17 Κριτσά απο την εποχή των δωριεων

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ

17.Η Κριτσά από την εποχή των Δωριέων

Η Κριτσά του 1906

Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό. Αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτω απ’ τα ξένα βήματα. Αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μ’ονο στον ήλιο. Αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο. Γιάννης Ρίτσος

2011 Δημήτριος Δημ.Σκουλικάρης Διπλωματούχος Μηχανολόγος –Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Τ.Τοπικός Σύμβουλος Κοινότητας Κριτσάς

Για να εξηγηθούν πληρέστερα τα ιστορικά και πολιτιστικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο χώρο της Κριτσάς αλλά και της ευρύτερης περιφερειακής κοινότητας,μια προσπάθεια να παρουσιασθούν τα γεγονότα και η ιστορία της συνδεδεμένα με όλα εκείνα που διαδραματίστηκαν στις περιόδους εκείνες στο νησί της Κρήτης αλλά και στις περιόδους της Ρωμαϊκής ,της Ενετικής ,της Βυζαντινής , της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ελεύθερης τότε Ελλάδος.Σημαντική είναι και η παρυσίασει γεγονότων που διαδραματίστηκαν στον Ευρωπαίκό χώρο και που επειρέασαν τα ιστορικά γεγονότα τοσο στην Έλλάδα όσο και στην Κρήτη. Με την αναφορά μας στην ιστορική αναδρομή των πολιτισμών ,προσπαθήσαμε να βάλουμε τον αναγνώστη στο χρόνο και στο πνεύμα της ιστορικής διαδρομής. Οι ιστορικές αναφορές είναι λιγοστές και γενικά συγκεντρωμένες για τα ιστορικά δρώμενα.Ο αναγνώστης θα μπορεί να βρει πληρέστερη περιγραφή και ανάλυση στα ιστορικά βιβλία των επί μέρους ιστορικών συγγραφέων που χρησιμοποιήθηκαν και που αναφέρονται στην βιβλιογραφία. Από τα ευρήματα τους και τις περιγραφές προσπαθήσαμε να πάρουμε τα στοιχεία εκείνα που μας ήταν χρήσιμα για την ανάπτυξη της ιστορίας που αφορούσαν το χωριό.Σε αρκετά σημεία αναφέρουμε και την πηγή που χρησιμοποιήσαμε. Πήραμε όμως στοιχεία από όλους όσοι αναφέρονται στην βιβλιογραφία του βιβλίου. Το βιβλίο είναι γραμμένο με απλό τρόπο με στόχο να δώσει στον αναγνώστη στοιχεία και πληροφορίες που να συνδέουν το χώρο και να τον μεταφέρουν στον χρόνο της ιστορίας , γνωρίζοντάς του τα στοιχεία και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Κρήτη ,αλλά και στα κράτη των στους καιρούς κατακτητών.Εάν θελήσει να προχωρήσει περισότερο μπορεί να βρεί πλήρη και εμπεριστατομένα στοιχεία στα βιβλία των συγγραφέων της Βιβλιογραφίας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο άνθρωπος έχει εντυπωσιακές δυνατότητες που τον προβληματίζει αλλά και του είναι δύσκολο να τις κατανοήσει και να τις ερμηνεύσει. Στο κεφάλι μας κύτταρα διασυνδεδεμένα μεταξύ τους είναι ικανά να δημιουργήσουν σύνθετους συνδυασμούς για την παραγωγή της σκέψης.Στην ιστορία αναλυτές λόγιοι ,φιλόσοφοι ,ιστορικοί προσπάθησε ό καθένας να περιγράψει το φαινόμενο για να μπορέσουμε να το καταλάβουμε . Σύνθετο και δύσκολο το πρόβλημα.Ο φιλόσοφος και σκεπτικιστής Αριστοτέλης είχε συμπεράνει ότι το κέντρο της μνήμης είναι η καρδιά.Την περίοδο της αναγέννησης θεωρούσαν ότι το επίκεντρο της σκέψης βρίσκεται στο κεφάλι όπου υπάρχει ο εγκέφαλος.Αργότερα όταν διαπιστώθηκε η πολυπλοκότητα της λειτουργίας του, άρχισαν να ερευνούν και τις πνευματικές του δραστηριότητες.Διαπιστώθηκε ότι σε όλη την διάρκεια της ζωής, δημιουργεί και αναπτύσσει θετικές και αρνητικές λειτουργικές δυνατότητες.Όλα αυτά τα αποθηκεύει σαν απλή μηχανή όπως ο ηλεκτρονικός υπολογιστής.Το αριστερό του μέρος χειρίζεται την λογική, αριθμούς, λέξεις ,αλληλουχία και ανάλυση ενώ το δεξί μέρος του χειρίζεται τον ρυθμό, χρώματα, φαντασία ,διαστάσεις , μουσική και όνειρα.Σε όλη την πορεία ο άνθρωπος της ζωής του, για να επιτύχει , θα πρέπει να χρησιμοποιεί και τα δύο μέρη. Η δυνατότητα παραγωγής πλούτου πνευματικού από τον άνθρωπο ,εξαρτάται κυρίως από την πνευματική του κατάσταση παρά από τη φυσική του δύναμη. Κάποτε όμως μετά από την συνεχή πάλη για την ζωή ,κάποιο από τα δύο μέρη αρχίζει να αποδυναμώνει και να χάνει την αποτελεσματικότητά του.Θα πρέπει το άτομο να το αντιληφθεί έγκαιρα και θα πρέπει να πάρει τις αποφάσεις εκείνες που θα τον βοηθήσουν να συνεχίσει σε μια ήσυχη και δημιουργική πορεία. Αρχίζει τότε που ο δεξιός και αριστερός λοβός συγκρούονται και αρχίζουν βγαίνουν στην επιφάνεια οι αναμνήσεις αλλά και οι συνθήκες εκείνες που τον προέτρεψαν να αλλάξει τον τρόπο της ζωής του.Το μέγεθος όμως αλλά και η ποιότητα των συνθηκών που ο άνθρωπος βρίσκει στην δημιουργική του πορεία , τον υποχρεώνουν να συνεχίζει να παράγει και να δημιουργεί. Όσες περισσότερες γνώσεις διαθέτει ,τόσες μεγαλύτερες ευκαιρίες έχει και περισσότερο αποτελεσματική γίνεται όσο πιο γρήγορα αξιοποιεί αυτές τις γνώσεις τόσο πιο επιτυχημένος και πολύτιμος είναι.Με τον τρόπο αυτό αναπτύσσεται συνεχώς μέσα στο

μεταβαλλόμενο περιβαλλοντικό και οικονομικό περιβάλλον..Θέτει στόχους στη ζωή του και μέσα από τη αναπτυξιακή πορεία και των συνθηκών του τόπου και του χρόνου που βρίσκεται, αναπτύσσει με τη δική του σκέψη και φιλοσοφία . Προσπαθεί να δει με ποιό τρόπο ή ποια προσπάθεια θα χρειασθεί ώστε να μπορέσει να υλοποιήσει τις σκέψεις και τα οράματά του. Συχνά βρίσκεται σε αδιέξοδο μη μπορώντας να προσδιορίσει επακριβώς. Το συναίσθημα κυρίως είναι μια ευχάριστη ή δυσάρεστη ψυχική κατάσταση Είναι ένα χαρακτηριστικό της ψυχικής μας ζωής και επιδρά στις εκδηλώσεις μας. Αρκετές φορές μάλιστα επιβάλλεται στη λογική μας και στις ιδέες μας. Τα επαναλαμβανόμενα συναισθήματα που παρουσιάζονται στην καθημερινή μας ζωή του φόβου, της αγάπης, του θυμού ,του μίσους ,της ευτυχίας, της δυστυχίας κ.ά. είναι αυτά που διαμορφώνουν τελικά το χαρακτήρα μας.Αναζητούμε συνεχώς και μέσα σ’ αυτή την αναζήτηση ξεχνιέται και ο χρόνος κυλά. Τα συναισθήματα με τη ροή του χρόνου ,αρχίζουν να αδυνατούν και να χάνονται με το συνειδητό. Κάτι απροσδιόριστο και συνεχές τον ωθεί να συνεχίζει χωρίς να έχει διαμορφώσει την τελική σκέψη ή να έχει τον τελικό του στόχο. Νέες σκέψεις και προβληματισμοί ,νέα δεδομένα που συνυπάρχουν στην πορεία μας τον αναγκάζουν να ασχοληθεί πλέον με άλλα θέματα και τρόπο ζωής. Τα νέα δεδομένα κρίνονται σοβαρά και απαραίτητα για να μπορεί να ταυτιστεί με τον νέο τόπο και τον χρόνο που τώρα βρίσκεται. Κάθε προηγούμενη σκέψη και συνθήκη που τον διατήρησε στη ζωή , αν δεν έχουν σβήσει από τη μνήμη του διατηρούνται αμυδρά και που μερικές φορές τις επαναφέρει προσπαθώντας να αποφύγει στιγμιαία αδυναμία ή προβληματισμό. Οι κανονικές συνθήκες και η ροή των πραγμάτων τον επαναφέρουν και τον υποχρεώνουν να συνεχίζει τον δρόμο που έχει διαμορφωθεί . Η ζωή του ανάλογα με την λογική ,τον σχεδιασμό και τις πράξεις τον καθοδηγούν να συνεχίσει ,καθιστώντας πλέον αναγκαία την συνεχή προσπάθεια για μια καλλίτερη ζωή. Ο χρόνος τρέχει και τα χρόνια περνούν και εκείνος συνεχίζει να προσπαθεί και να δημιουργεί. Η υλοποίηση των στόχων , είναι σε συνάρτηση και με το περιβάλλον και τον τρόπο ζωής που έχει δημιουργήσει. Η οικογένεια το κυρίαρχο στοιχείο τον προτρέπει σε μια συνεχή προσπάθεια .Είναι εκείνη που τον κρατά συνεχώς δεμένο με το παρόν και στο χώρο που τώρα βρίσκεται και να σχεδιάζει για το μέλλον. Ζει μέσα σ' ένα κόσμο που συνεχώς εξελίσσεται αδυσώπητο που καραδοκεί σε κάθε γωνιά να τον κατασπαράξει ,να του διαμορφώσει ήθος και στόχους. Η προσπάθεια για τη δημιουργία είναι συνεχής . Ο χρόνος που διαθέτει και η επίλυση των τρεχούμενων καθημερινών προβλημάτων , είναι το στοιχείο που τον αναγκάζει να θυμηθεί και να συνθέσει το σήμερα με το χθες. Είναι πολλοί εκείνοι που δεν θέλουν ή ξεχνούν πως έκαναν την αρχή και από που πήρανε τα πρώτα της ζωής μαθήματα . Συνεπαρμένος από την

προσπάθεια της επαγγελματικής αποκατάστασης ,της κοινωνικής καταξίωσης και της οικονομικής ευμάρειας , ξεχνά την αρχή ξεχνά το τόπο ,ξεχνά την αρχή. Ξαφνικά βλέπει τον χρόνο να κυλά και τη ζωή του να μπαίνει στην τελική τροχιά της προσπάθειας και της δημιουργίας. Αρχίζουν πια στιγμές να διαπιστώνει ότι είναι μόνος ,ότι δεν τον συνδέει τίποτα ο χώρος που ζει και βρίσκεται. Πρέπει όμως να συνεχίσει. Αυτό άλλωστε επιβάλλει η νέα του κοινωνική ζωή. Σκέπτεται ,κινείται και εργάζεται όπως οι νέες συνθήκες το επιβάλλουν. Προσπαθεί τώρα ύστερα από τα χρόνια που πέρασαν να αντιληφθεί τι ακριβώς έχει συμβεί. Η ροή των γεγονότων και η ανάγκη επιβίωσης μέσα στις συνθήκες που ο ίδιος διαμόρφωσε τον έχουν αποξενώσει από το αρχικό του περιβάλλον. Οι μνήμες του όμως σταδιακά αρχίζουν να επανέρχονται και να συνδέονται με τα αρχικά γεγονότα. Αντιλαμβάνεται ότι η ψυχική ανάταση και ηρεμία βρίσκεται εκεί που κάποτε άφησε και διαπιστώνει ότι πράγματι κάποτε υπήρχε η ανθρωπιά ,η συμπαράσταση , η φιλία.Το να έχεις συναντήσει στο διάβα του δρόμου και του χρόνου κάτι διαφορετικό τον κάνει να μεμψιμοιρεί . Δεν μπορεί να αντιληφθεί ότι βρίσκεται μέσα σ' ένα πραγματικό κόσμο που η αποδοχή του, ανεξάρτητα από το πώς αισθάνεται και το τι πιστεύει, είναι επιτακτική ανάγκη γι' αυτόν ,για τα παιδιά του, για τις επόμενες γενιές. Όποιος έφυγε από το τόπο του ,γιατί το πίστευε ή γιατί οι συνθήκες τον ανάγκασαν αργότερα αντιλαμβάνεται ότι η μοίρα ήταν εκείνη που του προσδιόρισε το χρόνο και το μέρος που θα έπρεπε να αρχίσει τη νέα του ζωή Πίστεψε ότι κάπου αλλού θα εύρισκε ένα διαφορετικό κόσμο. Τώρα διαρκώς αναζητεί να ξαναγυρίσει και να ζήσει πραγματικά τη ζωή που έχασε Το ερώτημα που θέτει στον εαυτό του είναι όντως γιατί έτσι πίστεψε ή γιατί οι συνθήκες τον υποχρέωσαν ; Αποδέχεται αρχικά την υλική εξήγηση που η ανθρώπινη φύση προσπαθεί να δώσει , ότι η οικονομική πραγματικότητα ήταν εκείνη που τον οδήγησε μακριά από τον τόπο του. Και αυτό ήταν επόμενο και στοιχείο που κανείς δεν μπορούσε αφ’ ενός ή δεν είχε την δύναμη να το αποτρέψει. Έτσι ακολούθησε το ίδιο μονοπάτι που άλλους βοήθησε και άλλου κατέστρεψε. Και ίσως μια μερίδα να μπορεί να το πέτυχε. Άλλος όμως δεν κατάφερε να βρει την ψυχική γαλήνη που προσφέρει ο τόπος που προσφέρει η παράδοση ο τρόπος σκέψης και ζωής. Δεν μπόρεσε να ξαναβρεί τη φύση και να χαρεί την ομορφιά του χωριού. Το χώρο που η ψυχή του διαρκώς προσπαθεί να κρατήσει τις μνήμες και την ίδια την ζωή, έτσι ώστε να του την δώσει όταν θα το ζητήσει. Ο στόχος αυτού του βιβλίου όπως και τόσα άλλα που γράφονται και γράφτηκαν από τους τοπικούς κυρίως συγγραφείς και ερευνητές , είναι να συνεισφέρει και να κρατήσει ζωντανή τη φλόγα του χωριού. Μια φλόγα που βλέπεις να έρχεται από το βάθος του τούνελ ,να πλησιάζει και να προσπαθεί να κρατηθεί από τον άνεμο που σφυρίζει γύρω της. Ο

λαμπαδηδρόμος θα τα καταφέρει: Με το βλέμμα στραμμένο στο βάθος αρχίζει το όραμα του. Με τη θύμηση του τόπου και του χώρου απ’ όπου άρχισαν τα όνειρα της ζωής. Με την αγωνία του και την προσπάθεια του να κρατήσει ζωντανή την μνήμη της παλιάς κοινωνίας ώστε η νέα γενιά να γνωρίζει την αρχή ,να συγκρίνει, να έχει γνώση του παρελθόντος και πάρει δύναμη αλλά και ταυτόχρονα να δημιουργήσει καλλίτερες προϋποθέσεις από τους προγόνους τους. Τους άλλους που πολλές φορές κυτούσαν τον εαυτόν τους και ξεχνούσαν τους γύρω. Που ζούσαν με το εγώ. Είχε χαθεί από καιρό το εμείς. Η διαρκής προσπάθεια διατήρησης της σκέψης στο χωριό από εκεί που άρχισε η ζωή είναι στοιχείο που απαιτεί από όλους να προσπαθούν και να αγωνίζονται ,για την διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Η Κριτσά ,το χωριό του εκείνος ή εκείνη θα ελπίζουν πάντα να τους ξαναφέρει κοντά της , κοντά στα μέρη που κάποτε χάρηκε ,πίστεψε ,ερωτεύθηκε και αγάπησε. Η νέα γενιά θα πρέπει να γνωρίζει ότι οι δικοί του ,όσοι έζησαν σ’ αυτό τον τόπο προσπάθησαν να δημιουργήσουν καλλίτερες συνθήκες γι αυτούς. Αυτός ήταν ο βασικός και κυρίαρχος στόχος όλων. Ίσως να μην μπόρεσαν να καταφέρουν αλλά αυτό πίστευαν ότι έπρεπε να κάνουν .Οι συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες το επέβαλλαν για όποιον είχε την ψυχική δύναμη . Έδωσαν όμως την αγάπη τους και διαμόρφωσαν τις συνειδήσεις και τα πιστεύω τους, ώστε πλέον η νέα γενιά να δημιουργήσει μια νέα κοινωνία όπως οι συνθήκες του σήμερα επιβάλλουν. Σε μας όλους τους παλιούς δεν μένει παρά να τους ευχηθούμε να ζήσουν οι νέοι μας καλλίτερα απ’ ότι εμείς και να πουν στα παιδιά τους ότι οι συνθήκες που τους παρέδωσαν είναι ακόμα πιο στέρεες και διαρκείς από εκείνες των προγόνων. Όταν άρχισαν να γράφονται το λόγια αυτά υπήρχαν οι συνθήκες της ευμάρειας και της αποξένωσης που σήμερα συνετέλεσαν ώστε όλη οι κοινωνία να βρίσκεται στην κοινωνική της και οικονομική της απαξίωση. Οι νέοι σήμερα βλέπουν μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα από αυτόν πους τους λέγαμε. Θα μπορέσουν να συγχωρήσουν όλους εμάς για αυτά που τους αφήσαμε να λύσουν και που εμείς απλώς περνούσαμε από δίπλα αλλά δεν σταματούσαμε να διορθώσουμε τις λακκούβες και να συμμαζέψουμε τα συντρίμμια.

Η Ιστορία της « Κριτσάς» Όλοι οι άνθρωποι που αγαπούν και τιμούν τον τόπο που η μοίρα έταξε να γεννηθούν προσπαθούν ο καθένας με το δικό του τρόπο και τα στοιχεία να προσφέρει κάτι παραπάνω για να γνωρίσουν όλοι ποιος είναι ο χώρος που τώρα βρίσκονται. Να τους προβληματίσει και ταυτόχρονα να τους δημιουργήσει πρόσθετα ερωτήματα πως αυτός ο τόπος δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε χιλιάδες χρόνια. Να κουβαλά μια ιστορία . Η Ιστορική αναφορά από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχει σαν στόχο να αναδείξει την ιστορική διαδρομή του χωριού και πως τα γεγονότα επηρέασαν και επηρεάζουν μέχρι σήμερα την αναπτυξιακή και κοινωνική πορεία του . «Ένα καράβι τρικάταρτο ‘ηταν η Κρήτη ,με τις τρείς αψηλές βουνοκορφές ,τα Λευκά Όρη,τον Ψηλορείτη ,τη Δίχτη ,κι αρμενιζε μέσα στους αφρούς. Νίκος Καζαντζάκης» Συγκεντρώθηκε αρχειακό υλικό από Ελληνικά και Ξένα αρχεία, τη βιβλιογραφία, τις ιστορικές στιγμές, τις φωτογραφίες, τα έγγραφα και τις μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν και μεγάλωσαν στον τόπο αυτό. Το βιβλίο έχει σαν στόχο ,να προσφέρει την κατά το δυνατό ευρύτερη γνώση του τόπου και να γνωρίσει στο σύνολο των Κριτσωτών το πολύτιμο δώρο που κληρονόμησαν στον τόπο που γεννήθηκαν , έζησαν και εξακολουθούν να δημιουργούν και να αναπτύσσονται. Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η ιστορική διαδρομή και τα ιστορικά γεγονότα που εξελίσσονται διαχρονικά θα πρέπει να αναφερθούν και στοιχεία που συνέβησαν τόσο στην Κρήτη στην ηπειρωτική χώρα αλλά και στον Ανατολικό και Δυτικό πολιτισμό γιατί επέδρασαν αρκετά στην ιστορία ,στον πολιτισμό και στη μετέπειτα πορεία του κρητικού πολιτισμού. «Φαίνεται ότι η Κρήτη ήταν προορισμένη να κυριαρχήσει στους Έλληνες χάρη στην ευνοϊκή της θέση,γιατί βρίσκεται σε θάλασσα που τα παράλιά της έχουν έγκατασταθεί σχεδόν όλο Έλληνες.Έτσι ο Μίνωας έγινε θαλασσοκράτορας.Άλλα νησιά τα κατέκτησε και σε άλλα εγκατέστησε αποίκους από την Κρήτη.Αριστοτέλους Πολιτικά» Με τον τρόπο αυτό θα μπορέσει ο αναγνώστης να φαντασθεί και αυτός με τη σειρά του,τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν ταυτόχρονα και σε άλλα σημεία και που οι αποφάσεις και οι ενέργειες ήσαν συνδεδεμένες με το νησί της Κρήτης. Έτσι πιστεύουμε ότι θα μπορέσει γνωρίζοντας και συγκρίνοντας τα ιστορικά γεγονότα ,να έχει πληρέστερη άποψη για αυτά που διαδραματίστηκαν στην Κριτσά αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.

Η ιστορία σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων και των ιστορικών ,η ανάλυση της γεωπολιτικής θέσης του νησιού στην αρχαία εποχή και η ανάγκη αντιμετώπισης ζωτικών προβλημάτων για τις ηπειρωτικές χώρες , επέβαλαν ώστε οι κάτοικοί της να ιδρύουν τους οικισμούς κυρίως γύρω από επαύλεις και τοιχισμένες ακροπόλεις. Ένας τέτοιος οικισμός θα πρέπει να δημιουργήθηκε και εδώ. Η ακρόπολη της Λατούς πριν και μετά τους Δωριείς παρείχε την αναγκαία προστασία στους κατοίκους της. Οι οικισμοί γενικώς είχαν αρχίσει να υπάρχουν από την λίθινη εποχή. Ήταν ο τρόπος ζωής που δημιουργήθηκε και το επέβαλαν οι κανόνες επιβίωσης που στόχο είχε την κοινωνική ανάγκη συνύπαρξης για την αντιμετώπιση των φυσικών στην αρχή κινδύνων. Οι διάφορες πηγές αναφέρουν ότι και στην περιοχή της Κριτσάς θα πρέπει να υπήρχε οικισμός από την λίθινη εποχή .Στοιχεία δύσκολα να βρείς .Αυτόό θα μπορούσαμε να το συνδέσουμε με την παρουσία στο Οροπέδιο του Καθαρού των απολιθωμάτων της παλαιολογικής περιόδου. Ο αναγνώστης μελετώντας θα πρέπει να συνδέσει τα γεγονότα της προόδου και της ανάπτυξης που άρχισαν πριν από πολλά χρόνια . Θα πρέπει να συνδέσει την ιστορία της Κρήτης με την ιστορικότητα του χωριού . Η αρχιτεκτονική του χωριού της Κριτσάς χωρίς αρχιτέκτονες ,από τεχνίτες χωρίς καμιά επιτήδευση ,συνέθετε σχήματα, μορφές και υλικά σύμφωνα με αυτά που προσέφερε ο τόπος. Η κατοίκηση και η κατοικία έπρεπε να καλύψει τις ανάγκες προστασίας από τους εχθρούς και από τις καιρικές συνθήκες . Η πολιτισμική και ιστορική της παρουσία εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να διατηρείται αναλλοίωτη . Οι κάτοικοί της ιστορικά θα πρέπει να είναι και να προέρχονται κυρίως από την αρχαία πόλη Λατώ. Η Δωρική διάλεκτος είναι μια διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής και ομιλούνταν και στην Κρήτη με παραλλαγές γνωστές μέσω επιγραφών. Η Δωρική διάλεκτος είχε τοπικές παραλλαγές με περισσότερους ή λιγότερους αρχαϊσμούς. Στην Κρήτη ομιλούνταν η « αυστηρή» ( Doris saverius, αυστηρά Δωρίς). Μεταναστεύσεις και ανακατατάξεις συνέβησαν στα μέσα του 12ου έως τα τέλη του 9ου π.Χ αιώνα.

Αυτές οι μετακινήσεις οδήγησαν και στον εποικισμό της Κρήτης. Οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν σταδιακά στην βορειοανατολική Πελοπόννησο. Με αφετηρία από εκεί επεκτείνονται στην θάλασσα και αποίκησαν και την Κρήτη. Οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού προήλθαν από την Ηπειρωτική Ελλάδα, ζούσαν σε πέτρινες καλύβες και η τροφή τους προερχόταν κυρίως από το κυνήγι, τα ψάρια και κάποιο από τη γεωργία. Η Κριτσά υπήρξε πάντα ο στόχος των κατακτητών και επιδρομέων, εξ’ αιτίας της ανυπότακτης ψυχής και της γενναιότητας των κατοίκων της . Οι κάτοικοι υπέστησαν επιδρομές αλλά και ταυτόχρονα βρίσκονται συνεχώς υπό την πίεση της αποδοχής των νέων γεγονότων αλλά και τα ήθι και έθιμα των κατακτητών. Σύμφωνα με τις διάφορες υποθέσεις και με τις έρευνες τοπικών συγγραφέων (Γ. Ι. Περάκη, διδασκάλου) ,ιστορικών και αρχαιολόγων το όνομά της η Κριτσά θα πρέπει να το πήρε ) Α)Από τον πρώτο οικιστή, που λεγόταν Κρίτσας κατά την εποχή που ο Νικηφόρος Φωκάς το 961 μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες, έφερε από το Βυζάντιο και εγκατέστησε πολλές αρχοντικές οικογένειες για ανανέωση του χριστιανικού πληθυσμού της Κρήτης ,που είχε ερημωθεί από τους Σαρακηνούς κατά την πολυετή κατοχή του Νησιού ,ή β) Από το όνομα Χριστός κατά τσακισμόν Χριστός-Κριστός-Κριτσά ή, γ) Από τη λέξη Κριτής ( Καδής, τούρκος δικαστής),που κατά τους χρόνους της Η ίδια αναφορά για το όνομ του χωριού έγινε και από τον άλλοτε Πρωθιερέα των Ανακτόρων Αρχιμανδρίτη Ζαχαρία Λιανά. Στο δημοσιευθέν άρθρο της Ανατολής 16.9.1951 αναφέρει ότι ο οικισμός της Κριτσάς πήρε το όνομα του από τον πρώτο οικιστή ο οποίος ονομαζόταν Κρίτσας και που ανήκε της αρχοντικές οικογένειες που ο Νικηφόρος Φωκάς έστειλε στην Κρήτη μετά την κατάκτηση των Αράβων του 961 για να ανανέωση τον χριστιανικού πληθυσμού της Κρήτης που είχε ερημωθεί από την εποχή που οι Σαρακηνοί κατείχαν το νησί. Η παρουσία των ανθρώπων της Κριτσάς είναι αδιάκοπος τουλάχιστον από τα υστερομινωϊκά χρόνια και μετά. Ο χώρος ,η δυνατότητα προστασίας της από επιθέσεις άλλα και η παραγωγικότητα της περιοχής είναι σημεία που μαρτυρούν την ύπαρξη της ,αλλά και που αποτελούσε καταφύγιο .

Οι κατακακτήσεις του νησιού και που σχέση είχαν και με την Ανατολική Κρήτη, είναι γνωστές από στοιχεία που αρχίζουν από τους Ρωμαίους ( 66- 330 ) ,τους Άραβες ( 823 – 961) .τους Ενετούς ( 1204-1669) και τους Τούρκους ( 1645 – 1898) . Όλες αυτές οι κατακτήσεις δεν κατάφεραν να αλλάξουν τον τρόπο και την σκέψη των κατοίκων. Σπουδαιότατο πολεμικό ρόλο έπαιξε η Κριτσά σ’ όλες τις εξεγέρσεις την Κρήτης κατά καιρούς κατακτητών του νησιού 1812, 1822. 1823, 1827, 1866, 1889, 1897. Δικαίως θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα σημεία αντίστασης και που ήταν αδύνατη η παραμονή και παρουσία ξένων κατακτητών. Η νεότερη της ιστορία πιστοποιείται και από την καταγραμμένες μαρτυρίες στα κτίσματα του χωριού .

Καταγεγραμμένα στοιχεία για το χώρο αρχίζουν από την Υστερομινωϊκή ΙΙΙ περίοδο ( 14ου -13ου αιώνα). Μετά την κατάληψη της Κρήτης από του Φράγκους το 961 διαπιστώνεται μια νέα άνθιση οικονομική και πολιτιστική της κωμόπολης.

Τα νεώτερα στοιχεία μαρτυρούν την ιστορική πραγματικότητα του χωριού της Κριτσάς .

ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ –ΧΑΝΙΩΤΕΝΑΣ Στη νοτιοανατολική Γωνιά και σχεδόν σε επαφή με τα πόδια του Πύργου ,στην τοπθεσία Χανιώτενας –δίπλα στο κεντρο της Κριτσάς- ανατολικά της πηγάδας . Σώζοναι τα ερείπια παλιάς εκκλησίας μάλλον τοιχογραφημένης, όπως δείχνουν κάποια χρωματικά ίχνη και η ασβεστόχιτστη βάση με το περίγραμμα του κοίλου το ιερού και τμήμα τοίχου

ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ Αρχικά αναγέρθηκε το βόρειο κλίτος με βυζαντινές τοιχογραφίες ( μεταξύ των οποίων διακρίνεται η Παναγία Γαλακτοτροφούσα).Στην Ενετοκρατία πρέπει να έγινε το κάθετο δυτικό κλίτος, με κατεύθυνση Βορράς–Νότο και το 1908 το δεύτερο νότιο κλίτος. Στην νοτιοανατολική γωνία, εξωτερικά του κλίτους αυτού υπάρχει εντοιχισμένη επιτύμβια παλαιοχριστιανική επιγραφή που σημαίνει, αν βρέθηκε στο σημείο αυτό, οτι μπορεί να προϋπήρχε παλαιοχριστιανική βασιλική. Στο ναό υπάρχει μαρμάρινο κιονόκρανο. Το ένα κλίτος της εκκλησίας είναι αφιερωμένο στον Kριτσώτη Άγιο Νικηφόρο και τιμάται 11 Ιανουαρίου.

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΚΑΒΟΥΣΙΩΤΗΣ .Βρίσκεται στην έξοδο του χωριού προς τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο στο δρόμο προς Κρούστα.Το όνομα από την βρύση (Καβούσι) που βρίσκεται δεξιά της γέφυρας κάτω από τα πλατάνια.Είναι ένας ναός γιογραφημένος του 13ου-14ου αιώνα,από δυο διαφορετικούς αγιογράφους.Εξωτερικά,αριστερά της εισόδου,είναι εντοιχισμένος ο κεραμοσκέπαστος τάφος του Παπα Πόθου

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ στις ΤΑΠΕΣ

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ο ΤΡΑΓΟΠΙΑΣΤΗΣ Νότια

απο τον Αλμυρό Αγ.Νικολάου σε απόσταση περίπου 500 μέτρα βρίσκεται σ'ενα λόφο κτισμένο απο παλιά το εκκλησάκι του Αγ.Γεωργίου του τραγοπιάστη.Ονομάστηκε τραγοπιάστης όταν ένας βοσκός της περιφέρειας που ψοφούσαν τα ζώα του.Παρακάλεσε τον Αγιο Γεώργιο να του τα γλυτώσει και την ημέρα της χάρης του θα του έφερνε τον καλλίτερο τράγο του κοπαδιού του.

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ Bρίσκεται σε απόσταση δύο χιλιομέτρων από την Kριτσά, στο δρόμο προς τον Kρούστα. Το πιο σημαντικό μνημείο εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 16ου και 17ου αιώνα, με τα τρία παράλληλα κλίτη και ένα δυτικό εγκάρσιο, που κατασκευάσθηκαν διαδοχικά μέχρι και το 18ο αιώνα.

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Οι τοιχογραφίες που χρονολογούνται από το 1370 στην Κριτσά

Περιβάλλεται απο το νεκροταφείο της Κριτσάς μετά την εγκατάλειψη της συνήθειας να γίνεται ο ενταφιασμός τον περίβολο της εκκλησίας των κατοίκων της κάθε συνοικίας του χωριού ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ Βρίσκεται μέσα στην Κριτσά. Είναι ναός μονόχωρος καμαροσκέπαστος, μεγάλων διαστάσεων, σε σχέση με τους ναούς της Βενετοκρατίας. Έχει δύο εισόδους στα βόρεια, από τις οποίες η δυτικότερη οδηγεί σε νάρθηκα. Στο υπέρθυρο της κυρίας εισόδου είναι χαραγμένη κτητορική επιγραφή που φέρει τη χρονολογία ανοικοδόμησης του ναού (1570):

ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ( Λογάρι) Είναι ο ναός του 1354 και έγγραφο του 1497 ( από το βιβλίο Σπανάκης Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων 3ος τόμος 1993).Σπανάκης

ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ( Πλάι) Όπως δείχνει η αρχιτεκτονική του ναό ,έχει ανεγερθεί μεταξύ 18 ου κι 19ου αιώνα αλλά ίσως και παλαιότερα.Υπήρξε παλιά ενοριακό ναός.Άξια προσοχής είναι η ξεχωριστή νοοτροπία στην εικόνα τη Παναγίας εντός του ναού.

ΑΓΙΩΝ ΡΑΦΑΗΛ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (στις Κουκίστρες) Στην άκρη του οικισμού της Κριτσάς, ιστορικού, κτίσθηκε ο Άγιος Ραφαήλ. Βρίσκεται στην παλιά γειτονιά τις Κουκίστρες με το φαράγγι του Χαβγά στο βορρά και τον κάμπο με τα λιόφυτα απλωμένο στα πόδια . O 'Αγιος Ραφαήλ είναι μια περίκεντρη μικρή εκκλησία που συναιρεί τις προσλήψεις του Αρχιτέκτονα Οδυσσέα Σγουρού από μια μεγάλη κτισμένη παράδοση που υπάρχει στην περιοχή και διασώζεται ακόμη Ο νεότερος από τους εντός της Κριτσάς ναούς (εγκαίνια 5.4.1995) ,στην συνοικία Κουκίστρες, αφιερωμένος και στην Αγία Ειρήνη τη Χρυσοβαλάντυ.Αρχιτεκτονικά ανήκει την μοντέρνα αρχιτεκτονική γραμμή και έχει ξεφύγει απο τους έως τώρα γνωστούς στην περιοχή τύπους ναοδομίας.

ΑΦΕΝΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ Ο ναός βρίσκεται στην ομώνυμη ιστορική συνοικία «Χριστός» (της Ροδάνθης, του Αλεξομανώλη και του Καπετάν Ταβλά).Για την πανοραμική θέα μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ακρόπολη της Κριτσάς.Στο δυτικό τοίχο υπάρχει η ενδυματολογικά ενδιαφέρουσα τοιχογραφία του κτήτορα Χωνιάτη (Chοniati), ενώ στο νότιο τοίχο ξεχωρίζουν οι έφιπποι Άγιος Γεώργιος και Δημήτριος. Ο αρχαιολόγος Bissinger χρονολογεί τις τοιχογραφίες γύρω στα 1310. Υπάρχει ημερομηνία ανακίνησης 1614-1615,χρονολογία κατά την οποία ο ναός έχει υποστεί κτιριακή επέμβαση.

Η μεγάλη άνθιση της Κριτσάς θα πρέπει να συμπίπτει με το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα όταν ο πληθυσμός έφτανε στις 2500 κατοίκους.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ

Η εκκλησία της Κριτσάς,βρίσκεται στην περιοχή Λογάρι Πρώτη φάση ανέγερσης του μεσαίου κλίτους το 12ο αιώνα και μετέπειτα το βόρειο κι νότιο κλίτος,που συμπλήρωσαν την τρίκλιτη μετά τρούλου Βασιλική. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στη Θεομήτορα,το βόρειο στον Αγιο Αντώνιο και το νότιο στην Αγία Αννα.Το στοιχείο που κάνει το ναό να ξεχωρίζει είναι οι τοιχογραφίες και στα τρία κλίτη ( Παλαιολόγια, Μακεδονική, Κρητική).Χαρακτηριστικό της στοιχείο είναι ο λιτός πρακτικός και αποτελεσματικός τρόπος αντιστήριξης του μνημείου με 6 κτιστές αντηρίδες στο βόρειο και νότιο κλίτος,απόλυτα δεμένες αισθητικά με την αρχιτεκτονική του θαυμαστού μνημείου.Οι αγιογραφίες της είναι μοναδικές σε εκφραστικότητα και παράσταση .

ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ Στο τέλος της Τουρκικής περιόδου άρχισε να κτίζεται και η μεγάλη εκκλησία της Οδηγήτριας που διατηρείται άριστα μέχρι σήμερα. Τα κιονόκρανα που βρίσκονται στις δύο μεγάλες κολόνες της που υποβαστάζουν τον τρούλο της μεταφέρθηκαν από την αρχαία Ιστρώνα του Καλού Χωριού. Η ημερομηνία 1852 που αναγράφεται στο ανώφλι της κυρίας εισόδου αναφέρεται μάλλον τη θεμελίωση εφ’όσον στην πρώτη φωτογράφηση της Κριτσάς από τον Ιταλό φωτογράφο Giuseppe Berinda ( 1865-1867), φαίνεται μισοτελειωμένη. Λέγεται ότι οι κολόνες από γρανίτη μεταφέρθηκαν από το Καλό Χωριό. Το πέτρινο διάζωμα που περιβάλλει την εκκλησία δηλώνει ότι κτίστηκε κατόπι αδείας από τους Τούρκους όπως και το παλιό σχολείο. Εδώ φυλάσσεται η Παναγία η Γαλακτοτροφούσα,φερμένη παλαιότερα από τους Αγίους Αποστόλους ( Κουτσουνάρα). Επίσης λέγεται ότι οι κτίστες του ναού ήταν νησιώτες. Πριν από το 1980 οι θόλοι της εκκλησίας ήτα στο μπλε χρώμα με διάσπαρτα αστέρια,συμβολίζοντας τον ουρανό.

Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο καδής είχε ως έδρα του την κωμόπολη της Κριτσάς και εξασκούσε τα δικαστικά του καθήκοντα σ’ όλη την περιφέρεια. Το «Κριτσά» όπως μας είναι γνωστό από τα κείμενα ,γράφεται άλλοτε με ι ( γιώτα ) αντίθετα από τα πρώτα χρόνια που το γράφουν με ή (ήτα). Δίπλα και πάνω από το χωριό υπήρχε και εξακολουθεί να βρίσκεται το βραχώδες βουνό .Το ονόμασαν Κάστελο. Όπως όλα τα βουνά του νησιού έτσι και το βουνό της Κριτσάς « ο Κάστελος» . «είναι ένα βραχώδες όκος ,απότομος και πάνω από το χωριό και να προκαλεί δέος αλλά παράλληλα προτρέπει τον σεβασμό του φυσικού τοπίου. Δημιουργήθηκε όπως και τα άλλα βουνά από της εδαφολογικές δυνάμεις πριν από χιλιάδες χρόνια .Ο χρόνος κατάφερε και σμίλεψε τα βράχια δίνοντάς τους μια μορφή σε σχήμα και ένα σύνολο χρωματισμών. Είναι το βουνό που σαγήνεψε και εξακολουθεί να σαγηνεύει ,τους περιηγητές που κατά καιρούς πέρασαν από τον ευλογημένο αυτό τόπο.Σφηνωμένα μέσα στα σωθικά του τα δένδρα στο χώμα που δύσκολα βρίσκεις. Πολύχρωμα φυτά ,θυμάρι, φασκόμηλο, χαμομήλι, τσουκνίδα , μέντα και μολόχα δίνουν ζωή στο χώρο και χρώμα στην περιοχή.» Η τοπική παραγωγή ,γεωργική και κτηνοτροφική κάλυπτε τις βασικές ανάγκες του πληθυσμού, πάντα με τους όρους της εποχής. Είχε μια περιορισμένη αγορά, μικρού ύψους συναλλαγές ανάμεσα στις κοινότητες ,μικρές εξαγωγικές δυνατότητες πλεονάσματος. Ακολουθώντας αργές διαδικασίες προσπάθησε να προσαρμοστεί με διάφορους τρόπους στις νέες οικονομικές συνθήκες που άρχισαν να γίνονται αισθητές στα μέσα του 20ου αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι κάτοικοι της ασχολήθηκαν με την παραγωγή προϊόντων που έσωσε πολλές οικογένειες . Το χαρούπι κυρίως μετά την κατοχή αποτελούσε ένα προσοδοφόρο προϊόν για τους κατοίκους της και που βοήθησε και αυτό στην οικονομική ενίσχυση των κατοίκων της. Λίγοι γνώριζαν τότε την αξία των προϊόντων που παρήγαγαν ,όπως και το γεγονός ότι το βάρος του σπόρου της χαρουπιάς

«εδώ και 1500 χρόνια είχε οριστεί ως σαν την πιο μικρή μονάδα μέτρησης χρυσού και πολυτίμων λίθων.Το βάρος του κυμαίνεται από 189 έως 205 χιλιοστών του γραμμαρίου.Το ονόμασαν καράτι από την ελληνική λέκη καράτιο και την αραβική κιράτ.»

Η εξαγωγή στο εξωτερικό χαρουπιών μετά τον πόλεμο στην Γερμανία ήταν για την παραγωγή φωτογραφικών πλακών. Κάτω από αυτές τις συνθήκες δημιουργήθηκε και ολιγομελής ομάδα εμπορικών συναλλαγών και που δημιουργεί ένα εσωτερικό και εξαγωγικό εμπόριο. « Η χαρουπιά (επιστ. Κερωνία ή Κερατέα η έλλοβος), είναι δέντρο αείφυλλο Καλλιεργείται και ευδοκιμεί σε όλα τα εδάφη εκτός από τα υγρά και τα άπορα. Η καρποφορία της αρχίζει το 6-7 έτος .Από το Φθινόπωρο που γίνεται η ανθοφορία μέχρι τα τέλη Αυγούστου του επόμενου έτους αρχίζουν να πέφτουν οι καρποί της Είναι γνωστή ως ξυλικερατιά και το ύψοε φθάνει μέχρι 13 μέτρα. Τα χαρούπια χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφή και στη παρασκευή οινοπνευματωδών ποτών και αλευροποιοιμένα και χρησιμοποιούνται στη παρασκευή ενός θρεπτικού αλευριού».

Η δύναμη της Κριτσάς προέρχεται από μια μικρής διάρκεια άνθηση του τοπικού εμπορίου το 1980 που έσπευσαν αρκετοί να ανοίξουν νέα μαγαζιά στον οικισμό ,αλλά γρήγορα αντιμετώπισαν μιας διαρκώς συρρικνωμένη τοπική αγορά που βρίσκεται στη συνέχεια σε βαθιά κρίση. Η ομάδα των εμπόρων που είχε δημιουργηθεί προσέβλεπε σε μια αξιοποίηση της Κριτσάς με όρους που θα την απομακρύνουν από το παραγωγικό της παρελθόν και κυρίως από την καθυστέρηση του κτηνοτροφικού τομέα. Η Κριτσά από την εποχή της Τουρκοκρατίας ήταν σε σημείο αξιόλογο . Αυτό οφείλετο στο γεγονότος ότι οι κάτοικοι της Ιεράπετρας και της Σητείας για να επικοινωνήσουν με το Ηράκλειο έπρεπε να χρησιμοποιήσουν το δρόμο που περνούσε από τον Κάμπο της Κριτσάς. Ήταν το ίδιο σημείο που αργότερα ήταν υποχρεωμένος να περάσει και ο Χασάν Πασάς στην προσπάθειά του να καταλάβει την επαρχία Μεραμπέλλου. Το χωριό περιστοιχίζεται από τη σπάνια και τη χλωρίδα αποτέλεσμα των γεωφυσικών και βοιωτικών γεγονότων που σημειώθηκαν στη γη του με το πέρασμα των αιώνων.Δημιούργησαν τα φαράγγια με το απαράμιλλα σε φυσικό κάλος που προκαλούν δέος . Το σημαντικότερο είναι το «Φαράγγι της Κριτσάς η Χαυγάς» που ξεκινά από το Οροπέδιο του Καθαρού διασχίζει τον ορεινό όγκο και καταλήγει στο χωριό στον ποταμό Βρίσκετε ανάμεσα στους αρχαιολογικούς ,ιστορικούς και παραδοσιακούς θησαυρούς της περιοχής .

Συγκαταλέγεται και είναι ένας κρυμμένος θυσαυρός, άγνωστος μέχρι τώρα στο ευρύ κοινό,ένα μνημείο φυσικού κάλλους, το Φαράγγι της Κριτσάς. πηγαίνοντας προς την Αρχαία Λατώ . Στο φαράγγι μπαίνεις από ένα μονοπάτι λίγο παραπάνω από τη γέφυρα του χειμάρρου στα «Σπηλιαρίδια». Ύστερα από λίγο περπάτημα βλέπεις να απλώνεται ένα επιβλητικό φαράγγι δεξιά και αριστερά με τις απότομες πλαγιές του. Η ομορφιά του, το μικρό του πλάτος, οι βαθιές του χαράδρες, η πλούσια χλωρίδα του με τα μεγάλα και τα μικρά δένδρα, την ρίγανη, τον δίκταμο, τις φασκομηλιές ομορφαίνει ακόμα την περιοχή Αποδημητικά πουλιά από το ταξίδι τους από την Αφρική στην Ευρώπη την άνοιξη και την επιστροφή τους το φθινόπωρο ξεκουράζονται στους καταπράσινους όγκους προσδίδοντας μια άλλη νότα τη περιοχή.

Το χωριό της Κριτσάς σήμερα βρίσκεται σε υψόμετρο 350 μ στους πρόποδες του βουνού «Κάστελου». Το βουνό « Κάστελος» είναι δεμένος με την εκπληκτική οροσειρά του Καθαρού με την πεδιάδα του και τα βουνά Λάζαρος και Τζίβη . Η Κριτσά είναι ένας παραδοσιακός οικισμός ,όπως χαρακτηρίστηκε το 1978 (ΦΕΚ 594 Κριτσά Αγίου Νικολάου 13/11/1978 ) «Περί χαρακτηρισμού ως Παραδοσιακών Οικισμών τινών του Κράτους και καθορισμού των όρων και περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων αυτών» . Τα Χαρακτηριστικά της Κριτσάς Περιφ.Υπηρ Υ.Δ.Ε 12η Κωδικός Αριθμός Στατιστικής ΕΣΥΕ 92.3.112.01)) και βρίσκεται σε απόσταση 9 χιλιομέτρων από τον Άγιο Νικόλαο που είναι σήμερα και η πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου.

Τα σημαντικά παραδοσιακά του μνημεία της Κριτσάς είναι αυτά που χαρακτηρίζουν και την αρχιτεκτονική του δομή και την πολιστική του συνεισφορά στην τέχνη και τον πολιτισμό της Κρήτης. Η ύδρευσή του και η εξυπηρέτηση των κατοίκων ήταν ένα στοιχείο της προσοχής που οι αρχές του τόπου προσπάθησαν να δημιουργήσουν για την εξυπηρέτηση των κατοίκων της. Η ύδρευση του χωριού γινόταν κυρίως από πηγές στο Κεφαλόβρυσου,τις Χανιώτενας,τις Απάνω Βρύσης,στο Κουτσουνάρι και στο Καβούσι. Στα σημεία της απορροής των υδάτων είχε κατασκευασθεί ειδική δεξαμενή για την συγκέντωση των νετών και το αρχιτεκτινικό οικοδόμημα για την λήψη και εξυπηρέτηση των κατοίκων. Το ύψος της εξόδου ήταν πάντα κατασκεευασμένο σε ύψος τέτοιο που να δέχεται τα πηλινα δοχεία και σταμιά για το νερό.Παράλληλα φρόντιζαν ώστε το νερό που εν τω μεταξύ έερεε από την έξοδο να συντρώνεται σε ειδική γούρνα για την εξυπηρέτηση των ζώων . Το χωριό πλαισιώνουν αλυσιδωτές μεγαλοπρεπείς βουνοσειρές από βορρά ,δύση και νότο ,χαμηλού ύψους 500- 800 μέτρων Θύλακας (Φύλακας) ,Χαυγάς, Μούρη, Φούρνος, Σκάλα, Κεφάλα, Κάστελλος, Μιτσού, Πλατύβολα , Κρουθιανά όρη κ.λ.π Το χωριό της Κριτσάς με τα κάτασπρα χαμηλά του σπίτια, σε αποχρώσεις που επαναφέρουν στη μνήμη την πολιτιστική του παρουσία δια μέσου των αιώνων . Προσπαθεί να κρατήσει τη μορφή του και την παράδοσή κάνοντας συνεχώς αγώνα για την διατήρησή τους.

Χαρακτηριτικός δρόμος με την καμάρα του που αρχίζει από την γωνιά της κεντρικής πλατείας του χωριού της συνοικίας ψηλά αρχοντικά.

Οι σχεδιασμοί και οι αναπτυξιακές ιδέες που κατά καιρούς επιβάλλονται είναι ένα από τα πιο δύσκολα προβλήματα που σχεδιάζει η τοπική κοινωνία για να μπορέσει να διατηρήσει μια άλλη ποιοτική παρουσία .Είναι ένα αρκετά σύνθετο και πολύπλευρο θέμα των τοπικών κοινωνιών .Σημαντικό το ερώτημα που πάντα τίθεται . Τι είναι αυτό όμως που κάνει το χωριό ξεχωριστό; Τι είναι εκείνο που καθορίζει τη μορφή του; Είναι ένα χωριό που από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα στον ίδιο γεωγραφικό χώρο συνέχιζε και συνεχίζει να αναδεικνύει τον πολιτισμό του την παράδοσή του . Γνωστό για την τοπική του οικοτεχνία με εξειδίκευση στα κεντήματα και στην ύφανση. Είναι το χωριό που ο χώρος και οι άνθρωποί απλοί με συναισθήματα βαθιά χαραγμένα μέσα τους κατάφεραν όλοι μαζί κομπάρσοι να γίνουν αλλά και συμμέτοχη στο δράμα του έργου έγιναν. Είχε την τύχη σε καιρούς δύσκολους , να γίνει και έγινε διεθνώς γνωστό το 1956 ,από τα γυρίσματα του έργου του Ν. Καζαντζάκη « Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», με σκηνοθέτη τον Ζύλ Ντασέν και με την συμμετοχή της Μελίνας Μερκούρη. Η Μελίνα που ήταν όπως αποδείχθηκε ιστορικά ότι ήταν η σκέψη και η καρδιά της Ελλάδας και που συνετέλεσε ώστε το έργο να γυριστεί στην Κρήτη. Ο χρόνος απέδειξε ότι ο Ζύλ και η Μελίνα ήταν οι άνθρωποι της Κριτσάς εκείνοι που στήριξαν τον τόπο αλλά και έδωσαν ένα άλλο διαφορετικό τρόπο ώστε το χωριό να καταφέρει να ζήσει και να συνεχίσει να ζει και να παράγει. Να παράγει τέχνη και πολιτισμό. Ο Ζύλ και η Μελίνα στη καρδιά τους πάντα είχαν το χωριό και τους κατοίκους γεμάτοι ζωή, φιλόξενοι και εργατικοί. Σε άλλο σημείο του βιβλίου θα διαβάσετε ακριβώς τα γεγονότα που έγιναν και όπως καταγράφηκαν και ποιοι συνετέλεσαν. ώστε το έργο να έλθει και να γυριστεί το χωριό. Θα πρέπει όλοι μας να γνωρίζουμε τα πραγματικά γεγονότα που προηγήθηκαν για να επιιλεγεί το χωριό για το γύρισμα της κινηματογραφικής ταινίας. Μια πράξη της που έμελε να αλλάξει την μοίρα και την πρόοδο των κατοίκων της. Δεν είναι τυχαίο που τα ονόματα της Μελίνας Μερκούρη και του Ζυλ Ντασσέν βρίσκονται τόο βαθιά χαραγμένα στην μνήμη των άνθρων αυτών που έζησαν τα γεγονότα την εποχή εκείνη αλλά της σημερινής γεννιάς.

Το χωριό πάντα βρέθηκε στο επίκεντρο των διαφόρων επιδρομέων ακριβώς για τη θέση της ,αλλά και για την δυνατότητα της περιοχής να προσφέρει άφθονα προϊόντα απαραίτητα για τους κατοίκους της αλλά όχι μόνο . Οι κάτοικοί της πάντα ασχολούντο όπως προαναφέραμε βασικά με τη γεωργία ,την κτηνοτροφία ,τις τέχνες και τα γράμματα. Η Κριτσά με την υπέροχη θέα στον κόλπο Μεραμβέλλου αμφιθεατρικά κτισμένη σε ύψωμα κάτω από το βουνό είναι άρρηκτα δεμένη με τον καταπράσινο κάμπο με δένδρα και αμπελώνες. Σήμερα ο κάμπος αυτός έχει μετατραπεί σε ένα απέραντο ελαιώνα. Το χωριό υδρεύεται σήμερα από ένα σύγχρονο δίκτυο διανομής του νερού και που τροφοδοτεί με νερό τις κατοικίες. Είναι ένας παράδεισος λαϊκής τέχνης , κρητικής θυμοσοφίας και αναλλοίωτου αρχιτεκτονικού παραδοσιακού οικισμού. Η πολεοδομική μορφή του οικισμού ,με την ανάπτυξη των συνοικιών του ,μας δίνει την εικόνα το βράδυ με τον φωτισμό του ,ενός παράδοξου σχήματος το «σχήμα σκορπιού». Η Κριτσά αποτελεί Δημοτική Κοινότητα που ανήκει στον Δήμο του Αγίου Νικολάου. Εκτός από τους δορυφορικούς οικισμούς της Κριτσάς, Τάπες, Θεολόγο, Μαρδάτι, Ρούσα Λίμνη, Αμμουδάρα και Βαθύ. Υπάρχει και το τεράστιο χρονίζον θέμα ανάπτυξης του Οροπεδίου Καθαρού που στερείται θεσμικού πλαισίου ,πέρα από το ιδιότυπο παραδοσιακό «Κανονισμό λειτουργίας καθαρού όρους του 1975 » που ορίζει τον τρόπο διαχείρισής του και σήμερα καταστρατηγείται ανελέητα ως προς τις ιδιωτικές περιφράξεις γης και τη δόμηση.

Από το χωριό στενός ασφαλτοστρωμένος δρόμος 15 χιλιομέτρων οδηγεί στο Οροπέδιο του Καθαρού. Μια καταπράσινη περιοχή που κατοικείται κυρίως το καλοκαίρι.(στη συνέχεια του βιβλίου περιγράφεται η σημαντική του παρουσία από τα βάθη των αιώνων μέχρι σήμερα). Η επικοινωνία του χωριού με το Οροπέδιο του Καθαρού γινόταν ακολουθώντας το αρχαίο μινωικό μονοπάτι που σώζεται ακόμη και σήμερα. Ήταν ο μόνος δρόμος που έκανε δυνατή την μετακίνηση του πληθυσμού προς το βουνό.Το Οροπέδιο του Καθαρού ήταν ζωτικός χώρος για την ανάπτυξη κυρίως της κτηνοτροφίας στην περιοχή. Αυτό επέβαλε την συνεχή μετακίνηση. Θα έπρεπε να δοθεί λύση στο όλο πρόβλημα που τελικά άρχισε να υλοποιείται με την κατασκευή του δρόμου σ’υνδεσής του ,από το 1953. Τα όρια της κτηματικής περιφέρειας της Κριτσάς αρχίζουν από την θάλασσα και εκτείνεται μέχρι την υψηλότερη κορυφή της Δίκτης Λάζαρος( στο Οροπέδιο Καθαρού). Στην ανάπτυξή της Κριτσάς βοήθησε και η μεγάλη έκταση που διαθέτει. Οι σημερινοί Κριτσώτες, είναι γόνοι παλιών αρχοντικών οικογενειών. Πολλά από τα επίθετα τα συναντούμαι στο Βυζάντιο και που αργότερα αποτέλεσαν τις πρώτες οικογένειες . Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή για την Κριτσά που μας δίνει ο F.W.Sieber Αυστριακής καταγωγής όταν το 1817 επισκέπτεται το νησί της Κρήτης και πέρασε και από την Κριτσά. Η Κριτσά κτίζεται και ξανακτίζεται από τους κατοίκους της, πάνω στα ίδια περίπου όρια ιδιοκτησίας, στον παλαιότερό της πυκνότατο πυρήνα ( Χριστός) και Περγιολίκια στα ΒΔ και Παλαίμυλος – Καβουριανά στα ΝΔ.

Με το πέρασμα του χρόνου η Κριτσά απόκτησε μια κυρίαρχη «εικόνα» που σήμερα συντίθεται από αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως τις αδρές ,ασβεστωμένες λιθοδομές, τα λιτά κλειστά μπαλκόνια με τούβλα που αφήνουν ενδιάμεσα κενά, τις ψηλοκρεμαστές κληματαριές που φυτρώνουν από ελάχιστες τρύπες στο μπετόν των

δρόμων ,τις φροντισμένες μουριές με τα απλωμένα οριζόντια κλαδιά στα λιγοστά πλατώματα του χωριού. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά τοπικά «παραδοσιακά στοιχεία» είναι ενσωματωμένα σε ένα εξαιρετικό πυκνό ιστό, με στενά δρομάκια και σκαλιά όπου υπάρχει υψομετρική διαφορά, και με δυσχερή πάντα προσπέλαση από το αυτοκίνητο .

Η αρχιτεκτονική στην Κριτσά εκφράζει ένα μίγμα από προϋποθέσεις. Την επιθυμία να εφαρμοστεί μια τυπολογία κοινή σε όλη την περιφέρεια του Μιραμπέλου σε συνδυασμό με την υιοθέτηση τυχόν νεωτερισμών που δίδονται πάλι στην ευρύτερη περιοχή. Για την παλαιότερη τυπολογία κατοικίας στην Κριτσά βρίσκουμε στοιχεία και πληροφορίες στο βιβλίο Σ. Δεβλέτογλου Τα σπίτια της Κριτσάς¨( Π.Μιχελής , επιμ Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, γ εκδ.1981 σελ 61-76,εκδοση Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.

Παρ’ όλες τις ευρύτερες αλλαγές στο Μιραμπέλο και την αισθητή πια διαρροή του πληθυσμού της, που τώρα μετέχει σε μια «ανοιχτή» κοινωνία εκτεθειμένη σε όλων των ειδών τις εξελίξεις, ποτέ δεν έπαψε να αποτελούν η γεωργία και η κτηνοτροφία την οικονομική βάση της Κριτσάς.

Αυτή και μόνη η διαπίστωση δείχνει και τις δυσκολίες προσαρμογής της τοπικής κοινωνίας ,που βίωσε ( και εξακολουθεί να βιώνει) εξαιρετικά επώδυνα την περιθωριοποίηση της, στην αναπτυξιακή λογική αξιοποίησης προγραμμάτων που θα την βγάλουν από αυτή την απομόνωση . Από την άλλη μεριά αυτή η εμμονή δείχνει το πώς «κλειδώνει» η Κριτσά ,ως ζωντανός οικισμός ,στις οικονομικές παραμέτρους του Διαμερίσματος, όπως εκφράζονται από διάφορες κοινωνικές ομάδες, σήμερα ενεργούς συντελεστές της ζωής τους. Αυτές οι διαπιστώσεις έχουν καθαρά πρακτικό χαρακτήρα καθώς δείχνουν τις δυνατότητες και τις δυσκολίες για κοινωνική αποδοχή που θα έχει οποιαδήποτε πολεοδομική πρόταση ,κατάβαση αναπτυξιακή που θα προωθηθεί για την Κριτσά

Η Κριτσά θα πρέπει να έχει κτισθεί στην λίθινη εποχή. Εκτός της παλαιοντολιγικής επιβαεβαίωσης που έχουμε στο Οροπέδιο του Καθαρού, εξετάζοντας και την αρχική μορφή της κατοικίας και ιδιαίτερα στην ορεινή περιοχή, διαπιστώνουμε ότι η πρωταρχική ανάγκη της κατοικίας ήταν η προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους πρώτους εχθρούς και τα άγρια ζώα. Η Κριτσά κατοικήθηκε και ξανά καταστράφηκε μετά την μετακίνηση του πληθυσμού της αρχαίας πόλης «Λατώ η Ετέρα». Η διαμάχη που υπήρχε μεταξύ των πόλεων κρατών και κυρίως από την αντίζηλο πόλη την « Δρήρο» η πόλη εγκαταλήφθηκε ή κατασταράφηκε από τους μεταξύ τους αντιδικία.. .Η αρχαιότητά του βεβαιώνεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα εντός και εκτός της περιφέρειας του χωριού. Γραπτά κείμενα βρίσκουμε μόνο στην νεώτερη εποχή ,κυρίως από περιηγητές. Μόνο η σκαπάνη της αρχαιολογικής έρευνας μπόρεσε να προσδιορίσει την ύπαρξή της. Η έρευνα μας έδειξε ότι στην ευρύτερη περιοχή υπήρξε κατοίκηση ήδη από τη Μινωική περίοδο

.Έτσι το 1953 αποφασίσθηκε η έναρξη των εργασιών για την διάνοιξη και κατασκευή νέου σύγχρονου δρόμου που θα έλυνε το πρόβλημα. Όταν άρχισαν οι εργασίες για τη διάνοιξη του δρόμου προς το οροπέδιο του Καθαρού . Οι εργασίες από την Συνοικία της Αγίας Πελαγίας, οι εργασίες διακόπτονται. Προσωρινά διακόπτονται γιατί συνάντησαν τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα μέσα στον οικισμό του χωριού. Οι αρχαιολόγοι ερευνώντας το σημείο αυτό και ανακαλύπτουν ανέπαφους θαλαμοειδείς τάφους .Ιστορικά ανάγονται στην Υστερομινωική ΙΙΙ εποχή έως την Πρωτογεωμετρική εποχή τον 14ο– 13ο αιώνα . Χαρακτηριστικό της εποχής είναι οι ομόκεντροι κύκλοι ή ημικύκλια που είναι κατασκευασμένα με διαβήτη, που συνήθως διακοσμούν μία ζώνη του αγγείου, ενώ το υπόλοιπο έχει το χρώμα του πηλού. Για πρώτη φορά εμφανίζεται μία μορφή, το άλογο. Σπάνιο δείγμα ταφής βρέφους σε πίθο της Μεσομινωικής Περιόδου, ακριβώς όπως βρέθηκε ολόκληρο και ατάραχο. Στο Μουσείο Αγίου Νικολάου δωμάτιο υπάρχουν τα νέου ρυθμού ευθείας όψης επικήδεια δοχεία αυτής της περιόδου που βρέθηκαν στα νεκροταφεία της Κριτσάς.

Πιθάρι με την σωρό ενός νηπίου όπως βρέθηκε στο νεκροταφείο της Κριτσάς Το νέο στυλ πάντως διατηρεί ως θέμα τα ιερά κέρατα ταύρου. Ο κεραμικός τροχός που βρέθηκε σ' έναν τάφο στην Κριτσά εκτίθεται κι αυτός στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αγ.Νικολάου . Αυτός ενισχύει την εξήγηση των πήλινων δίσκων από πέτρα ,τα υστερομινωικά, γεωμετρικά και ασιανολογικά καλλιτεχνήματα. ευρήματα στην ανατολική Κρήτη κατά τα οποία συναντάμε μια απλοϊκή ζωγραφιά. Με βάση τα στοιχεία αυτά και ύστερα από συλλογή στοιχείων εντοπίζεται και άλλο σημείο έκτος του κυρίου οικισμού ,ύστερα από γεωργικές εργασίες ,στην τοποθεσία της Κριτσάς στην περιοχή «κλεισίδια» ή- « Οι τάφοι στους Λάκκους».

Και εδώ ανακαλύπτονται δύο θολωτοί τάφοι της Υστερομινωϊκής έως Πρωτογεωμετρικής περιόδου.Οι τάφοι αυτοί υπάρχουν ακόμα και σήμερα και αν δεν έχουν διατηρηθεί από τις αρμόδιες υπηρεσίες είναι ένα αξιόλογο αξιοθέατο για την περιοχή.Πολλοί από αυτούς τους τάφους έχουν χαλαστεί ή έχουν κχαλάσει με το πέρασμα του χρόνου αλλά δεν έχουν μείνει σχεδόν ανέπαφοι. Μετά την λήξη του πολέμου έγινε συστηματικός έλεγχος για την απομάκρυνση πυρομαχικών και ναρκών στην περιοχή του Θύλακ όπου υπήρχαν την περίοδο της Γερμανοιταλικής κατοχής τα πυροβολεία των κατακτητών. Όταν αργότερα έγινε η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή στην περιοχή της κορυφής του ΘΥΛΑΚΑ , εντοπίζεται ιερό το οποίο ανήκε κυρίως στη γεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο και θεωρήθηκε «απόγονος» μινωικού ιερού κορυφής . Γενικά οι Κρήτες για την τέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων προτιμούσαν χώρους απλούς, μακριά από κάθε επίδειξη. Η Μινωική Θρησκεία, βασισμένη σε βασικά μυστηριακές τελετές, έχει ανάγκη χώρων που υποβάλλουν το λατρευτή. Έτσι συνεχίζεται η χρήση των σπηλαίων, δημιουργούνται ειδικοί χώροι μέσα στα ανάκτορα, χρησιμοποιούνται οι κορυφές «ιερών» λόφων («ιερά κορυφής»), και στα τελευταία χρόνια υπάρχουν οικιακά ιερά. Κτίσματα παλαιών εποχών δεν διατηρούνται σημαντικά στην Κριτσά γιατί πολλές φορές πυρπολήθηκε, καταστράφηκε και ερημώθηκε από βαρβαρικές επιδρομές, από πλημμύρες και από ισχυρούς σεισμούς. Υπάρχουν τα ερείπια της γειτονικής στο χωριό σημαντικής Δωρικής πολιτείας «Λατώ η Ετέρα» ,μια αρχαία πόλη που αναπτύχθηκε την περίοδο της Δωρικής περιόδου. Διαθέτει καλά διατηρημένη πόλη και τούτο γιατί τα ανεγερθέντα οικοδομήματά της κατασκευάστηκαν με μεγάλους τετραγωνισμένους ογκόλιθους .

Ήταν αδύνατο εξ' αιτίας τους βάρους τους να μετακινηθούν, αντιστάθηκαν σθεναρά στη μανία του χρόνου και στις διάφορες ληστρικές επιδρομές. Όπως αναφέρει και στην περιγραφή του ο Γάλλος αρχαιολόγος Πωλ Φόρ (Paul Faure) η Κριτσά από το 193 π. Χ ανήκει μέσα στα όρια του κράτους της Λατούς. Ο Πωλ Φωρ (Paul Faure) ( 1916 -2007) είναι Γάλλος αρχαιολόγος που σπούδασε στην Ecole Normale, και έγινε διδάκτορας και υφηγητής και από το 1967 καθηγητής του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας στο Universite II του Κλερμόν Φεράν. Είναι ειδικός στον τομέα της προϊστορικής αρχαιολογίας της Κρήτης και της Εγγύς Ανατολής.

Τα όρια του Κράτους της Λατώ ο

Η Λατώ ήδη από τον 7 αιώνα υπήρξε οργανωμένος οικισμός. Αυτό πιστοποιείται από τα ευρήματα όσο και από το γεγονός ότι η αγορά και τα δημόσια κτήρια που αποκαλύφθηκαν θεωρήθηκαν ως τυπικό δείγμα της αρχαϊκής αγοράς.Ιδρύθηκε σε θέση που αποτελούσε φυσικό αμυντικό σύστημα από τις θαλάσσιες επιδρομές. Το όνομά της το πήρε από τη Λητώ ( δωρικός τύπος είναι Λατώ) τη μητέρα του Απόλλωνα και της Άρτεμης.Θεά της πόλης ήταν η Ειλείθυια. Παρ’ όλο που τα οικοδομικά στοιχεία στο αστικό κέντρο της Λατούς ανήκουν στον 4ο και 3ο αιώνα πχ ,περίοδος ακμής της πόλης η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φώς πολύτιμα ευρήματα. Ήκμασε και απέκτησε πλούτο δύναμη και είχε σχέσεις με πολλές ονομαστές πόλεις της εποχής εκείνης. Η Λατώ ήταν οργανωμένη πόλη ,σύμμαχος της Κνωσού και είχε σχέσεις με την Μικρασιατική πόλη Τεώ ,την Γόρτυνα και μετείχε στο Κοινό των Κρητών (που υλοποιήθηκε τον 3ο πχ αιώνα) με προτροπή του Βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Ε.

Επίνειο της Λατούς ήταν η παραλιακή πόλη Καμάρα που επεκράτησε να λέγεται Λατώ προς Καμάρα και που σήμερα βρίσκεται η πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου, ο Άγιος Νικόλαος. Η Λατώ ( Λατώ η Ετέρα ) για τις ανάγκες κατασκευάζει στα παράλια την πόη Καμάρα ( Λατώ προς καμάρα) πουήταν το επίνειό της. Η Καμάρα ( λατώ πρόςε Καμάρα ) βρίσκεται στο Νομό Λασιθίου της Κρήτης Σήμερα δίπλα στα ερείπια της βρίσκεται η Πόλη του Αγίου Νικολάου. Ο Αγιος Νικόλαος είναι μια πόλη της Ανατολικής Κρήτης. Είναι πρωτεύουσα της Επαρχίας Μιραμπέλου του Νομού Λασιθίου και έδρα του Δήμου Αγίου Νικολάου. Μέσα στην πόλη υπάρχει μια μικρή λίμνη που οναμάζεται Βουλισμένη και έχει βάθος 52 μ μήκος 61 μ και πλάτος 12 μ. Λέγεται οτι η λίμνη να είναι πιθανός κρατήρας του Ηφαιστίου της Σαντορίνης και που συνδέται με το λιμάνι με μια μικρή διώρυγα Η Καμάρα ( σημερινή της ονομασία Αγιος Νικόλαος) ονομαζόταν και « Λατώ προς Καμάρα». Οι κάτοικοι της πόλης ονομάζονταν Καμαρίτες όπως ανεφέροει ο Ξενίων στα Κρητικά .

Οι Εσωτερικές διαμάχες των πόλεων κρατών συνετέλεσαν ώστε η πόλη σταδιακά να εγκαταλειφθεί.Στα τέλη του 3ου πχ αιώνα και οι κάτοικοί της πηγαίνουν προς τα Λατώνια ( σήμερα Λακώνια ) και στην Κριτσά. Η Λατώ είναι μια από τις σημαντικές πόλεις της Κρήτης ,της Κλασσικής – Ελληνιστικής εποχής ( 5ο π.χ - 2ο π.χ αιώνα) και ήταν μία από τις καλλίτερα διατηρημένες αρχαίες πόλεις της Ελλάδος.

Οι ναοί της, η αγορά, ο Θεατρικός χώρος ,οι πύλες, οι πύργοι, οι δεξαμενές του νερού, τα καταστήματα, τα εργαστήρια και οι ιδιωτικές κατοικίες με την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική τους, ήλθαν στο φώς με τις ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής υπό τον J.De Marque (1899 -1901) και των Pierre Dursey,Olivier Picard ,Βάνας Χατζημιχάλη από το έτος 1967. Σήμερα σώζονται αρκετά δημόσια κτήρια, με σημαντικότερο Πρυτανείο που φιλοξενούσε τους 10 Κόσμους . Το πολίτευμά της Λατώ λεγόταν «Ευνομία» και ήταν ένας τύπος Δημοκρατίας ,η ύπαρξη δίκαιων νόμων και η ορθή εφαρμογή τους. Το πολίτευμα υπηρετείτο από τους άρχοντες που λεγόταν «Κόσμοι» και κρατούσαν στα χέρια τους την εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία. Το σώμα των Κόσμων το εξέλεγε κάθε χρόνο ένα εκλογικό σώμα που είχε το όνομα «Κοσμίοντες». Το σώμα των Κόσμων εκλεγόταν για να κυβερνήσει ένα χρόνο και ήταν το συλλογικό όργανο της Πολιτείας, που ο αρχηγός της είχε το όνομα «Πρωτόκοσμος», σαν να λέμε σήμερα, Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή Πρωθυπουργός.

Όταν ωρίμασε η σκέψη και το ενδιαφέρον να παρουσιάσουμε το χώρο που η Κριτσά υπήρξε αλλά και την ιστορική περίοδο μέσα στον οποίο δημιουργήθηκε ,έζησε και αναπτύχθηκε η πόλη και οι κάτοικοί της , θα έπρεπε να αναφερθούμε στις αρχαιολογικές περιόδους. Πως θα μπορούσε κανείς να περάσει από το χθες στο σήμερα με τα οποία στοιχεία και πληροφορίες θα μπορούσαμε να συλλέξουμε. Θα έπρεπε να καταγράψουμε συνοπτικά και χρονολογικά τα ιστορικά γεγονότα , ώστε να προσφέρουν στον αναγνώστη την δυνατότητα να κατανοήσει τι ακριβώς συνέβαινε στη πόλη ,ενώ ταυτόχρονα ιστορικά γεγονότα που υπήρχαν σε άλλα γεωγραφικά σημεία. Να συνδεθούμε με την ιστορία με τα στοιχεία και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Κρήτη ,στην ηπειρωτική Ελλάδα ,στον Ανατολικό και Δυτικό κόσμο ,αλλά και στις περιοχές και προέλευση ( κράτη ) των κατά καιρούς κατακτητών του νησιού. Για τη κατανόηση των περιόδων και των γεγονότων κυρίως για το νησί της Κρήτης γίνεται προσπάθεια περιγραφής των γεγονότων ολόκληρης της ιστορικής περιόδου. Για να μπορέσουμε έχουμε την πλήρη εικόνα της συνολικής πορείας της περιοχής δια μέσου των αιώνων θα πρέπει να ερευνήσουμε το τι ακριβώς συνέβει στο παρελθόν ξεκινώντας από από την Εποχή των Παγετώνων ή Παγετώδους μέχρι σήμερα

Η εποχή διαιρείται στην Παλαιολιθική περίοδο (2,5εκ π.Χ. - 10.000 π.χ.), στην Μεσολιθική (10.000 π.χ. - 8.000 π.χ.) και στην Νεολιθική (8.000 π.χ. - 3.300 π.χ.) Οι νεολιθικοί χρόνοι στην Κρήτη αρχίζουν γύρω στο 6200 ή 6100 π.Χ. και διαρκούν ως τα μέσα περίπου της 3ης π.Χ. χιλιετίας Στα λιμναία ιζήματα του Πλειστοκαίνου, ανακαλύφθηκαν απολιθώματα ανάμεσα στα βουνά του οροπεδίου του Καθαρού της Κρήτης, που είναι ένα από τα ωραιότερα ορεινά τοπία του νησιού. Εκεί στο Ορπέδιου του Καθαρού 16 χιλιόμετρα από το χωριό της Κριτσάς στο Νομό Λασιθίου, έχουν ανασυρθεί εκατοντάδες οστά νάνων ιπποπόταμων. Μια περιοχή του είναι κατάσπαρτη από θραύσματα οστών ιπποπόταμων, των σπάνιων αυτών μεγάλων ζώων που παρόμοιά τους σώζονται σήμερα μόνο στην Αφρική. Το γεγονός αυτό είναι γνωστό σε πολλές γενεές ντόπιων χωρίς ποτέ όμως να ήταν σε θέσει να το αποδείξουν. Ο καθηγητής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας Μιχάλης Δ. Δερμιτζάκης, τ. Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών με την ερευνητική ομάδα με τις ανασκαφές που πραγματοποίησε στην περιοχή ανέδειξε τα σημαντικά στοιχεία της περιόδου εκείνης .

Απολίθωμα οστών ιπποπόταμου Σ’αυτές τις ανασκαφές συνέβαλε το μεράκι για τη φύση και η εμμονή του Γιάννη Σιγανού τ.Προέδρου της κοινότητας της Κριτσάς ,για την έρευνα και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος του Οροπεδίου Καθαρού. Οι παρατηρήσεις του ήταν εκείνες που συνετέλεσαν στο να ερευνηθούν και να ανακαλυφθούν τα παλαιοντολογικά ευρήματα. Η επαφή του με τον καθηγητή Μ.Δερμιτζάκη είχε σαν αποτέλεσμα να πραγματοποιηθούν οι ανασκαφές και να αποκαλυφθεί το μέγεθος και η σημασία των παλαιοντολογικών ευρημάτων. Ένα μοναδικό φαινόμενο που έγινε στην Κρήτη πριν από 540.000 χρόνια ήρθε στο φως με τις ανασκαφές του Πανεπιστημίου Αθηνών στο οροπέδιο Καθαρό. Η ύπαρξη απολιθωμένων ιπποπόταμων στο οροπέδιο Καθαρό του Λασιθίου Κρήτης ήταν γνωστή στον επιστημονικό κόσμο από τα μέσα του 19ου αιώνα

Γιάννης Σιγανός Αναφορές και περιγραφές απολιθωμένων οστών δημοσιεύτηκαν από διαφόρους συγγραφείς, οι οποίοι διαπίστωσαν το μικρό μέγεθος των ιπποπόταμων του οροπεδίου Καθαρού , δεν μπόρεσαν όμως να διατυπώσουν ικανοποιητική εξήγηση για αυτό το φαινόμενο. Το Οροπέδιο του Καθαρού μια μοναδική περιοχή φυσικού κάλους του νησιού της Κρήτης έχει μια μακρά ιστορία στο πέρασμα των αιώνων.

Έχει μήκος 10 χιλιομέτρων και πλάτους 15 χιλιομέτρων από της κορυφής Πατσούρου μέχρι Λάκκο Καδή, αποτελείται από κοιλάδες περικλειόμενες γύρω από σειρές βουνών και ορέων. Βρίσκεται προς το Β.Δ μέρος της Κριτσάς και Ν.Α της Επαρχίας Λασιθίου, απέχει δε από την κωμόπολη της Κριτσάς 16 χιλιόμετρα και από την επαρχία Λασιθίου 10 χιλιόμετρα. Μετά την κατοχή της Κρήτης από τους Ενετούς ,η περιοχή περιήλθε στη κατοχή ενός φεουδάρχη Ενετού ο οποίος είχε σαν θερινό ενδιαίτημα μετά της κτηνοτροφίας και μελισσοκομίας το διαμέρισμα Άγιος Γεώργιος, Χειροκουμάδια, Περβόλα Μελιτίνο οπού έκτισε υδρόμυλους και καλλιεργούσε κήπους, δένδρα, καρυδιές, αμυγδαλιές ,αχλαδιές κ.λ.π Μετά την υπαγωγή του νησιού στους Τούρκους, το Οροπέδιο περιήλθε στην κατοχή αυτών και συγκεκριμένα στη κατοχή του γενιτσάραγα Ηρακλείου Χανιαλή. Το νησί της Κρήτης μετά την κατάληψή του από τους Τούρκος μοίρασε σε τρείς μεγάλες οικογένειες των Μπετρίδων, Χανιαλίδων και Ιτζιτάρηδων, οι όποιοι στη συνέχεια μοίρασαν τις μεγάλες εκτάσεις του νησιού. Ο Ομαλός στα Χανιά στους Πετρίδες . Σε αυτούς που κατοικούσαν στο Ηράκλειο στους Χανιαλήδες Τηςνοροσειρά Γιούχτα Αρχανών και Δείκτης καθώς και το Οροπέδιο του Καθαρού και της οροσειράς της Σητείας στους Ιτζιτάρηδες . Μετά την πάροδο των χρόνων ,οι αδελφοί Χουσεϊν Μπιν και Ισμαήλ Μπίν, δώρισαν το Οροπέδιο του Καθαρού στην Κοινότητα Κριτσάς. Για το σκοπό αυτό εκδόθηκε αυτοκρατορικό διάταγμα Φιρμάνι από τον Σουλτάνο , με τον όρο κάθε κάτοικος της Κριτσάς θα νέμεται μόνο στο οροπέδιο του Καθαρού, χωρίς δικαίωμα μεταβίβασης ούτε σπιθαμής γης και συνεπώς σε κανένα. «φιρμάνι ή φερμάνι "διάταγμα" ήταν διάταγμα του σουλτάνου που σήμαινε κάθε εντολή που προέρχεται άνωθεν (εκτελεστήριο έγγραφο) και προς την οποίαν δεν μπορεί να φέρει κανείς αντιρρήσεις»

Μετά τυχόν αποδημία του κατοίκου στο χωριό της Κριτσάς του κατοίκου, ο κάτοικος αυτός του οροπεδίου έχανε κάθε δικαίωμα επί στο οροπέδιο, είχε δε το δικαίωμα νομής κληρονομικώς δικαιώματι το οποίο μεταβιβάζετο στους κληρονόμους του κλήρου του. Η Κοινότητα αναλαμβάνει στη συνέχεια την πληρωμή 4.000 οκάδων σιταριού υπέρ των δωρητών και διαδόχων των. Στη συνέχεια οι δωρητές μεταβίβασαν το δικαίωμα στο τέμενος του Σουλτάνου στο Ηράκλειο ( Χουνουκιάρ τζαμί),το οποίο ευρίσκετο εκεί οπού σήμερα υπάρχει το Μουσείο. Το κτήμα ήταν διτελές και υπάγετο στο εφκάφιον της Ιεράπετρας

.Διοικείτο από τον Μουφτή της Ιεράπετρας εισπράττοντας τα διτελή δικαιώματα. «Τα κτήματα τα λεγόμενα διτελή (ιδζαρετεινλή), επί των οποίων, έναντι καταβολής διπλού τελέσματος-μισθώματος (ιδζαρετέϊν), ήτοι ορισμένου ποσού κατά την παραχώρηση και ορισμένου ετησίως ή κατά άλλες χρονικές περιόδους, παραχωρείται στον ιδιώτη δικαίωμα χρήσεως και καρπώσεως διηνεκές με εμπράγματο χαρακτήρα, το οποίο συνήθως χαρακτηρίζεται ως ωφέλιμη κυριότητα (dominium utile), μεταβιβαστό δε και δεκτικό υποθήκης (με άδεια του εφόρου), αλλά και κληρονομητό(Αριθμός 447/2005 Το Δικαστήριο του Αρείου Πάγου ,A' Πολιτικό Τμήμα»

Αργότερα το τέλος των 4.000 οκάδων σιταριού που είχε προκαθορισθεί να πληρώνει η Κοινότητα ,μεταβλήθηκε σε 400 οκάδες ελαίου για να χρησιμεύσει στη λειτουργία των κανδηλών του εν λόγω τεμένους . Η Κοινότητα έκτοτε μετά την μεταβολή της πληρωμής του είδους πλήρωνε 400 οκάδες ελαίου και 25.000 άσπρα (καλεμιέ παρασί) δηλαδή ,δικαιώματα γραφής, αποδείξεις πληρωμής που εξέδιδε ο αρμοδίος του εφκαφίου. Σε κάποια περίοδο όμως υπήρξε αντιδικία μεταξύ των κατοίκων της Κριτσάς και του Λασιθίου . Η περιοχή ήταν συνεχώς διεκδικούμενη από τους Λασιθιώτες. Κλήθηκε ο Καδής να δικάσει σε ποιόν ανήκε. «Οθωμανός δικαστής που δίκαζε με βάση τον ισλαμικό νόμο»

Στη διαδρομή για το σημείο, η συνοδεία του έπεσε σε ενέδρα με αποτέλεσμα τη δολοφονία του. Το μέρος οπού φονεύθηκε ονομάστηκε του Καδή ο Λάκκος ή Καδί Μεϊντανί. Οι Λασιθιώτες αρνήθηκαν να πληρώσουν το αίμα και οι κάτοικοι τα Κριτσάς αφού κατέβαλαν αποζημίωση έγιναν κύριοι του Λάκκου ο οποίος έκτοτε ονομάζεται του Καδή ο Λάκκος ή Καδή Μεϊντανί. Η Κοινότητα διατηρεί χώμα με το αίμα αναμεμιγμένο σε βώλο στα γραφεία τα και είναι το αίμα του φονευθέντος Ιερορίκου.

Τα όρια του οροπεδίου Καθαρού ορίζονται από οροσειράς Βουρλιά και Δέτη Καδή, Λάκκος Καράβια, Καθάριο Λάκκος, Παραθύρι, Λεκανίδα, Πατσούρου κορυφή, Μονοδένδρι, Κοτσιφανερό, χαλασμένη Κορυφή,Σταυρού Σελί, Ανεφολάκκους. Στις διάφορες επαναστάσεις οι κληρονόμοι Κανελή έλαβαν γνώση του Αυτοκρατορικού Φερμανιού φυγάδευσαν αυτό από τα αρχεία του Εφκαφίου εις το ευρισκόμενο στην Κωνσταντινούπολη εδάφιο της Ρούμελης Η Κοινότητα της Κριτσάς αφού έχασε τον τίτλο κατοχής, κινδύνευσε να χάσει το κτήμα, από τους διαδόχους του Χανιαλή οι οποίοι έγειραν αξιώσεις. Ξέροντας ότι είχε χαθεί το Φιρμάνι διεκδικούσαν το Οροπέδιο του Καθαρού και οι κάτοικοι υπέστησαν τα πάνδεινα γιατί δεν επιθυμούσαν να χάσουν αδιαμαρτύρητα το δικαίωμα που τους ανήκε . ‘Αρχισαν μακρόχρονοι και σκληροί αγώνες διεξήχθησαν μεταξύ των κατοίκων της Κριτσάς. Οι πρόκριτοι οι οποίοι ρίφθηκαν από τους Χανιαλήδες στις φυλακές Ηρακλείου για πεισθούν και να δηλώσουν ότι εγκαταλείπουν το κτήμα. Την μεγάλη εβδομάδα και ύστερα από τη διαμαρτυρία στου προξένους των μεγάλων δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλία ς και Ρωσίας, αποφυλακίστηκαν και συνέχισαν ι τους δικαστικούς αγώνες. Μετά την πάροδο αρκετών ετών ο ομοχώριος Νικόλαος Αποστολάκης με κάποιον Προβιοδάκη μουσουλμάνο, ανακάλυψαν ότι το φιρμάνι του Καθαρού να βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη . Ύστερα από την πληροφορία αυτή ζήτησε και συντάχθηκε πληρεξούσιο από τους κατοίκους από τον συμβολαιογράφο Μύρωνος Νιωτάκη .Μετά από σχετική εντολή μετέβη στα Χανιά ενήργησε δια του Γενικού Διοικητού και έφερε το φιρμάνι στη Κριτσά. Έληξε έτσι ο μακροχρόνιος αγώνας για την ανεύρεση του φιρμανιού μεταξύ της Κριτσάς και Χανιαλήλων. Μετά την επανάσταση του 1866 ο Ρεούφ Πασάς, άνδρας προοδευτικός και φιλόμουσος, ήθελε να ρυθμίσει το ζήτημα της στοιχειώδους μορφώσεως των Χριστιανικών παιδιών της Κρήτης .Καθόρισε όπως τα έσοδα από τις οροσειρές , Ομαλού, Γιούχτα, Δείκτης, Σητείας, που χρησίμευαν ως βοσκότοποι ,να καταβάλλονται και να χρησιμοποιούνται για την ανέγερση σχολείων που στην εξωτερική όψη τους θα έφεραν περιμετρικά του κτιρίου ένα λίθινο διάζωμα . Το σημείο αυτό σηματοδοτούσε την υποτέλεια των κατοίκων και που είχαν τον δικαίωμα περιορισμένο της στοιχειώδους μορφώσεως αλλά όχι και απόλυτο ελευθερία.

Μια κατασκευή του είδους αυτού με το λίθινο διάζωμα ,είναι το σχολικό κτίριο του πρώτου Δημοτικού Σχολείου σώζεται σήμερα στη Κριτσά . Το οροπέδιο αποτελεί σημαντικότατο παράγοντα της ζωής του πληθυσμού της κωμοπόλεως και πηγή σπουδαία του Κοινοτικού Προϋπολογισμού.

Το Πρώτο Δημοτικό σχολείο

«Ο Ρεούφ πασάς ήταν Γενικός Διοικητής Κρήτης 1871,1873-1874,την εποχή της Τουρκοκρατίας, διακρίθηκε για τα φιλελληνικά και φιλοκρητικά αισθήματα του και προσέφερε σημαντικό έργο στα Χανιά και την Κρήτη γενικότερα. Ο φιλοκρητικός Ρεούφ παάς ταν αυτός ο οποίος συνέβαλλε στην κατασκευή του Δημοτικού Κήπου Χανίων τον οποίο έφτιαξε - και μάλιστα σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα το 1870 – αλλά και επέβλεψε προσωπικά τη δενδροφύτευσή του φέρνοντας τα φυτά από το εξωτερικό. Άλλα έργα του ήταν το Ελληνικό Σχολείο Χανίων (παλαιό Δημαρχείο), η αποξήρανση των αλυκών της Σουδας και η δημιουργία του συνοικισμού "Κατω Σουδα"» ΕΠΙΛΟΓΟΣ Οι θρύλοι,οι παραδόσεις και τα λαογραφικά στοιχεία που βρίσκει ο ερευνητής και ο περιηγητής της Κριτσάς αναφέρονται σε όλα τα κείμενα που κατά καιρούς γράφονται. Είναι όμως χαρακτηριστική η πριγραφή και ο τρόπος προσέγγισης αλλά και της ταυτόχρονης ψυχικής ανάτασης που βιώνεις όταν διαβάζεις τα κείεμενα του στντοπίτη μας δασκαάλου Γεώργίου Περάκη στα Ραντολόγια του που χρόνια γράφει με όλο το υλικό που μελέτησε και ερεύνησε. « αναφέρει στα κείμενα που είναι απίθανης ομορφιάς και αξίας. Σε τούτο τον τόπο γηθειές και θρύλοι για φαντάσματα ,στοιχειά και νεράιδες, κυκλοφορούν από τους γεροντότερους σε πολλές και διάφορες παραλλαγές. Στην πηγή του Κεφαλόβρυσου πίστευαν οι παλιοί ότι κατοικούσαν νεράιδες.

Πολλές φορές μέσα στις όμορφες φεγγαρόλουστες νύχτες,τις άκουγαν να τραγουδούν απόκοσμες μεθυστικές μελωδίες και τις έβλεπαν να χορεύουν στολισμένες και λυγερόκορμες ενάερους ξωτικούς χορούς. Οι σημερινοί Κριτσώτες, γόνοι παλιών αρχοντικών οικογενειών από την εποχή των Ενετών και των Βυζαντινών , διακρίνονται για τη φιλοξενία, την ευγένεια και την καλοσύνη τους» Παρά την επέλαση του σύγχρονου τρόπου ζωής στην Κριτσά του σήμερα ,η γνήσια τοπική παράδοση αντέχει. Επιβιώνει με στην πατροπαράδοτη παραγωγή αγαθών , με την καθημερινή διατροφή, με τις συνήθειες , με το ντύσιμο των παππούδων και των γιαγιάδων, στα ήθη ,στα έθιμα, στις γιορτές ,στα πανηγύρια και στη λαϊκή τέχνη. Τα Κριτσώτικα σαλβάρια ( ανδρική φορεσιά ) και η Κριτσώτκη κούδα ( γυναικεία φορεσιά) είναι στοιχεία που δέθηκαν με το χωριό και τη παράδοση αλλά και που αποτελούν ακόμα και σήμερα στοιχείο μελέτης. Στοιχείο λαογραφικής παράδοσης ήταν και ο Κρητικός (Κριτσώτικος ) γάμος. Μπορεί να σταμάτησε η επί δεκαετίες αναπαράσταση του Κρητικού γάμου ,όμως ο παλιός παραδοσιακός γάμος, το γαμήλιο γλέντι η λύρα είναι σχεδόν μονόδρομος για τα σημερινά ζευγάρια. Στα πανηγύρια και τις θρησκευτικές τελετές οι λαϊκοί χοροί και τα παλιά λατρευτικά έθιμα ζωντανεύουν με λαμπρότητα και ειλικρίνεια. Οι γυναίκες της Κριτσάς όμορφες ,νοικοκυρές και γνώστες της κρητικής διατροφές κατάφεραν να επαναφέρουν με τον Συνεταιρισμό το μεράκι και την τέχνη της κρητικής κουζίνας.τις νόστιμες Μυζηθρόπιτες ( μυστρόφτες) ζυμωμένες με το χέρι από ντόπια ξινή μυζήθρα, ψημένες στο τηγάνι και βουτηγμένες στο μέλι ή πασπαλισμένη ζάχαρη και αποτελούν το τοπικό γλύκισμα. Η Κριτσά αποτελεί τυπικό « παράδεισο» της ζωντανής λαϊκής παράδοσης στην Κρήτη και διατηρεί ακόμα ,σε σημαντικό βαθμό αναλλοίωτη την παλιά αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της. Επί κρητικής Πολιτείας και μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα η Κριτσά ανέδειξε και αναδεικνύει πολλά παιδιά της σε όλους τους τομείς ,της πολιτικής ,κοινωνικής ,επιστημονικής και οικονομικής ζωής του τόπου και της χώρας. Οι σημερινοί κάτοικοι της είναι άνθρωποι φιλοπρόοδοι και εργατικοί που σέβονται τις παραδόσεις και την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Παράγουν εκλεκτά αγροτικά προϊόντα ,, σιτηρά, αμύγδαλα ,οπωροκηπευτικά, κτηνοτροφικά , τυροκομικά μέλι και ρακή. Παράγουν το λάδι που μέσα από την προσπάθεια και τον αλληλοσεβασμό τους κατάφεραν να το πρωοθήσουν και πέρα από τον τόο συμμετέχοντας άμεσα στην προβολή ολόκληρης τη χώρας.

Οι γυναίκες φτιάχνουν ωραία υφαντά στον αργαλειό και κεντήματα. Είναι πολύ καλές νοικοκυρές και τα παραδοσιακά τους φαγητά που παρασκευάζουν καθώς και τα κουμπάνια και μυζηθρόπιτες φημίζονται». ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ Το ιδιοκτησιακό καθεστώς μετά την κατάληψη του νησιού απο τους Τούρκους αρχίζει περίοδο της Τουρκοκρατίας απο το 1669 –1830 μ.Χ,της Αιγυπροκρατίας για ένα μικρό χρονικό διάστημα απο το 1831 – 1840 καιτης Β περιόδου της Τουρκοκρατίας απο το 1840 έως 1898. Το καθεστώς της γης Η οθωμανική οικονομία ήταν κυρίως αγροτική Υπήρχαν η κρατική γη που περισσότερη γη ήταν κρατική, ανήκε δηλαδή στο σουλτάνο,τα βακούφια και περιουσίες (γη, σπίτια, μαγαζιά, χρήματα κ.ά.) αφιερωμένες σε έναν κοινωνικό σκοπό. Τα βακούφια θεωρούνταν αφιερωμένα στο Θεό και το κράτος δεν μπορούσε να τα κάνει δικά του (να τα δημεύσει η ιδιωτική γη Πολλοί λίγοι υπήκοοι του σουλτάνου είχαν δική τους γη.Συνήθως τους την έδινε ο σουλτάνος ως αμοιβή για τις υπηρεσίες τους.Την εποχή της Τουρκοκρατίας η περιουσίες διανεμήθηκαν στους κατακτητες. Τα δημόσια κτήματα αποτελούσαν τα βασιλικά κτήματα. Τα κτήματα που ήταν στην κατοχή των ιδιωτών διενεμήθηκαν σε μεγαλα τιμάρια στους πασάδες και στους δερβίσσιδες που είχαν συμμετάσχει στην εκστρατεία της κατάληψης του νησιού. Το τιμάριο ή φέουδο είναι τεμάχιο γής που παραχωρείτο ως δήλωση εύνοιας ή παραχωρείτο και που δεν κατέβαλε φόρους . Η Ελλάδα όταν κατακτήθηκε από τους Τούρκους διαιρέθηκε σε τιμάρια ( μεγάλα φέουδα,μεγάλα τσιφλικια) και σε ζιαμέτια ( μικρότερα τιμάρια και ο τιμαριούχος ονομάζετο ζαϊμης. Εκμεταλεύοντο δε τα τιμάρια τους δια κολλίγων. Τιμαριούχος ήταν ο κύριος ή ο άρχοντας του τιμαρίου.Σε μικρότερα τιμάρια (μουκατάδες) και δόθηκαν σε κατώτρους αξιωματικούς και αγάδες. Αλλα κτήματα ορίσθηκε να συντηρούνται από τεμένη ή κοινωφελή ιδρύματα ( Βακούφια) Τα Βακούφια είναι τα ευαγή ιδρύματα (συνήθως χώρος λατρείας, σχολείο ή νοσοκομείο), τα οποία συστάθηκαν πριν από το 1923, σύμφωνα με το οθωμανικό δίκαιο, από Μουσουλμάνους ή Ελληνορθόδοξους ή Εβραίους ή Αρμένιους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα βακούφια ήταν περιουσίες (γη, σπίτια, μαγαζιά, χρήματα κ.ά.) αφιερωμένες σε έναν κοινωνικόσκοπό.

Τα βακούφια θεωρούνταν αφιερωμένα στο Θεό και το κράτος δεν μπορούσε να τα κάνει δικά του (να τα δημεύσει) Οι υπήκοοι του σουλτάνου χωρίζονταν με βάση τη θρησκεία τους. Υπήρχαν Οι μουσουλμάνοι,Οι ζιμήδες Οι μουσουλμάνοι (χριστιανοί και Εβραίοι),Οι υπήκοοι του Οθωμανού σουλτάνου χωρίζονται επίσης Σε όσους πληρώνουν φόρους Οι περισσότεροι υπήκοοι (μουσουλμάνοι και ζιμήδες) πληρώνουν φόρους και λέγονται ραγιάδες. Οι μουσουλμάνοι ραγιάδες πληρώνουν πιο λίγους φόρους και έχουν πιο πολλά δικαιώματα από τους ζιμήδες ραγιάδες . Οι τιμαριούχοι, όσοι δηλαδή έπαιρναν γη από το σουλτάνο να υπηρετούν στο στρατό του. Οι χριστιανοί ιδιοκτήτες των κτημάτων αυτών χρησιμοποιήθηκαν ως δουλοπάροικοι καλλιεργητές. Αρχικά πλήρωναν το 1/5 και μετά το 1/7 απο τα εισοδήματά τους στους ιδιοκτήτες των τιμαρίων. Οι σουλτάνοι χρειάζονταν στρατό έτοιμο για πόλεμο. Οι περισσότεροι αξιωματικοί του στρατού όμως δεν έπαιρναν μισθό. Ο σουλτάνος τούς έδινε τιμάρια από την κρατική γη. Όσοι είχαν τιμάρια λέγονταν τιμαριούχοι. Οι τιμαριούχοι έπαιρναν φόρους από τους αγρότες που καλλιεργούσαν τη γη στα τιμάριά τους. Δεν είχαν όμως κανένα άλλο δικαίωμα πάνω στη γη αυτή, που συνέχιζε να είναι κρατική. Εάν όμως οι τιμαριούχοι έπαιρναν περισσότερους φόρους απ’ αυτούς που όριζε το κράτος, οι νόμοι προστάτευαν τους αγρότες Το καθεστώς αυτό των τιμαρίων διατηρήθηκε για αρκετό χρονικό διάστημα και το οποίο τελικά τροποιήθηκε μόνο ύστερα απο την επανάσταση του 1821. Αργότερα η Βουλή που έγινε για την αυτοδιοίκηση του νησιού κατήργησε οριστικά το καθεστώς αυτό.Οι χριστιανοί και οι άλλοι ραγιάδες πλήρωναν πλέον στην διοίκηση κεφαλικό φόρο. Τα βακούφια διακρίνονται σε. Εκείνα που εκπληρούν τον κοινωφελή χαρακτήρα τους για τα οποία τα έταξε αυτός που τα αφιέρωσε και χρησιμοποιούνται ως τεμένη ,σχολεία κλπ και τα προσοδοφώρα αφιερώματα ( μουστεκαλατ) που με τα έσοδά τους συντηρούνται τα ευαγή ιδρύματα . Επειδή ο θεσμός ήταν άγνωστοις στο μουσουλμανικό δίκαιο κάθε αφιερωτής διόριζε εφόρους επιστατες ( μουτεβελήδες) ώστε να διαχειρίζονται το αφιέρωμα τόσον αυτοί όσον και οι απόγονοί τους και οι οποίοι υπόκειντο σε έλεγχο από τους ιεροδίκες ( καδής) . Στην Κωνσταντινούπολη υπήρχε το Υπουργείο των Βακουφίων (Εβκάφ ναζαρετή) ώστε τα βακούφια να υπάγονται σε ενιαίο σύστημα διοίηκησης και εποπτείας. Τα βακούφια απο άποψη διαχείρησης και διοίκησης είναι Τα μασβουντά τα οποία διοικούνται απο το Υπουργείο και

Τα μουλχακά ή προσηρτημένα τα οποία διοικούσαν οι ίδιοι οι έφοροι ( μουτεβελίδες) και που ήταν στην άμεση εποπτεία του Υπουργείου. Τα προσοδοφόρα βακούφια διακρίνονται Σε κτήματα των καθιδρυμάτων εκμισθούμενα απο αυτά για ορισμένο χρονικό διάστημα και με απλό μίσθωμα ( το λεγόμενο βραχιδελή ή μονομελή) Στα επιφανειακά ( μουτακαλή) έναντι ετησίου τελέσματος (εδαφονομίου) υπέρ υου καθιδρύματος Τα λεγόμενα διτελή (ιδζαρετεινλού) κτήματα βακουφικά παραχωρηθέντα σε ιδιώτες για να νέμονται ως επικαρπία ( μουτεσσαρήφ). Το άρθρο 12 της ελληνοτουρκικής συνθήκης των Αθηνών του 1913 ώρισε ότι όλα τα βακούφια που βρίσκονται στις νέες (βραχιδελή ,μουτακαλή και ιδζαρετεϊντλού) είτε είναι αυτά είναι μαζβουτά είτε μουλχακά θα διοικούνται απο την μουσουλμανική κοινότητας της Ελλάδος όπου προϊστανται μουφτήδες ( Νόμος 2345/24.6.1920). Με το πρωτόκολλο της 4/16 Ιουνίου 1830 της γενομένης στο Λονδίνο συνδιασκέψεως των προστάτιδων δυνάμεων τα βακούφια που δεν ανήκουν στις νέες χώρες και βρίσκονται σε εδάφη που κατέχει η ελλάδα αυτά περιέρχονται στην Ελληνική Κυβέρνηση. Οσα δε Βακούφια βρίσκονται ακόμη σε κατεχόμενο απο τους οθωμανούς χώρες που πρόκειται να προσαρτηθούν στην ελλάδα και ήσαν υπο την επικαρπία τούρκων ιδιωτών θα εξεποιούντο ελευθέρως υπο των επικαρπωτών αυτών τούρκων ιδιωτών θα εξεποιούντο ελευθέρως υπο των επικαρπωτών αυτών. Για την εκποίηση των βακουφικών κτημάτων έχει προνοήσει η ελληνοτουρκική σύμβαση των Aθηνών το 1837 (03.09) για την θηβα και το.1844 (18.02) για την Ευβοια. Για τα βακούφια της θεσσαλιάς το 1881(02.07) Και στην Κρήτη επι τουρκοκρατίας υπήρχαν πολλά βακουφικά κτήματα ,περί τούτου δε προβλέπει το άρθρο 107 του κρητικού συντάγματος ,οπου βακουφικά κτήματα οποιασδήποτε ακατηγορίας τα κατεχόμενα απο ιδιωτών ή σωματίων ή άλλων νομικών προσώπων καθίσταντα κτήματ πλήρους ιδιοκτησίας στα χέρια των κατόχων και των καθολικών ή ειδικών διαδόχων αυτών Οσα δε βακουφικά κτήματα ανήκαν εις το εβκάφιον και κατείχοντο απο αυτά εξακολουθούν να παραμένουν σεβαστά. Οπως είναι ευνόητο η στην Λωζάνη υπογραφείσα Ελληνοτουρκική σύμβαση περί ανταλλαγής πληθυσμών περιλαμβάνει και τα εναπομείναντα στην Κρήτη βακούφια τα οποία διαχειρίζεται ήδη ως ανταλλάξιμα η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

( σελίς 828 Ελευθερουδάκης Τόμος 2) «Το Πρωτόκολλο της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους (γνωστό και ως Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830) υπογράφτηκε από τις Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία στις 3 Φεβρουαρίου του 1830. Ήταν η πρώτη επίσημη, διεθνής διπλωματική πράξη που αναγνώριζε την Ελλάδα ως κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος, το οποίο θα επεκτεινόταν νότια της συνοριακής γραμμής που όριζαν οι ποταμοί Αχελώος και Σπερχειός. ( πηγή Βικιπαιδεια )

Το Καθεστώς στην Κρήτη κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας (www.kairatos.com.gr & πηγή Βικιπαίδεια) Την περίοδο της Ενετοκρατίας ,η Κρήτη χωρίστηκε σε τέσσερα διαμερίσματα Χάνδακα,Ρεθύμνου ,Χανίων και Σητείας. Στην Κρήτη χρησιμοποιήθηκε από τους Ενετούς, καθεστώς φέουδων στρατιωτικής μορφής με διοικητικά χαρακτηριστικά ανάλογα της Ενετικής μητρόπολης . Ανώτατη αρχή ήταν ο δούκας με δύο συμβούλους (consiliari). Αυτοί συγκροτούσαν την τοπική διοίκηση(regimen). Ο δούκας είχε την έδρα του στον Χάνδακα και η θητεία του ήταν δύο χρόνια. Στα υπόλοιπα διαμερίσματα Χανίων, Ρεθύμνου, Σητείας την διοίκηση ασκούσαν οι ρέκτορες(rectores) με πολιτικές και στρατιωτικές εξουσίες. Την εξουσία είχε ο προνοητής (provveditor) με δέκα άντρες. Γενικός στρατιωτικός διοικητής ήταν ο καπιτάνιος(capitan general) με έδρα τον Χάνδακα. Κάθε διαμέρισμα είχε δικό του ταμείο (camera) με προϊστάμενο τον camerario. Στην κατώτερη ιεραρχία ανήκαν οι δικαστές (giudici), οι αγορανόμοι (giustiziarii) και οι αστυνόμοι(domini di nocte). Στο τέλος της θητείας τους οι ανώτεροι διοικητικοί υπάλληλοι υπέβαλλαν στη μητρόπολη έκθεση (relazione) με στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε στο νησί, στο χώρο αρμοδιότητάς τους και κατέθεταν προτάσεις. Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των υπαλλήλων ήταν καταγεγραμμένα στα καπιτουλάρια(capitularia), λεπτομερώς. Οι καστελλάνοι όφειλαν να μεριμνούν για τον άρτιο εξοπλισμό των στρατιωτών, ήταν υποχρεωμένοι να ενημερώνουν το διοικητικό τους κέντρο για τις ποινές και τα

πρόστιμα που είχαν επιβάλλει και να τηρούν βιβλίο με τα ονόματα των φρουρών.Απαγορεύονταν να κάνουν εμπόριο τροφίμων και να συμμετέχουν σε μυστήρια ορθοδόξων. Διάφορα συμβούλια με συμβουλευτικό κυρίως χαρακτήρα, πλαισίωναν τις ανώτατες αρχές: το Συμβούλιο των Φεουδαρχών(Consilium Feudatorum), το Μεγάλο Συμβούλιο (Consilium Maius) και το Συμβούλιο των Κλητών(Consilium Rogatorum). Το Συμβούλιο των Κλητών διόριζε ειδική επιτροπή τους Sapientes, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με την εισήγηση προτάσεων. Οι ευγενείς και αργότερα οι αστοί μπορούσαν να στέλνουν πρεσβείες στη μητρόπολη με διάφορα αιτήματα, που αφορούσαν συνήθως κατοχύρωση προνομίων. Στην ανώτατη κοινωνική βαθμίδα ανήκαν οι ευγενείς οι Βενετοί ευγενείς και φεουδάρχες (nobili veneti, feudati). Στα έγγραφα αναφέρονται «ευγενέστατοι άρχοντες και εκλαμπρότατοι αφέντες». Οι ευγενείς ήταν καθολικοί, άποικοι ή απόγονοι αποίκων και είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Οι τίτλοι ευγένειας ήταν κληρονομικοί. Στους πρώτους αιώνες της ενετοκρατίας οι ευγενείς κατείχαν τα μεγαλύτερα φέουδα. Απ’ το 16ο αι. το φεουδαρχικό σύστημα είχα αρχίσει να παρακμάζει. Τα φέουδα είχαν καταμεριστεί, είχαν μεταβιβαστεί σε τρίτους και σημαντικές εκτάσεις είχαν αποχερσωθεί. Έτσι πολλοί από τους παλιούς ευγενείς με τα μεγάλα φέουδα έχασαν και τους τίτλους ευγενείας που είχαν πάψει να έχουν την αρχική τους σημασία και δεν αποτελούσαν πια παρά αντικείμενο συναλλαγών. Αριστοκράτες δεύτερης κατηγορίας ήταν οι Κρητικοί ευγενείς(nobili cretensi). Η κρητική ευγένεια απονέμετο με διάταγμα του δόγη σε αντάλλαγμα στρατιωτικών, πολιτικών ή και χρηματικών υπηρεσιών. Η ευγένεια αυτή (nobilitas cretensis), που ήταν υποδεέστερη της ενετικής και είχε τοπική αξία, παραχωρήθηκε και σε πολλούς απόγονους της παλαιάς ελληνικής αριστοκρατίας, τους αρχοντορωμαίους, οι οποίοι, σύμφωνα με την παράδοση που έχει άλλωστε ιστορική βάση, κατάγονταν από τα «δώδεκα αρχοντόπουλα» του Βυζαντίου. Οι κάτοικοι των πόλεων, όσοι δεν ήταν ευγενείς, ονομάζονταν πολίτες ή αστοί (cittadini , burgenses). Η τάξη αυτή απαρτίζονταν από δημόσιους υπαλλήλους και ελεύθερους επαγγελματίες.

Στην κατώτερη κοινωνική βαθμίδα ανήκε ο λαός των πόλεων και ο λαός της υπαίθρου (plebe populari ή populani , villani ή contadini). Οι χωρικοί διακρίνονταν σε άγραφους (agrafi), απελεύθερους(franchi) και σε παροίκους (villani parici), που δούλευαν στα κτήματα του δημοσίου ή των ιδιωτών. Οι χωρικοί κατέβαλλαν φόρους (ακρόσιχο, καπνικό) και ήταν υποχρεωμένοι σε αγγαρείες και κανίσκια. Αντίθετα οι «τσιταδίνοι» ήταν απαλλαγμένοι από αγγαρείες. Είχαν την υποχρέωση στρατιωτικής θητείας, την καταβολή μικρού φόρου και της παροχής στέγης στους ξένους μισθοφόρους που υπηρετούσαν στην Κρήτη. Η πιο βαριά αγγαρεία ήταν στις γαλέρες. Πολλές φορές σε όσους έπεφτε αυτή η αγγαρεία αναγκάζονταν για να την αποφύγουν να τρέπονται σε φυγή στα βουνά ή να πουλούν τα υπάρχοντά τους για να πληρώσουν αντικαταστάτες, τους λεγόμενους «αντισκάρους». Οι περισσότεροι Κρητικοί ανήκαν στην τάξη των πάροικων. Πρέπει να σημειωθεί μια χωριστή ομάδα πληθυσμού, η μειονότητα των Εβραίων Τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας ήταν κυρίως έμποροι και τοκογλύφοι και απέδιδαν υψηλούς φόρους στο δημόσιο και αναγκαστικά δάνεια, κυρίως σε περιόδους στρατιωτικών αναγκών (πηγή Βικιπαίδεια) ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ της Κριτσάς Αγιος Ιωάννης Θεολόγος,ο ( μονή) Στην απογραφή 1ου 1881 η Μονή "Αγιος Ιωάννης ο Θεολόγος " έχει 8 κατ.(1 μοναχό και 7 κοσμικούς) και ανήκει στο Δήμο Κρητσάς.Το 1900 απογράφεται (Μονή Θεολόγος) στον ίδιο δήμο με 3 άνδρες κατοίκους.Στη συνέχεια δεν εμφανίζεται στην απογραφή του 1920.Αναφέρεται πάλι στην απογραφή του 1928 αλλά σαν απλός οικισμός (Αγιος Ιωάννης) στην Κοινότητα Κρητσάς με 22 κατοίκους.Απουσιάζει απο τις 4 επόμενες απογραφές μέχρι και το 1981 οπότε καταγράφεται και πάλι (Θεολόγος,ο) στην Κοινότητα Κριτσάς με 29 κατοίκους.Το 1991 ανήκει στην ίδια κοινότητα με 23 κατοίκους.Μικρό μοναστήρι απο τα παλιότερα της περιοχής αφού μνημονεύεται ήδη το 1219.Παράρτημα της μονής Τοπλού Σητείας.Στο τρίτο καθολικό του σώζεται κτητορική επιγραφή του 1348.Οπως ολα τα μοναστήρια του μεραμπέλου υπήρξε ορμητήριο επαναστατικών εξορμήσεων κατα την τουρκοκρατία που σήμερα όμως διαλυμένο. Αμμουδάρα,η Νέος εξελισσόμενος οικισμός της κοινότητας Κριτσάς.Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1981 (Αμμουδάρα,η) με 101 κατοίκους ενώ το 1991 φτάνει τους

222 κατοίκους.Αμμουδάρα,υπερθετικό της αμμούδας= μεγάλη παράλια έκταση από άμμο.Και άλλα χωριά με το ίδιο όνομα ,π.χ Αμμουδάρες στην Επαρχία Ιεράπετρας, η αμμουδάρα στο νομό καστοριάς. Βαθύ,το Νέος οικισμός της Κοινότητας Κριτσάς.Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1981 με 28 κατοίκους.Το 1991 εχει 139 άτομα. Καθαρά εδαφομορφικό τοπωνύμιο συχνότατο στη χώρα μας. Καθαρό,το Μικρός ορεινός οικισμός της Κοινότητας Κριτσάς. Το 1961 (καθαρόν το ) απογράφεται με 0 κατοίκους οπως το 1971 και το 1981.Μονο το 1991 έχει 4 κατοίκους και ανήκει στην ίδια Κοινότητα. Το τοπωνύμιο απο το γνωστό ομώνυμο οροπέδιο,μάλλον εδαφολογικής προέλευσης,οπως και ο Ομαλός στο νομό Χανίων Κάλυβος, Νέος οικισμός που απογράφεται πρώτη φορά το 1991 στην Κοινότητα Κριτσάς με 22 κατοίκους. Κανονικά θα έπρεπε να ορθογραφείται ο Κάλυβος,οπως ο ΣκόπελοςΚόπελος,(βλέπε σχετικά στο λήμμα Αγόροι).Υπάρχει και ο οικισμός Κάλυβος (ο) στο Ν.Ρεθύμνου.Το τοπωνύμιο υποκοριστικό της καλύβης μάλλον θα προυπέρχε του οικισμού,διατηρεί δε παραδόξως για το τοπικό μας ιδίωμα το αρχικόθυλικό γένος του,γιαυτό δεν αποκλείεται να εχει αρχαιότερες ρίζες.( Πηγή Του κ.Μανόλη Αντ.Παπαδογιάννη Οικισμοί της Επαρχίας Μεραμπέλου Κρήτης απογραφόμενοι απο το 1577 μέχρι το 1991)

Οι Δόγηδες της Βενετίας 697 Δόγης της Βενετίας Πάολο Λούτσιο Αναφέστο, 697-717 717 Δόγης της Βενετίας Μαρτσέλλο Ταγκαλλιάνο 717-727 726 Δόγης της Βενετίας Όρσο ή Ούρσο, 726/727-738 742 Δόγης της Βενετίας Τεοντάτο, 742 755 Δόγης της Βενετίας Γκάλα Γκάουλο Λουπάνιο, 755-756 756 Δόγης της Βενετίας Ντομένικο Μονεγκάριο, 756-764 764 Δόγης της Βενετίας Μαουρίτσιο Γκαλμπάιο, 764-787 787 Δόγης της Βενετίας Τζιοβάνι Γκαλμπάιο, 787-804 804 Δόγης της Βενετίας Ομπελέριο Αντενορέο, 804-811 811 Δόγης της Βενετίας Άντζελο Παρτετσιπάτσιο, 811 827 Περίοδος της Αραβοκρατίας (824 - 960) 827 Δόγης της Βενετίας Τζιουστινιάνο Παρτετσιπάτσιο, 827-829 829 Δόγης της Βενετίας Τζιοβάνι Α' Παρτετσιπάτσιο, 829-837 837 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Τραντόνικο, 837-864 864 Δόγης της Βενετίας Όρσο Α' Μπαντοέρ Παρτετσιπάτσιο, 864-881 881 Δόγης της Βενετίας Τζιοβάνι Β' Μπαντοέρ Παρτετσιπάτσιο, 881-887 887 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Α' Καντιάνο, 887-888 888 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Τριμπούνο, 888-912 912 Δόγης της Βενετίας Όρσο Β' Παρτετσιπάτσιο, 912-932 932 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Β' Καντιάνο, 932-939 939 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Μπαντοέρ Παρτετσιπάτσιο, 939-942 942 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Γ' Καντιάνο, 942-959 959 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Δ' Καντιάνο, 959-976 Περίοδος Β Βυζαντινής εποχής (961 – 1204 ) 976 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Α' Ορσέολο, 976-978 978 Δόγης της Βενετίας Βιτάλε Καντιάνο, 978-979 979 Δόγης της Βενετίας Τριμπούνο Μέμμο, 979 1001 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Β' Ορσέολο, 991-1009 1009 Δόγης της Βενετίας Οττόνε Ορσέολο, 1009-1026 1026 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Μπαρμπολάνο, 1026-1032 1032 Δόγης της Βενετίας Ντομένικο Φλαμπάνικο, 1032-1043 1043 Δόγης της Βενετίας Ντομένικο Α' Κονταρίνι, 1043-1071 1071 Δόγης της Βενετίας Ντομένικο Σέλβο, 1071-1084 1804 Δόγης της Βενετίας Βιτάλ Φαλιέρο ντε Ντόνι, 1084-10961 1096 Δόγης της Βενετίας Βιτάλ Α' Μικέλε, 1096-1102 1102 Δόγης της Βενετίας Ορντέλαφο Φαλιέρ, 1102-1117 1117 Δόγης της Βενετίας Ντομένικο Μικέλε, 1117-1130 1130 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Πολάνι, 1130-1148 1148 Δόγης της Βενετίας Ντομένικο Μοροζίνι, 1148-1156 1156 Δόγης της Βενετίας Βιτάλ Β' Μικέλε, 1156-1172 1172 Δόγης της Βενετίας Σεμπαστιάνο Τζιάνι, 1172-1178 1178 Δόγης της Βενετίας Όριο Μαστροπιέρο, 1178-1192 1192 Δόγης της Βενετίας Ερρίκος Δάνδολος, 1192-1205 Περίοδος της Ενετοκρατίας (1204 – 1669 ) 1205 Δόγης της Βενετίας Πιέτρο Τζιάνι, 1205-1229 1229 Δόγης της Βενετίας Τζιάκομπο Τιέπολο, 1229-1249 1249 Δόγης της Βενετίας Μαρίνο Μοροζίνι, 1249-1253 1253 Δόγης της Βενετίας Ρενιέρο Τζένο, 1253-1268 1268 Δόγης της Βενετίας Λορέντζο Τιέπολο, 1268-1275 1275 Δόγης της Βενετίας Τζιάκομπο Κονταρίνι, 1275-1280 1280 Δόγης της Βενετίας Τζιοβάνι Δάνδολος, 1280-1289 Ο Κρητικός πόλεμος (1645-1669).

1655 100ος Δόγης της Βενετίας Carlo Contarini περιόδου 1655 – 1656 27 marzo 1655 –1º maggio 1656

1656 101ος Δόγης Βενετίας Francesco Cornaro περιόδου 17 maggio 1656 –5 giugno 1656 1656 102ος όγης Βενετίας Bertuccio Valerio περιόδου περιόδου 15 giugno 1656 –29 marzo 1658 1658 103ος Δόγης Βενετίας περιόδου Giovanni Pesaro περιόδου 8 aprile 1658 – 30 settembre 1659 1659 104ος Δόγης Βενετίας Domenico Contarini περιόδου 1659 -1675 16 ottobre 1659 –26 gennaio 1675 Περίοδος Α Τουρκοκρατίας 1669 – 1830 1675 105ος Δόγης Βενετίας NICOLO' SAGREGO περιόδου 6 febbraio 1675 – 14 agosto 1676 1676 106ος Δόγης Βενετίας ALVISE CONTARINI περιόδου 26 agosto 1676 –15 gennaio 1684 1684 107ος Δόγης Βενετίας περιόδου MARCANTONIO GIUSTINIAN 26 gennaio 1684 – 23 marzo 1688 1688 108ος Δόγης Βενετίας FRANCESCO MOROSINI περιόδου 3 aprile 1688 –6 gennaio 1694 1694 109ος Δόγης SILVESTRO VALIER περιόδου 1694-1700 25 febbraio 1694 – 1700 110ος Δόγης ALVISE II MOCENIGO περιόδου 17 luglio 1700 –6 maggio 1709 1709 111ος Δόγης της Βενετίας GIOVANNI II CORNER περιόδου 22 maggio 1709 – 12 agosto 1722 1722 Δόγης Βενετίας ALVISE III MOCENIGO περιόδου 24 agosto 1722 – 21 maggio 1732 1732 113ος Δόγης Βενετίας CARLO RUZZINI περιόδου maggio 1732 –5 gennaio 1735 1735 114ος Δόγης Βενετίας ALVISE PISANI περιόδου 17 gennaio 1735 –17 giugno 1741 1741 115ος Δόγης Βενετίας PIETRO GRIMANI περιόδου 30 giugno 1741 –7 marzo 1752 1752 Δόγης Βενετίας RANCESCO LOREDAN περιόδου 18 marzo 1752 –19 maggio 1762 1762 117ος Δόγης Βενετίας MARCO FOSCARINI περιόδου 31 maggio 1762 –31 marzo 1763 1763 118ος Δόγης Βενετίας ALVISE IV MOCENIGO περιόδου 19 aprile 1763 –31 dicembre 1778.

1779 119ος Δόγης της Βενετίας Paolo Renier 14 gennaio 1779 – 13 maggio 1789 1789 120ος Δόγης βενετίας Lodovico Giovanni Manin περιόδου dal 9 marzo 1789 al 12 maggio 1797 Το τέλος της Δημοκρατίας της Βενετίας

Σουλτάνοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1300 Ο Οσμάν Α΄, Σουλτάνος,ο επιλεγόμενος Γαζής (Osman I Ghazi) περιόδου 1300-1326 1326 Ορχάν Γαζί (Urchan) (Sultan) Σουλτάνος 1326-1359 1359 Μουράτ Α΄ Χουνταβεντιγιάρ (Murad I) Σουλτάνος περιόδου 1359-06.1389.

1389 Βαγιαζήτ Α΄ Γιλντιρίμ ο Κεραυνός (Bejazid I Yildirim) Σουλτάνος περιόδου 06.138920.07.1402.

1402 Σουλεϊμάν Τσελεμπή (Süleyman Celebi) Σουλτάνος περιόδου 1402-1411, αυτοανακηρυγμένος 1402 Ίσα Σουλτάνος περιόδου 1402-1413 1402 Μουσά Τσελεπή 1402-1413 1402 Μωάμεθ Α΄ Τσελεμπή (Mehmed I Celebi) Σουλτάνος περιόδου 1402-05.1421 1421 Μουράτ Β΄ (Murad II) Σουλτάνος περιόδου 05.1421-03.02.1451 1451 Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής (Mehmed II Fatih) Σουλτάνος περιόδου 03.02.145103.05.1481.

1481 Βαγιαζήτ Β΄ Βελί (Bejazid II Wali) Σουλτάνος περιόδου 20.05.1481-25.04.1512.

1512 Σελίμ Α΄ Γιαβούζ (Selim I Yavuz) (Χαλίφης από 1517) Σουλτάνος 25.04.151221.09.1520 1521 Σουλεϊμάν Α΄ ο Μεγαλοπρεπής (Süleyman I Kanuni) Σουλτάνος 21.09.1521-06.09.1566 1566 Σελίμ Β΄ Αγιάς (Selim II Mest) Σουλτάνος 06.09.1566-12.12.1574 1574 Μουράτ Γ΄ (Murad III) Σουλτάνος 12.12.1574-16.01.1595 1595 Μωάμεθ Γ΄ (Mehmed III) Σουλτάνος 16.01.1595-22.12.1603 1603 Αχμέτ Α΄ (Ahmed I) Σουλτάνος 22.12.1603-22.11.1617

1617 Μουσταφά Α΄(Mustafa I) Σουλτάνος 22.11.1617-26.02.16181618 Οσμάν Β΄ (Osman II) Σουλτάνος 26.02.1618-20.05.1622 1622 Μουσταφά Α΄ (Mustafa I (2η φορά) Σουλτάνος 20.05.1622-10.09.1623 1623 Μουράτ Δ΄ (Murad IV) Σουλτάνος 10.09.1623-09.02.1640 1640 Ιμπραήμ (Ibrahim) Σουλτάνος 09.02.1640-08.08.1648 1648 Μωάμεθ Δ΄ Αβτζί (Mehmed IV). (1641-1692) 08.08.1648-08.11.1687 1687 Σουλεϊμάν Β΄ (Süleyman II) (II) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 08.11.1687-23.06.1691 1691 Αχμέτ Β΄ (Ahmed II) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 23.06.16912./6.02.1695 7 luglio 17001695 Μουσταφά Β΄ (Mustafa II) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 02.1695-21.08.1703 1703 Αχμέντ Γ΄ (Ahmed III) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 21.08.1703-01.10.1730 1730 Μαχμούτ Α΄ (Mahmud I) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 01.10.1730-13.12.1754 1754 Οσμάν Γ΄ (Osman III) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 13.12.1754-30.10.1757 1757 Μουσταφά Γ΄ (Mustafa III) Σουλτάνος της Οθωμανικής 30.10.1757-24.12.

1774 Αμπντούλ Χαμίτ Α΄ (Abdulhamid I) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 24.12.1774-07.04.1789 1789 Σελίμ Γ΄ ο Μεταρρυθμιστής (Selim III) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 07.04.1789-29.05.1807.

1807 Μουσταφά Δ΄ (Mustafa IV) Σουλτάνος περιόδου 29.05.1807-28.07.1808.

1808 Μαχμούτ Β΄ ο Δίκαιος (Mahmud II) 28.07.1808-01.07.1839 1839 Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ (Abdulmecit I) Σουλτάνος της περιόδου 01.07.1839-25.06.1861.

1861 Αμπντούλ Αζίζ (Abdulaziz)Σουλτάνος περιόδου 25.06.1861-30.05.1876.

1876 Μουράτ Δ Σουλτάνος της οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 1876–1876 εκθρονίστηκε 1876 Αμπντούλ Χαμίντ Β΄ Abdulhamid II) Σουλτάνος της περιόδου 1876 -1909 εκθρονίστηκε 1909 Μεχμέτ Ε ΄Ρεσάτ (Mehmed V Reschad) Σουλτάνος περιόδου 27.04.1909-03.07.1918.

1918 36ος Μεχμέτ Στ΄ Βαχιντεντίν |Μωάμεθ Στ' (Mehmed VI Vahiheddin) Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιόδου 03.07.1918 -02.11.1922 1922 Αμπντούλ Μετζίτ Β΄ (Abdulmecit II) της Οθωμανικής Αυτοκρατορία ς(μόνο Χαλίφης) περιόδου 18.11.1922-04.03.1922 Πρόεδροι της Ελληνικής Δημοκρατίας 1974 (18.12.1974) Μιχαήλ Στασινόπουλος 1975 (19.6.1975) Κωνσταντίνος Τσάτσος 1980 (23.4,29.4 και 5.5.1980) Κωνσταντίνος Καραμανλής 1985 (28.3 1985) Χρήστος Σαρτζετάκης 1990 (4.5 1990) Κωνσταντίνος Καραμανλής 1995 (8.3 1995) Κωστής Στεφανόπουλος 2000 (8.2.1990) Κωστής Στεφανόπουλος 2005 ( 8.2.2005) Κάρολος Παπούλιας 2010 (3.2.2010) Κάρολος Παπούλιας Περίοδος Καποδιστριακή περίοδος στην Ελλάδα (1828-1831) Περίοδος της Αιγυπτικοκρατίας (1830-1840) Οθωμανική περίοδος (1833–1862) Περίοδος της Τουρκοκρατίας Β Περίοδος των Επαναστάσεων στην Κρήτη.(1840 – 1998) Περίοδος Συνταγματικής Μοναρχίας στην Ελλάδα (1844 -1862) Περίοδος Συνταγματικής Βασιλείας του Γεωργίου Β (1863-1913) Κρητική επανάσταση 1866 – 1869 Κρητική πολιτεία Α.Περίοδος ( 1898 – 1906 ) Η περίοδος της αυτονομίας της Κρήτης.

Κρητική πολιτεία Β Περίοδος 1907-1913 Περίοδοι Πολέμων και Ειρήνης ( 1912-1944) ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος (1914 – 1918 ) Μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης 1917 Μικρασιατική Καταστροφή ( 1919 – 1922 ) Επανάσταση 1992 και Μεταεπαναστατική περίοδος ( 1922-1924) Δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά ( 1936 – 1941 ) Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και η Ελλάδα (1939 – 1945) Ελληνοιταλικός Πόλεμος (28.10.1940- 23.4.1941) ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Μετααπελευθερωτική περίοδος (1945 – 1967) Δικτατορία των Συνταγματαρχών ( 1967 – 1974 )

Βιβλιογραφία Οι Ιστοσελίδες που αναφέρονται στην Κριτσά blog.vasilakism.gr/?tag=κριτσα - 83k – buzz.phigita.net/tag/Κριτσα - 34k – de.wikipedia.org/wiki/Kritsa - 21k el.wikipedia.org/wiki/Κριτσά - 29k – Miller, William συγγραφέας Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα 1204-1566 osgouros.blogspot.com/2008/04/blog-post_21.html - 103k – R.Hutchinson. R,Prechistric Crete,1962,331.

Sapouna E -Sakellaraki,Eastern Crete,Athenw 1975,28 εικ.σελ.29.

Sieber F.W Απο το βιβλίο « Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη το 1817» Svorono J.N s,Nomismatique de la crete. topovideos.com/index.php?en=youtube&q=Κριτσά - 18k www.104fm.gr/content/view/2329/2/lang,/ - 28k – www.2810.gr/site/news/article/50419 - 26k www.aghiosnikolaos.eu/ - 45k – www.aghiosnikolaos.gr/gr_index.htm?gr_kritsa.htm~mainFrame - 3k – www.aghiosnikolaos.gr/gr_kritsa.htm - 6k www.agronews.gr/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=37273 www.agrotravel.gr/agro/site/AgroTravel/t_docpage?doc=/Documents/DBDocuments/.../3/... - 89k – www.anatolh.com/index.php/athlitika/athleticsfootball/2690----2008---.html - 27k www.artoforio.gr/index.php?view=article&catid=35:2008-05-22-15-52-23&id... - 30k www.babylon.com/definition/Κριτσά/Greek - 9k www.clab.edc.uoc.gr/seminar/heraklio/lasithi/KRITSA.htm - 6k www.clusterflock.org/2008/11/1959-a-rescued-life-kritsa-κριτσά-κρήτη-crete.html - 44k www.cna.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=700:-86------&catid=45:testwww.creta-info.gr/cat.php?cat=1&locid=15 – www.crete.tournet.gr/Village_of_Kritsa-si-101-el.jsp - 16k www.cretetouristguide.gr/index.php/el_GR/news/14/15 - 13k www.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6350 - 5k -www.hotelsandrooms.gr/index.php?o=11770 - 31k – www.dimosagn.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=96&Itemid=129 - 98k www.ducatisti.gr/phpBB3/viewtopic.php?f=21&t=2400 - 34k www.e-city.gr/lasithi/home/view/2303.php - 11k -

www.eloundavistavillas.gr/places_gr.htm - 29k www.enet.gr/online/online_text/c=112,dt=15.03.2005,id=81362584 www.enormo.com/el/Ελλάδα/Νομός-Λασιθίου/Κριτσά/ακίνητα/πώληση - 48k www.explorecrete.com/greek/Katharo-gr.htm - 30k www.flickr.com/photos/jorge-11/2699961239/ - 84k – www.golden-greece.gr/politismos/kritsa.html - 2k www.holiday.gr/gr/place6.php?place_id=1459 - 59k www.interkriti.org/visits/agios/kritsas.html - 6k -www.4crete.gr/creteguide/agios_nikolaos1.htm - 25k – www.kratisi.com/el/food/kritsa/ - 104k –www.holidayshop.gr/contents.asp?ElementId=3338 - 43k www.lasithiblogs.gr/Odyss/2008/04/21/ΕΚΚΛΗΣΙΑ_ΤΟΥ_ΑΓΙΟΥ _ΡΑΦΑΗΛ_ www.libver.gr:4501/ecPage.asp?id=10326&nt=113&lang=1 - 44k – www.mlahanas.de/Greece/Cities/KritsaLasithi.html - 30k www.perfspot.com/video2/search.asp?q=tag:%22κριτσά%22 - 15k – www.plori.gr/content/view/243/53/ - 56k www.terrorkitten.com/iblog/?showimage=107 - 11k www.terrorkitten.com/iblog/?showimage=117 - 12k www.videospider.tv/Videos/Detail/138216116.aspx - 49k www.youtube.com/watch?v=9Cki4nlYXLM www.youtube.com/watch?v=m9guc8DMhQI - 100k – www.zeus.gr/gr/guide/crete/kritsa.html - 11k www.ξενοδοχεια.gr/crete/lassithi/lassithi-villages/kritsa-lassithi.htm - 23k Αγγελάκη Εμμ.«Σητειακά» τομ.Β τευχ.Β΄σελίς 370-381 Αθήναι 1949. «Ιστορία της τοπικής εκκλησίας της Φουρνής ,’εργο ανέκδοτο προς το παρόν». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βικιπαιδεια Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Γεροντής Μιχάλης Καθηγήτης Ιστορικός ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ ΖΗΤΟΥΝ ΤΗΝ ΑΡΩΓΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΙΣΤΡΩΝΑ"φ 21 1995 Δετοράκης Θεοχάρης ,Ιστορία της Κρήτης ,Αθήνα 1986 Διαλλυνομιχάλης «Απάντα» Διηγήσεις από παλιούς Κριτσώτες και Κριτσώτισσες. Εγκυκλοπαίδεια Γερμανική Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια Παιδεία « Επιστήμη και Ζωή» Ελευθερουδάκη Σύγχρονος Εκυκλοπαίδεια Εγυκλοπαιδικές εκδόσεις ΝΙΚΑΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Ε.Ε Ελληνική Ιστορία « Από τη Μετεμφυλιακή ανασυγκρότηση στη Μεταπολίτευση « ¨Εφημερίδα καθημερινή» Επιστήμη και ζωή-. Επιστημονικό Λεξικό Εφημερίδα Ανατολή Εφημερίδες Ζωντανές διηγήσεις γερόντων της Κωμόπολης Κριτσά. Ιστορία της Κρήτης ( Συνδ.τοπικών Δήμων και Κοινοτήτων. Ιστορικά συγγράμματα με ιστορίες της προ Χριστού Εποχής, Καραγάννη αλέξη ΓΕΝΙΚΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Lector,cand.phil.oslo Universitat Tόμος Α και Β. Κοζύρη Μιχαήλ ,ΗΛ. ΛΑΣΙΘΙ Η Κριτσωτοπούλα Κοζύρη Μιχαήλ του Ηλ « Λασίθι Αγώνες και θυσίες Αιώνων –Η Κριτσωπούλα» Αθήνα 1969 Κοινότητας Κριτσάς Κριάρη Iστορία της Κρήτης Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας Λογγάκη Ανδρέα «Συμμέτειχα» του λυκειάρχη Μακράκης .Μ είναι δάσκαλος,προϊστάμενος εκπαιδευτικών θεμάτων στη διεύθυνση Α΄βάθμιας εκπαίδευσης Λασιθίου

Μασσάρου ΑΙΜΙΛΙΟΥ Η Ροδάνθη Μαυροειδής Εμμανουήλ «Ενθυμήματα» άρθρο στο περιοδικό Δρήρος ,τεύχος Απρίλιος 1940,σελίδα 937. Μεγάλη Γερμανική Εγκυκλοπαίδεια. ΜΕΡΚΟΥΡΗ ΜΕΛΙΝΑ από το βιβλίο Γεννηθηκα Ελληνίδα Μέρτζιος Κ., Σούδα και Σπιναλόγκα. Πότε και πώς ηλώθησαν υπό των Τούρκων, Κρητικά Χρονικά, τομ. 10 (1956),σελ.26-28 Μυλοποταμάκη Κατερίνα,Κ Ο ναός της Παναγίας Κεράς Κριτσάς Νομαρχία Λασιθίου Τουριστικός οδηγός Νομού Λασιθίου Ξανθουδίδης Στέφανος Παπαδάκης Π Νίκος «Ιεραπετρα η νύμφη τουΛιβυκού»,εκδ.Δήμος Ιεράπετρας 2000 Παρλαμπάς Μενέλαος «Απο τη ζωή των λέξεων» Δομός 1988 Πασαρέλι Γκαετάνο συγραφέας ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΡΗΤΗ Εκδοτικός Οίκος : ΚΑΡΑΚΩΤΣΟΓΛΟΥ Παχυγιαννάκη Ευάγγ.Ο ιερός κλήρος της Εκκλησίας της Κρήτης στην επανάσταση του 1821 Περάκη Γεωργίου του Ιδασκάλου Ραντολόγια Α,Β,Γ,Δ,και Ε τόμος Περάκη Γεωργίου ,Δασκάλου Ι ' Κριτσώτες Παπάδες ' Περιοδικά Πιτυκάκη Μανώλη Το γλωσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης Πολέμη Ιωάννη Απο το κρυφό σχολειό Πρατσίνης Γιώργος , άρθρα στις εφημερίδες "ΑΝΑΤΟΛΗ", "Ο ΠΟΛΙΤΗΣ", στο περιοδικό "ΑΜΑΛΘΕΙΑ" και στο περιοδικό "ΔΡΗΡΟΣ" Πρατσίνης Γιώργος , βιβλίο "ΜΕΡΑΜΠΕΛΛΟ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ" Πρατσίνης Γιώργος : "Ο ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑΣ" έκδοση Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 2008 ΠΡΕΒΕΛΑΚΗ ΕΛΕΥΘ . Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση 1866-1869 ΠΩΛ ΦΩΡ Καθημερινή ζωή την εποχή του Μ.Αλεξάνδρου Σπανάκη Γεωργίου απο το Βιβλίο « Κρήτη» Σπανάκη Στέργιου «Κρήτη – Τουρισμός,Ιστορία,Αρχαιολογία» Σπυράκης Γ. απο το βιβλίο « Οδηγίαι προς συλλογήν λαογραφικής ύλης» Διευθυντής λαογραφικού Αρχείου. Σταματάκου Λεξικά Αρχαίας και Νέας γλώσσας Σταυρακάκης Νικ.Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης έκδοση 1890 Τζομπανάκη Χρυσούλα «θαλασσινή τριλογία του χανδακα»,εκδ.Τυποκρέτα.Ανάπτυξης . Τζώρτζη ΝΙΚΟΥ Γ. Έπεσαν υπερ Πατρίδος Τραντάς Νίκος Εφ.Ανατολή Υπάρχουν Ακόμη Έλληνες Τι γράφει ένας Άγγλος που μαγεύτηκε από την Κριτσά. Χατζηδάκη Μαν.Di Creat Κρητικά χρονικά Χατζιδάκη Μαν.από τα Κρητικά χρονικά Στ.64 « di Creta Χριστοδούλου Χρίστος του Κ «Χασάν Ταχσίν Πασάς από την Κρήτη στην Θεσσαλονίκη» Ανατολή 2.Νοεμβρίου 2012 Ψιλλάκη Βασίλη «Ιστορία της κρήτης» Ψιλλάκης νίκος έκδοση Τράπεζα Κρήτης Τα μοναστήρια της Κρήτης .Εκδοση ,Αθήνα 1986 Ψιλλάκης Νίκος Μοναστήρια και ερμητήρια της Κρήτης ( τ. Α΄.) Ηράκλειο 1992.