áàñíè äåäóøêè Êðûëîâà? Ïðî Ñòðåêîçó è Ìóðàâüÿ, ïðî Âîðîíó è Ëèñèöó. À ÷òî òàêîå áàñíè, çíàåøü? Áàñíè — ýòî ìàëåíüêèå ñòèõîòâîðíûå ðàññêàçû, ãäå äåéñòâóþò çâåðè, ïòèöû, äåðåâüÿ, âåùè, à ïîäðàçóìåâàþòñÿ ïîä íèìè ëþäè, ãîâîðèòñÿ î æèçíè. Îíè ïîìîãàþò ëþäÿì èçáàâèòüñÿ îò ìíîãèõ íåäîñòàòêîâ: áîëòëèâîñòè, ëåíè, õâàñòîâñòâà. Íåêîòîðûå ñòðî÷êè èç áàñåí Êðûëîâà ñòàëè ïîãîâîðêàìè. Ìû ãîâîðèì, íàïðèìåð: «À âîç è íûíå òàì», êîãäà äåëî íå äâèæåòñÿ. Ìû ãîâîðèì òàê, äàæå íå çàäóìûâàÿñü î òîì, ÷òî ýòî — ñëîâà èç áàñíè Êðûëîâà. Ëåáåäü, Ùóêà è Ðàê Êîãäà â òîâàðèùàõ ñîãëàñüÿ íåò, Íà ëàä èõ äåëî íå ïîéä¸ò, È âûéòè èç íåãî íå äåëî, òîëüêî ìóêà. Îäíàæäû Ëåáåäü, Ðàê è Ùóêà Âåçòè ñ ïîêëàæåé âîç âçÿëèñü È âìåñòå òðîå âñå â íåãî âïðÿãëèñü; Èç êîæè ëåçóò âîí, à âîçó âñ¸ íåò õîäó! Ïîêëàæà áû äëÿ íèõ êàçàëàñü è ëåãêà: Äà Ëåáåäü ðâ¸òñÿ â îáëàêà, Ðàê ïÿòèòñÿ íàçàä, à Ùóêà òÿíåò â âîäó. Êòî âèíîâàò èç íèõ, êòî ïðàâ,— ñóäèòü íå íàì; Äà òîëüêî âîç è íûíå òàì.

È. Êðûëîâ 1. Êàêóþ ðàáîòó âçÿëèñü âûïîëíÿòü âìåñòå Ëåáåäü, Ðàê è Ùóêà? 2. Êàê êàæäûé èç íèõ ýòî äåëàë? Íàéäè ñîîòâåòñòâóþùèå ñëîâà â áàñíå. Ìîãëè ëè ãåðîè ñäâèíóòü âîç ñ ìåñòà?

126

3. Êàêîâà ìîðàëü ýòîé áàñíè? 4. Ïðî÷èòàé è çàïîìíè ïåðâûå äâå ñòðîêè. Îíè ñòàëè ïîñëîâèöåé. Íàéäè â ïîñëåäíåé ñòðî÷êå áàñíè ïîãîâîðêó. Êîãäà óìåñòíî èñïîëüçîâàòü ýòó ïîñëîâèöó è ýòó ïîãîâîðêó? 5. Âûó÷è áàñíþ íàèçóñòü. 6. Âñïîìíè áàñíè Ë. Ãëèáîâà. Ñðàâíè èõ ñ áàñíÿìè È. Êðûëîâà. 7. Íàéäè â áàñíå ñëîâà íà âûó÷åííûå îðôîãðàììû. Îáúÿñíè èõ íàïèñàíèå.

Ìûøü è êðûñà «Ñîñåäêà, ñëûøàëà ëü òû äîáðóþ ìîëâó,— Âáåæàâøè, Êðûñå Ìûøü ñêàçàëà,— Âåäü êîøêà, ãîâîðÿò, ïîïàëàñü â êîãòè ëüâó? Âîò îòäîõíóòü è íàì ïîðà íàñòàëà!» — «Íå ðàäóéñÿ, ìîé ñâåò,— Åé Êðûñà ãîâîðèò â îòâåò,— È íå íàäåéñÿ ïî-ïóñòîìó! Êîëü äî êîãòåé ó íèõ äîéä¸ò, Òî, âåðíî, ëüâó íå áûòü æèâîìó: Ñèëüíåå êîøêè çâåðÿ íåò!» È. Êðûëîâ

1. Î êàêîé «äîáðîé ìîëâå» ðàññêàçàëà Ìûøü Êðûñå? 2. Ïî÷åìó ýòó ìîëâó îíà íàçâàëà äîáðîé? 3. Ïî÷åìó Êðûñà ðåøèëà, ÷òî êîøêà ñèëüíåå ëüâà? 4. Ïîñëåäíÿÿ ñòðîêà áàñíè ñòàëà ïîãîâîðêîé. Êàê òû å¸ ïîíèìàåøü? 5. Ïðî÷èòàé áàñíþ ïî ðîëÿì.

Êóêóøêà è ïåòóõ «Êàê, ìèëûé Ïåòóøîê, ïî¸øü òû ãðîìêî, âàæíî!» «À òû, Êóêóøå÷êà, ìîé ñâåò, Êàê òÿíåøü ïëàâíî è ïðîòÿæíî: «Òåáÿ, ìîé êóìàí¸ê, âåê ñëóøàòü ÿ ãîòîâà». «À òû, êðàñàâèöà, áîæóñü, Ëèøü òîëüêî çàìîë÷èøü, òî æäó ÿ, íå äîæäóñü, ×òîá íà÷àëà òû ñíîâà... 127

Îòêîëü òàêîé áåð¸òñÿ ãîëîñîê? È ÷èñò, è íåæåí, è âûñîê!.. Äà âû óæ ðîäîì òàê: ñîáîþ íåâåëè÷êè, À ïåñíè, ÷òî òâîé ñîëîâåé!» «Ñïàñèáî, êóì; çàòî, ïî ñîâåñòè ìîåé, Ïî¸øü òû ëó÷øå ðàéñêîé ïòè÷êè, Íà âñåõ ññûëàþñü â ýòîì ÿ». Òóò Âîðîáåé, ñëó÷àñü, ïðîìîëâèë èì: «Äðóçüÿ! Õîòü âû îõðèïíèòå, õâàëÿ äðóã äðóæêó,— Âñ¸ âàøà ìóçûêà ïëîõà!..» Çà ÷òî æå, íå áîÿñü ãðåõà, Êóêóøêà õâàëèò Ïåòóõà? Çà òî, ÷òî õâàëèò îí Êóêóøêó.

È. Êðûëîâ

1. Ïðîñëåäè, êàê Êóêóøêà è Ïåòóõ îáðàùàþòñÿ äðóã ê äðóãó, êàê îíè íàçûâàþò äðóã äðóãà. 2. ×òî îíè ãîâîðÿò î ãîëîñå è ïåíèè äðóã äðóãà? Âûáåðè è ïðî÷èòàé ýòè ñëîâà. 3. Ïðèïîìíè, êàê äåéñòâèòåëüíî «ïîþò» ïåòóõ è êóêóøêà. Ñîîòâåòñòâóþò ëè õâàëåáíûå, ëüñòèâûå ðå÷è ãåðîåâ áàñíè íàñòîÿùåìó ïåíèþ ýòèõ ïòèö? 4. Ïðî÷èòàé, ÷òî ñêàçàë îá èõ ïåíèè Âîðîáåé. 5. Â êàêèõ ñòðîêàõ ñîäåðæèòñÿ îñíîâíàÿ ìûñëü áàñíè (ìîðàëü)? Êîãäà óìåñòíî èñïîëüçîâàòü òàêèå ñëîâà: «Çà ÷òî Êóêóøêà õâàëèò Ïåòóõà? Çà òî, ÷òî õâàëèò îí Êóêóøêó»? 6. Êàêèå íåäîñòàòêè ëþäåé âûñìåèâàþòñÿ â ýòîé áàñíå? 7. Ïåðåâåäè ñëîâà íà óêðàèíñêèé ÿçûê: êóêóøêà, ïåòóõ, âîðîáåé.

128

ÓÐÎÊ 53. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ ×èæ è ãîëóáü ×èæà çàõëîïíóëà çëîäåéêà-çàïàäíÿ; Áåäíÿæêà â íåé è ðâàëñÿ è ìåòàëñÿ, À Ãîëóáü ìîëîäîé íàä íèì æå èçäåâàëñÿ. «Íå ñòûäíî ëü,— ãîâîðèò,— ñðåäü áåëà äíÿ Ïîïàëñÿ! Íå ïðîâåëè áû òàê ìåíÿ: Çà ýòî ÿ ðó÷àþñü ñìåëî». Àí ñìîòðèøü, òóò æå ñàì çàïóòàëñÿ â ñèëîê1. È äåëî! Âïåð¸ä ÷óæîé áåäå íå ñìåéñÿ, Ãîëóáîê. È. Êðûëîâ

1. Êàê òû äóìàåøü, ïî÷åìó â áàñíå çàïàäíÿ íàçâàíà «çëîäåéêîé»? 2. Êàê â¸ë ñåáÿ ïîéìàííûé ×èæ? Ïðî÷èòàé ýòè ñëîâà. 3. Ïåðå÷èòàé ñëîâà Ãîëóáÿ. Êàê îí îòí¸ññÿ ê íåñ÷àñòüþ ×èæà? À åñëè ÷åëîâåê òàê ïîñòóïàåò, ÷òî îáû÷íî î í¸ì ãîâîðÿò? 4. Êàêîâà îñíîâíàÿ ìûñëü áàñíè? 5. Ïîäãîòîâüñÿ âûðàçèòåëüíî ÷èòàòü áàñíþ. Ïîäóìàé, êàê ëó÷øå ÷èòàòü ñëîâà Ãîëóáÿ è òî ïðåäëîæåíèå, ãäå ñîäåðæèòñÿ îñíîâíàÿ ìûñëü áàñíè. 6. Ïðî÷èòàé áàñíþ ïî ðîëÿì. 7. Êàêèå ïîðîêè îñóæäàåò È. Êðûëîâ â ýòîì ïðîèçâåäåíèè? Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ

1. Ñ ïðîèçâåäåíèÿìè êàêèõ ïèñàòåëåé òû ïîçíàêîìèëñÿ â ýòîì ðàçäåëå? 2. Êàêîå âîëøåáñòâî áîëüøå âñåãî òåáå ïîíðàâèëîñü â «Ñêàçêå î öàðå

Ñàëòàíå» À. Ïóøêèíà? Íàðèñóé êàðòèíêó ê ïîíðàâèâøåìóñÿ îòðûâêó. 3. ×åìó ó÷àò ðàññêàçû Ë. Òîëñòîãî? Âñïîìíè è ðàññêàæè îäèí èç íèõ. 4. Êòî ÿâëÿåòñÿ ãåðîÿìè áàñåí È. Êðûëîâà? ×åìó îíè íàñ ó÷àò? Êàêèå ñòðî÷êè èç áàñåí È. Êðûëîâà ñòàëè ïîãîâîðêàìè? Çàïèøè èõ â òåòðàäü. 5. Ïðîâåäè êîíêóðñ áàñåí È. Êðûëîâà è Ë. Ãëèáîâà. 6. Íàéäè â áèáëèîòåêå ïðîèçâåäåíèÿ À. Ïóøêèíà, Ë. Òîëñòîãî, È. Êðûëîâà è ïðî÷èòàé èõ. 7. Âñïîìíè ïðàâèëî ïðîâåðêè çâîíêèõ-ãëóõèõ ñîãëàñíûõ â êîðíå ñëîâà. Ïðèâåäè ïðèìåðû ñëîâ èç ïðîèçâåäåíèé ýòîãî ðàçäåëà. 8. Íàçîâè ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè. Çàïèøè èõ ïî ïàìÿòè. 9. Ïðîâåäè èãðó-ñîðåâíîâàíèå ñ òîâàðèùåì: «Êòî áîëüøå çíàåò ñëîâ ñ óäâîåííûìè áóêâàìè?» Ïðîâåðü ýòè ñëîâà ïî ñëîâàðþ. 1

Ñèëîê — ïåòëÿ äëÿ ëîâëè ïòèö.

129

ÓÐÎÊ

54. Ïðàâîïèñàíèå

205. 1. Ïðî÷èòàé. Ñïèøè. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Ýòà..., ãâîç...ü, ãëà..., ¸ð..., äîæ...ü, çâ...ð¸ê, áð...âíî, ãí...çäî, ï...ðî, ñóãðî..., ëþáî...ü, çâ...çäà, ãð...áîê, óòþ..., ñòîë..., ÷...ñëî. 2. Îáúÿñíè íàïèñàíèå, ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà.

206. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Íà ëóãó Ëåñà âäàëè âèäíåå, Ñèíåå íåáåñà, Çàìåòíåé è ÷åðíåå Íà ïàøíå ïîëîñà, È äåòñêèå çâîí÷åå Íàä ëóãîì ãîëîñà. Âåñíà èä¸ò ñòîðîíêîé, Äà ãäå æ ñàìà îíà? ×ó, ñëûøåí ãîëîñ çâîíêèé, Íå ýòî ëè âåñíà? Íåò, ýòî çâîíêî, òîíêî Â ðó÷üå æóð÷èò âîëíà... À. Áëîê 1. Â êàêèõ ñòðî÷êàõ ïîýò ðèñóåò îòäåëüíûå êàðòèíû íàñòóïàþùåé âåñíû: íåáî, ïàøíþ, çâóêè ðó÷üÿ, äåòñêèå ãîëîñà? 2. Ïîäãîòîâüñÿ ê âûðàçèòåëüíîìó ÷òåíèþ ñòèõîòâîðåíèÿ. 3. Íàðèñóé ñëîâåñíóþ êàðòèíó âåñíû. Èñïîëüçóé ðèñóíîê è ñòèõîòâîðåíèå.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! ðåêè Âûíóòü èç ðó÷üÿ. âåäðà. 130

207.

Ïðî÷èòàé ñêàçêó

Ïîäñíåæíèê Íàäîåëà âîëêó çèìà — õîëîäíàÿ, ëþòàÿ. Òîïíóë îí ëàïîé, óäàðèë õâîñòîì, çàñêðèïåë çóáàìè: — Ïîäè, çèìà, ïðî÷ü! Ïðîñíóëñÿ ìåäâåäü. Âûëåç èç áåðëîãè, ïðîò¸ð ãëàçà, ëàïîé çèìå ïðèãðîçèë.— Óõîäè ïîäîáðó-ïîçäîðîâó, çèìà, ïîêóäà ÿ íå ðàçãíåâàëñÿ. À çèìà çíàé ñåáå ñíåãîì ñûïëåò, âåòðàìè ñâèùåò. Âûêàòèëîñü âäðóã èç-çà òó÷è ñîëíöå. Ñìîòðèò — íà ïîëÿíêå â ëåñó ïîÿâèëñÿ èç-ïîä ñíåãà íåæíûé áåëûé öâåòîê. Ìàëåíüêèé òàêîé è åëå ñëûøíûì òîíåíüêèì ãîëîñêîì ïî¸ò: — Ñîëíûøêî ÿñíîå, ãðåé, ãðåé! À òû, çèìà, óõîäè ñêîðåé. Íè âîëêà, íè ìåäâåäÿ çèìà íå èñïóãàëàñü. À óñëûøàëà – ïî¸ò ïîäñíåæíèê, óâèäåëà åãî áåëûå ëåïåñòêè — ïîáðîñàëà íàñïåõ â ìåøîê âåòðû äà ñíåãîïàäû, ìåòåëè äà áóðàíû è êèíóëàñü íàóò¸ê. ×åãî èñïóãàëàñü çèìà? Äà âåäü ïîäñíåæíèê — ïåðâûé âåñòíèê âåñíû. Á. Âîâê 1. 2. 3. 4.

Êîãî èñïóãàëàñü çèìà? Êàêèå ïåðâûå âåñåííèå öâåòû òû çíàåøü? Íàðèñóé èõ. Îïèøè ïîäñíåæíèê. Ïðî÷èòàé ñêàçêó ïî ðîëÿì.

ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Âîäà ñ ãîð ïîòåêëà — âåñíó ïðèíåñëà. Âåñíà êðàñíà öâåòàìè, à îñåíü ñíîïàìè. Ìàðò ñ âîäîé, àïðåëü ñ òðàâîé, à ìàé ñ öâåòàìè. 1. Âûó÷è ïîñëîâèöû. Çàïèøè èõ ïî ïàìÿòè. 2. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ áóêâ.

131

ÓÐÎÊ 55. Ïðàâîïèñàíèå 208. 1. Ïðî÷èòàé. Âûó÷è. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. *** Ãîëóáûå, ñèíèå Íåáî è ðó÷üè. Â ñèíèõ ëóæàõ ïëåùóòñÿ Ñòàéêîé âîðîáüè. Íà ñíåãó ïðîçðà÷íûå Ëüäèíêè-êðóæåâà. Ïåðâûå ïðîòàëèíêè, Ïåðâàÿ òðàâà.

Å. Òðóòíåâà

2. Íàçîâè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

209. Ïðî÷èòàé òåêñò.

Ìàðò

21 ìàðòà — äåíü âåñåííåãî ðàâíîäåíñòâèÿ,— äåíü ñ íî÷üþ ìåðÿåòñÿ: ïîëñóòîê íà íåáå ñîëíûøêî, ïîëñóòîê — íî÷ü. Â ýòîò äåíü â ëåñó ïðàçäíóþò Íîâûé ãîä — ê âåñíå ïîâîðîò. Ñîëíöå íà÷èíàåò îäîëåâàòü çèìó. Ðûõëååò, íîçäðèòñÿ, ñòàíîâèòñÿ ñåðûì ñíåã, óæå íå òîò, ÷òî áûë çèìîé,— ñäà¸ò! Çíàòü ïî öâåòó, ÷òî äåëî èä¸ò ê ëåòó. Ñ êðûø ñâèñàþò ëåäÿíûå ñîñóëüêè, áëåñòÿ, ñòðóèòñÿ ïî íèì âîäà — è êàïàåò, êàïàåò... Íàòåêàþò ëóæè, è óëè÷íûå âîðîáüèøêè âåñåëî ïîëîùóòñÿ â íèõ, ñìûâàÿ ñ ïåðüåâ çèìíþþ êîïîòü. Â ñàäàõ çâåíÿò ðàäîñòíûå áóáåí÷èêè ñèíèö. Âåñíà ïðèëåòåëà ê íàì íà ñîëíå÷íûõ êðûëüÿõ. Ó íå¸ ñòðîãèé ïîðÿäîê ðàáîòû. Ïåðâûì äåëîì îíà îñâîáîæäàåò çåìëþ — äåëàåò ïðîòàëèíêè. À âîäà åù¸ ñïèò ïîäî ëüäîì. Ñïèò ïîä ñíåãîì è ëåñ. Óòðîì 21 ìàðòà, ïî ñòàðèííîìó ðóññêîìó îáû÷àþ, ïåêóò æàâîðîíêè — áóëî÷êè ñ íîñèêîì, ñ èçþìèíêàìè âìåñòî ãëàç. Â ýòîò äåíü ó íàñ âûïóñêàþò íà âîëþ ïåâ÷èõ ïòèö. È ñ ýòîãî äíÿ, ïî íîâîìó íàøåìó îáû÷àþ, íà÷èíàåòñÿ ìåñÿö ïòèö. Ðåáÿòà ðàçâåøèâàþò íà äåðåâüÿõ òûñÿ÷è ïòè÷üèõ äîìèêîâ — 132

ñêâîðå÷åí, ñèíè÷íèêîâ, äóïëÿíîê; ïåðåâÿçûâàþò êóñòû äëÿ ãí¸çä; óñòðàèâàþò áåñïëàòíûå ñòîëîâûå äëÿ ìèëûõ ãîñòåé. Â ìàðòå êóðî÷êà ïîä ïîðîæêîì íàïü¸òñÿ. Â. Áèàíêè

1. ×òî çà äåíü 21 ìàðòà? 2. Íàéäè è ïðî÷èòàé îïèñàíèå íàñòóïëåíèÿ âåñíû. 3. Êàê âñòðå÷àþò âåñíó ïî ñòàðèííîìó ðóññêîìó îáû÷àþ? 4. Ðàçäåëè ðàññêàç íà ÷àñòè. Îçàãëàâü èõ. 5. Íàéäè è çàó÷è ÷àñòü, â êîòîðîé ãîâîðèòñÿ î âåñíå, êàê î æèâîì ÷åëîâåêå. 6. Âñïîìíè, êîãäà âñòðå÷àëè Íîâûé ãîä â äðåâíåì Ðèìå. 7. Ïðî÷èòàé íà÷àëî è êîíöîâêó òåêñòà. Âûïèøè èõ. Íàçîâè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

210. Ïðî÷èòàé òåêñò. Âåëèêîå ïåðåñåëåíèå ïòèö íà ðîäèíó Ïòèöû âàëîì âàëÿò ñ çèìîâîê. Ïåðåñåëåíèå íà ðîäèíó èä¸ò â ñòðîãîì ïîðÿäêå, îòðÿäàìè, êàæäûé îòðÿä â ñâîþ î÷åðåäü. Â ýòîì ãîäó ïòèöû ëåòÿò ê íàì òåìè æå âîçäóøíûìè äîðîãàìè è â òîì æå ïîðÿäêå, â êàêîì ëåòåëè èõ ïðåäêè òûñÿ÷è, äåñÿòêè òûñÿ÷, ñîòíè òûñÿ÷ ëåò ïîäðÿä. Ïåðâûìè òðîãàþòñÿ â ïóòü òå, ÷òî îñåíüþ óëåòåëè îò íàñ ïîñëåäíèìè. Ïîñëåäíèìè — òå ÷òî ïåðâûìè óëåòåëè îò íàñ îñåíüþ. Ïîçæå äðóãèõ ïðèëåòàþò ñàìûå ÿðêèå è ï¸ñòðûå ïòèöû: èì íàäî äîæäàòüñÿ ñâåæåé ëèñòâû è òðàâû. Îíè ñëèøêîì çàìåòíû íà ãîëîé çåìëå è äåðåâüÿõ, è ñåé÷àñ åù¸ èì íå ñïðÿòàòüñÿ ó íàñ îò âðàãîâ — õèùíûõ çâåðåé è ïòèö. ×åðåç Ëåíèíãðàäñêóþ îáëàñòü ïðîõîäèò Âåëèêèé ìîðñêîé ïóòü ïòèö. Îäíèì ñâîèì êîíöîì Âåëèêèé ìîðñêîé ïóòü óï¸ðñÿ â ñóìðà÷íûé Ëåäîâèòûé îêåàí, äðóãèì ïîòåðÿëñÿ â öâåòóùèõ, ÿðêèõ, æàðêèõ ñòðàíàõ. Áåñêîíå÷íîé âåðåíèöåé, êàæäàÿ â ñâîé ÷åð¸ä, ñâîèì ñòðîåì, ëåòÿò ïî íåáó áåñ÷èñëåííûå ñòàè ìîðñêèõ è ïðèáðåæíûõ ïòèö. Ëåòÿò âäîëü áåðåãîâ Àôðèêè, ÷åðåç Ñðåäèçåìíîå ìîðå, ïðîëèâàìè, Ñåâåðíûì è Áàëòèéñêèì ìîðÿìè. Â ïóòè èõ æäóò ïðåïÿòñòâèÿ è áåäû. Ãóñòûå òóìàíû ñòåíîé âñòàþò ïåðåä êðûëàòûìè ñòðàííèêàìè. Â ñûðîì ìðàêå ïòèöû òåðÿþò äîðîãó, ñ ðàçìàõó ðàçáèâàþòñÿ îá îñòðûå íåâèäèìûå ñêàëû. 133

Ìîðñêèå áóðè ëîìàþò èõ ïåðüÿ, ñáèâàþò êðûëüÿ, óíîñÿò äàëåêî îò áåðåãîâ. Âíåçàïíûå õîëîäà ñêîâûâàþò âîäû — ïòèöû óìèðàþò îò õîëîäà è ñòóæè. Òûñÿ÷è èõ ãèáíóò îò æàäíûõ õèùíèêîâ: îðëîâ, ñîêîëîâ, ÿñòðåáîâ. Íî íè÷òî íå ìîæåò îñòàíîâèòü ãóñòûå òîëïû êðûëàòûõ ñòðàííèêîâ: ÷åðåç òóìàíû è âñå ïðåïÿòñòâèÿ îíè ëåòÿò íà ðîäèíó, ê ñâîèì ãí¸çäàì. Íå âñå íàøè ïåðåë¸òíûå ïòèöû çèìóþò â Àôðèêå è ëåòÿò Áàëòèéñêèì ïóò¸ì. Äðóãèå ëåòÿò ê íàì èç Èíäèè ÷åðåç Óðàë, Àëòàéñêèå ãîðû è Ñèáèðü, à íåêîòîðûå äàæå èç Àìåðèêè. Â. Áèàíêè

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Â êàêîì ïîðÿäêå âîçâðàùàþòñÿ ïòèöû äîìîé? Êàêèå ïòèöû ïðèëåòàþò ê íàì ïîñëåäíèìè? Ïî÷åìó? Ãäå ïðîõîäèò Âåëèêèé ìîðñêîé ïóòü ïòèö? Êàêèå òðóäíîñòè ïîäñòåðåãàþò ïòèö â ïóòè? Ãäå çèìóþò íàøè ïåðåë¸òíûå ïòèöû? Íàéäè â òåêñòå ñèíîíèìû.

Ê èñòîêàì ñëîâà Ìàðò. Â äðåâíåì Ðèìå ìàðò áûë ïåðâûì ìåñÿöåì ãîäà è âåñíû è ïîñâÿùàëñÿ Ìàðñó, ïîêðîâèòåëþ ïîëåé è ñòàä. Â åãî ÷åñòü ìåñÿö òàê è íàçâàëè. Òðåòèé ìåñÿö ó âîðîò — Ýòî ê ñîëíöó ïîâîðîò. Çèìíèé ñòîðîæ Ñíåãîâèê ¨æèòñÿ, ìðà÷íååò: Ñòàðûé ê õîëîäó ïðèâûê, Îí â òåïëå õóäååò.

Þ. Êîðèíåö

1. Î êàêîì ìåñÿöå ãîâîðèòñÿ â ñòèõîòâîðåíèè? Êàêèì ïî ñ÷¸òó áûë ýòîò ìåñÿö â äðåâíåì Ðèìå?

134

ÓÐÎÊ 56. Ïðàâîïèñàíèå 211. Ñïèøè ñëîâà. Ïîä÷åðêíè áóêâû, íàïèñàíèå êîòîðûõ òðåáóåò

ïðîâåðêè ïðè ïèñüìå. Ðÿäîì ñ êàæäûì ñëîâîì íàïèøè îäíîêîðåííîå ïðîâåðî÷íîå ñëîâî.

Á...ëüíîé — ..., ãðè...íîé — ..., ë...ñíèê — ..., ê...ðìèò — ..., ìå... —..., ñíå... — ..., òðà...êà — ..., öâ...òíîé — ... . 212.

1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Ïðî÷èòàé ïðåäëîæåíèÿ.

Íàøà øêîëà âûøëà íà ñóááîòíèê.

¨ëêà èãîëêàìè ïðîøèëà ëèñòüÿ. Ëîäêà óòêíóëàñü íîñîì â áåðåã. 2. Â ÷¸ì îøèáêà õóäîæíèêà? 3. Íàðèñóé äâà—òðè ïîäîáíûõ þìîðèñòè÷åñêèõ ðèñóíêà. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ ñëîâ.

ïå ïè ïåòü ïèòü 213. 1. Ñîñòàâü ñëîâîñî÷åòàíèÿ. çàïåâàòü çàïèâàòü ïîëàñêàòü ïîëîñêàòü

áåëü¸ ïåñíþ òàáëåòêó êîò¸íêà

2. Îáúÿñíè çíà÷åíèå ñëîâ, îáîçíà÷àþùèõ äåéñòâèå ïðåäìåòà. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâîñî÷åòàíèÿìè. Âûäåëè ïðèñòàâêè â ñëîâàõ, îòâå÷àþùèõ íà âîïðîñ ÷òî äåëàòü?

135

214. 1. Âûáåðè èç äàííûõ ñëîâ ñèíîíèìû è çàïèøè èõ â îòäåëüíûå ãðóïïû. Íà êàêîé âîïðîñ îòâå÷àþò ñèíîíèìû êàæäîé ãðóïïû?

Ïèùà, áðîñàòü, íåñòèñü, ì÷àòüñÿ, êèäàòü, îãðîìíûé, òðåâîæíûé, ëåòåòü, áåñïîêîéíûé, áåæàòü, ãðîìàäíûé, øâûðÿòü, åäà. 2. Ñîñòàâü âîïðîñèòåëüíûå ïðåäëîæåíèÿ ñ ñèíîíèìàìè, êîòîðûå îáîçíà÷àþò äåéñòâèå ïðåäìåòà.

215. 1. Ñïèøè òåêñò. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Íó è ä...í¸ê! ßðêîå ñî...íöå çàë...âàåò îãðîìíîå ïîëå. Ëå...êèé â...òåðîê âîëíóåò ïîëå ðæ... . Â ë...ñó äóøíî. Èäó â õâîéíûé ë...ñîê. Òàì â îâðà...êå á...æèò ã...âîðëèâûé ðó÷å¸ê. Æàäíûìè ãóáàìè ÿ ï...þ áîäðÿù...þ ðîäíèêîâóþ âîäó. Õîðîøà ñòóä¸íàÿ â...äèöà!

Ïî È. Àêñàêîâó 2. Íàçîâè âûó÷åííûå îðôîãðàììû. Äîêàæè ïðàâèëüíîñòü èõ íàïèñàíèÿ.

216. 1. Ïðî÷èòàé ïîñëîâèöû. Îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå. 1. Íà ñìåëîãî ñîáàêà ëàåò, à òðóñëèâîãî êóñàåò. 2. Íà ÷¸ðíîé çåìëå áåëûé õëåá ðîäèòñÿ. 3. Ó ìóäðîãî ÷åëîâåêà äëèííûå óøè è êîðîòêèé ÿçûê. 4. Âåëèê òåëîì, äà ìàë äåëîì. 2. Íàçîâè àíòîíèìû. Âûó÷è äâå—òðè ïîñëîâèöû è çàïèøè ïî ïàìÿòè. 3. Ïîñòàâü óäàðåíèå â âûäåëåííûõ ñëîâàõ è îáúÿñíè îðôîãðàììû.

217. 1. Íàïèøè ñèíîíèìû ê ñëîâàì:

ïîéìàòü

âåðõóøêà, ïîéìàòü, ìåòåëü, äîæäü, ïîäíèìàòüñÿ. 2. Ñîñòàâü è çàïèøè ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâàìè, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ïðåäìåò.

ÓÐÎÊ 57. Ïðàâîïèñàíèå 218. 1. Ñïèøè ñëîâà. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Ðå...êèé, ëî...êà, ãðÿ...êà, áåð¸...êà, òðà...êà, ðû...êà, ðî...êèé, íè...êèé, êðå...êèé, ëî...êèé. 2. Âñïîìíè ïðàâèëî íà ïðàâîïèñàíèå çâîíêèõ è ãëóõèõ ñîãëàñíûõ â êîðíå ñëîâà. Âûäåëè êîðåíü. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ïðèçíàêè ïðåäìåòà è îòâå÷àþò íà âîïðîñ êàêîé?

136

219. 1. Çàïèøè àíòîíèìû ê ñëîâàì. Ïîçäíî, ìåíüøå, âå÷åð, ñëàäêèé. Õîðîøèé, äîáðûé, âåñ¸ëûé, õðàáðûé. 2. Íà êàêîé âîïðîñ îòâå÷àþò ñëîâà âòîðîé ñòðî÷êè? Êàêèìè ñëîâàìè ìîæíî îõàðàêòåðèçîâàòü ÷åëîâåêà?

ïîçäíî ìåíüøå âå÷åð ñëàäêèé

äð äðóã 220. 1. Íàïèøè îòâåòû íà âîïðîñû. Ïîëüçóéñÿ ñëîâàìè èç óïðàæíåíèÿ 2.

1. 2. 3. 4.

Êàê çîâóò òâîåãî äðóãà? Äàâíî ëè òû ñ íèì äðóæèøü? ×òî íðàâèòñÿ òåáå â òâî¸ì äðóãå? Â ÷¸ì áû òû õîòåë ïîõîäèòü íà íåãî?

2. Ïîëó÷èòñÿ ëè ó òåáÿ ðàññêàç? Êàê òû åãî íàçîâ¸øü?

221. 1. Ïðî÷èòàé. Íàçîâè âèäû ïðåäëîæåíèé. Òàíÿ ïðèõîäè êî ìíå çàâòðà. Ãäå òû áûë Ñàøà? Íå óõîäè Ìàøà ïîìîãè ìíå ïîæàëóéñòà ðåøèòü çàäà÷ó. ×òî ïðèóíûë áðàòèøêà? Ïðèâåò Òîëÿ! 2. Ñïèøè. Ïîñòàâü çíàêè ïðåïèíàíèÿ â îáðàùåíèÿõ. Äîêàæè, ÷òî ñäåëàë ïðàâèëüíî.

222. Ïðî÷èòàé ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Ïðàâèëüíî ïðîèçíîñè óäàðíûå ñëîãè. Ïóøèñòàÿ âåðáà, òîíêèé ôàðôîð, êîæàíûé ïîðòôåëü, îïûòíûé øîô¸ð. 223. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Ïîäïèøè èõ.

137

2. ×òî äåëàþò ðåáÿòà? Ðàññêàæè î ñâîèõ óâëå÷åíèÿõ. Çàïèøè êîðîòêèé ðàññêàç.

224. 1. Ñîñòàâü ñëîâîñî÷åòàíèÿ. ó÷åíèê, âîïðîñ ùóêà, ïàñòà èçáóøêà, ìîíåòà äîì, áåðåã

ïîíÿòíûé, ïîíÿòëèâûé çóáíàÿ, çóáàñòàÿ ñòàðèííàÿ, ñòàðàÿ êàìåíèñòûé, êàìåííûé

2. Çàïèøè. Âûäåëè ñóôôèêñû â ñëîâàõ, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ïðèçíàêè ïðåäìåòà.

ÓÐÎÊ 58. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ.

1. Êîãäà â ïðèðîäå ïðîèñõîäèò ïîâîðîò ê âåñíå? Êàêèì îáðÿäîì âñòðå÷àþò âåñíó? 2. Ðàññêàæè î ïðîèñõîæäåíèè ñëîâà ìàðò. 3. Ñ êàêîé óìíîé ïòèöåé òû ïîçíàêîìèëñÿ â ýòîì ðàçäåëå? Íàçîâè ðàññêàç è åãî àâòîðà. Ðàññêàæè îá ýòîé ïòèöå. 4. Íàçîâè àâòîðà ñòèõîòâîðåíèÿ «Äåäóøêà Ìàçàé è çàéöû». Íàðèñóé ðèñóíîê ê ýòîìó ñòèõîòâîðåíèþ. 5. Ñðàçó ëè òû ðàçãàäàë çàãàäêè î âåñíå? Ïðèäóìàé ñâîè çàãàäêè. Çàãàäàé èõ ñâîèì òîâàðèùàì. 6. Íàéäè â ýòîì ðàçäåëå ðèñóíîê, êîòîðûé ïîäîéä¸ò ê ñòèõîòâîðåíèþ À. Òîëñòîãî. 7. Î êàêèõ íàðîäíûõ ïðèìåòàõ òû âïåðâûå óçíàë â ýòîì ðàçäåëå? 8. Ïðîâåäèòå êîíêóðñ ïîñëîâèö è ïîãîâîðîê î âåñíå. 9. Ñîñòàâü äèàëîã íà òåìó «Âñòðå÷à ïòèö». 10. Ïðèâåäè ïðèìåðû ñëîâ ñ óäâîåííûìè ñîãëàñíûìè. Êàê îíè ïåðåíîñÿòñÿ? 11. Êàêèå ñëîâà ñ íåïðîèçíîñèìûìè ñîãëàñíûìè òû çíàåøü? Êàê èõ ïðîâåðèòü? 12. Íàçîâè ïàðíûå çâîíêèå è ãëóõèå ñîãëàñíûå. ×òî òû î íèõ çíàåø?

1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå.

*** Âîò óæ ñíåã ïîñëåäíèé â ïîëå òàåò, Ò¸ïëûé ïàð âîñõîäèò îò çåìëè, È êóâøèí÷èê ñèíèé ðàñöâåòàåò, È çîâóò äðóã äðóãà æóðàâëè.

138

çåë¸íûé

Þíûé ëåñ, â çåë¸íûé äûì îäåòûé, Ò¸ïëûõ ãðîç íåòåðïåëèâî æä¸ò; Âñ¸ âåñíû äûõàíèåì ñîãðåòî, Âñ¸ âîêðóã è ëþáèò è ïî¸ò... À. Òîëñòîé

1. Êàêèå êàðòèíû ïðèõîäà âåñíû ìîæíî íàðèñîâàòü ê ýòîìó ñòèõîòâîðåíèþ? Íàéäè ñòðîêè, êîòîðûå ïîìîãóò òåáå ïðåäñòàâèòü èõ. 2. Ïîäãîòîâüñÿ ê âûðàçèòåëüíîìó ÷òåíèþ ñòèõîòâîðåíèÿ. Âûó÷è åãî íàèçóñòü. 3. Çàìåíè äàííûå ïðåäëîæåíèÿ ñòðî÷êàìè èç ñòèõîòâîðåíèÿ.

Â ëåñó ïîÿâèëèñü ïåðâûå ëèñòüÿ. Âåñíà îæèâèëà ïðèðîäó. 2. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Ñòåïü âåñíîþ Ðàííåå âåñåííåå óòðî — ïðîõëàäíîå è ðîñèñòîå. Â íåáå íè îáëà÷êà. Òîëüêî íà âîñòîêå, òàì, îòêóäà ñåé÷àñ âûïëûâàåò â îãíåííîì çàðåâå ñîëíöå, åù¸ òîëïÿòñÿ, áëåäíåÿ è òàÿ ñ êàæäîé ìèíóòîé, ñèçûå ïðåäðàññâåòíûå òó÷è. Âåñü áåçáðåæíûé ñòåïíîé ïðîñòîð êàæåòñÿ îñûïàííûì òîíêîé çîëîòîé ïûëüþ. Â ãóñòîé áóéíîé òðàâå òàì è ñÿì äðîæàò, ïåðåëèâàÿñü è âñïûõèâàÿ ðàçíîöâåòíûìè îãíÿìè, áðèëëèàíòû êðóïíîé ðîñû. Ñòåïü âåñåëî ïåñòðååò öâåòàìè: ÿðêî æåëòååò äðîê, ñêðîìíî ñèíåþò êîëîêîëü÷èêè, áåëååò öåëûìè çàðîñëÿìè ïàõó÷àÿ ðîìàøêà, äèêàÿ ãâîçäèêà ãîðèò ïóíöîâûìè ïÿòíàìè. Â óòðåííåé ïðîõëàäå ðàçëèò ãîðüêèé çäîðîâûé çàïàõ ïîëûíè, ñìåøàííûé ñ íåæíûì, ïîõîæèì íà ìèíäàëü, àðîìà139

òîì ïîâèëèêè. Âñ¸ áëåùåò è íåæèòñÿ è ðàäîñòíî òÿíåòñÿ ê ñîëíöó. Òîëüêî êîå-ãäå â ãëóáîêèõ è óçêèõ áàëêàõ, ìåæäó êðóòûìè îáðûâàìè, ïîðîñøèìè ðåäêèì êóñòàðíèêîì, åù¸ ëåæàò, íàïîìèíàÿ îá óøåäøåé íî÷è, âëàæíûå ñèíåâàòûå òåíè. Âûñîêî â âîçäóõå, íå âèäíûå ãëàçó, òðåïåùóò è çâåíÿò æàâîðîíêè. Íåóãîìîííûå êóçíå÷èêè äàâíî ïîäíÿëè ñâîþ òîðîïëèâóþ ñóõóþ òðåñêîòíþ. Ñòåïü ïðîñíóëàñü è îæèëà, è êàæåòñÿ, áóäòî îíà äûøèò ãëóáîêèìè, ðîâíûìè è ìîãó÷èìè âçäîõàìè. À. Êóïðèí

1. Êàêîé òèï òåêñòà âûáðàë À. Êóïðèí äëÿ ñâîåãî ðàññêàçà? 2. Óñòíî íàðèñóé êàðòèíó ê ýòîìó òåêñòó. 3. Íàéäè â òåêñòå ñëîâà, êîòîðûå áóäóò ñèíîíèìàìè ê ñëåäóþùèì ñëîâàì: çàïàõ, êðàñíûå (ïÿòíà), ïîþò (æàâîðîíêè). 4. Êàê òû ïîíèìàåøü âûðàæåíèÿ: «òîëïÿòñÿ, áëåäíåÿ è òàÿ, ïðåäðàññâåòíûå òó÷è», «âñ¸ íåæèòñÿ è ðàäîñòíî òÿíåòñÿ ê ñîëíöó»? 5. Ñðàâíè êàðòèíû, êîòîðûå òû íàðèñîâàë ê ñòèõîòâîðåíèþ À. Òîëñòîãî è ðàññêàçó «Ñòåïü âåñíîþ» À. Êóïðèíà. ×òî â íèõ îáùåãî è ÷åì îíè îòëè÷àþòñÿ? 6. Ïîäãîòîâüñÿ ê ïîäðîáíîìó ïåðåñêàçó ýòîãî òåêñòà.

ÍÀÐÎÄÍÛÅ ÏÐÈÌÅÒÛ Ëó÷è ñîëíöà òåìíåþò — ê ñèëüíîé ãðîçå. Âîðîíü¸ ïîä òó÷è âçáèâàåòñÿ — ê íåíàñòüþ. Ãðà÷è ïðèëåòåëè — ÷åðåç ìåñÿö ñîéä¸ò ñíåã. Ñ áåð¸ç òå÷¸ò ìíîãî ñîêà — ê íåïîãîäå. 1. Êàêèìè âèäàìè ïðåäëîæåíèé ïðåäñòàâëåíû íàðîäíûå ïðèìåòû?

ÂÅÑÅÍÍÈÅ ÇÀÃÀÄÊÈ 1. Ïî÷åìó ïåðåë¸òíûå ïòèöû âåñíîé ñïåøàò, à îñåíüþ íå ñïåøàò? 2. Êàêîå äåðåâî äÿòëà ïîèò? 3. Êàêèå çâåðè âåñíîé ïðîñûïàþòñÿ?

140

ÓÐÎÊ 59. Ïðàâîïèñàíèå 225. 1. Ñïèøè òåêñò, âñòàâëÿÿ ïðîïóùåííûå áóêâû. Èþíü — ïåðâûé ëåòíèé ìåñ...ö. Â íàðîäå ã...âîðÿò: «Â èþíå ñ...íöå ïîâîðà÷èâàåò íà çèìó, à ëåòî — íà æàðó». Â èþíå ñîçð...âàþò ïåðâûå ÿã...äû, îâîùè. Â ïîëå è íà ëóãó çàöâ...òàþò òðàâû. Íàçâàëè èþíü ïî èìåíè ðèìñêîé á...ãèíè Þíîíû. Ðèìëÿíå âåðèëè, ÷òî Þíîíà äàðèò ëþäÿì äîæ...ü è óð...æàé, óñïå... è ïîáåäó. Îá èþíå íàðîä ñîçäàë ìíîãî ïîñëîâèö. 2. Èç ñêîëüêèõ ÷àñòåé ñîñòîèò ýòîò òåêñò? Êàê íàçûâàåòñÿ òàêîé òåêñò?

èþ èþíü 226. 1. Ñîñòàâü ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Èäó (â, íà) (øêîëó, çàâîä, ôàáðèêó, êëàññ). Âîçâðàùàþñü (èç, ñ) (øêîëû, çàâîäà, ôàáðèêè, êëàññà). 2. Óñòíî ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñî ñëîâîñî÷åòàíèÿìè.

227. 1. Ïðî÷èòàé. Íàéäè ðîäñòâåííûå ñëîâà. Äîêàæè, ÷òî òû ïðàâ.

***

Æèëî-áûëî ñëîâî õîä, Â ñëîâå âûõîä, â ñëîâå âõîä, Â ñëîâå õîäèêè ñòó÷àëî È â ïîõîäå âäàëü øàãàëî.

Å. Èçìàéëîâ

2. Âûïèøè ðîäñòâåííûå ñëîâà. Îáîçíà÷ü â íèõ êîðåíü.

228. 1. Ñïèøè ïîñëîâèöû è ïîãîâîðêè. Îáúÿñíè èõ çíà÷åíèå. Ñ ëîæüþ ïðàâäà íå äðóæèò. Â äðóæíîì êîëëåêòèâå äåëà ñïîðÿòñÿ. Ïðî÷¸ë êíèæêó — ñ äðóãîì âñòðåòèëñÿ. Óìåé äîðîæèòü äðóæáîé. 141

2. Ïîä÷åðêíè îäíîêîðåííûå ñëîâà. Âûäåëè êîðåíü. Óñòíî ñîñòàâü íåáîëüøîé ðàññêàç, êîòîðûé ìîæíî îçàãëàâèòü ïîñëåäíåé ïîñëîâèöåé.

229.

1. Îò äàííûõ êîðíåé ñëîâ îáðàçóé ðîäñòâåííûå ñëîâà, îòâå÷àþùèå íà âîïðîñû: ÷òî? êàêîé? ÷òî äåëàòü?

áåë — ñèíü — ÷åðí — ðàä —

÷òî?

êàêîé?

÷òî äåëàòü?

2. ×åì ðàçëè÷àþòñÿ ýòè ñëîâà? Çàïèøè èõ.

60. Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé Ñîâåñòü è ÷åñòü Ìîæåò áûòü, âàì ñëó÷àëîñü ñîâåðøàòü êàêîå-ëèáî ïëîõîå, íåñïðàâåäëèâîå èëè íå÷åñòíîå äåëî è ñêðûòü ýòî. È õîòÿ íèêòî íå çíàåò î âàøåì íå÷åñòíîì ïîñòóïêå, âàì ñòàíîâèòñÿ íåñïîêîéíî, î÷åíü ñêâåðíî. Âû áåð¸òåñü çà êíèãó — ÷èòàòü íå õî÷åòñÿ; èä¸òå èãðàòü — íå èãðàåòñÿ. Ãîâîðÿò, ýòî ÷åëîâåêà ìó÷àåò ñîâåñòü, íå äà¸ò åìó ïîêîÿ. Ñîâåñòü — îäíî èç ñàìûõ óäèâèòåëüíûõ ÷åëîâå÷åñêèõ ÷óâñòâ. Îíà áóäòî î÷åíü ÿñíûé è ÷èñòûé îãîí¸ê, êîòîðûé ñâåòèò ðîâíî, êîãäà íà äóøå ó âàñ è ó äðóãèõ âñ¸ ñïîêîéíî è õîðîøî. Âû ñëûøàëè, íàâåðíîå, êàê ãîâîðÿò ïðî êîãî-íèáóäü: «Âîò ÷åëîâåê ñ ÷èñòîé ñîâåñòüþ». Òàêèå ëþäè — ñàìûå ëó÷øèå íà çåìëå. Îíè æå íå òîëüêî ñàìè ïîñòóïàþò ñïðàâåäëèâî, íî è âîþþò ñ íåñïðàâåäëèâîñòüþ. Ñîâåñòü ìîæíî âîñïèòûâàòü â ñåáå. È äåëàòü ýòî íóæíî óæå ñåé÷àñ, â øêîëüíûå ãîäû. Èç äåòñêîé ýíöèêëîïåäèè

1. 2. 3. 4.

142

Êîãäà ãîâîðÿò, ÷òî ÷åëîâåêà ìó÷àåò ñîâåñòü? Êàêèå ëþäè ñàìûå ëó÷øèå íà çåìëå? Ïî÷åìó? Êàê òû äóìàåøü, äîëæåí ëè òû âîñïèòûâàòü â ñåáå ñîâåñòü? Ñïèøè îñíîâíóþ ÷àñòü òåêñòà. Ïîä÷åðêíè îðôîãðàììû.

ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Ïðàâäà âñåãî äîðîæå. Ñêðîìíîñòü — âñÿêîìó ê ëèöó. Êðàñíà ÿãîäêà, äà íà âêóñ ãîðüêà. Âèøíÿ Â ÿñíûé ïîëäåíü, íà èñõîäå ëåòà, Ø¸ë ñòàðèê äîðîãîé ïîëåâîé; Âûðûë âèøíþ ìîëîäóþ ãäå-òî È, äîâîëüíûé, í¸ñ å¸ äîìîé. Îí ãëÿäåë âåñ¸ëûìè ãëàçàìè Íà ïîëÿ, íà äàëüíþþ ìåæó È ïîäóìàë: «Äàé-êà ÿ íà ïàìÿòü Ó äîðîãè âèøíþ ïîñàæó. Ïóñòü ðàñò¸ò áîëüøàÿ-ïðåáîëüøàÿ, Ïóñòü èä¸ò è âøèðü, è â âûñîòó È, äîðîãó íàøó óêðàøàÿ, Êàæäûé ãîä êóïàåòñÿ â öâåòó. Ïóòíèêè â òåíè å¸ ïðèëÿãóò, Îòäîõíóò â ïðîõëàäå, â òèøèíå, È, îòâåäàâ ñî÷íûõ, ñïåëûõ ÿãîä, Ìîæåò ñòàòüñÿ, âñïîìíÿò îáî ìíå. À íå âñïîìíÿò — ýêàÿ äîñàäà,— ß îá ýòîì âîâñå íå òóæó: Íå õîòÿò — íå âñïîìèíàé, íå íàäî,— Âñ¸ ðàâíî ÿ âèøíþ ïîñàæó!»

Ì. Èñàêîâñêèé

1. Êàê òû ïîíèìàåøü ñìûñë ïîñëåäíåãî ÷åòâåðîñòèøèÿ? 2. Ìîæíî ëè ñ÷èòàòü ñòàðèêà ÷åëîâåêîì ñ÷àñòëèâûì, ñ áîãàòîé äóøîé? Êàêèå ñòðîêè ñòèõîòâîðåíèÿ ãîâîðÿò îá ýòîì? 3. Ïîäãîòîâüñÿ ê âûðàçèòåëüíîìó ÷òåíèþ ñòèõîòâîðåíèÿ. 4. Ñîñòàâü äèàëîã ðàçãîâîðà ñî ñòàðèêîì. ×òîáû òû õîòåë åìó ñêàçàòü? 5. Êàêóþ ïîñëîâèöó òû ìîæåøü ïîäîáðàòü ê ñòèõîòâîðåíèþ? Âûó÷è å¸ è çàïèøè ïî ïàìÿòè.

143

ÓÐÎÊ 61. Ïðàâîïèñàíèå 230. Ñïèøè ñëîâà. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Ýòà..., ÷...ñëî, ñâèí...ÿ, ïîä...åçä, ïëàò...å, õ...ëìû, ïèðî...êè, ùó...êà, ñ...åçä. 231. 1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Öâåò¸ò íàä òèõîé ðå÷êîé ÿáëîíÿ. Ñàäû, çàäóìàâøèñü, ñòîÿò. Êàêàÿ Ðîäèíà íàðÿäíàÿ! Îíà ñàìà, êàê äèâíûé ñàä. Â. Áîêîâ 2. Íàéäè ïðåäëîæåíèå ñ âîñêëèöàòåëüíûì çíàêîì. Êàê íàçûâàþòñÿ òàêèå ïðåäëîæåíèÿ? Êàêèå ÷óâñòâà âûðàæàþòñÿ ïðè ÷òåíèè? 3. Âûó÷è íàèçóñòü. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Îáúÿñíè íàïèñàíèå âûäåëåííûõ ñëîâ.

îä Ðîäèíà 232. 1. Ïðî÷èòàé. Ïåðåâåäè íà ðóññêèé ÿçûê. Çàïèøè. Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé Ó ñòîëèö³ Óêðà¿íè Êèºâ³, íà ïëîù³ Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî, ñòî¿òü ÷óäîâèé ïàì’ÿòíèê. Íà áàñêîìó êîí³ ç áóëàâîþ â ðóö³ ãåòüìàí Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé. Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî øàíóþòü ÿê íàðîäíîãî ãåðîÿ. Ïî Î. Èâàíåíêî 2. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå îòâå÷àþò íà âîïðîñ êòî?

144

233. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíîê. Ïðî÷èòàé òåêñò. Êàïèòîøêà Êàïèòîøêà — áîëüøîé, ñïîêîéíûé ðûæèé êîò, êàê îãîíü, òîëüêî ëàïêè áåëûå, áóäòî â íîñî÷êàõ. Ó íåãî øåðñòü àêêóðàòíî ïðèëèçàíà, âîëîñîê ê âîëîñêó. Êàïèòîøêà õîäèò íå òîðîïÿñü, äîëãî âûáèðàåò ìåñòî, êóäà ïîñòàâèòü ëàïêó. Ïîýòîìó åãî áåëîñíåæíûå íîñî÷êè âñåãäà ÷èñòûå. Ïî Ë. Êîâàëåíêî

2. Î êîì ãîâîðèòñÿ â òåêñòå? Êàê íàçâàí òåêñò? Ïî÷åìó? Êàêàÿ òåìà è îñíîâíàÿ ìûñëü òåêñòà? Ê êàêîìó òèïó îòíîñèòñÿ äàííûé òåêñò: ïîâåñòâîâàíèþ, îïèñàíèþ èëè ðàññóæäåíèþ? Ïî÷åìó òû òàê äóìàåøü? Åñòü ëè ó òåáÿ äîìàøíèé ëþáèìåö? Îïèøè åãî, ïîëüçóÿñü òåêñòîì «Êàïèòîøêà».

234. 1. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ, âûáåðè ïîäõîäÿùèå ïî ñìûñëó ñëîâà. Íà

êàêîé âîïðîñ îíè îòâå÷àþò? Êàê íàçûâàþòñÿ ýòè ñëîâà? Çàïèøè òåêñò.

(Âñòàëî, âçîøëî, ïîäíÿëîñü) âåñåííåå ñîëíûøêî. Óìûëîñü îíî ò¸ïëûì äîæä¸ì è ïîøëî (øàãàòü, ãóëÿòü) ïî ñèíåìó íåáó. (Âçìàõíóëî, âñòðÿõíóëî) ñîëíûøêî çîëîòûì ðóêàâîì. (Áðûçíóëè, ïîêàòèëèñü, ïîñûïàëèñü) ñîëíå÷íûå ïûëèíêè. (Çàñâåòèëèñü, çàñâåðêàëè, çàáëåñòåëè, çàèñêðèëèñü) íà çåìëå ìàëåíüêèå æ¸ëòûå îãîíüêè-îäóâàí÷èêè.

Ïî Í. Òîëìà÷¸âîé

2. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

235. 1. Ïîäáåðè è çàïèøè ñëîâà ñ ïðîòèâîïîëîæíûì çíà÷åíèåì. Êóïèòü — ..., çàáûòü — ..., ìîë÷àòü — ..., ñïåøèòü — ..., ïîäíÿòü — ..., îòêðûòü — ..., óåõàòü — ... . 2. Íà êàêîé âîïðîñ îòâå÷àþò ñëîâà? Âûäåëè â ñëîâàõ ïðèñòàâêó. 3. Ñ íåñêîëüêèìè ñëîâàìè óñòíî ñîñòàâü âîïðîñèòåëüíûå è ïîâåñòâîâàòåëüíûå ïðåäëîæåíèÿ.

145

ÓÐÎÊ 62. Ïðàâîïèñàíèå 236. Ïðî÷èòàé òåêñò. Ñïèøè åãî. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Â...ñíà óëûáíóëàñü Äîëãî ä...ðæàëàñü íåíàñ...íàÿ ïîãîäà. Òó÷è ñë...ëèñü â íåáå. Ñåÿëñÿ ìåëêèé ñëÿê...òíûé äîæ...ü. Íåáî ñåðîå, ç...ìëÿ ñûðàÿ. È âäðóã ðàçãóëÿëîñü. Óøëè òó÷è. Ðàçãîðåëàñü ÷èñòàÿ ðàäîñ...íàÿ çîðüêà. Ýòî â...ñíà óëûáíóëàñü. Ïî Ý. Øèìó

1. Èç ñêîëüêèõ ÷àñòåé ñîñòîèò òåêñò? 2. Êàêîé âèä ïðåäëîæåíèé èñïîëüçîâàë àâòîð? 3. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå îáîçíà÷àþò ïðèçíàêè ïðåäìåòà.

237. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. ×òî ñêàçàëà áû ìàìà? Ãðèíüêà è Ôåäÿ ñîáðàëèñü íà ëóã çà ùàâåëåì. È Âàíÿ ïîø¸ë ñ íèìè. — Ñòóïàé, ñòóïàé,— ñêàçàëà áàáóøêà.— Íàáåð¸øü ùàâåëÿ — çåë¸íûå ùè ñâàðèì. Âåñåëî áûëî íà ëóãó. Òðàâó åù¸ íå ñêîñèëè, êðóãîì äàëåêî-äàëåêî ïåñòðåëè öâåòû — è êðàñíûå, è ñèíèå, è áåëûå. Âåñü ëóã áûë â öâåòàõ. Ðåáÿòèøêè ðàçáðåëèñü ïî ëóãó è ñòàëè ðâàòü ùàâåëü. Âñ¸ äàëüøå è äàëüøå óõîäèëè îíè ïî âûñîêîé òðàâå, ïî âåñ¸ëûì öâåòàì. Âäðóã Ôåäÿ ñêàçàë: — ×òî-òî çäåñü ï÷¸ë ìíîãî! — Ïðàâäà, çäåñü ï÷¸ë ìíîãî,— ñêàçàë è Âàíÿ.— Âñ¸ âðåìÿ ãóäÿò. — Ýé, ðåáÿòà,— çàêðè÷àë èçäàëè Ãðèíüêà,— ïîâîðà÷èâàé îáðàòíî! Ìû íà ï÷åëüíèê çàáðåëè — âîí óëüÿ ñòîÿò! Âîêðóã êîëõîçíîãî ï÷åëüíèêà ãóñòî ðîñëè ëèïû è àêàöèè. À ñêâîçü âåòêè áûëè âèäíû ï÷åëèíûå äîìèêè. 146

— Ðåáÿòà, îòñòóïàé! — ñêîìàíäîâàë Ãðèíüêà.— Òîëüêî òèõî, ðóêàìè íå ìàõàòü, à òî ï÷¸ëû çàêóñàþò. Ðåáÿòèøêè îñòîðîæíî ïîøëè îò ï÷åëüíèêà. Îíè øàãàëè òèõî è ðóêàìè íå ìàõàëè, ÷òîáû íå ñåðäèòü ï÷¸ë. È ñîâñåì áûëî óøëè, íî òóò Âàíÿ óñëûøàë, ÷òî êòî-òî ïëà÷åò. Îí îãëÿíóëñÿ íà òîâàðèùåé, íî Ôåäÿ íå ïëàêàë è Ãðèíüêà íå ïëàêàë, à ïëàêàë ìàëåíüêèé Âàñÿòêà. Îí çàáð¸ë íà ï÷åëüíèê è ñòîÿë ñðåäè óëüåâ, à ï÷¸ëû òàê è íàëåòàëè íà íåãî. — Ðåáÿòà! — êðèêíóë Âàíÿ.— Âàñÿòêó ï÷¸ëû çàêóñàëè! — À ÷òî, íàì çà íèì íà ï÷åëüíèê èäòè? — îòâåòèë Ãðèíüêà.— È íàñ ï÷¸ëû çàêóñàþò. — Íàäî åãî îòöà ïîçâàòü,— ñêàçàë Ôåäÿ.— Âîò ïîéä¸ì ìèìî èõ äîìà — åãî îòöó ñêàæåì. È îáà ïîøëè äàëüøå. À Âàíÿ âåðíóëñÿ è ïîø¸ë ïðÿìî íà ï÷åëüíèê. — Èäè ñþäà! — êðèêíóë îí Âàñÿòêå. Íî Âàñÿòêà íå ñëûøàë. Îí îòìàõèâàëñÿ îò ï÷¸ë è êðè÷àë âî âåñü ãîëîñ. Âàíÿ ïîäîø¸ë ê Âàñÿòêå, âçÿë åãî çà ðóêó è ïîâ¸ë ñ ï÷åëüíèêà. Äî ñàìîãî äîìà äîâ¸ë. Âàñÿòêèíà ìàòü âûáåæàëà íà êðûëüöî: — Àõ òû íåïîñëóøíûé, çà÷åì íà ï÷åëüíèê õîäèë? Âîí êàê ï÷¸ëû èñêóñàëè! — Ïîñìîòðåëà íà Âàíþ.— Àõ, áàòþøêè, Âàí¸ê,— ñêàçàëà îíà,— è òåáå îò ï÷¸ë äîñòàëîñü èç-çà Âàñÿòêè! Íó, äà íè÷åãî, òû íå áîéñÿ: ïîáîëèò — ïåðåñòàíåò! — Ìíå íè÷åãî,— ñêàçàë Âàíÿ. È ïîø¸ë äîìîé. Ïîêà ø¸ë, ó íåãî ðàñïóõëà ãóáà, è âåêî ðàñïóõëî, è ãëàç çàêðûëñÿ. — Ýòî êòî æ òåáÿ òàê ðàçóêðàñèë? — ñïðîñèëà áàáóøêà. — Ï÷¸ëû, — îòâåòèë Âàíÿ. — À ïî÷åìó æå Ãðèíüêó è Ôåäþ ï÷¸ëû íå òðîíóëè? — Îíè óáåæàëè, à ÿ Âàñÿòêó â¸ë,— ñêàçàë Âàíÿ.— À ÷òî æ òàêîãî? Ïîáîëèò — ïåðåñòàíåò. Îòåö ïðèø¸ë ñ ïîëÿ îáåäàòü. Ïîñìîòðåë íà Âàíþ è ðàññìåÿëñÿ. — Ôåäÿ ñ Ãðèíüêîé îò ï÷¸ë óáåæàëè,— ñêàçàëà áàáóøêà,— à íàø äóðà÷îê ïîëåç Âàñÿòêó ñïàñàòü. Âîò áû ìàìà åãî ñåé÷àñ óâèäåëà — ÷òî áû îíà ñêàçàëà? Âàíÿ ãëÿäåë íà îòöà îäíèì ãëàçîì è æäàë: ÷òî ñêàçàëà áû ìàìà? 147

À îòåö óëûáíóëñÿ è ïîõëîïàë Âàíþ ïî ïëå÷ó: — Îíà áû ñêàçàëà: ìîëîäåö ó ìåíÿ ñûíîê! Âîò áû ÷òî îíà ñêàçàëà!

Ë. Âîðîíêîâà

1. ×òî ìîæíî ñêàçàòü î Âàíå, Ãðèíüêå è Ôåäå ïî èõ ñëîâàì è ïîñòóïêàì? 2. À êàê òû äóìàåøü, ÷òî ñêàçàëà áû ìàìà? 3. Ïðî÷èòàéòå ðàññêàç ïî ðîëÿì. 4. Ïåðåñêàæè ýòîò ðàññêàç îò ëèöà àâòîðà, Âàíè è Âàñÿòêè.

238. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Äâîéêà Äâîéêó ÿ âñ¸-òàêè ïîëó÷èë. Õîòÿ ÿ âîâñþ ñòàðàëñÿ. Ïî÷òè âñ¸ ó Ìèøêè ñïèñàë. Äâîéêè ÿ ïîëó÷àë è ðàíüøå. Íî òî áûëî ðàíüøå, à òî òåïåðü. Îò ïàïû äàâíî íåò ïèñåì. Ñ òîãî äíÿ, êàê îí óåõàë. ß âñ¸ áîÿëñÿ: ïðèä¸ò ïèñüìî, ïàïà ñïðîñèò â ïèñüìå, êàê òàì Ïåòÿ, êàê îí ó÷èòñÿ. ×òî ÿ îòâå÷ó? Íóæíî áûëî èñïðàâèòü äâîéêó. Æäàòü ÿ áîëüøå íå ìîã. ß ðåøèë âñ¸ îáúÿñíèòü Ïàë Ïàëû÷ó. — Ì-äà...— ñêàçàë îí.— Ñåìü îøèáîê â îäíîì èçëîæåíèè. Íî âûõîä åñòü. Âîò âîçüìè ýòó êíèæêó. Âîò ýòîò ðàññêàç. Òû ïðî÷ò¸øü åãî äîìà. Ðàçîê èëè äâà. Íî íå áîëüøå. Çàêðîåøü êíèæêó è áóäåøü ïèñàòü. Òîëüêî ÷óð — íå çàãëÿäûâàòü. Ïîíÿë? — À êòî áóäåò ñìîòðåòü, çàãëÿäûâàþ ÿ èëè íå çàãëÿäûâàþ? — ñïðîñèë ÿ. — Íèêòî íå áóäåò ñìîòðåòü. Íå òàêîé óæ òû ìàëåíüêèé. Âçðîñëûé ïàðåíü. ×òî çà òîáîé ñìîòðåòü?! — Êàê æå òàê? — óäèâèëñÿ ÿ.— ß âåäü áóäó ñìîòðåòü. — Íå äóìàþ,— ñêàçàë îí. — Ïî÷åìó æå? — Ïîòîìó ÷òî íà ÷åñòíîñòü. Òàêîé óãîâîð. Êàê æå ìîæíî ñìîòðåòü! Òîãäà áóäåò íå÷åñòíî. — Âîò ýòî äà! — óäèâèëñÿ ÿ. — ß òåáå âåðþ,— ñêàçàë Ïàë Ïàëû÷.— ß äîâåðÿþ òåáå. Âîò è âñ¸! — Òàê-òî òàê,— ñêàçàë ÿ,— íî êòî áóäåò çíàòü? 148

— Ìîæíî ñ÷èòàòü,— ñêàçàë Ïàë Ïàëû÷,— ÷òî ðàçãîâîð ó íàñ çàêîí÷åí. — Êîíå÷íî, êîíå÷íî,— ñêàçàë ÿ,— êîíå÷íî... ß, íàâåðíî, áûë î÷åíü ðàñòåðÿí. Òàêîãî ÿ åù¸ íå âèäåë. Ýòî ïðÿìî-òàêè óäèâèòåëüíî! ß ïðî÷¸ë ðàññêàç òîëüêî äâà ðàçà. Áîëüøå ÿ íå îòêðûë êíèæêó. Õîòÿ ìíå î÷åíü õîòåëîñü. ß ïèñàë ñ òðóäîì. Òàê õîòåëîñü ìíå çàãëÿíóòü â ðàññêàç! Äàæå â êëàññå ïèñàòü áûëî ëåã÷å. Òàì ìîæíî áûëî ñïðîñèòü ó Ïàë Ïàëû÷à. Ìîæíî áûëî ñïèñàòü ó ñîñåäà. À çäåñü áûëî âñ¸ íà ÷åñòíîñòü. ß âñ¸ íàïèñàë, êàê çàïîìíèë. Ïàë Ïàëû÷ ïðî÷¸ë è ñêàçàë: — ×åëîâåê òû, ÿ âèæó, ÷åñòíûé. Òàê è ïèøè îòöó. — À êàê æå äâîéêà? — Ýòî íå ñàìîå ãëàâíîå. Ìîæåøü ñ÷èòàòü, ÷òî èñïðàâèë. — À îòêóäà âû çíàåòå,— ñïðîñèë ÿ,— ÷åñòíûé ÿ èëè íå ÷åñòíûé? — Ñðàçó âèäíî,— ñêàçàë Ïàë Ïàëû÷,— ïî èçëîæåíèþ âèäíî. Â. Ãîëÿâêèí

1. Ïî÷åìó Ïàë Ïàëû÷ ñêàçàë, ÷òî Ïåòÿ èñïðàâèë äâîéêó? 2. Êàê ó÷èòåëü óçíàë, ÷òî Ïåòÿ ïîñòóïèë ÷åñòíî? 3. Êàê òû äóìàåøü, áóäåò ëè Ïåòÿ ñïèñûâàòü? Ïîìîãàåò ëè ñïèñûâàíèå? Ïðèâåäè ïðèìåðû èç ñâîåé æèçíè. 4. Íàéäè â òåêñòå êîðîòêèå ïðåäëîæåíèÿ, áëèçêèå ïî ñìûñëó ê äàííûì. Êàê íàçûâàþòñÿ ýòè ïðåäëîæåíèÿ? Ñïèøè èõ.

Ýòî çàìå÷àòåëüíî! Ðàçâå òàê ìîæíî? Ýòî ïîëîæåíèå ìîæíî èñïðàâèòü. Äîãîâîðèìñÿ, ÷òî òû íå áóäåøü çàãëÿäûâàòü! ÏÎÑËÎÂÈÖÀ Æàäíîñòü — âñÿêîìó ãîðþ íà÷àëî.

ÓÐÎÊ 63. Ïðàâîïèñàíèå 239. 1. Ïðî÷èòàé. Ñïèøè. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Íàçîâè îðôîãðàììû.

Ðîù..., ÷...æîé, ù...âåëü, ìûø..., æ...âóò, äåâî÷...à, ïèù...ò, êðè÷...ò, öâ...òû, ãð...çà, çâ...çäà, äó..., òåòðà...ü. 2. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå îáîçíà÷àþò äåéñòâèå ïðåäìåòà.

149

240. 1. Ïîäáåðè è çàïèøè îäíîêîðåííûå ñëîâà ñ óêàçàííûì êîðíåì. Âûäåëè â ñëîâàõ êîðåíü.

ãðèá

òîò, êòî ëþáèò ñîáèðàòü ãðèáû ìàëåíüêèé ãðèá ÷àñòü ãðèáà ïîä çåìë¸é

âàë

äîðîãà ÷åðåç ãîðíûé õðåáåò îñòàíîâêà â ïóòè ñíåæíûå ãëûáû îáðóøèâàþòñÿ ñ ãîð

÷àñ

ìàñòåð ïî ïî÷èíêå ÷àñîâ ñîëäàò, ñòîÿùèé íà ïîñòó

áàðàáàí

òîò, êòî èãðàåò íà áàðàáàíå áèòü, ñòó÷àòü â áàðàáàí ìàëåíüêèé áàðàáàí

2. Ïîä÷åðêíè ñëîâà, êîòîðûå îòâå÷àþò íà âîïðîñ êòî?

241.

1. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ èç ñëîâ. Çàïèøè ïîëó÷åííûé òåêñò. Îçàãëàâü åãî.

â, öâåòàõ, ïîëÿíà, âñÿ, ðîìàøêè, ãëàçàñòûå, âîò, âåñåëî, áåëûå, ëåïåñòêè, ðàñêðûëè ñâîþ, êëåâåð, ðîçîâûé, â, ãîëîâó, ñïðÿòàë, òðàâå, áîëüøèå, êîëîêîëü÷èêè, ñêëîíèëèñü, ëèëîâûå. 2. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

242. 1. Ñîñòàâü òåêñò èç ïðåäëîæåíèé. Ðîäíèêîâàÿ âîäà Ë¸ãêèé âåòåð â...ëíóåò ïîëå ðæ... . Èäó â õâîéíûé ë...ñîê. ßðêîå ñî...íöå çàë...âàåò îãðîìíîå ïîëå. Íó è ä...í¸ê! Òàì â îâðà...êå á...æèò ãîâîðëèâûé ðó÷å¸ê. Õîðîøà ñòóä¸íàÿ â...äèöà! Æàäíûìè ãóáàìè ÿ ï...þ áîäðÿù...þ ð...äíèêîâóþ âîäó. Ïî È. Àêñàêîâó 2. Çàïèøè òåêñò. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Êàêèå âèäû ïðåäëîæåíèé èñïîëüçóåò àâòîð?

150

243. Çàêîí÷è ðàññêàç 3—5 ïðåäëîæåíèÿìè. Ëåòíèé çíîé Ñòîÿëà æàðà. Ìû øëè ëåñîì. Ïàõëî ñîñíîâîé êîðîé è çåìëÿíèêîé...

ÓÐÎ 64. Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé Êòî íà÷èíàåò äåíü? Øîô¸ð íå ëþáèò äîëãî ñïàòü, ÷óòü ñâåò âñòà¸ò øîô¸ð. Ê ñâîåé ìàøèíå îí ñïåøèò, ÷òîá çàâåñòè ìîòîð. Âåçäå äåëà øîô¸ðà æäóò— âî âñå êîíöû çåìëè âîçèòü ãîòîâ îí êèðïè÷è, ÷òîá ãîðîäà ðîñëè. Åäâà çàáðåææèëà çàðÿ — ïîäíÿëñÿ õëåáîï¸ê, ÷òîá òû ðóìÿíûì êàëà÷îì ïîëàêîìèòüñÿ ìîã. Ìàëÿð ïîðàäîâàòü ñïåøèò ïðèðîäó è ëþäåé,— íàì ïåñòðîòó âåñíû äàðèò âåñ¸ëûé ÷àðîäåé. Ñïðîñè ó ñîëíöà è çåìëè, ñïðîñè ó áûñòðûõ ðåê: — Êòî íà÷èíàåò íîâûé äåíü? — Ðàáî÷èé ÷åëîâåê!

Ý. Îãíåöâåò

1. Êàêàÿ îñíîâíàÿ ìûñëü ýòîãî ñòèõîòâîðåíèÿ? 2. Çàìåíè äàííûå ïðåäëîæåíèÿ ñòðî÷êàìè èç ñòèõîòâîðåíèÿ.

Óòðîì øîô¸ð ñïåøèò çàâåñòè ìîòîð ñâîåé ìàøèíû. Õëåáîï¸ê èñï¸ê òåáå ðóìÿíûé êàëà÷. Ìàëÿð îêðàñèë ñòåíû äîìà. 151

Òâîÿ ðàáîòà Êîìíàòà. Ñ û í ó÷èò óðîêè. Ï à ï à çàäóìàëñÿ íàä êàêèì-òî ÷åðòåæîì. Ì à ì à ÷òî-òî ïèøåò. Íåêîòîðîå âðåìÿ âñå ìîë÷àò, ðàáîòàþò.

Ñ û í. (Îòêëàäûâàÿ ó÷åáíèê, ñåðäèòî.) Íàäîåëî ìíå ó÷èòüñÿ... Íå áóäó áîëüøå. Î÷åíü íóæíî. ß è òàê âñ¸ çíàþ. Êíèæêó ïðî÷èòàòü ìîãó. Ñëîâà íà áóìàãå íàïèñàòü òîæå óìåþ. È öèôðû ñêëàäûâàþ. ×åãî æå åù¸! Íå ïîéäó áîëüøå â øêîëó! Ì à ì à. (Ïðîäîëæàåò ðàáîòàòü.) À ÷òî æå òû áóäåøü äåëàòü? Ñ û í. Êàê ÷òî? Ðàáîòàòü áóäó. Ì à ì à. Êåì æå? Ñ û í. Ìàëî ëè êåì! Íó õîòü, êàê òû, âðà÷îì. Ì à ì à. Î÷åíü õîðîøî. Òîãäà, ìîæåò áûòü, òû ìíå ïîìîæåøü? Ó ìåíÿ î÷åíü ìíîãî äåë. Áîþñü, íå óñïåþ. Ñ û í. Äàâàé ïîìîãó. À ÷òî ìíå äåëàòü? Ì à ì à. Âîò êàðòî÷êè áîëüíûõ. Âîçüìè íåñêîëüêî è íàïèøè ïîäðîáíî èñòîðèè èõ áîëåçíè... (Ïîêàçûâàåò.) Âîò òóò ñâåðõó äèàãíîç. Ïèøè. Ñ û í. Íåò, ýòî ÿ íå ìîãó. ß æå áîëüíûõ íå ñëóøàë... Ì à ì à. Õîðîøî. Òîãäà òû âûïèøè âîò íà ýòîì ëèñòî÷êå-ðåöåïòå ëåêàðñòâî áîëüíîìó ãðèïïîì. Ñ û í. Ëàäíî. (Áåð¸ò ëèñòîê.) À êàê åãî âûïèñûâàòü? Êàêîå ëåêàðñòâî íóæíî? Ì à ì à. Ïèñàòü ðåöåïò íàäî ëàòèíñêèìè áóêâàìè. À êàêîå ëåêàðñòâî íóæíî îò ãðèïïà, òû ñàì äîëæåí çíàòü. Òû æå âðà÷. Ñ û í. Äà... í-äà... îõ... (Âåðòèò ëèñòîê.) Çíàåøü, ìàìà, ìíå òàêàÿ ðàáîòà ÷òî-òî íå î÷åíü íðàâèòñÿ. ß ëó÷øå, êàê ïàïà, íà çàâîä ïîéäó, áóäó ðàáîòàòü ìàñòåðîì íà çàâîäå àâòîìîáèëåé. Ï à ï à. (Îòðûâàåòñÿ îò ÷åðòåæà.) Î÷åíü õîðîøî, ñûíîê. ß êàê ðàç ñåé÷àñ íàä îäíèì ÷åðòåæîì äóìàþ. Èäè êî ìíå, ïîìîæåøü ðàçîáðàòüñÿ... Âîò ïåðåä òîáîé ÷åðò¸æ íîâîé ìàøèíû. Ëåãêîâîãî àâòîìîáèëÿ. Â í¸ì åñòü îøèáêè. Ïîñìîòðè, êàêèå, è ñêàæè ìíå. Ñ û í. Îøèáêè? Çäåñü âîò, íà ýòîì ëèñòå? Ï à ï à. Äà, çäåñü. Ñ û í. À ãäå îíè? Ï à ï à. Âîò ýòî òåáå è íàäî íàéòè. À òî ñäåëàþò ïî òàêîìó ÷åðòåæó ðàáî÷èå àâòîìîáèëü, à îí äàæå èç âîðîò çàâîäà íå âûéäåò. 152

Ñ û í. ß ýòè îøèáêè èñêàòü íå óìåþ. Âîò åñëè áû áóêâû íåïðàâèëüíî áûëè íàïèñàíû, ñìîã áû. Ó íàñ â êëàññå Ïåòüêà Åðøîâ âìåñòî «Ïåòÿ» íàïèñàë «Ïóòÿ». ß ïåðâûé åãî îøèáêó íàø¸ë. À òóò ÿ íå íàéäó. Ï à ï à. Òîãäà ÿ ñàì ïîðàáîòàþ, îøèáêè èñïðàâëþ. À òû îòäîõíè. Ì à ì à. Âåðíî, îòäîõíè. Ïîñèäè âîí íà äèâàíå ñëîæà ðóêè. (Ìîë÷à ðàáîòàþò. Ñûí ñèäèò íà äèâàíå.) Ñ û í. (Ïîñëå íåêîòîðîãî ìîë÷àíèÿ.) Âñ¸ âðåìÿ îòäûõàòü ñêó÷íî... Óæ ëó÷øå ÿ óðîêè ïîó÷ó. (Ñàäèòñÿ ê ñòîëó, íà÷èíàåò ÷òî-òî ïèñàòü.) Çíàåòå ÷òî, ÿ, ïîæàëóé, îïÿòü â øêîëó ïîéäó. (Ñìîòðèò â òåòðàäü.) Ìîæåò, çàâòðà ïÿò¸ðêó ïîëó÷ó. Ï à ï à. Âîò ýòî õîðîøî. Ì à ì à. Âîò ýòî ñåé÷àñ òâîÿ ãëàâíàÿ ðàáîòà. Ñ. Áàðóçäèí

1. Ïîäóìàé, ïî÷åìó ìàëü÷èê ðåøèë íå õîäèòü â øêîëó. ×åì îí ðåøèë çàíèìàòüñÿ? 2. Ïî÷åìó ðàáîòà âðà÷à íå ïîíðàâèëàñü ìàëü÷èêó? 3. ×òî ïðåäëîæèë ñäåëàòü åìó ïàïà? 4. Ïî÷åìó ìàëü÷èê íå ìîã íàéòè îøèáêè â ÷åðòåæàõ? 5. Êîãäà ó ìàëü÷èêà ïîÿâèëîñü æåëàíèå ñíîâà âçÿòüñÿ çà ó÷¸áó? 6. Íà êàêèå ðàçìûøëåíèÿ åãî íàòîëêíóë ðàçãîâîð ñ ìàìîé è ïàïîé? 7. Íàéäè â òåêñòå ïðåäëîæåíèå, êîòîðîå âûðàæàåò îñíîâíóþ ìûñëü. 8. Â ÷¸ì îñîáåííîñòü ýòîãî òåêñòà? 9. Êàê íàçûâàþòñÿ òàêèå ïðîèçâåäåíèÿ? Ñêîëüêî â í¸ì äåéñòâóþùèõ ëèö? Ïðî÷èòàé ïüåñó â ëèöàõ. 10. Íàéäè â òåêñòå âîïðîñèòåëüíûå è ïîâåñòâîâàòåëüíûå ïðåäëîæåíèÿ. Êàêèõ áîëüøå? Êàê òû äóìàåøü, ïî÷åìó? 11. Âûïèøè èç ïüåñû ñëîâà â äâà ñòîëáèêà. Â ïåðâûé — ñëîâà ñ áåçóäàðíûìè ãëàñíûìè â êîðíå ñëîâà. Âî âòîðîé — ñî çâîíêèìè è ãëóõèìè ñîãëàñíûìè â êîðíå ñëîâà. Óñòíî ïîäáåðè ïðîâåðî÷íûå ñëîâà. Ïîä÷åðêíè ñëîâàðíûå ñëîâà.

ÓÐÎÊ 65. Ïðàâîïèñàíèå 244. 1. Ïðî÷èòàé. Ñïèøè. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. ×...ñû, öâ...òû, ï...ëÿ, ëî...êà, äðó..., ñîëîâ...è, äåðåâ...ÿ, ïîä...åçä, îá...ÿâëåíèå, òðîñ...íèê, ñó...îòà, ñî...íöå. 2. Äîêàæè, ÷òî íàïèñàë ïðàâèëüíî.

153

245. Ïðî÷èòàé òåêñò. Ñïèøè. Âñòàâü ïðîïóùåííûå áóêâû. Òîëÿ ñ Âàñåé âîçâðàù...ëèñü èç ëåñà â ëàãåðü. Ïî äîðîãå øëà ñòàðó...êà ñ âåäðîì â...äû. Ò...æåëî åé áûëî åãî íå...òè. Ìàë...÷èêè ýòî çàìåòèëè. Òîëÿ áûñòðî çàøàãàë â ëàãåðü. Âèòÿ ïîá...æàë ïîìîãàòü ñòàðó...êå. Îäíàæäû Òîëÿ ø¸ë ñ ïðîãóëêè. Îí çàõ...òåë ïèòü, ïîñòó÷...ë â èçáó. Äâåðü îòêðûëà çíàêîìàÿ ñòàðó...êà. Îíà âñòðåòèëà Òîëþ ïðèâåòëèâî, äàëà â...äû. Ìàëü÷èê ïîêðàñíåë. Îí âûïèë âîäó è âûá...æàë íà óëèöó. Â...äà åìó ïîêàçàëàñü ãîðüêîé.

Ïî Â. Îñååâîé

246. 1. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Ðàññìîòðè ðèñóíîê.

*** Âîò êàíèêóëû íàñòàëè. Äî ñâèäàíüÿ, øêîëà! Ìû òåïåðü óæå ñ òîáîþ Âñòðåòèìñÿ íå ñêîðî.

Â. Áðîíåâñêèé

2. Êàê ìîæíî îçàãëàâèòü ñòèõîòâîðåíèå? Âûó÷è íàèçóñòü. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Îáîçíà÷ü îðôîãðàììû.

247. 1. Íàçîâè êàðòèíêè. Ïðîâåðü íàïèñàíèå ñëîâ ïî ñëîâàðþ.

ïèðîæêè

2. Ñîñòàâü ïðåäëîæåíèÿ ñ ýòèìè ñëîâàìè. Çàïèøè èõ.

ïî÷òè ïîæàëóéñòà 154

248. 1. Ïðî÷èòàé ïèñüìî. Çäðàâñòâóé, Îëÿ! Ñïàñèáî çà ïèñüìî. Ñîîáùàþ òåáå î ñâîèõ íîâîñòÿõ. ß îêîí÷èëà ó÷åáíûé ãîä ïî÷òè îòëè÷íî. Ïåðåøëà â ïÿòûé êëàññ. Ëåòîì ïîåäó â ñåëî ê áàáóøêå. Òàì åñòü ëåñ è ðå÷êà. Áóäó õîäèòü çà ÿãîäàìè, êóïàòüñÿ. Îëÿ, íàïèøè, ïîæàëóéñòà, ãäå òû áóäåøü îòäûõàòü íà êàíèêóëàõ. Äî ñâèäàíèÿ! Òâîÿ ïîäðóãà Ñâåòà. 2. Íàéäè îáðàùåíèÿ. 3. Íàïèøè ïèñüìî ñâîåé ïîäðóãå èëè äðóãó.

66. Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé Êîðçèíà ñ åëîâûìè øèøêàìè Êîìïîçèòîð Ýäâàðä Ãðèã ïðîâîäèë îñåíü â ëåñàõ îêîëî Áåðãåíà. Âñå ëåñà õîðîøè ñ èõ ãðèáíûì âîçäóõîì è øåëåñòîì ëèñòüåâ. Íî îñîáåííî õîðîøè ãîðíûå ëåñà îêîëî ìîðÿ. Â íèõ ñëûøåí øóì ïðèáîÿ. Ñ ìîðÿ ïîñòîÿííî íàíîñèò òóìàí, è îò îáèëèÿ âëàãè áóéíî ðàçðàñòàåòñÿ ìîõ. Îí ñâåøèâàåòñÿ çåë¸íûìè ïðÿäÿìè äî ñàìîé çåìëè. Êðîìå òîãî, â ãîðíûõ ëåñàõ æèâ¸ò, êàê ïòèöà ïåðåñìåøíèê, âåñ¸ëîå ýõî. Îíî òîëüêî è æä¸ò, ÷òîáû ïîäõâàòèòü ëþáîé çâóê è øâûðíóòü åãî ÷åðåç ñêàëû. Îäíàæäû Ãðèã âñòðåòèë â ëåñó ìàëåíüêóþ äåâî÷êó ñ äâóìÿ êîñè÷êàìè — äî÷ü ëåñíèêà. Îíà ñîáèðàëà â êîðçèíó åëîâûå øèøêè. Ñòîÿëà îñåíü. Åñëè áû ìîæíî áûëî ñîáðàòü âñ¸ çîëîòî è ìåäü, êàêèå åñòü íà çåìëå, è âûêîâàòü èç íèõ òûñÿ÷è òûñÿ÷ òîíåíüêèõ ëèñòüåâ, òî îíè ñîñòàâèëè áû íè÷òîæíóþ ÷àñòü òîãî îñåííåãî íàðÿäà, ÷òî ëåæàë â ãîðàõ. Ê òîìó æå êîâàíûå ëèñòüÿ ïîêàçàëèñü áû ãðóáûìè â ñðàâíåíèè ñ íàñòîÿùèìè, îñîáåííî ñ ëèñòüÿìè îñèíû. Âñåì èçâåñòíî, ÷òî îñèíîâûå ëèñòüÿ äðîæàò äàæå îò ïòè÷üåãî ñâèñòà. — Êàê òåáÿ çîâóò, äåâî÷êà? — ñïðîñèë Ãðèã. 155

— Äàãíè Ïåäåðñåí,— âïîëãîëîñà îòâåòèëà äåâî÷êà. Îíà îòâåòèëà âïîëãîëîñà íå îò èñïóãà, à îò ñìóùåíèÿ. Èñïóãàòüñÿ îíà íå ìîãëà, ïîòîìó ÷òî ãëàçà ó Ãðèãà ñìåÿëèñü. — Âîò áåäà! — ñêàçàë Ãðèã.— Ìíå íå÷åãî òåáå ïîäàðèòü. ß íå íîøó â êàðìàíå íè êóêîë, íè ëåíò, íè áàðõàòíûõ çàéöåâ. — Ó ìåíÿ åñòü ñòàðàÿ ìàìèíà êóêëà,— îòâåòèëà äåâî÷êà.— Êîãäà-òî îíà çàêðûâàëà ãëàçà. Âîò òàê! Äåâî÷êà ìåäëåííî çàêðûëà ãëàçà. Êîãäà îíà âíîâü èõ îòêðûëà, òî Ãðèã çàìåòèë, ÷òî çðà÷êè ó íå¸ çåëåíîâàòûå è â íèõ ïîáë¸ñêèâàåò îãîíüêàìè ëèñòâà. — À òåïåðü îíà ñïèò ñ îòêðûòûìè ãëàçàìè,— ïå÷àëüíî äîáàâèëà Äàãíè.— Ó ñòàðûõ ëþäåé ïëîõîé ñîí. Äåäóøêà òîæå âñþ íî÷ü êðÿõòèò. — Ñëóøàé, Äàãíè,— ñêàçàë Ãðèã,— ÿ ïðèäóìàë. ß ïîäàðþ òåáå îäíó èíòåðåñíóþ âåùü. Íî òîëüêî íå ñåé÷àñ, à ëåò ÷åðåç äåñÿòü. Äàãíè äàæå âñïëåñíóëà ðóêàìè. — Îé, êàê äîëãî! — Ïîíèìàåøü, ìíå íóæíî å¸ åù¸ ñäåëàòü. — À ÷òî ýòî òàêîå? — Óçíàåøü ïîòîì. — Ðàçâå çà âñþ ñâîþ æèçíü,— ñòðîãî ñïðîñèëà Äàãíè,— âû ìîæåòå ñäåëàòü âñåãî ïÿòü èëè øåñòü èãðóøåê? — Ãðèã ñìóòèëñÿ. — Äà íåò, ýòî íå òàê,— íåóâåðåííî âîçðàçèë îí.— ß ñäåëàþ å¸, ìîæåò áûòü, çà íåñêîëüêî äíåé. Íî òàêèå âåùè íå äàðÿò ìàëåíüêèì äåòÿì. ß äåëàþ ïîäàðêè äëÿ âçðîñëûõ. — ß íå ðàçîáüþ,— óìîëÿþùå ñêàçàëà Äàãíè è ïîòÿíóëà Ãðèãà çà ðóêàâ.— È íå ñëîìàþ. Âîò óâèäèòå! Ó äåäóøêè åñòü èãðóøå÷íàÿ ëîäêà èç ñòåêëà. ß ñòèðàþ ñ íå¸ ïûëü è íè ðàçó íå îòêîëîëà äàæå ñàìîãî ìàëåíüêîãî êóñî÷êà. 156

«Îíà ñîâñåì ìåíÿ çàïóòàëà, ýòà Äàãíè»,— ïîäóìàë ñ äîñàäîé Ãðèã è ñêàçàë òî, ÷òî âñåãäà ãîâîðÿò âçðîñëûå, êîãäà ïîïàäàþò â íåëîâêîå ïîëîæåíèå ïåðåä äåòüìè: — Òû åù¸ ìàëåíüêàÿ è ìíîãîãî íå ïîíèìàåøü. Ó÷èñü òåðïåíèþ. À òåïåðü äàâàé êîðçèíó. Òû å¸ åäâà òàùèøü. ß ïðîâîæó òåáÿ, è ìû ïîãîâîðèì î ÷¸ì-íèáóäü äðóãîì. Äàãíè âçäîõíóëà è ïðîòÿíóëà Ãðèãó êîðçèíó. Îíà äåéñòâèòåëüíî áûëà òÿæ¸ëàÿ. Â åëîâûõ øèøêàõ ìíîãî ñìîëû, è ïîòîìó îíè âåñÿò ãîðàçäî áîëüøå ñîñíîâûõ. Êîãäà ñðåäè äåðåâüåâ ïîêàçàëñÿ äîì ëåñíèêà, Ãðèã ñêàçàë: — Íó, òåïåðü òû äîáåæèøü ñàìà, Äàãíè Ïåäåðñåí. Â Íîðâåãèè ìíîãî äåâî÷åê ñ òàêèì èìåíåì è ôàìèëèåé, êàê ó òåáÿ. Êàê çîâóò òâîåãî îòöà? — Õàãåðóï,— îòâåòèëà Äàãíè è, íàìîðùèâ ëîá, ñïðîñèëà: — Ðàçâå âû íå çàéä¸òå ê íàì? Ó íàñ åñòü âûøèòàÿ ñêàòåðòü, ðûæèé êîò è ñòåêëÿííàÿ ëîäêà. Äåäóøêà ïîçâîëèò âàì âçÿòü å¸ â ðóêè. — Ñïàñèáî. Ñåé÷àñ ìíå íåêîãäà. Ïðîùàé, Äàãíè! — Ãðèã ïðèãëàäèë âîëîñû äåâî÷êè è ïîø¸ë â ñòîðîíó ìîðÿ. Äàãíè, íàñóïèâøèñü, ñìîòðåëà åìó âñëåä. Êîðçèíó îíà äåðæàëà áîêîì, èç íå¸ âûâàëèâàëèñü øèøêè. «ß íàïèøó ìóçûêó,— ðåøèë Ãðèã.— Íà çàãëàâíîì ëèñòå ÿ ïðèêàæó íàïå÷àòàòü: “Äàãíè Ïåäåðñåí — äî÷åðè ëåñíèêà Õàãåðóïà Ïåäåðñåíà, êîãäà åé èñïîëíèòñÿ âîñåìíàäöàòü ëåò”».

***

Â Áåðãåíå âñ¸ áûëî ïî-ñòàðîìó. Âñ¸, ÷òî ìîãëî ïðèãëóøèòü çâóêè,— êîâðû, ïîðòüåðû è ìÿãêóþ ìåáåëü — Ãðèã äàâíî óáðàë èç äîìà. Îñòàëñÿ òîëüêî ñòàðûé äèâàí. Íà í¸ì ìîãëî ðàçìåñòèòüñÿ äî äåñÿòêà ãîñòåé, è Ãðèã íå ðåøàëñÿ åãî âûáðîñèòü. Äðóçüÿ ãîâîðèëè, ÷òî äîì êîìïîçèòîðà ïîõîæ íà æèëèùå äðîâîñåêà. Åãî óêðàøàë òîëüêî ðîÿëü... Ðîÿëü ìîã ïåòü îáî âñ¸ì — î ïîðûâå ÷åëîâå÷åñêîãî äóõà ê âåëèêîìó è î ëþáâè. Áåëûå è ÷¸ðíûå êëàâèøè, óáåãàÿ èç-ïîä êðåïêèõ ïàëüöåâ Ãðèãà, òîñêîâàëè, ñìåÿëèñü, ãðåìåëè áóðåé è ãíåâîì è âäðóã ñðàçó ñìîëêàëè. 157

Òîãäà â òèøèíå åù¸ äîëãî çâó÷àëà òîëüêî îäíà ìàëåíüêàÿ ñòðóíà, áóäòî ýòî ïëàêàëà Çîëóøêà, îáèæåííàÿ ñ¸ñòðàìè. Ãðèã, îòêèíóâøèñü, ñëóøàë, ïîêà ýòîò ïîñëåäíèé çâóê íå çàòèõàë íà êóõíå, ãäå ñ äàâíèõ ïîð ïîñåëèëñÿ ñâåð÷îê... Ãðèã ïèñàë ìóçûêó äëÿ Äàãíè Ïåäåðñåí áîëüøå ìåñÿöà. Íà÷àëàñü çèìà. Òóìàí çàêóòàë ãîðîä ïî ãîðëî. Çàðæàâëåííûå ïàðîõîäû ïðèõîäèëè èç ðàçíûõ ñòðàí è äðåìàëè ó äåðåâÿííûõ ïðèñòàíåé, òèõîíüêî ïîñàïûâàÿ ïàðîì. Âñêîðå ïîø¸ë ñíåã. Ãðèã âèäåë èç ñâîåãî îêíà, êàê îí êîñî ëåòåë, öåïëÿÿñü çà âåðõóøêè äåðåâüåâ. Íåâîçìîæíî, êîíå÷íî, ïåðåäàòü ìóçûêó ñëîâàìè, êàê áû íè áûë áîãàò íàø ÿçûê... Îí ïèñàë è âèäåë, êàê íàâñòðå÷ó åìó áåæèò, çàäûõàÿñü îò ðàäîñòè, äåâóøêà ñ çåë¸íûìè ñèÿþùèìè ãëàçàìè. Îíà îáíèìàåò åãî çà øåþ è ïðèæèìàåòñÿ ãîðÿ÷åé ùåêîé ê åãî ñåäîé íåáðèòîé ùåêå. «Ñïàñèáî!» — ãîâîðèò îíà, ñàìà åù¸ íå çíàÿ, çà ÷òî îíà áëàãîäàðèò åãî. «Òû êàê ñîëíöå,— ãîâîðèò åé Ãðèã.— Êàê íåæíûé âåòåð è ðàííåå óòðî. Ó òåáÿ íà ñåðäöå ðàñöâ¸ë áåëûé öâåòîê è íàïîëíèë âñ¸ òâî¸ ñóùåñòâî áëàãîóõàíèåì âåñíû. ß âèäåë æèçíü. ×òî áû òåáå íè ãîâîðèëè î íåé, âåðü âñåãäà, ÷òî îíà óäèâèòåëüíà è ïðåêðàñíà. ß ñòàðèê, íî ÿ îòäàë ìîëîä¸æè æèçíü, ðàáîòó, òàëàíò. Îòäàë âñ¸ áåç âîçâðàòà. Ïîòîìó ÿ, ìîæåò áûòü, äàæå ñ÷àñòëèâåå òåáÿ, Äàãíè»... Ãðèã äóìàë òàê è èãðàë îáî âñ¸ì, ÷òî äóìàë. Îí ïîäîçðåâàë, ÷òî åãî ïîäñëóøèâàþò. Îí äàæå äîãàäûâàëñÿ, êòî ýòèì çàíèìàåòñÿ. Ýòî áûëè ñèíèöû íà äåðåâå, çàãóëÿâøèå ìàòðîñû èç ïîðòà, ïðà÷êà èç ñîñåäíåãî äîìà, ñâåð÷îê, ñíåã, ñëåòàâøèé ñ íàâèñøåãî íåáà, è Çîëóøêà â çàøòîïàííîì ïëàòüå. Êàæäûé ñëóøàë ïî-ñâîåìó. Ñèíèöû âîëíîâàëèñü. Êàê îíè íè âåðòåëèñü, èõ òðåñêîòíÿ íå ìîãëà çàãëóøèòü ðîÿëÿ. Çàãóëÿâøèå ìàòðîñû ðàññàæèâàëèñü íà ñòóïåíüêàõ äîìà è ñëóøàëè, âñõëèïûâàÿ. Ïðà÷êà ðàçãèáàëà ñïèíó, âûòèðàëà ëàäîíüþ ïîêðàñíåâøèå ãëàçà è ïîêà÷èâàëà ãîëîâîé. Ñâåð÷îê âûëåçàë èç òðåùèíû â êàôåëüíîé ïå÷êå è ïîäãëÿäûâàë â ù¸ëêó çà Ãðèãîì. 158

Ïàäàâøèé ñíåã îñòàíàâëèâàëñÿ è ïîâèñàë â âîçäóõå, ÷òîáû ïîñëóøàòü çâîí, ëèâøèéñÿ ðó÷üÿìè èç äîìà. À Çîëóøêà ñìîòðåëà, óëûáàÿñü, íà ïîë. Îêîëî å¸ áîñûõ íîã ñòîÿëè õðóñòàëüíûå òóôåëüêè. Îíè âçäðàãèâàëè, ñòàëêèâàÿñü äðóã ñ äðóãîì, â îòâåò íà àêêîðäû, äîëåòàâøèå èç äîìà Ãðèãà. Ýòèõ ñëóøàòåëåé Ãðèã öåíèë áîëüøå, ÷åì íàðÿäíûõ è âåæëèâûõ ïîñåòèòåëåé êîíöåðòîâ.

***

Â âîñåìíàäöàòü ëåò Äàãíè îêîí÷èëà øêîëó. Ïî ýòîìó ñëó÷àþ îòåö îòïðàâèë å¸... ïîãîñòèòü ê ñâîåé ñåñòðå Ìàãäå. Ïóñêàé äåâî÷êà (îòåö ñ÷èòàë å¸ åù¸ äåâî÷êîé, õîòÿ Äàãíè áûëà óæå ñòðîéíîé äåâóøêîé, ñ òÿæ¸ëûìè ðóñûìè êîñàìè) ïîñìîòðèò, êàê óñòðîåí ñâåò, êàê æèâóò ëþäè, è íåìíîãî ïîâåñåëèòñÿ... Ìàãäà ðàáîòàëà òåàòðàëüíîé ïîðòíèõîé. Ìóæ å¸ Íèëüñ ñëóæèë â òîì æå òåàòðå ïàðèêìàõåðîì. Æèëè îíè â êîìíàòóøêå ïîä êðûøåé òåàòðà... Îäíàæäû Äàãíè ïîøëà íà êîíöåðò âìåñòå ñ Ìàãäîé è Íèëüñîì. Êîíöåðò íà÷àëñÿ ïîñëå îáû÷íîãî âå÷åðíåãî âûñòðåëà èç ñòàðîé ïóøêè â ïîðòó. Âûñòðåë îçíà÷àë çàõîä ñîëíöà... Äàãíè âïåðâûå ñëóøàëà ñèìôîíè÷åñêóþ ìóçûêó. Îíà ïðîèçâåëà íà íå¸ ñòðàííîå äåéñòâèå. Âñå ïåðåëèâû è ãðîìû îðêåñòðà âûçûâàëè ó Äàãíè ìíîæåñòâî êàðòèí, ïîõîæèõ íà ñíû. Ïîòîì îíà âçäðîãíóëà è ïîäíÿëà ãëàçà. Åé ïî÷óäèëîñü, ÷òî õóäîé ìóæ÷èíà âî ôðàêå, îáúÿâëÿâøèé ïðîãðàììó êîíöåðòà, íàçâàë å¸ èìÿ. — Ýòî òû ìåíÿ çâàë, Íèëüñ? — ñïðîñèëà Äàãíè äÿäþøêó Íèëüñà, âçãëÿíóëà íà íåãî è ñðàçó æå íàõìóðèëàñü. Äÿäþøêà Íèëüñ ñìîòðåë íà Äàãíè íå òî ñ óæàñîì, íå òî ñ âîñõèùåíèåì. È òàê æå ñìîòðåëà íà íå¸, ïðèæàâ êî ðòó ïëàòîê, ò¸òóøêà Ìàãäà. — ×òî ñëó÷èëîñü? — ñïðîñèëà Äàãíè. Ìàãäà ñõâàòèëà å¸ çà ðóêó è ïðîøåïòàëà: — Ñëóøàé! Òîãäà Äàãíè óñëûøàëà, êàê ÷åëîâåê âî ôðàêå ñêàçàë: — Ñëóøàòåëè èç ïîñëåäíèõ ðÿäîâ ïðîñÿò ìåíÿ ïîâòîðèòü. Èòàê, ñåé÷àñ áóäåò èñïîëíåíà çíàìåíèòàÿ ìóçûêàëüíàÿ ïüå159

ñà Ýäâàðäà Ãðèãà, ïîñâÿù¸ííàÿ äî÷åðè ëåñíèêà Õàãåðóïà Ïåäåðñåíà Äàãíè Ïåäåðñåí ïî ñëó÷àþ òîãî, ÷òî åé èñïîëíèëîñü âîñåìíàäöàòü ëåò. Äàãíè âçäîõíóëà òàê ãëóáîêî, ÷òî ó íå¸ çàáîëåëà ãðóäü. Îíà õîòåëà ñäåðæàòü ýòèì âçäîõîì ïîäñòóïèâøèå ê ãîðëó ñë¸çû, íî ýòî íå ïîìîãëî. Äàãíè íàãíóëàñü è çàêðûëà ëèöî ëàäîíÿìè. Ñíà÷àëà îíà íè÷åãî íå ñëûøàëà. Âíóòðè ó íå¸ øóìåëà áóðÿ. Ïîòîì îíà, íàêîíåö, óñëûøàëà, êàê ïî¸ò ðàííèì óòðîì ïàñòóøèé ðîæîê è â îòâåò åìó ñîòíÿìè ãîëîñîâ, ÷óòü âçäðîãíóâ, îòêëèêàåòñÿ ñòðóííûé îðêåñòð. Ìåëîäèÿ ðîñëà, ïîäûìàëàñü, áóøåâàëà, êàê âåòåð, íåñëàñü ïî âåðøèíàì äåðåâüåâ, ñðûâàëà ëèñòüÿ, êà÷àëà òðàâó, áèëà â ëèöî ïðîõëàäíûìè áðûçãàìè. Äàãíè ïî÷óâñòâîâàëà ïîðûâ âîçäóõà, èñõîäèâøèé îò ìóçûêè, è çàñòàâèëà ñåáÿ óñïîêîèòüñÿ. Äà! Ýòî áûë å¸ ëåñ, å¸ ðîäèíà! Å¸ ãîðû, ïåñíè ðîæêîâ, øóì å¸ ìîðÿ!.. Ñòåêëÿííûå êîðàáëè ïåíèëè âîäó. Âåòåð òðóáèë â èõ ñíàñòÿõ. Ýòîò çâóê íåçàìåòíî ïåðåõîäèë â ïåðåçâîí ëåñíûõ êîëîêîëü÷èêîâ, â ñâèñò ïòèö, êóâûðêàâøèõñÿ â âîçäóõå, â àóêàíüå äåòåé, â ïåñíþ î äåâóøêå... Äàãíè ñëûøàëà ýòó ïåñíþ ó ñåáÿ â ãîðàõ. Òàê, çíà÷èò, ýòî áûë îí! Òîò ñåäîé ÷åëîâåê, ÷òî ïîìîã åé äîíåñòè äî äîìó êîðçèíó ñ åëîâûìè øèøêàìè. Ýòî áûë Ýäâàðä Ãðèã, âîëøåáíèê è âåëèêèé ìóçûêàíò! È îíà åãî óêîðÿëà, ÷òî îí íå óìååò áûñòðî ðàáîòàòü. Òàê âîò òîò ïîäàðîê, ÷òî îí îáåùàë ñäåëàòü åé ÷åðåç äåñÿòü ëåò! Äàãíè ïëàêàëà, íå ñêðûâàÿñü, ñëåçàìè áëàãîäàðíîñòè. Ê òîìó âðåìåíè ìóçûêà çàïîëíèëà âñ¸ ïðîñòðàíñòâî ìåæäó çåìë¸é è îáëàêàìè, ïîâèñøèìè íàä ãîðîäîì. Îò ìåëîäè÷åñêèõ âîëí íà îáëàêàõ ïîÿâèëàñü ë¸ãêàÿ ðÿáü. Ñêâîçü íå¸ ñâåòèëè çâ¸çäû... Ìóçûêà óæå íå ïåëà. Îíà çâàëà. Çâàëà çà ñîáîé â òó ñòîðîíó, ãäå ñîëíöå ãîðèò, êàê êîðîíà â âîëîñàõ ñêàçî÷íîé äîáðîé âîëøåáíèöû... Â íàïëûâå çâóêîâ âäðóã âîçíèê çíàêîìûé ãîëîñ. «Òû — ñ÷àñòüå,— ãîâîðèë îí.— Òû — áëåñê çàðè!» 160

Ìóçûêà ñòèõëà. Ñíà÷àëà ìåäëåííî, ïîòîì âñ¸ ðàçðàñòàÿñü, çàãðåìåëè àïëîäèñìåíòû. Äàãíè âñòàëà è áûñòðî ïîøëà ê âûõîäó èç ïàðêà. Âñå îãëÿäûâàëèñü íà íå¸. Ìîæåò áûòü, íåêîòîðûì èç ñëóøàòåëåé ïðèøëà â ãîëîâó ìûñëü, ÷òî ýòà äåâóøêà è áûëà òîé Äàãíè Ïåäåðñåí, êîòîðîé Ãðèã ïîñâÿòèë ñâîþ áåññìåðòíóþ âåùü. «Îí óìåð! — äóìàëà Äàãíè.— Çà÷åì? Åñëè áû ìîæíî áûëî óâèäåòü åãî! Åñëè áû îí ïîÿâèëñÿ çäåñü! Ñ êàêèì ñòðåìèòåëüíî áüþùèìñÿ ñåðäöåì îíà ïîáåæàëà áû ê íåìó íàâñòðå÷ó, îáíÿëà áû åãî çà øåþ, ïðèæàëàñü ìîêðîé îò ñë¸ç ùåêîé ê åãî ùåêå è ñêàçàëà áû òîëüêî îäíî ñëîâî: “Ñïàñèáî!” — “Çà ÷òî?” — ñïðîñèë áû îí. “ß íå çíàþ,— îòâåòèëà áû Äàãíè.— Çà òî, ÷òî âû íå çàáûëè ìåíÿ. Çà âàøó ùåäðîñòü. Çà òî, ÷òî îòêðûëè ïåðåäî ìíîé òî ïðåêðàñíîå, ÷åì äîëæåí æèòü ÷åëîâåê...”»

Ê. Ïàóñòîâñêèé

1. Î ÷¸ì ðàçãîâàðèâàëè Ýäâàðä Ãðèã è âîñüìèëåòíÿÿ Äàãíè, âñòðåòèâøèñü â îñåííåì ëåñó? 2. Êàêîé ïîäàðîê äëÿ Äàãíè ðåøèë ñäåëàòü êîìïîçèòîð? 3. Ïåðå÷èòàé ìåäëåííî îòðûâîê î òîì, êàê Ãðèã ïèñàë ìóçûêó äëÿ Äàãíè. Î ÷¸ì îí äóìàë, ìå÷òàë? Ïî÷åìó ñ÷èòàë ñåáÿ ñ÷àñòëèâûì ÷åëîâåêîì? 4. Êàêèõ ñëóøàòåëåé áîëüøå âñåãî öåíèë Ãðèã? Ïî÷åìó? 5. Ðàññêàæè, êàê Äàãíè ïîëó÷èëà îáåùàííûé ïîäàðîê. 6. Êàêîå âïå÷àòëåíèå ïðîèçâåëà íà Äàãíè ìóçûêà Ãðèãà? ×òî óñëûøàëà îíà â ýòîé ìóçûêå? 7. Ëþáèøü ëè òû ñëóøàòü ìóçûêó? Ìóçûêà êàêèõ êîìïîçèòîðîâ òåáå íðàâèòñÿ? 8. Îáúÿñíè çàãëàâèå ðàññêàçà. Ïðèäóìàé äðóãèå çàãëàâèÿ. 9. Âûïèøè ïÿòü ïðåäëîæåíèé, â êîòîðûõ åñòü îáðàùåíèå. 10. Ïåðåâåäè íà óêðàèíñêèé ÿçûê ñëîâà: êîìïîçèòîð, îðêåñòð, ñèìôîíèÿ, ðîÿëü, òåàòð, ïüåñà.

Ãîâîðè ïðàâèëüíî! Øåëåñò, øåñòü, øåÿ, øèøêè Æóòü, ðûæèé, òÿæ¸ëàÿ

161

ÓÐÎÊ

67. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ

1. Îáúÿñíè íàçâàíèå ðàçäåëà «Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé». 2. Êàêèå ïðîèçâåäåíèÿ áîëüøå âñåãî ïîäõîäÿò ê ýòîé òåìå? Íàçîâè èõ. 3. Íàçîâè ïðîèçâåäåíèå, êîòîðîå ó÷èò íå áûòü æàäíûì. Ïåðåñêàæè

åãî ñîäåðæàíèå. 4. Î êàêèõ ÷åðòàõ õàðàêòåðà ÷åëîâåêà ðàññêàçàëè òåáå ïèñàòåëè è ïîýòû â ïðî÷èòàííûõ ïðîèçâåäåíèÿõ? 5. Äàé ñðàâíèòåëüíóþ õàðàêòåðèñòèêó õîðîøåìó è ïëîõîìó ÷åëîâåêó. Òåáå ïîìîãóò ïîñëîâèöû. À êàêèì ÷åëîâåêîì õî÷åøü áûòü òû? 6. Íàéäè ïîñëîâèöû è ïîãîâîðêó ê ýòîé òåìå. Çàïèøè èõ â òåòðàäü. 7. Âñïîìíè, áûë ëè â òâîåé æèçíè ïîñòóïîê, çà êîòîðûé òåáå ñòûäíî äî ñèõ ïîð? Ðàññêàæè î í¸ì áëèçêîìó äðóãó. Çàïîìíè! Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé, áóäü ×åëîâåêîì!

1. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Âêóñíàÿ ïðåìèÿ — Âíó÷åê, ñêîðåé èäè äîìîé: ÿ ïðåìèþ ïðèíåñëà! — êðèêíóëà áàáóøêà. Â ýòî âðåìÿ Íèêèòà âàæíî øàãàë ïî óëèöå ñ ñåñòð¸íêîé Ë¸ëåé. — Êàêóþ ïðåìèþ? — íå ïîíÿë Íèêèòà. — Óâèäèøü. Áàáóøêà Åëåíà âñòðåòèëà âíóêà ëàñêîâî: — Ïîëó÷àé, Íèêèòà, ñâîþ ïðåìèþ! — È ïîäàëà åìó äâà áîëüøèõ ÿéöà. À îí íèêàê íå äîãàäàåòñÿ: — Ýòî çà ÷òî, áàáóñÿ? — Çà êóðèíóþ ãèìíàñòèêó,— ïîøóòèëà áàáóøêà.— Áåðè, åñëè äàþò. — Óõ, êàêèå áîëüøèå! — Íå ïðîñòûå, à äâóæåëòêîâûå! 162

Îäíî ÿéöî Íèêèòà äàë Ë¸ëå, à äðóãîå îñòàâèë ñåáå. Ë¸ëÿ ñïðîñèëà: — Íèêèòà, à êàêàÿ ó êóð ãèìíàñòèêà? — Ýõ òû, íå çíàåøü, ÷òî òàêîå ãèìíàñòèêà! — çàñìåÿëñÿ Íèêèòà. — ß-òî çíàþ. Ñàìà çàíèìàþñü. Íèêèòà ðàññêàçàë, ÷òî îí ïîìîãàë áàáóøêå êîðìèòü êóð íå òîëüêî çåðíîì, íî è ñâ¸êëîé, è òûêâîé. Òåïåðü êóðû íå áîëåþò è íåñóòñÿ ïî÷òè êàæäûé äåíü. Íî Ë¸ëå áûëî ïî÷åìó-òî ñìåøíî: — Çíà÷èò, êóðû äåëàþò óïðàæíåíèÿ? Õà-õà-õà! — Ñíà÷àëà óçíàé, ïîòîì ñìåéñÿ. À íå âåðèøü, ñïðîñè áàáóøêó,— ðàññåðäèëñÿ Íèêèòà. — Ïîêàæè, åñëè ýòî ïðàâäà,— ñòàëà óïðàøèâàòü ñåñòð¸íêà. È îíè ïîáåæàëè íà ïòèöåôåðìó. — Ñìîòðè! Îêîëî ñòåíû áåëûå, êàê ñíåã, êóðû òî è äåëî ïîäïðûãèâàëè êâåðõó. — Âèäèøü? — ñïðîñèë Íèêèòà. — À ïî÷åìó îíè ïðûãàþò? — Ïîãëÿäè ïîëó÷øå, ñàìà äîãàäàåøüñÿ. Äåâî÷êà ïðèãëÿäåëàñü è âñ¸ ïîíÿëà. Ê ñòåíå áûëà ïðèáèòà äëèííàÿ æåðäü. Èç æåðäè òîð÷àëè äåðåâÿííûå ïàëî÷êè. Íà îäíèõ ïàëî÷êàõ áûëè íàêîëîòû êóñêè ñâ¸êëû, íà äðóãèõ — òûêâû, à íà òðåòüèõ âèñåëè ïó÷êè êëåâåðíîãî ñåíà. Äëÿ êóð ýòî ëþáèìàÿ åäà. Âîò è ïðèõîäèòñÿ èì ïðûãàòü. Ïîäïðûãíóò è êëþíóò è ñíîâà ïîäïðûãíóò è êëþíóò. Ãèìíàñòèêó äåëàþò è ïîëåçíûé êîðì êëþþò. — Êòî òàê ïðèäóìàë? — Ïàïà. — À ïî÷åìó òåáå ïðåìèÿ? — Êàê ïî÷åìó? ß ïîìîãàþ áàáóøêå êóð êîðìèòü. Êàæäîå óòðî! — îòâåòèë ñ ãîðäîñòüþ Íèêèòà, äîñòàë èç êàðìàíà ÿéöî è åù¸ ðàç îñìîòðåë åãî ñî âñåõ ñòîðîí. — Âîò òàê ÿè÷êî! Áàáóøêà íå îøèáëàñü: â êàæäîì ÿéöå áûëî ïî äâà æåëòêà. Âêóñíàÿ ïðåìèÿ! Ïî Ï. Äóäî÷êèíó

163

1. Ïðî÷èòàé ðàññêàç ñàìîñòîÿòåëüíî. 2. Íàçîâè íåïîíÿòíûå ñëîâà. 3. Ñîñòàâü âîïðîñû ïî ñîäåðæàíèþ òåêñòà. 4. Ðàçäåëè òåêñò íà ÷àñòè. Îçàãëàâü èõ. 5. Ïåðåñêàæè ïîíðàâèâøóþñÿ ÷àñòü òîâàðèùó. 6. Ïîäãîòîâüñÿ ÷èòàòü òåêñò ïî ðîëÿì. 7. Îïðåäåëè ñèíîíèìû ñðåäè ïîäàííûõ ñëîâ: çàáîòëèâûé, âíèìàòåëüíûé, ñîîáðàçèòåëüíûé, ñêðîìíûé, óìíûé, òðóäîëþáèâûé, ïðîñòîé, ñòàðàòåëüíûé. 8. Äàé õàðàêòåðèñòèêó Íèêèòå (êàêîé îí áûë?). Ïîëüçóéñÿ ñëîâàìè èç çàäàíèÿ 7.

ÓÐÎÊ 68. Ïîâòîðåíèå 249. Ïðî÷èòàé ðàññêàç. Çîëîòîé ëóã Ó íàñ ñ áðàòîì, êîãäà ñîçðåâàþò îäóâàí÷èêè, áûëà ñ íèìè ïîñòîÿííàÿ çàáàâà. Áûâàëî, èä¸ì êóäà-íèáóäü íà ñâîé ïðîìûñåë — îí âïåðåäè, ÿ â ïÿòó1. — Ñåð¸æà! — ïîçîâó ÿ åãî äåëîâèòî. Îí îãëÿíåòñÿ, à ÿ ôóêíó åìó îäóâàí÷èêîì ïðÿìî â ëèöî. Çà ýòî îí íà÷èíàåò ìåíÿ ïîäêàðàóëèâàòü è òîæå, êàê çàçåâàåøüñÿ, ôóêíåò. È òàê ìû ýòè íåèíòåðåñíûå öâåòû ñðûâàëè òîëüêî äëÿ çàáàâû. Íî ðàç ìíå óäàëîñü ñäåëàòü îòêðûòèå. Ìû æèëè â äåðåâíå, ïåðåä îêíîì ó íàñ áûë ëóã, âåñü çîëîòîé îò ìíîæåñòâà öâåòóùèõ îäóâàí÷èêîâ. Ýòî áûëî î÷åíü êðàñèâî. Âñå ãîâîðèëè: «Î÷åíü êðàñèâî! Ëóã — çîëîòîé». Îäíàæäû ÿ ðàíî âñòàë óäèòü ðûáó è çàìåòèë, ÷òî ëóã áûë íå çîëîòîé, à çåë¸íûé. Êîãäà æå ÿ âîçâðàùàëñÿ îêîëî ïîëóäíÿ äîìîé, ëóã áûë îïÿòü çîëîòîé. ß ñòàë íàáëþäàòü. Ê âå÷åðó ëóã îïÿòü ïîçåëåíåë. Òîãäà ÿ ïîø¸ë, îòûñêàë ñåáå îäóâàí÷èê, è îêàçàëîñü, ÷òî îí ñæàë ñåáå ëåïåñòêè, êàê âñ¸ ðàâíî, åñëè áû ó íàñ ïàëüöû áûëè æ¸ëòûå, ñòîðîíîé ê ëàäîíè, è, ñæàâ â êóëàê, ìû çàêðûëè áû æ¸ëòîå. Óòðîì, êîãäà ñîëíöå âçîøëî, ÿ âèäåë, êàê îäóâàí÷èêè ðàñêðûâàþò ñâîè ëàäîíè è îò ýòîãî ëóã ñòàíîâèòñÿ îïÿòü çîëîòûì.

Â ïÿòó — çà êåì-òî âñëåä.

164

Ñ òåõ ïîð îäóâàí÷èê ñòàë äëÿ íàñ îäíèì èç ñàìûõ èíòåðåñíûõ öâåòîâ, ïîòîìó ÷òî ñïàòü îäóâàí÷èêè ëîæèëèñü âìåñòå ñ íàìè, äåòüìè, è âìåñòå ñ íàìè âñòàâàëè.

Ì. Ïðèøâèí

1. Êàêîå îòêðûòèå ñäåëàë ìàëü÷èê? 2. ×òî ìîæíî óçíàâàòü ïî öâåòêó îäóâàí÷èêà? 3. Êàêèå åù¸ èíòåðåñíûå öâåòû òû çíàåøü? 4. Âûïèøè èç òåêñòà îïèñàíèå ëóãà. 5. Íàéäè â ðàññêàçå îäíîêîðåííûå ñëîâà ê ñëîâó öâåòîê. Âûïèøè èõ. Ðàçáåðè ïî ñîñòàâó. Íàçîâè çâóêîâûå öåïî÷êè ýòèõ ñëîâ.

Ê èñòîêàì ñëîâà Âñå çíàþò ýòè ïðîñòûå öâåòû, ïîõîæèå íà ìàëåíüêîå ñîëíöå ñ çîëîòûìè ëåïåñòêàìè-ëó÷àìè. Âñ¸ ëåòî öâåòóò îäóâàí÷èêè, à ñîçðåâøèå èõ ñåìåíà ñîáðàíû â ë¸ãêèé ïóøèñòûé øàðèê. Äóíåøü íà øàðèê — ïîïëûâóò, ïîëåòÿò â âîçäóõå ë¸ãêèå ëåòó÷èå ñåìåíà. Ïîýòîìó è íàçûâàþò öâåòîê îäóâàí÷èêîì. È. Ñîêîëîâ-Ìèêèòîâ

ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Â èþíå íà äâîðå ïóñòî, à íà ïîëå ãóñòî. Èþëü — ëåòó ìàêóøêà, ãîäó ñåð¸äêà. Ëåòî ñîáèðàåò, çèìà ïîäáèðàåò. 1. Âûó÷è ïîñëîâèöû. Çàïèøè èõ ïî ïàìÿòè.

250. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Èþëü ßðêî ñîëíöå ñâåòèò. Â âîçäóõå òåïëî, È êóäà íå âçãëÿíåøü, Âñ¸ êðóãîì ñâåòëî.

Ïî ëóãó ïåñòðåþò ßðêèå öâåòû, Çîëîòîì îáëèòû Ò¸ìíûå ëèñòû.

165

Äðåìëåò ëåñ: íè çâóêà, Ëèñò íå øåëåñòèò, Òîëüêî æàâîðîíîê Â âîçäóõå çâåíèò.

È. Ñóðèêîâ

1. Êàêèå ëåòíèå êàðòèíû ìîæíî íàðèñîâàòü ê ýòîìó ñòèõîòâîðåíèþ? 2. Êàêàÿ êàðòèíà áîëüøå âñåãî íðàâèòñÿ òåáå? Ïî÷åìó? 3. Êàêèå êðàñêè íóæíû õóäîæíèêó, ÷òîáû íàðèñîâàòü êàðòèíó ê ýòîìó ñòèõîòâîðåíèþ? Ïî÷åìó? 4. Âûó÷è ñòèõîòâîðåíèå íàèçóñòü.

69. Ïîâòîðåíèå ÍÀÐÎÄÍÛÅ ÏÐÈÌÅÒÛ Ñèëüíàÿ ðîñà — ê ÿñíîìó äíþ. Ëåòíèì óòðîì ìàëåíüêèé äîæäü — äí¸ì õîðîøàÿ ïîãîäà. Ðàäóãà âå÷åðíÿÿ ïðåäâåùàåò õîðîøóþ ïîãîäó, à óòðåííÿÿ — äîæäëèâóþ. 251. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå. Ëåòîì Çàðóìÿíèëèñü âèøíÿ è ñëèâà, Íàëèëàñü çîëîòèñòàÿ ðîæü, È, êàê ìîðå, âîëíóåòñÿ íèâà, È â òðàâå íà ëóãàõ íå ïðîéä¸øü. Ñîëíöå õîäèò âûñîêî íàä ñâîäîì Ðàñêàë¸ííûõ îò çíîÿ íåáåñ; Ïàõíåò ëèïà äóøèñòàÿ ì¸äîì, È øóìèò ïîëíûé ñóìðàêà ëåñ.

Í. Ãðåêîâ

1. Ïåðå÷èñëè ÿðêèå ïðèìåòû ëåòà, î êîòîðûõ ñêàçàíî â ñòèõîòâîðåíèè. 2. Ïðî÷èòàé ñòèõîòâîðåíèå âûðàçèòåëüíî. 3. Âûó÷è âòîðîé ñòîëáèê ñòèõîòâîðåíèÿ íàèçóñòü. Çàïèøè ïî ïàìÿòè. Ïîä÷åðêíè âûó÷åííûå îðôîãðàììû.

166

252.

Ïðî÷èòàé ðàññêàç.

Ëåñíîé øàò¸ð Ñòîëåòíèå óñèëèÿ äåðåâà ñäåëàëè ñâî¸: âåðõíèå âåòêè ñâîè ýòà åëü âûíåñëà ê ñâåòó, íî íèæíèå âåòêè-äåòêè, ñêîëüêî íè òàùèëà èõ íàâåðõ ìàòóøêà, îñòàëèñü âíèçó, ñëîæèëèñü øàòðîì, ïîðîñëè çåë¸íûìè áîðîäàìè è ïîä ýòèì íåïðîíèöàåìûì äëÿ äîæäÿ è ñâåòà øàòðîì ïîñåëèëñÿ... Êòî òàì ïîñåëèëñÿ? Ìû âîçâðàùàëèñü ñ îõîòû ìèìî ýòîé ¸ëêè. Ëàäà (ñîáàêà) ÷òî-òî ïî÷óÿëà âíóòðè äåðåâà è ñòàëà. Ìû ïîäóìàëè: âûñêî÷èò èëè âûëåòèò? — Íàâåðíîå, âûëåòèò òåòåðåâ,— øåïíóë Ïåòÿ è ñòàë ñìîòðåòü ââåðõ. — À ÿ äóìàþ,— øåïíóë ÿ,— çàÿö âûáåæèò.— È ñòàë ñìîòðåòü âíèç. Ëàäà ñòîÿëà. — Âïåð¸ä! — ïðèêàçàë ÿ. Íî îíà âïåð¸ä íå øëà. È ýòî çíà÷èëî, ÷òî äàëüøå íåëüçÿ äâèãàòüñÿ, ÷òî çâåðü èëè ïòèöà ñèäèò òóò æå, çà ïåðâîé åëîâîé ëàïêîé. — ß óäàðþ íîãîé ïî ýòîé ëàïêå,— ñêàçàë Ïåòÿ,— à òû ñòðåëÿé. «Âûñêî÷èò èëè âûëåòèò?» — äóìàë ÿ. È ïåðåêèäûâàë ãëàçà òî âíèç, òî ââåðõ. Ïåòÿ óäàðèë ïî ëàïêå íîãîé — íè÷åãî íå âûáåæàëî è íè÷åãî íå âûëåòåëî, íî çàøèïåëî è çàòóêàëî, êàê ìàëåíüêèé ìîòîöèêë. Ëàäà òêíóëàñü è çàîðàëà: îíà ñåáå íàêîëîëà íîñ î êîëþ÷êè åæà. Òàê íè÷åãî íå âûáåæàëî è íå âûëåòåëî: ýòî áûë ¸æ. Ì. Ïðèøâèí 1. Ïî÷åìó ðàññêàç íàçâàí «Ëåñíîé øàò¸ð»? Íàéäè è ïðî÷èòàé ÷àñòü, ãäå îá ýòîì ðàññêàçûâàåòñÿ. 2. Êòî ïðÿòàëñÿ â øàòðå? 3. Ñëó÷àëèñü ëè ñ òîáîé ëåòîì â ëåñó çàáàâíûå èñòîðèè? Ðàññêàæè. 4. Ïðèäóìàé êàäðû ìóëüòôèëüìà ê ýòîìó ðàññêàçó. Ïåðåñêàæè ðàññêàç ïî ýòèì êàäðàì.

167

ËÅÒÍÈÅ ÇÀÃÀÄÊÈ 1. Ïòåíöû êàêîé ïòèöû íå çíàþò ñâîåé ìàòåðè? 2. Ó êîãî óøè íà íîãàõ? 3. Êàêàÿ ÿãîäêà áûâàåò êðàñíîé, áåëîé, ÷¸ðíîé?

70. Ïîâòîðåíèå 253. 1. Ðàññìîòðè ðèñóíêè. Îçàãëàâü èõ. Çàãëàâèÿ çàïèøè. Ïîä÷åðêíè áåçóäàð íûå ãëàñíûå.

2. Ñîñòàâü ðàññêàç ðèñóíêàì.

254. Ïðî÷èòàé ðàññêàç.

ïî

Äåòè â ðîùå Äâîå äåòåé, áðàò è ñåñòðà, îòïðàâèëèñü â øêîëó. Îíè äîëæíû áûëè ïðîõîäèòü ìèìî ïðåêðàñíîé, òåíèñòîé ðîùè. Íà äîðîãå áûëî æàðêî è ïûëüíî, à â ðîùå — ïðîõëàäíî è âåñåëî. — Çíàåøü ëè ÷òî? — ñêàçàë áðàò ñåñòðå,— â øêîëó ìû åù¸ óñïååì. Â øêîëå òåïåðü è äóøíî, è ñêó÷íî, à â ðîùå äîëæíî áûòü î÷åíü âåñåëî. Ïîñëóøàé, êàê êðè÷àò òàì ïòè÷êè, à áåëîê-òî, áåëîê ñêîëüêî ïðûãàåò ïî âåòêàì! Íå ïîéòè ëè íàì òóäà, ñåñòðà? Ñåñòðå ïîíðàâèëîñü ïðåäëîæåíèå áðàòà. Äåòè áðîñèëè àçáóêó â òðàâó, âçÿëèñü çà ðóêè è ñêðûëèñü ìåæäó çåë¸íûìè êóñòàìè, ïîä êóäðÿâûìè áåð¸çêàìè. Â ðîùå òî÷íî áûëî âåñåëî è øóìíî. Ïòè÷êè ïåðåïàðõèâàëè áåñïðåñòàííî, ïåëè è êðè÷àëè; áåëêè ïðûãàëè ïî âåòêàì; íàñåêîìûå ñóåòèëèñü â òðàâå. 168

Ïðåæäå âñåãî äåòè óâèäåëè çîëîòîãî æó÷êà. — Ïîèãðàé ñ íàìè,— ñêàçàëè äåòè æóêó. — Ñ óäîâîëüñòâèåì áû,— îòâå÷àë æóê,— íî ó ìåíÿ íåò âðåìåíè: ÿ äîëæåí äîáûòü ñåáå îáåä. — Ïîèãðàé ñ íàìè,— ñêàçàëè äåòè æ¸ëòîé ìîõíàòîé ï÷åëå. — Íåêîãäà ìíå èãðàòü ñ âàìè,— îòâå÷àëà ï÷åëà,— ìíå íóæíî ñîáèðàòü ì¸ä. — À òû íå ïîèãðàåøü ëè ñ íàìè? — ñïðîñèëè äåòè ìóðàâüÿ. Íî ìóðàâüþ íåêîãäà áûëî èõ ñëóøàòü: îí òàùèë ñîëîìèíêó âòðîå áîëüøå ñåáÿ è ñïåøèë ñòðîèòü ñâî¸ õèòðîå æèëü¸. Äåòè îáðàòèëèñü áûëî ê áåëêå, ïðåäëàãàÿ åé òàêæå ïîèãðàòü ñ íèìè, íî áåëêà ìàõíóëà ïóøèñòûì õâîñòîì è îòâå÷àëà, ÷òî îíà äîëæíà çàïàñòèñü îðåõàìè íà çèìó. Ãîëóáü ñêàçàë: — Ñòðîþ ãíåçäî äëÿ ñâîèõ ìàëåíüêèõ äåòîê. Ñåðåíüêèé çàé÷èê áåæàë ê ðó÷üþ óìûòü ñâîþ ìîðäî÷êó. Áåëîìó öâåòêó çåìëÿíèêè òàêæå íåêîãäà áûëî çàíèìàòüñÿ äåòüìè: îí ïîëüçîâàëñÿ ïðåêðàñíîé ïîãîäîé è ñïåøèë ïðèãîòîâèòü ê ñðîêó ñâîþ ñî÷íóþ, âêóñíóþ ÿãîäó. Äåòÿì ñòàëî ñêó÷íî, ÷òî âñå çàíÿòû ñâîèì äåëîì è íèêòî íå õî÷åò èãðàòü ñ íèìè. Îíè ïîáåæàëè ê ðó÷üþ. Æóð÷à ïî êàìíÿì, ïðîáåãàë ðó÷åé ÷åðåç ðîùó. — Òåáå óæ, âåðíî, íå÷åãî äåëàòü,— ñêàçàëè åìó äåòè,— ïîèãðàé æå ñ íàìè! — Êàê! Ìíå íå÷åãî äåëàòü? — ïðîæóð÷àë ñåðäèòî ðó÷åé,— àõ, âû, ëåíèâûå äåòè! Ïîñìîòðèòå íà ìåíÿ: ÿ ðàáîòàþ è äí¸ì, è íî÷üþ è íå çíàþ íè ìèíóòû ïîêîÿ. Ðàçâå íå ÿ ïîþ äëÿ ëþäåé è æèâîòíûõ? Êòî æå, êðîìå ìåíÿ, ìîåò áåëü¸, âåðòèò ìåëüíè÷íûå êîë¸ñà, íîñèò ëîäêè è òóøèò ïîæàðû? 169

Î, ó ìåíÿ ñòîëüêî ðàáîòû, ÷òî ãîëîâà èä¸ò êðóãîì,— ïðèáàâèë ðó÷åé è ïðèíÿëñÿ æóð÷àòü ïî êàìíÿì. Äåòÿì ñòàëî åù¸ ñêó÷íåå, è îíè ïîäóìàëè, ÷òî èì ëó÷øå áûëî áû ïîéòè â øêîëó, à ïîòîì óæ, èäó÷è èç øêîëû, çàéòè â ðîùó. Íî â ýòî ñàìîå âðåìÿ ìàëü÷èê ïðèìåòèë íà çåë¸íîé âåòêå êðîøå÷íóþ êðàñèâóþ ìàëèíîâêó. Îíà ñèäåëà, êàçàëîñü, î÷åíü ñïîêîéíî è îò íå÷åãî äåëàòü íàñâèñòûâàëà ïðåâåñ¸ëóþ ïåñåíêó. — Ýé, òû, âåñ¸ëûé çàïåâàëà!— çàêðè÷àë ìàëèíîâêå ìàëü÷èê.— Òåáå-òî óæ, êàæåòñÿ, ðîâíî íå÷åãî äåëàòü, ïîèãðàé æå ñ íàìè! — Êàê! — ïðîñâèñòåëà îáèæåííàÿ ìàëèíîâêà,— ìíå íå÷åãî äåëàòü? Äà ðàçâå ÿ öåëûé äåíü íå ëîâèëà ìîøåê, ÷òîáû íàêîðìèòü ìîèõ ìàëþòîê? ß òàê óñòàëà, ÷òî íå ìîãó ïîäíÿòü êðûëüåâ; äà è òåïåðü óáàþêèâàþ ïåñåíêîé ìîèõ ìèëûõ äåòîê. À âû ÷òî äåëàëè ñåãîäíÿ, ìàëåíüêèå ëåíèâöû? Â øêîëó íå ïîøëè, íè÷åãî íå âûó÷èëè, áåãàåòå ïî ðîùå äà åù¸ ìåøàåòå äðóãèì äåëî äåëàòü. Èäèòå-êà ëó÷øå, êóäà âàñ ïîñëàëè, è ïîìíèòå, ÷òî òîëüêî òîìó ïðèÿòíî îòäîõíóòü è ïîèãðàòü, êòî ïîðàáîòàë è ñäåëàë âñ¸, ÷òî îáÿçàí áûë ñäåëàòü. Äåòÿì ñòàëî ñòûäíî: îíè ïîøëè â øêîëó, è õîòÿ ïðèøëè ïîçäíî, íî ó÷èëèñü ïðèëåæíî. Ê. Óøèíñêèé

1. 2. 3. 4. 5.

Êàêîé ïîñëîâèöåé ìîæíî îçàãëàâèòü ñêàçêó? Ïðî÷èòàéòå ñêàçêó ïî ðîëÿì. ×åìó ó÷èò ñêàçêà? Ñîñòàâü ñâîé øóòî÷íûé äèàëîã ðàçãîâîðà ñ ìàëèíîâêîé. Íàéäè â ðàññêàçå àíòîíèìû. Íàçîâè â íèõ áóêâû è çâóêè.

ÏÎÑËÎÂÈÖÛ Äåëó — âðåìÿ, à ïîòåõå — ÷àñ. Äîëîã äåíü äî âå÷åðà, êîãäà äåëàòü íå÷åãî. Ê èñòîêàì ñëîâà Ï÷åëà — î÷åíü äðåâíåå ñëîâî. Îíî ðàíüøå ïèñàëîñü è ïðîèçíîñèëîñü èíà÷å — «áü÷åëà». Â Óêðàèíå, íàïðèìåð, è ñåé÷àñ ï÷åëó íàçûâàþò «áäæîëà». Ïåðâûå çâóêè ýòîãî ñëîâà «áäæ» íàïîìèíàþò æóææàíèå ï÷åëû. Íàçâàíèå ï÷åëå äàëè ïî õàðàêòåðíîìó äëÿ íå¸ æóææàíèþ ïðè ïîë¸òå. 170

Îòâåòû ê çàãàäêàì ñ.

ñ. ñ. ñ.

ñ. ñ. ñ. ñ. ñ.

ñ.

ñ. ñ.

1. Êíèãà. 2. Ïåòóõ. 4 óïð. 3 3. Ïîäñîëíóõ. 4. Âåòåð. 1. Êíèãà. 9 óïð. 1 2. Êàðàíäàø. 3. Êíèãà. Ëóê. 9, 10 óïð. 2 Ìîðêîâü. Êðàïèâà. 1. Ëåñòíèöû. 12 óïð. 6 2. Íîæíèöû. 3. Ïàëüöû. 1. Ó áåëêè. 2. ¨æèê. 35. 3. Ìîëîäûå ïàóêè. Îñåíüþ â âîçäóõå íîñèòñÿ ìíîãî ïàóòèíû ñ ïàó÷êàìè. Îíè ìîãóò óëåòåòü íà ïàóòèíå çà äåñÿòêè êèëîìåòðîâ. 51 óïð. 1 Êîðåíü. 61 óïð. 12 Ñåìüÿ. 65 óïð. 4 Êíèãà. 1. Áàðñóê, ¸æ, ìåäâåäü è âñå îñòàëüíûå çâåðè, êîòîðûå çèìîé âïàäàþò â ñïÿ÷êó. 71 2. Ëèñà, çàÿö, áåëêà. 3. Çàÿö. 1. Âåñíîé ïåðåë¸òíûå ïòèöû ëåòÿò âèòü ãí¸çäà, ïîýòîìó îíè è ñïåøàò. Îñåíüþ èõ ãîíèò íà þã ãîëîä. Åñëè æå êîðìà õâàòàåò, ïòèöû íå òîðîïÿòñÿ ñ îòë¸òîì. 129 2. Áåð¸çà. Äÿòåë ïðîáü¸ò â ñòâîëå äûðî÷êó è ïü¸ò ñîê èç äåðåâà, êàê èç áóòûëêè. 3. Òå, ÷òî çàñíóëè íà çèìó: áàðñóê, ¸æ, ìåäâåäü. 159 Êàðòîøêà. 1. Êóêóøêè. 2. Ó êóçíå÷èêà óøè íàõîäÿòñÿ íà êîëåíÿõ 165 ïåðåäíèõ íîã. 3. Ñìîðîäèíà.

Ìàòåðèàëû ðóáðèêè «Ê èñòîêàì ñëîâà» âçÿòû èç êíèãè «Íàø ðîäíîé ÿçûê», àâòîðû Ë. À. Ââåäåíñêàÿ è Ð. ß. Ñààêüÿí.

171

ÑÏÈÑÎÊ ÑËÎÂ ÄËß ÇÀÏÎÌÈÍÀÍÈß ðàññêàçûâàòü, òî÷êà, ðàíüøå, ïîçæå, ïðèëåòåë, çåë¸íûé, çàâòðà, âîçëå, ìîæåò áûòü, íàäî, èäòè, òåïåðü, ãîðÿò, ëàñêîâî, ïî÷òè, óäèâèòü, íàø¸ë, ïîéìàòü, ñ÷àñòüå, öâåñòè, æåëàòü, ýêñêóðñèÿ, âå÷åð, âîêçàë, êîëëåêöèÿ, ëåæèò, ïîíðàâèëîñü, ïèðîæêè, îòêóäà, îòòóäà, âåçäå, ïîéäåò, óæàñíûé, ïîçäíî, ÷óäåñíûé, òðîëëåéáóñ, ñóááîòà, êëàññíàÿ, ÷åñòíûé, êîòîðûé, òàê êàê, ëó÷øå, òåïåðü, âåñíà, ïîéìàòü, äîðîãà, ñòàâü, çîëîòîé, îäèííàäöàòü, äâåíàäöàòü, øåñòíàäöàòü, âîñåìíàäöàòü, ó÷èòåëüíèöà, ïîíåäåëüíèê, âòîðíèê, ñðåäà, ÷åòâåðã, ïÿòíèöà, âîñêðåñåíüå, âûõîäíîé, íåóæåëè, ðàçâå, ñêîëüêî, íåñêîëüêî, ñòîëüêî, êîìïüþòåð, ìàãíèòîôîí, àëëåÿ, çàâòðàê, îáåä, îâîùè, ïðåêðàñíûé, ïðèâåòëèâî, ïóòåøåñòâèå, àâòîìîáèëü, ñïàñèáî, òåëåôîí

ÏÈØÈ È ÏÐÎÈÇÍÎÑÈ ÏÐÀÂÈËÜÍÎ À àïåëüñèí Á áóäòî áåðåò Â

[è] [è] [è] [è] â÷åðà, âñåãäà, âåòåð, âå÷åð, [è] [à] [è] âåñ¸ëûé, âîïðîñ, âîçëå Ã

[à] [à] ãðóñòíî, ãîðÿò 172

Ä [à] äàëåêî, äî ñâèäàíèÿ, äîáðûé, [à] äîáðà, áóäüòå äîáðû Ç [è] çåë¸íûé, çäðàâñòâóé È

[ò] [è] èäòè, èíòåðåñíûé Ê [ø] êîíå÷íî, êëàññíàÿ,

[à] êîòîðûé

Ë [à] [ý] [è] ëàñêîâî, ëó÷øå, ëåæèò, ëèñòüÿ Ì ìîæåò áûòü, ìîëîäåö Í [à] [î] [è] íàäî, íà÷àë, íàø¸ë, íåñó, íèçåíüêèé Î

[è] ñóááîòà, ñåñòðà, ñåé÷àñ, [â] ñåãîäíÿ, ñðàçó, ñëàäêèé, [à] [à] ñîáðàëñÿ, ñïàñèáî, ñ÷àñòüå Ò òàê êàê, òî÷êà, òðîëëåéáóñ, [è] òåïåðü Ó óäèâèòü, óæàñíûé

[à] îáû÷íûé, Îäåññà, îòêóäà Ï [à] [ø] ïîçäíî, ïîòîìó ÷òî,

[à] ïîæàëóéñòà, ïîçæå, ïî÷òè, ïîéìàòü, ïîéä¸ò, ïðàçäíèê, [ø] [à] ïèðîæêè, ïîíðàâèëîñü

[è] öâåñò;

[ñ] [ñ] ÷óäåñíûé, ÷åðåç, ÷åñòíûé ø¸ïîò

Ð [ñ] ðàññêàç, ðàññêàçûâàòü, [ý] [è] ðàíüøå, ðåáÿòà

173

ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ ÇÂÓÊÈ È ÁÓÊÂÛ. ÑËÎÃ. ÓÄÀÐÅÍÈÅ ÓÐÎÊ 1. Ãëàñíûå è ñîãëàñíûå çâóêè. Àëôàâèò. . . . . . . . . . . 4 ÓÐÎÊ 2. Ïåðåíîñ ñëîâà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 ÓÐÎÊ 3. Òâ¸ðäûå è ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè Ñî÷åòàíèÿ æè, øè, øå, ÷à, ùà, ÷ó, ùó . . . . . . . . . . 8 ÓÐÎÊ 4. Òâ¸ðäûå è ìÿãêèå ñîãëàñíûå çâóêè . . . . . . . . . . . 10 ÓÐÎÊ 5. Ñî÷åòàíèÿ ÷ê, ÷í. Ñî÷åòàíèÿ öè, öû . . . . . . . . . . 12 ÓÐÎÊ 6. Ñêàçêè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 ÓÐÎÊ 7. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . . . . . . . . 19 ÓÐÎÊ 8. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . . . . . . . . 20 ÒÅÊÑÒ. ÏÐÅÄËÎÆÅÍÈÅ ÓÐÎÊ 9. Òåìà. Îñíîâíàÿ ìûñëü òåêñòà . . . . ÓÐÎÊ 10. ×àñòè ñîäåðæàíèÿ òåêñòà . . . . . . ÓÐÎÊ 11. ×àñòè ñîäåðæàíèÿ òåêñòà. Àáçàö . . . ÓÐÎÊ 12. ×àñòè ñîäåðæàíèÿ òåêñòà. Àáçàö . . . ÓÐÎÊ 13. «Óæ íåáî îñåíüþ äûøàëî...». . . . . ÓÐÎÊ 14. Êëþ÷åâûå ñëîâà â òåêñòå. Ñâÿçü ïðåäëîæåíèé â òåêñòå . . . . . ÓÐÎÊ 15. Òèïû òåêñòà . . . . . . . . . . . . ÓÐÎÊ 16. Òèïû òåêñòà . . . . . . . . . . . . ÓÐÎÊ 17. Ãëàâíûå (ïîäëåæàùåå è ñêàçóåìîå) è âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ . ÓÐÎÊ 18. Ãëàâíûå (ïîäëåæàùåå è ñêàçóåìîå) è âòîðîñòåïåííûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ . ÓÐÎÊ 19. Òâîè çàùèòíèêè, Îòå÷åñòâî . . . . . ÓÐÎÊ 20. Ïðåäëîæåíèÿ — ðåïëèêè â äèàëîãàõ . ÓÐÎÊ 21. Ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè ÓÐÎÊ 22. Ïðåäëîæåíèÿ ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè ÓÐÎÊ 23. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . .

. . . . .

24 26 31 32 34

. . . . . . . . . 37 . . . . . . . . . 38 . . . . . . . . . 40 . . . . . . . . . 42 . . . . . .

. . . . . .

46 47 51 54 56 58

ÑËÎÂÎ, ÅÃÎ ÇÍÀ×ÅÍÈÅ, ÑÎÑÒÀÂ, ÃÐÀÌÌÀÒÈ×ÅÑÊÀß ÔÎÐÌÀ ÓÐÎÊ 24. Ñëîâà ñ îäíèì è íåñêîëüêèìè çíà÷åíèÿìè ÓÐÎÊ 25. Ïðÿìîå è ïåðåíîñíîå çíà÷åíèå ñëîâ . . . ÓÐÎÊ 26. Ïðÿìîå è ïåðåíîñíîå çíà÷åíèå ñëîâ . . . ÓÐÎÊ 27. Ñèíîíèìû . . . . . . . . . . . . . . . ÓÐÎÊ 28. Àíòîíèìû . . . . . . . . . . . . . . . ÓÐÎÊ 29. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . ÓÐÎÊ 30. ×àñòè ñëîâà è èõ çíà÷åíèå . . . . . . . . ÓÐÎÊ 31. ×àñòè ñëîâà è èõ çíà÷åíèå . . . . . . . .

. . . . . . . .

60 62 63 67 68 70 71 73

ÓÐÎÊ 32. Ðîäñòâåííûå (îäíîêîðåííûå) ñëîâà . . . . . . . . . . . 77 ÓÐÎÊ 33. Íàïèñàíèå ú, ü ïåðåä ÿ, þ, å, ¸, è . . . . . . . . . . . . 79 ÓÐÎÊ 34. Íàïèñàíèå ú, ü ïåðåä ÿ, þ, å, ¸, è . . . . . . . . . . . . 80 ÓÐÎÊ 35. Ïðèøëà çèìà ñ ìîðîçàìè... . . . . . . . . . . . . . . 84 ÓÐÎÊ 36. Áåçóäàðíûå ãëàñíûå â êîðíå ñëîâà . . . . . . . . . . . 87 ÓÐÎÊ 37. Ïðîâåðêà áåçóäàðíûõ ãëàñíûõ â êîðíå ñëîâà . . . . . . 89 ÓÐÎÊ 38. Ïðèøëà çèìà ñ ìîðîçàìè... . . . . . . . . . . . . . . 90 ÓÐÎÊ 39. Íàïèñàíèå áóêâ ïàðíûõ çâîíêèõ-ãëóõèõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà . . . . . . . . . . . . 94 ÓÐÎÊ 40. Íàïèñàíèå áóêâ ïàðíûõ çâîíêèõ-ãëóõèõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà . . . . . . . . . . . . 96 ÓÐÎÊ 41. Íàïèñàíèå áóêâ ïàðíûõ çâîíêèõ-ãëóõèõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà . . . . . . . . . . . . 97 ÓÐÎÊ 42. Íàïèñàíèå ñëîâ ñ óäâîåííûìè áóêâàìè â êîðíå ñëîâà . . 99 ÓÐÎÊ 43. À. Ñ. Ïóøêèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 ÓÐÎÊ 44. À. Ñ. Ïóøêèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 ÓÐÎÊ 45. Ïåðåíîñ ñëîâ ñ ñî÷åòàíèåì ñîãëàñíûõ . . . . . . . . . 108 ÓÐÎÊ 46. Ïåðåíîñ ñëîâ ñ ñî÷åòàíèåì ñîãëàñíûõ . . . . . . . . . 109 ÓÐÎÊ 47. Îáîçíà÷åíèå íåïðîèçíîñèìûõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà. . . . . . . . . . . . . . . . . 111 ÓÐÎÊ 48. Îáîçíà÷åíèå íåïðîèçíîñèìûõ ñîãëàñíûõ çâóêîâ â êîðíå ñëîâà. . . . . . . . . . . . . . . . . 114 ÓÐÎÊ 49. Ë. Í. Òîëñòîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 ÓÐÎÊ 50. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . . . . . . . 120 ÓÐÎÊ 51. Ë. Í. Òîëñòîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 ÓÐÎÊ 52. È. À. Êðûëîâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 ÓÐÎÊ 53. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . . . . . . . 129 ÓÐÎÊ 54. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 ÓÐÎÊ 55. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 ÓÐÎÊ 56. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 ÓÐÎÊ 57. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 ÓÐÎÊ 58. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . . . . . . . 138 ÓÐÎÊ 59. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 ÓÐÎÊ 60. Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé . . . . . . . . . . . . . . . 142 ÓÐÎÊ 61. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 ÓÐÎÊ 62. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 ÓÐÎÊ 63. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 ÓÐÎÊ 64. Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé . . . . . . . . . . . . . . . 151 ÓÐÎÊ 65. Ïðàâîïèñàíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 ÓÐÎÊ 66. Òû æèâ¸øü ñðåäè ëþäåé . . . . . . . . . . . . . . . 155 ÓÐÎÊ 67. Êîíòðîëüíûå âîïðîñû è çàäàíèÿ . . . . . . . . . . . 162 ÓÐÎÊ 68. Ïîâòîðåíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 ÓÐÎÊ 69. Ïîâòîðåíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 ÓÐÎÊ 70. Ïîâòîðåíèå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Îòâåòû ê çàãàäêàì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Ïèøè è ïðîèçíîñè ïðàâèëüíî . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Íàâ÷àëüíå âèäàííÿ

Àí³ñ³ìîâà Â³êòîð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà

Ðîñ³éñüêà ìîâà äëÿ çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â ç íàâ÷àííÿì óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ï³äðó÷íèê äëÿ 4 êëàñó çàãàëüíîîñâ³òí³õ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â Óâàãà!

Â³äïîâ³äàëüíà çà âèïóñê Ò. Ï. Áîáðîâà Ôàõîâèé ðåäàêòîð Â. Ì. Àí³ñ³ìîâ Õóäîæíèê îáêëàäèíêè òà ôîðçàö³â Ò. Â. Áóñåë Õóäîæíèê Â. Ì. Êóù Êîìï’þòåðíà âåðñòêà Â. ². Ïåðåêðåñòà Êîîðäèíàòîð ïîë³ãðàô³÷íîãî âèêîíàííÿ: Ò. Ï. Áîáðîâà Ï³äï. äî äðóêó 14.09.2015. Ôîðìàò 70´100/16. Ãàðí³òóðà Øê³ëüíà. Ïàï³ð îôñåòíèé. Äðóê îôñåòíèé.Óì. äðóê. àðê. 14,19. Óì. ôàðáîâ³äá. 57,65 Îáë.-âèä. àðê. 16,7. Çàì. ¹ . Òèðàæ 2334 ïðèì. ÂÈÄÀÍÎ ÇÀ ÐÀÕÓÍÎÊ ÄÅÐÆÀÂÍÈÕ ÊÎØÒ²Â. ÏÐÎÄÀÆ ÇÀÁÎÐÎÍÅÍÎ

Âèäàâíè÷î-òîðãîâà ô³ðìà «Ïåðóí». 08200, Êè¿âñüêà îáë., Iðï³íü, âóë. Êè¿âñüêà, 73-à. Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ äî äåðæàâíîãî ðåºñòðó: ñåð³ÿ ÄÊ ¹ 2650 â³ä 12.10.2006 ð.

Âèäðóêóâàíî â Óêðà¿í³.