Hakendover - het 13-boek Kris Merckx 2011
1
Hakendover in dertien artikels Creative Commons License Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported (CC BY-NC-ND 3.0) Tekst volledige licentie: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/ Gebaseerd op www.hakendover.be en nl.wikipedia.org/wiki/hakendover, beide door Kris Merckx sommige teksten verschenen vroeger al in “Den Dertienden Dag�
2
Figuur 1: de paardenprocessie op paasmaandag 1. Wat en waar? Hakendover is een dorp in de Belgische provincie Vlaams-Brabant en een deelgemeente van de stad Tienen. Hakendover is vooral gekend door de jaarlijkse paardenprocessie op Paasmaandag. Het ligt ten zuidoosten van Tienen, op de grens van het Hageland en Haspengouw. Het dorp ligt op een boogscheut van de taalgrens en grenst aan de dorpen Hélécine, Ezemaal, Wommersom, Oplinter, Bost, Grimde, Goetsenhoven en Meer. Het grootste deel van het dorp bestaat nog steeds uit landbouwgrond ook al is het aantal landbouwers erg afgenomen. De kerk ligt op een heuvel in het centrum van het dorp. De Ramshovensebeek doorkruist het dorp en voedt de ’bron’ langs de Hakendoverstraat. Het dorp telt een aantal vierkantshoeven (waaronder de Bosschellenhoeve op het grensgebied met Wommersom die toebehoorde aan de Orde van de Ridders van Malta), een merkwaardige hoeve met zadeldak langs de Sint-Truidensesteenweg, een tweetal ’kastelen’ en de merkwaardige Sint-Salvatorbron die op Hemelvaart wordt gewijd (in de volksmond: ’rijstpapkermis’). De Kerk met kerkhofmuur en de pastorij uit 1741 zijn als monument beschermd. Het gehucht Wulmersum was ooit een zelfstandige parochie, gewijd aan Sint-Dionysus. De kapel werd afgebroken bij de aanleg van de spoorweg BrusselLuik die het gehucht in twee verdeelt.
3
2. Bouwlegende Hakendover is beroemd door zijn paardenprocessie en Dertienmaalbedevaart. De oorsprong van dit gebeuren zou liggen in de legendarische stichting van de kerk. Drie vrome maagden uit het geslacht van keizer Octavianus (Augustus) besloten in 690 een kerk te bouwen in Hakendover. Tweemaal begonnen ze met de bouw, maar ’s nachts braken engelen de kerk af. God was duidelijk niet blij met de bouwplaats. Op de dertiende dag na Driekoningen verscheen een engel. Hij leidde de maagden naar een plaats waar de natuur -ondanks de wintertijd- in volle bloei stond. Op de aangewezen plek Figuur 2: het 15-eeuwse Driemaagdenechter, in een kring afgespannen met retabel stelt de legende van de kerk een rode zijden draad, stond alles in voor. bloei en geurden fijne kruiden en bloemen, alle besprenkeld met fijne dauwdruppels. Op de plek waar het hoofdaltaar zich nu bevindt, stond een spikdoorn in volle bloei. Een vogel hield in zijn rechterpoot een brief : "Dit is de plaats door God uitverkoren en door God aan de drie maagden toegewezen om er een kerk te bouwen ter ere van de Goddelijke Zaligmaker." Bij de bouw waren er telkens 13 werklieden bezig. Bij de uitbetaling verschenen er maar 12. De dertiende werkman was God zelf. Ter ere van Hem gaat jaarlijks op 16 en 17 januari de winterbedevaart, het "Dertienmaal". Toen de kerk voltooid was, werd zij door God zelf gewijd: "Deze plaats wijd Ik in Mijn naam, zodat ze verder door niemand anders hoeft gewijd te worden." Toen twee bisschoppen de kerk wilden wijden, werd de ene plots blind en de andere lam. Omwille van hun berouw schonk God hen vergienis en herstelde hun gezondheid. Hiervoor zeer dankbaar, zijn deze bisschoppen grote beschermers van de kerk geworden.
4
3. Bedevaarten Hakendover kent traditioneel 2 bedevaarten: het Dertienmaal in januari en de paardenprocessie op paasmaandag. Heel wat bedevaartplaatsen stammen uit de periode van de Contrareformatie (vb. Scherpenheuvel) of de 19e-eeuwse secularisatie (vb. Lourdes, Banneux). De Katholieke Kerk prbeerde haar tanende macht te behouden. Hakendover is een typisch voorbeeld van een middeleeuwse bedevaartplaats. In 1432 noteerden drie kerkmeesters de bouwlegende van de kerk. De kerk beschikte niet over de noodzakelijke relieken en de bouwlegende (de Goddelijke Zaligmaker was als dertiende werkmanzelf aanwezig bij de bouw van zijn kerk) moest dat gebrek opvangen. De bouwlegende bezorgde de kerk het nodige cachet en vooral in de eerste helft van 15e eeuw steeg het belang van Hakendover als begankenisplaats. Getuigen hiervan zijn de uitbreiding van de kerk in deze periode en het 15eeeuwse retabel dat de legende aanschouwelijkvoorstelt. Als we de kronieken mogen geloven deden zich hier tal van mirakels voor. Toch is de legende meer dan zo maar een middeleeuwse uitvinding. Ze bevat duidelijk voor-christelijke elementen. Vooral de cultus van de Drie Maagden of de Drie Gezusters is een motief dat in de streek vaak opduikt. Wellicht moet het worden gezien als een kerstening van de drie Keltische godinnen die de ’toegang’ naar de andere wereld langs een bron bewaakten. De bron, de boom en de gewijde aarde (in de meeste bedevaartplaatsen treffen we slechts één van deze motieven aan) zijn alle drie belangrijk in de bedevaart en de legende van Hakendover. Bedevaarders (thans vooral Nederlanders) nemen takjes van de spikdoorn, water van de Salvatorbron en gewijde aarde van het kerkhof mee als remedie tegen of ter voorkoming van allerlei onheil. Ook de paardenprocessie op paasmaandag draagt iets in zich van een voor-christelijke vruchtbaarheidscultus. De processie begeeft zich over de akkers naar het topje van de Tiense Berg, zowat de ’poort’ van de vruchtbare Haspengouw. Daar stormen de paarden in drie toeren rond het volk waarna ze de zegen krijgen. De legende gaf ook het ontstaan aan een merkwaardige bedevaart nl. die van het Dertienmaal op 16 en 17 januari. Een volledig Dertienmaal omvat dertien toeren tussen de kerk van de Goddelijke Zaligmaker en de O.-L.-V.-ten-Steenkapel te Grimde (waar volgens de overlevering de Drie Maagden zouden begraven liggen), in totaal ongeveer 40 km. In dezelfde periode viert men eveneens het feest van de kerkwijding ("Hakendoverwijn").
5
4. Dertienmaal Het Dertienmaal in januari is een voor buitenstaanders wel erg vreemde ’bedevaart’. Dertien is in Hakendover een heilig getal en brengt zeker en vast geen ongeluk. Tussen 16 en 17 januari leggen bedevaarders de weg tussen de kerk van de Goddelijke Zaligmaker in Hakendover en de Onze-Lieve-VrouwTen-Steenkapel in Grimde (waar de drie maagden zouden begraven liggen) dertien maal af. Sinds de tweede wereldoorlog start het dertienmaal reeds op de middag, maar voordien verliep de tocht ’s nachts. Om middernacht wordt het dertienmaal afgesloten met een benedictie in de kerk. Wie 13 jaar het dertienmaal volledig aflegt, krijgt een dertienmaalpenning en vroeger ook een Dertienmaaldiploma. Niet iedere bedevaarder legt de 13 Figuur 3: Dertienmaaldiploma met toeren af. De oudere generatie gaat beeld van de Goddelijke Zaligmaker in groep en legt één toer af. De echte doorzetters stappen door en leggen tegen middernacht nagenoeg een volledige marathon af. Hakendoverwijn De periode van het Dertienmaal wordt afgesloten met de het feest van Hakendoverwijn. Die naam heeft niets met wijn te maken, maar verwijst naar de “wijding” (wij-ing, wijn) van de kerk van de Goddelijke Zaligmaker.
6
5. Paardenprocessie Op paasmaandag trekt de beroemde paardenprocessie de Tiense Berg op. Op de top van de heuvel gekomen, houden de verzamelde ruiters met hun paarden een stormloop rond het volk. De Paardenprocessie van Hakendover is zeker geen unicum: op dezelfde dag trekt namelijk ook de paardenprocessie van Lembeek uit en op 1 mei zien we een gelijkaardig gebruik in Rutten. Toch blijft vooral de stormloop door de velden de processie van Hakendover een bijzonder cachet geven. Over de precieze oorsprong van de paardenprocessie tasten we in het duister. Zeker is dat deze processie reeds in de middeleeuwen uittrok. Toch leunt de paardenprocessie niet direct aan bij de legende. Hoe oud de paardenprocessie precies is, weet niemand. De eerste geschreven bronnen die spreken over een processie dateren uit de middeleeuwen. In de huidige tijd hebben rijpaarden de plaats ingenomen van de vroegere boerenpaarden. We kunnen er dan ook van uitgaan dat er vroeger minder sprake was van een ’stormloop’. De paardenprocessie trekt jaarlijks nog massa’s bezoekers, niet allemaal ’bedevaarders’, maar vooral ook ’dagjesmenFiguur 4: de paardenprocessie sen’. De traditionele bedevaart uit de Kempen en Turnhout is stilgevallen. Vanuit de omgeving van Tilburg en Breda in Nederland komen jaarlijjks nog relatief grote groepen mensen. Ze verenigen zich in broederschappen en komen via georganiseerde busreizen tot in Hakendover.
7
6. De kerk van de Goddelijke Zaligmaker In 1432 noteerde rie kerkmeesters de bouwlegende van de kerk. Ze probeerden die tekst te laten goedkeuren door een hogere geestelijke om hun kerk de status van bedevaartskerk aan te meten. Volgens de legende werd de kerk gebouwd in 690. Niets aan het huidige gebouw bewijst zo’n ouderdom. Petrus a Thyomo (°1394 - + 1474), kanunnik van de Sint-Goedelekathedraal te Brussel, schreef in zijn "Kronyken van Brabant" dat de kerk van Hakendover in 803 of 804 door paus Leo III in het bijzijn van keizer Karel de Grote was bezocht en gewijd. Kunsthistoricus Halflants reconstrueerde a.h.v. archiefbronnen, oude afbeeldingen een een onderzoek van de gebruikte steensoorten, het dakgebinte en de architecturale vormen de bouwgeschiedenis van de kerk. Zo slaagde hij erin een vrij precies overzicht te geven van de verschillende Figuur 5: de kerk van de Goddelijke Zalig- verbouwingen en uitbreidingen die de maker kerk van de Goddelijke Zaligmaker te Hakendover heeft gekend. Je hoeft geen geoefend oog te hebben om te zien dat de kerk een amalgaam is van stijlen die in elkaar lijken te vervloeien (zijn "Bouwgeschiedenis van de kerk van Hakendover" verscheen in "Oost-Brabant" XXVII, 81, 1990). Het oudste gedeelte van de kerk, de Romaanse toren en de zuidelijke kruisbeuk, stamt uit de 12e eeuw. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat er niet eerder een kerk was te Hakendover.
8
7. Beelden in de kerk Het beeld van de Goddelijke Zaligmaker wordt meegedragen in de paardenprocessie van paasmaandag. Het stelt God voor die volgens de legende in hoogsteigen persoon meebouwde aan de kerk van Hakendover. Oude mirakelverhalen vertellen dat het beeld op een keer wegens slechte weersomstandigheden niet werd meegedragen in de processie. De dag nadien was de mantel van het beeld besmeurd met modder. Het beeld had de weg zelf afgelegd... Dit 16e eeuws beeld werd in 2004 gerestaureerd onder leiding van KIKIRPA.
Figuur 6: Christus op de Koude Het beeld van Christus-op-de- Steen Koude-Steen dat de marteling van Jezus verbeeldt, wordt geflankeerd door de apostel Johannes en moeder Maria. In de volksmond heten ze "Janneke de bleiter" en "Mieke bedzeiker". Deze ietwat oneerbiedige namen verwijzen naar het volksgeloof dat dit de uitverkoren plaats is om te offeren tegen het bedplassen van kleuters en peuters. En wie elke nacht wakker ligt van een huilbaby, vindt misschien troost bij "Janneke de bleiter". Talloze fopspenen, kousjes en knuffeltjes op het ijzeren hek boven de Christus in het Graf, getuigen van het feit dat dit geloof nog springlevend is. Boven het altaar prijkt het reusachtige gloriekruis. Het beeldt van de gekruisigde Christus is 16e eeuws. Het kruis dateert uit de late 18e eeuw. Het middeleeuwse driemaagdenretabel stelt de legende van de kerk voor. In de bovenste balk zijn de apostelen en een reeks lokale heiligen uitgebeeld. In 1978 werden een groot deel van de beeldengroepen gestolen. Heel wat beelden in het huidige retabel zijn replica’s. Een aantal gestolen beelden zijn ondertussen ook weer opgedoken.
9
Figuur 7: de Sint-Salvatorbron 8. Sint-Salvatorbron Langs de Hakendoverstraat ligt de neogotische Sint-Salvatorbron. Toen voor de oorlog ’40-’45 op Ons-Heer-Hemelvaart de bronwijding plaatsvond, sprak men te Hakendover over ’Bronwaijes’ of ook nog ’Rijstpapkermis’. De dag voor Ons-Heer-Hemelvaart gingen de jongens van het dorp op zoek naar groene takjes en allerlei bloemetjes om het pleintje voor de bron echt feestelijk te versieren. Met kleurrijke guirlandes en vlaggen, zelfs op een deel van de weg die naar de bron leidde, werd het geheel getooid. De bron werd gewijd voor de mis van 10 uur. Bij de wijding wordt door de pastoor een vol glas zout in het bronwater gegoten. Na de ceremonie gaat men n processie en met gezang naar de kerk. Ik heb me laten wijsmaken dat er vroeger een kraampje naast de bron stond waar men borden rijstpap verkocht. Ik zie mijn grootmoeder zaliger nog rijstpap gereedmaken. Het was voor de oorlog. Geen flessenmelk, maar melk rechtstreeks van de koe! Grootmoeder zette een grote kom klaar met de nodige rijst en melk, en niet te vergeten, een stok kaneel en wat saffraan erin en wat vers gewijd water van de bron. Zo brandde de pap nooit aan en tevens was ze vrij van bederf. We waren thuis met zijn negen. Je vermenigvuldigt dit met 2 borden per persoon. Dat waren zo’n twintig borden pap! In de kelder, waar pap moest koelen, moest je er veel plaats voor hebben. En elk bord werd gevuld met ’n 2 cm dikke laag goudgele rijstpap. Een enig gezicht was dat. Er werd dan ook duchtig gesmuld: een bord rijstpap met daar boven op een goeie laag bruine meelsuiker. . . plus gouden lepeltjes? Dat wordt in de hemel gegeten. 10
Figuur 8: de spikdoorn op het kerkhof. 9. Spikdoorn en aardehok Op het kerkhof staat een wat armtierige boom. Hij zou de afstammeling zijn van een boom die hier reeds in 690 stond. Bedevaarders nemen takjes van de boom mee naar huis. Volgens de bouwlegende is de naam Hakendover afgeleid van "hagedoorn" of "spikdoorn". In die boom zat een vogel met een brief van God in zijn bek: "Op deze plaats wil Ik Mijn Kerk bouwen." Volgens sommigen zou de huidige boom een "afstammeling" zijn van de boom uit de legende.... Bedevaarders nemen tot op de dag van heden nog steeds takjes van spikdoorn, aarde van het aardehok op het kerkhof en water uit de Sint-Salvatorbron mee als heilzaam middel tegen ziektes en onheil.
11
Figuur 9: De O.L.V.-ten-Steenkapel te Grimde. 10. Onze-Lieve-Vrouw-ten-Steenkapel Grimde Het Dertienmaal verloopt tussen de kerk van Hakendover en de Onze-LieveVrouw-ten-Steenkapel in Grimde waar volgens de legende de drie maagden begraven liggen. In het verleden deed de kapel en het aanpalende huis dienst als leprozerij. Getuige daarvan is het smalle brugkamertje dat het langs de kapel gelegen woonhuis verbindt met de kapel. De lepralijders konden zo de mis volgen zonder in contact te komen met de "gezonde" dorpelingen. De naam "ten Steen" zou volgens sommigen verwijzen naar de vroegere aanwezigheid van een prehistorische megaliet. Een vreemd gebruik zijn de kroontjes. Wie een kroontje op het hoofd plaatst, raakt volgens het volksgeloof verlost van hoofdpijn. Regelmatig laten bezoekers en gelovigen haarlokken achter om van een tergende hoofdpijn verlost te raken.
12
Figuur 10: Het beeld van de Goddelijke Zaligmaker zou volgens de legende zelf de weg van de processie hebben afgelegd, toen de processie door omstandigheden niet kon uitgaan. 11. Mirakels en wonderen Volgens zowel de volksoverlevering, maar ook schriftelijke bronnen uit het verleden zouden in Hakendover mirakels hebben plaatsgevonden. Doden zouden zijn opgestaan, zieken genezen, blinden konden weer zien, lammen weer lopen... De meeste kerken waren gewijd aan ĂŠĂŠn bepaalde patroonheilige met een bijzondere specialiteit. De kerk van Hakendover was gewijd aan en door God zelf, zo zegt de legende. Geen wonder dan ook dat hier mirakels hebben plaatsgevonden... Geloof of bijgeloof ?
13
Figuur 11: De paardenprocessie omstreeks 1910 12. Pasen is een feestdag Pasen betekent voor de inwoners ook pakken voorbereiding. De meeste inwoners hielden ook hun grote kuis in de weken voor Pasen, de ’Paaskuis’. De paasdagen zijn voor de inwoners van Hakendover ook feestdagen. Voor de kinderen is er kermis. Wie zijn wortels in Hakendover heeft liggen, keert die dagen over het algemeen terug om de processie bij te wonen en/of om feest te vieren met rest van de familie. Vroeger stonden er tijdens de paasdagen ook allerlei kraampjes in het dorp, net zoals dat nu nog het geval is in bijvoorbeeld Scherpenheuvel. Anders dan vele andere bedevaartplaatsen, is de ’commercie’ nooit echt van de grond gekomen. In het dorp vind je geen restaurants of hotels. Ook het aantal vaste cafés is op één hand te tellen. Wel zijn er inwoners die voor de gelegenheid een café openen of broodjes of drank verkopen. De gelegenheidscafés trekken die dagen een massa mensen. Ze zijn vaak al van zaterdagavond openen en sluiten pas in de nacht van paasdinsdag op woensdag.
14
13. Taal en geschiedenis Taalkundig bevindt Hakendover zich op een boogscheut van de NederlandsFranse taalgrens en dialectaal binnen de zogenaamde Uerdingerlijn (de isoglos die de ich-mich-dialecten van de ik-mij-dialecten scheidt). De nabijheid van de Romeinse heerweg Bavai - Keulen onderstreept het belang dat deze plaats in de geschiedenis had. In de directe omgeving van het dorp treffen we drie Romeinse tumuli aan. De kerk, toegewijd aan de Goddelijke Zaligmaker, was in de late Middeleeuwen al een bedevaartsoord. Een aantal dialectwoorden uit het Hakendovers: ik jij Dat is van jou. Dat is van mij. uw mier paard Hakendover Grimde processie dertienmaal die vrouw spek met eieren We drinken koffie in het café. Wanneer vertrekt de processie?
ich gij Dat es van oech. Dat es van mich. hoer pismeroeëi péad Hakedeuver Grum procasse / percasse dattienmoël dei vrà spek me aare We drinke kafai in ’t kafai. Venië begint de precasse/procasse/percasse?
15
Paarden, mirakels en Hollanders - historie en kleine mysteries van het bedevaartsoord Hakendover door Kris Merckx en Rik Poulman Waarom heeft de kerk van Hakendover geen ’patroonheilige’ ? Waarom komen jaarlijks duizenden Nederlanders op bedevaart naar Hakendover? Wat is het "dertienmaal"? Waarom mogen paarden zomaar over pasgezaaide akkers lopen? Op deze en andere vragen krijgt u een antwoord in dit rijk gestoffeerde boek over de bedevaart van Hakendover. Naast getuigenissen van bedevaarders trachten de auteurs de rijke geschiedenis van het bedevaartsdorp uit de doeken te doen. Dit boek is nog steeds verkrijgbaar in Hakendover, op de Processieweg nr. 77.
Bezoek www.hakendover.be voor meer informatie, afbeeldingen en films. Copyright Kris Merckx, 2011
16