ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ
19.ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΝΑΝΩΝ Αναδημοσίευση των στοιχείων « Βασιλείο των Νάνων στο Οροπέδιο Καθαρό» που βρίσκονται στο τεύχος Νοεμβρίου-δεκεμβρίου 2007 -Περιοδικό «ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ»
2015 Δημήτριος Δημ.Σκουλικαρης Διπλωματούχος Μηχανολόγος –Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 1
Τ.Τοπικός Σύμβουλος Κοινότητας Κριτσάς
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΝΑΝΩΝ 1.Οροπέδιο Καθαρού Το Βασίλειο των Νάνων(ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ) Ο Κρητικός Ιπποπόταμος είναι ενδημικό είδος και αποτελεί κλασσικό παράδειγμα νάνου μορφής μιας απομονωμένης πανίδας Ορισμένοι πιστεύουν ότι η έλευση των ελαφιών στη διάρκεια παγετώδους περιόδου 100.000 πριν τον εκτόπισε από το νησί Περπατούσαν στις μύτες των ποδιών ,πολύ διαφορετικά από τους άλλους ιπποπόταμους του παρόντος και του παρελθόντος. 2.ΚΑΘΑΡΟ απολιθώματα 3. Kλειδί οι νάνοι ελέφαντες ΗΛΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΟΠΟΥΛΟΣ 4 Κρήτη Ελεφαντογέννα 5.Παλαιοντολογία 6.Το Οροπέδιο του Καθαρού 7. Ιπποπόταμοι αναρριχητές 8. ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝ Της Ιωάννας Κοκκαλάκη Αλληλογραφία και δημοσιεύματα για τα απολιθώματα και τις ανασκαφικές δραστηριότητες. 9.-25.1.1997 ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΣΑ ΜΑΚΗΣ ΤΣΟΥΜΑΝΑΣ Ανατολή 25-26 Ιανουαρίου 1997 10.- 6 Αυγούστου 1999 Πριν από εκατομμύρια χρόνια... 11-.Ριζοσπάτης 12.- 9.4 / 9.Αυγούστου 2000 Οι παλαιοντολογικές έρευνες στο οροπέδιο Καθαρού ( ΕΔΩ ΚΡΗΤΗ ΓΡΑΦΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ Τηλ.: 081/330302, Fax: 081/330788 13.-9.6 / 18.8.2003 Γεώτοποι και Γεωλογικά μνημεία του Αιγαίου The Hellenic Radio (ERA): News in Greek, 03-08-18. 14.-9.8 /11.11.200 ΑΝΑΓΚΗ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΘΟΥΝ ΤΑ ΠΑΛΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ 15.-9.9 / Μετά το θλιβερό περιστατικό στο Οροπέδιο του Καθαρού.Ανατολή Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2006 16.-2004 25.10 Εγκριση υποβολής πρότασης στο ΠΕΠ Κρήτης και έγκριση μελέτης τοτ έργου « Μελέτη δημιουργίας παλαιοντολογικού κέντρου Οροπεδίου Καθαρού Κριτσάς 17.-9.12.2005 Επιστολή –Περιφέρεια Κρήτης –Γεν.Δ/νση Περιφέρειας –Δ/νση Τοπ.Αυτ/σης & Διοίκησης Ν.Λασηθίου 18.-4.Ιουνίου 2006 ΜΑΜΟΥΘ ΝΑΝΟΣ στην Κρήτη «Ο νάνος ελέφαντας που έγινε μαμούθ» θα μπορούσε να είναι ο τίτλος της εντυπωσιακής ερευνητικής προσπάθειας του Πανεπιστημίου της Κρήτης. Αξιοποιώντας γενετικό υλικό που πήραν από απολιθώματα, οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο κρητικός νάνος ελέφας ήταν στην πραγματικότητα νάνος μαμούθ -ΙΩΑΝΝΑ ΣΟΥΦΛΕΡΗ 19.-11.11.200 ΑΝΑΓΚΗ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΘΟΥΝ ΤΑ ΠΑΛΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Μετά το θλιβερό14.11.2006 Επιστολή Δημοτικό Διαμέρισμα Κριτσάς περιστατικό στο Οροπέδιο του Καθαρού.Ανατολή Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2006 20.- 14.11.2006 Επιστολή Δημοτικό Διαμέρισμα Κριτσάς 21.-15 Νοεμβρίου 2006 ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΝΑ ΟΡΓΩΝΕΙ ΤΗΝ ΕΚΤΑΣΗ ΜΕ ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ. Ανατολή Τετάρτη 15 Νοεμβρίου 2006 Ασκηση δίωξης ζήτησε το Τοπικό Συμβούλιο Κριτσάς. 22. 16.11.2006 Αυτοψία στην Ανασκαφή του Καθαρού θα κάνει σήμερα το Πανεπιστ’ημιο Αθηνών Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 2
23.-18.Νοεμβρίου 2006 Η ΕΞΕΥΡΕΣΗ ΠΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ-Ανατολή Σάββατο-Κυριακή 18-19 Νοεμβρίου 2006 24.- 19 Νοεμβρίου 2006 ΑΝΑΓΚΗ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΘΟΥΝ ΤΑ ΠΑΛΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ανατολή - Κυριακή -19 Νοεμβρίου 2006 Μετά το θλιβερό περιστατικό στο Οροπέδιο του Καθαρού 25.- 21 Νοεμβρίου 2006 ΟΙ ΖΗΜΙΕΣ ΣΤΟ ΚΑΘΑΡΟ Επίσκεψη του Νέου Δημάρχου ΑνατολήΤρίτη -21 Νοεμβρίου 2006 26.-1 Δεκεμβρίου 2006 μ Συζήτηση για το Καθαρό στο Δ.Συμβούλιο. Ανατολή- Παρακευή -1 Δεκεμβρίου 2006 « Να αποδοθούν ευθύνες για ην παραβίαση της ανασκαφής» 27.-18 Νοεμβρίου 2006 Η ΕΞΕΥΡΕΣΗ ΠΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ Ανατολή Σάββατο-Κυριακή 18-19 Νοεμβρίου 2006 28.-19 Νοεμβρίου 2006 ΑΝΑΓΚΗ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΘΟΥΝ ΤΑ ΠΑΛΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Μετά το θλιβερό περιστατικό στο Οροπέδιο του Καθαρού.Ανατολή Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2006 29.-1.12.2006 Συζήτηση για το Καθαρό στο Δ.Συμβούλιο « Να αποδοθούν ευθύνες για την παραβίαση της ανασκαφής» Ανατολή 1.12.2006 30.-11 Ιανουαρίου 2007 ΠΡΩΤΗ ΣΥΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΑνατολήΠέμπτη -11 Ιανουαρίου 2007 31.-11 Ιανουαρίου 2007 ΠΡΩΤΗ ΣΥΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΑνατολήΠέμπτη -11 Ιανουαρίου 2007 32.-16.Φεβρουαρίου 2007 ΣΥΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΑΡΟ ΑΝΑΤΟΛΗ - Παρασκευή -16 Φεβρουαρίου 2007 21.φεβρουαρίου 2007 .Καθαρό. Ένα Όραμα για το Οροπέδιο Οικολογική Ομάδα Σητείας Λασίθι στην Πλώρη, Νομαρχιακή Κίνηση- Αντώνης Ανηψητάκης , Τετάρτη, 21 Φεβρουάριος 2007 33.-14.6.2007 Επιστολή – Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 34.-15.6.2007 Επιστολή - Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 35.- 15 Σεπτεμβρίου 2007 ΤΑ ΠΑΛΑΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥΣ Ζητείται βοήθεια του Δήμου Αγίου Νικολάου Ανατολή -Σάββατο-Κυριακή 15-16 Σεπτεμβρίου 2007 36.- 15.10.2007 Επιστολή του Γεωργίου Αφορδακού 37.- 30.10.2007 Γεωλογικά ευρήματα 38.-10 Νοεμβρίου 2007 Η ΙΔΡΥΣΗ ΣΤΟ ΚΑΘΑΡΟ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Ανατολή Σάββατο-Κυριακή 10-11 Νοεμβρίου 2007 39.-23 Μαρτίου 2008 ΝΑΝΝΟΙ ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΙ-ΤΟΥ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣΤου ΜΙΧΑΛΗ Δ.ΔΕΡΜΙΤΖΑΚΗ (ΒΗΜΑ 23 ΜΑΡΤΙΟΥ 2008 40.-27 Ιουνίου 2008 ΝΑΝΟΙ ΤΟΥ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ(ΑΝΑΤΟΛΗ ) 41.-2009 11 Ιανουαρίου 2009 ΚΑΠΟΤΕ ΣΤΗ ΚΡΗΤΗ ΖΟΥΣΑΝ……(NANOI) Μαρία Σαρρή Κρήτη 23.000.000 π.Χ 42.-ΝΑΝΟΙ ( gym-ag-varvar.ira.sch.gr/Drastiriotites/Apolithomata.htm - 53k ) 43.-Παλαιοντολογικά Ευρύματα
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 3
1.Οροπεδιο Καθαρού ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΝΑΝΩΝ
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 4
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 5
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 6
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 7
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 8
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 9
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 10
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 11
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 12
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 13
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 14
Αναπαράσταση του νάνου ιπποπόταμου από το Καθαρό Λασιθίου , πίσω το περίγραμμα του σημερινού απογόνου του
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 15
2.ΚΑΘΑΡΟ απολιθώματα 16 χλμ. δυτικά της Kριτσάς σε υψόμετρο 2.150 μέτρων απλώνονται 60.000 στρέμματα πεδινής έκτασης, όπου καλλιεργούνται δημητριακά, λαχανικά, αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα. Χιλιάδες αιγοπρόβατα εκτρέφονται στις πλαγιές του και δίνουν εξαιρετικής ποιότητας γαλακτοκομικά προϊόντα. Το Kαθαρό παρουσιάζει επίσης ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς διαπιστώθηκε από ερευνητές παλαιοντολόγους η ύπαρξη απολιθωμάτων νάνων ιπποπόταμων και ελεφάντων. Για τους λάτρεις του βουνού, της πυκνής βλάστησης αλλά και της γυμνής πέτρας η επίσκεψη στο οροπέδιο του "Kαθαρού" είναι επιβεβλημένη
3.Kλειδί οι νάνοι ελέφαντες ΗΛΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΟΠΟΥΛΟΣ Όπως σε όλες τις ερήμους, έτσι και στην κρητική έρημο η ζωή είναι αραιή, αλλά ακριβή και παράξενη. H μισή από τη χλωρίδα που βρίσκει καταφύγιο στο αφιλόξενο αυτό έδαφος με τις ακραίες Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 16
θερμοκρασίες δεν συναντάται πουθενά αλλού, κάτι που ενισχύει τη θεωρία για μια σχεδόν αδιατάρακτη φύση από την εποχή του Πλειστοκαίνου (1.600.000 - 20.000 χρόνια πριν) καθώς και την άποψη πως οι μεγάλες αλλαγές έχουν την ηλικία των γεωλογικών περιόδων. Στην Ορεινή Έρημο τα ίχνη του πολιτισμού είναι ελάχιστα. Ένα ερειπωμένο ξωκκλήσι, μερικά πρόχειρα καλύβια και το πρόσφατο καταφύγιο του Ορειβατικού Συνδέσμου Χανίων δείχνουν πως η ανθρώπινη παρουσία σπάνια συμμετέχει στη διαμόρφωση αυτής της προαιώνιας εικόνας, αφού περιοχές όπως αυτή είναι συνήθως έξω και από τα πιο αρχαία περάσματα, έξω ακόμα κι από τα όρια των νομάδων κτηνοτρόφων. Όμως, παρά το ότι δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου τροφή ή νερό στην Ορεινή Έρημο, ελεύθερα κατσίκια, πρόβατα και κυρίως κρητικά αγρίμια κάνουν συχνά την εμφάνισή τους, συνήθως το κατακαλόκαιρο ξαπλώνοντας πάνω στο χιόνι και χαράσσοντας αχνά μονοπάτια που μοιάζουν με στενές αιρούμενες πεζούλες πάνω στις ιλιγγιώδεις σάρες. Ορίζουν έτσι όχι έναν πραγματικό βιότοπο, αλλά το δικό τους σύνορο της ελευθερίας. Κάπως έτσι, μπλέκοντας μ' έναν περίτεχνο τρόπο την επιστημονική κατάθεση με τη γλαφυρή περιγραφή, οι Rackham και Moody μιλούν για το μεσογειακό τοπίο, για την καταγωγή και την εξέλιξη του οποίου η Κρήτη προσφέρει άφθονο αρχαιο-οικολογικό υλικό και μια ποικιλία γεωφυσικών στοιχείων που συμπυκνώνουν σε μικρογραφία αυτό που μπορεί κανείς να βρει από την Πίνδο ώς την Τυρρηνική Χερσόνησο κι από την Κύπρο ώς τις ακτές της Τυνησίας. Εκείνο που κάνει άλλωστε το βιβλίο αυτό ξεχωριστό, είναι κυρίως η κατάδυση των συγγραφέων στα άδυτα της προϊστορίας, ακόμη και πριν από την παρουσία των ανθρώπων στο νησί, πράγμα που σήμερα είναι εφικτό, κυρίως με την πρόοδο της παλαιοντολογίας και τη μελέτη των πολλαπλών ευρημάτων που ανέδειξαν τυχαίες ή στοχευμένες ανασκαφές. Έτσι θα μάθουμε, για παράδειγμα, πως οι νάνοι ελέφαντες και οι μικροσκοπικοί ιπποπόταμοι εποίκισαν το νησί (πιθανότητα... κολυμπώντας), αλλά κυρίως πως οι διατροφικές τους συνήθειες, όπως αργότερα κι αυτές των κατσικιών έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξάπλωση των φυτών και διαμόρφωσαν το σημερινό μωσαϊκό μιας χλωρίδας που επιβίωσε χάρις στην προσαρμοστικότητα που ανέπτυξε στη βόσκηση και την πυρκαγιά. Το τοπίο της Κρήτης, σύμφωνα με τους Rackham και Moody, απέκτησε τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του κατά τη διάρκεια των τελευταίων 5 εκατομμυρίων χρόνων. Σ' αυτό συνετέλεσαν οι τεκτονικές αλλαγές και οι γεωλογικές μεταμορφώσεις της περιόδου αυτής, κάτι που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ιστορική διάβρωση» και που συμπληρώθηκε από τη δράση των ακραίων καιρικών φαινομένων - από αυτά που συμβαίνουν μία φορά στα εκατό χρόνια - και είναι σε θέση να διευρύνουν τα ανοίγματα των φαραγγιών, να κατεβάσουν όγκους χωμάτων προς τη θάλασσα, να παρασύρουν ογκόλιθους σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τη διατύπωση των συγγραφέων, οι αρχαίοι Μινωίτες δεν έβλεπαν πολύ διαφορετικά πράγματα από αυτά που βλέπει στο νησί ο σημερινός επισκέπτης. H σφραγίδα της σύγχρονης εποχής μπαίνει με την μπουλντόζα και το τσιμέντο και αφορά κυρίως την προσβολή του αναγλύφου με τη διάνοιξη δρόμων και την παράκτια δόμηση. Την άποψη αυτή - της περιορισμένης δηλαδή δράσης των ανθρωπογενών παραγόντων στη διαμόρφωση του τοπίου - δεν την ασπάζονται όλοι οι ερευνητές. Ο S. Schama, π.χ., στο «Μνήμη και Τοπίο, 1994» υποστηρίζει την ιδέα ότι αυτό που αποκαλούμε φυσικός κόσμος δεν υπάρχει στην πραγματικότητα έξω από την ανθρώπινη παρέμβαση. «Είναι δύσκολο να φανταστούμε», γράφει ο Schama, «έστω και ένα φυσικό σύστημα που να μην έχει τροποποιηθεί, προς το χειρότερο ή προς το καλύτερο, από τον ανθρώπινο πολιτισμό. Έναν πολιτισμό που καθορίζει ακόμη και την αντίληψή μας γι' αυτό που αποκαλούμε άγρια φύση». Κάνοντας μια αντίστοιχη υπέρβαση, πολλοί σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι το τοπίο δεν υπάρχει παρά μόνο ως προϊόν της προσληπτικής ικανότητας που διαθέτουν οι άνθρωποι, η οποία μάλιστα διαφέρει από εποχή σε εποχή: οι εικόνες που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι Έλληνες, τόσο το αστικό όσο και το αγροτικό τοπίο, συνδέονται κυρίως με τον θεολογικό τους διάκοσμο. Σε καμία περίπτωση Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 17
δεν φαίνεται να τους ενδιαφέρει το όλον. Αντίθετα στην Αναγέννηση, η επανανακάλυψη της φύσης στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία διαμορφώνει όχι μόνο μια νέα αισθητική αλλά και μια νέα ερμηνεία του κόσμου. Το περιβάλλον, έστω και εξιδανικευμένο, είναι πανταχού παρόν. H εισαγωγή του όρου landscape γίνεται βασικά από τους Ολλανδούς τον 16ο αιώνα στην προσπάθειά τους να φτιάξουν «μια χώρα πάνω στο νερό». Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε ότι ολλανδική τοπιογραφία εξάγεται μαζί με μια νέα ειδικότητα μηχανικών, τους τοπογράφους, πολλοί από τους οποίους επιστρατεύονται για να οριοθετήσουν τις ιδιοκτησίες της αστικής τάξης της Αγγλίας, όταν η τελευταία καταπάτησε κοινοτικά κτήματα.
2008.23.3. Παλαιοντολογία ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ Δ. ΔΕΡΜΙΤΖΑΚΗ
ριν από δύο εκατομμύρια χρόνια η Κρήτη, η οποία μέχρι τότε βρισκόταν κάτω από τη θάλασσα, άρχισε να αναδύεται. Το νησί ήταν αρχικά κενό. Μετά, όταν αναπτύχθηκε η βλάστηση, έφθασαν τα πουλιά φέρνοντας μαζί τους αβγά σαλιγκαριών και άλλων μικρών ζώων. Στην Κρήτη όμως δεν μπορούσαν να φθάσουν τα μεγάλα ζώα και αυτό γιατί το νησί χωριζόταν τότε, όπως και σήμερα, από την ηπειρωτική χέρσο με ευρύ θαλάσσιο διάδρομο. Γέφυρα από πάγο Πριν από 540.000 χρόνια το κλίμα της Γης έγινε ψυχρότερο και οι πάγοι του Βορείου Πόλου άρχισαν να επεκτείνονται. Είχε αρχίσει η εποχή των παγετώνων. Τότε, αντί να βρέχει και το νερό να επιστρέφει στη θάλασσα, χιόνισε και τεράστιες ποσότητες νερού πάγωναν και συγκεντρώνονταν στους παγετώνες. Σταδιακά η στάθμη της θάλασσας υποχώρησε και η απόσταση της Κρήτης από την Πελοπόννησο μίκρυνε. Την περίοδο αυτή μικρές αγέλες ιπποπόταμων που ζούσαν στη Πελοπόννησο, πιθανώς εξαιτίας κάποιων πλημμυρών, παρασύρθηκαν προς τη θάλασσα. Οι ιπποπόταμοι, καίτοι περνούν πολλές ώρες μέσα στις λίμνες και στα ποτάμια, είναι βαρύτεροι από το νερό και δεν κολυμπούν. Το αλμυρό όμως νερό είναι πυκνότερο, έχει μεγαλύτερο ειδικό βάρος και μέσα στη θάλασσα έχουν μεγαλύτερη άνωση και επιπλέουν. Αυτό φαίνεται ότι έσωσε την αγέλη των ιπποπόταμων, oι οποίοι παρασυρμένοι από τα ρεύματα έφθασαν ως την Κρήτη. Η εποχή των παγετώνων δεν διάρκεσε πολύ και όταν οι πάγοι άρχισαν να λιώνουν η στάθμη της θάλασσας ανήλθε εκ νέου, με αποτέλεσμα η απόσταση του νησιού από την ηπειρωτική χέρσο να μεγαλώσει ξανά. Το ταξίδι προς την Κρήητ μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο κατά τη διάρκεια της παγετώδους περιόδου, όπου η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλή. Είναι πιθανόν παρόμοια ταξίδια να πραγματοποιήθηκαν και κατά τη διάρκεια των θερμών περιόδων, τότε όμως η απόσταση του νησιού από την ηπειρωτική χέρσο ήταν ανάλογη με τη σημερινή, με συνέπεια τα ζώα να πνίγονται προτού φτάσουν στη ξηρά. Η χλωρίδα .. Στην Κρήτη οι ιπποπόταμοι βρήκαν ένα μέρος ουσιαστικά ακατοίκητο από άλλα μεγάλα θηλαστικά. Τα μόνα μεγάλα ζώα που υπήρχαν στο νησί ήταν οι ελέφαντες, οι οποίοι είχαν καταφτάσει στην Κρήτη με παρόμοιο τρόπο. Καθώς δεν υπήρχαν άλλα μεγάλα φυτοφάγα και προπαντός κανένα σαρκοφάγο αρπακτικό, οι ιπποπόταμοι και οι ελέφαντες άρχισαν να αναπτύσσονται ανενόχλητοι. Σύντομα ο
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 18
πληθυσμός τους αυξήθηκε τόσο ώστε αντιμετώπιζαν προβλήματα υπερπληθυσμού. Τα ζώα έτρωγαν οτιδήποτε μπορούσε να φαγωθεί, βλάπτοντας ανεπανόρθωτα τη χλωρίδα του νησιού. Η υπερβόσκηση οδήγησε τελικά σε εξαφάνιση όλων των φυσικών πόρων και αναπόφευκτα σε μαζικό λοιμό από τον οποίον επέζησαν πολύ λίγα άτομα. Αυτή π διαδικασία φαίνεται ότι ακολουθήθηκε πολλές φορές. Για να αντιμετωπίσουν τη μεγάλη έλλειψη τροφής οι ιπποπόταμοι και οι ελέφαντες οδηγήθηκαν εξελικτικά προς είδη με μικρότερο μέγεθος και προσαρμόστηκαν στο περιβάλλον. Έτσι οι ιπποπόταμοι της Κρήτης είχαν μέγεθος χοίρου και οι ελέφαντες αγελάδας.
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 19
4.6. 2006 ΜΑΜΟΥΘ ΝΑΝΟΣ στην Κρήτη «Ο νάνος ελέφαντας που έγινε μαμούθ» θα μπορούσε να είναι ο τίτλος της εντυπωσιακής ερευνητικής προσπάθειας του Πανεπιστημίου της Κρήτης. Αξιοποιώντας γενετικό υλικό που πήραν από απολιθώματα, οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο κρητικός νάνος ελέφας ήταν στην πραγματικότητα νάνος μαμούθ ΙΩΑΝΝΑ ΣΟΥΦΛΕΡΗ
Μικροσκοπικό μεν, μαμούθ δε! Οπως κατέδειξε η ανάλυση του DNA του, ο νάνος ελέφαντας της Κρήτης δεν ήταν ελέφαντας αλλά μαμούθ. (Το σκίτσο από τον N. Πουλακάκη είναι επανασχεδιασμός σε σκίτσα του κ. M. Δερμιτζάκη, καθηγητή Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.) Την ιστορία των μεγάλων θηλαστικών που κυριαρχούσαν επί ελληνικού (και όχι μόνον) εδάφους πολύ πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου ξαναγράφουν έλληνες βιολόγοι του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας και του Πανεπιστημίου της Κρήτης. Τα ευρήματά τους, τα οποία δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Biology Letters» (ενώ αναδημοσίευση έγινε και στην επιθεώρηση «Nature»), δείχνουν ότι ο νάνος ελέφαντας της Κρήτης δεν ήταν καθόλου ελέφαντας: ήταν μαμούθ! Και μη νομίζετε ότι μαμούθ και νάνος μάς δίνουν οξύμωρο σχήμα. H φυσική επιλογή δρα επί όλων των οργανισμών και όταν η επιβίωση απαιτεί την προσαρμοστική μείωση του σωματικού όγκου, τότε και τα μαμούθ μικραίνουν! Για τη σημασία του ευρήματος, μιλήσαμε με τον δρα Νίκο Πουλακάκη, ο οποίος ηγήθηκε των ερευνών. Από τον ίδιο πληροφορηθήκαμε και την ενδιαφέρουσα ιστορία των μεγάλων θηλαστικών που έζησαν κατά την εποχή της Πλειστοκαίνου (τα τελευταία περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια). Μπορεί το θέμα του βιβλίου (και της ομώνυμης ταινίας) Jurassic Park να παραμένει ακόμη στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας, υπάρχουν όμως ορισμένα σημεία που είναι πέρα για πέρα ρεαλιστικά. Παραδείγματος χάριν, οι επιστήμονες μπορούν όντως να εξαγάγουν DNA από απολιθώματα και να το χρησιμοποιήσουν για περαιτέρω πειραματισμό. Βεβαίως το DNA αυτό δεν είναι ακέραιο και δεν θα επέτρεπε την επαναδημιουργία οργανισμών που έχουν εξαφανισθεί, όπως ήθελε η υπόθεση του Jurassic Park. Είναι όμως ικανό να επιτρέψει τη σύγκριση μεταξύ ειδών (συγχρόνων και απολιθωμένων) και να αποσαφηνίσει τις εξελικτικές σχέσεις τους. Αυτό ακριβώς επεχείρησαν οι έλληνες βιολόγοι και οδηγήθηκαν σε διπλή επιτυχία: αφενός πέτυχαν να εξαγάγουν DNA από απολίθωμα 800.000 ετών (το αρχαιότερο μέχρι στιγμής απολιθωμένο θηλαστικό, εκ του οποίου εξήχθη γενετικό υλικό) και αφετέρου να ξεκαθαρίσουν τις εξελικτικές σχέσεις και την ταυτότητα των νάνων ελεφαντοειδών του παρελθόντος στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Το γεγονός ότι κάποτε έζησαν στην Κρήτη μικρόσωμοι αντιπρόσωποι της οικογένειας των ελεφάντων ήταν γνωστό στους επιστήμονες, οι οποίοι μάλιστα θεωρούσαν ότι επρόκειτο για νάνους ελέφαντες (Elephas creticus). Ετσι αναφέρονται τα απολιθώματα που είχε περιγράψει αμερικανίδα παλαιοντολόγος στις αρχές του περασμένου αιώνα και κανείς δεν διέθετε, έως πρόσφατα, στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η παραπάνω θεώρηση δεν ήταν σωστή. Θέλοντας ωστόσο να την θέσουν κάτω από το «μικροσκόπιο» των συγχρόνων μοριακών τεχνικών, οι ερευνητές του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης αναζήτησαν τα απολιθώματα και έκαναν ένα ταξίδι στο παρελθόν, μέσω Ακρωτηρίου Κρήτης. Εκεί, έπειτα από αναζήτηση δύο ημερών (με οδηγούς τις βιβλιογραφικές αναφορές αλλά και τους κατοίκους της περιοχής), ο Γιάννης Πουλακάκης και οι συνεργάτες του εντόπισαν τα απολιθώματα σε συμπαγείς ασβεστολιθικούς βράχους. Μέρος τού Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 20
800.000 ετών απολιθώματος μεταφέρθηκε στο εργαστήριο Μοριακής Συστηματικής και Εξέλιξης του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης. Από συνεργάτες του Πανεπιστημίου του Γέιλ στις ΗΠΑ, οι έλληνες βιολόγοι προμηθεύτηκαν τρία ακόμη δείγματα: απολίθωμα ελέφαντα της Τήλου (Elephas sp.), ηλικίας 17.000 ετών, απολίθωμα ελέφαντα της Κύπρου (Elephas cypriotes), ηλικίας 10.000 ετών, και απολίθωμα ενός εξαφανισμένου υποείδους του σύγχρονου ασιατικού ελέφαντα (Elephas maximus asurus) από την περιοχή του Ιράκ, ηλικίας 4.000 ετών. Οπως μπορεί κανείς να φανταστεί, όμως, η διατήρηση ενός οστού επί χιλιάδες χρόνια σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει και διατήρηση του DNA του οστού αυτού. Οι έλληνες ερευνητές δεν είχαν καμία βεβαιότητα ότι θα μπορούσαν να εξαγάγουν γενετικό υλικό από τα δείγματά τους και ιδιαίτερα από εκείνο που εντοπίστηκε στο Ακρωτήρι. Εφαρμόζοντας, όμως, μια πρωτοποριακή τεχνική, η οποία έχει τη δυνατότητα να πολλαπλασιάζει τα ψήγματα DNA που εξάγονται από τα απολιθωμένα δείγματα, η ερευνητική ομάδα κατόρθωσε αυτό που κανείς ως τώρα δεν είχε μπορέσει: απομόνωση DNA από απολίθωμα, ηλικίας 800.000 ετών, σε ποσότητες που να επιτρέπουν την ανάλυσή του. Οποιος προσπαθεί να πολλαπλασιάσει μόρια DNA, πρέπει να εντοπίσει μια δυναμική ισορροπία στην οποία θα εκτελέσει τον πειραματισμό του: από τη μια, η μέθοδός του πρέπει να είναι αρκούντως ευαίσθητη ώστε να επιτρέψει τον εντοπισμό και πολλαπλασιασμό των μορίων που αναζητούνται και, από την άλλη, να μην είναι τόσο ευαίσθητη ώστε να δημιουργεί ψευδώς θετικά αποτελέσματα. Με άλλα λόγια, οι έλληνες ερευνητές διέτρεχαν τον κίνδυνο να μην μπορέσουν να αυξήσουν επαρκώς το αρχαίο DNA των ελεφαντοειδών που μελετούσαν ή να πολλαπλασιάζουν DNA που δεν προερχόταν από τα δείγματά τους (επιμόλυνση). Προκειμένου να είναι βέβαιοι για το αποτέλεσμα, επανέλαβαν τα πειράματά τους στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ. Οταν τα αποτελέσματα εμφανίστηκαν να είναι τα ίδια, οι έλληνες βιολόγοι ήταν βέβαιοι ότι η θεωρία που ήθελε την Κρήτη να έχει φιλοξενήσει νάνο ελέφαντα είχε καταρριφθεί! Να λοιπόν πώς ξαναγράφεται η ιστορία των ελεφαντοειδών, σύμφωνα με τα ευρήματα των ελλήνων βιολόγων: «H ιστορία των ελεφαντοειδών άρχισε πριν από περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια κάπου στην Αφρική. Εκεί "γεννήθηκαν" και οι τρεις διαφορετικές γενεαλογικές γραμμές της οικογένειας των ελεφάντων (Elephantidae). H καθεμιά όμως είχε και διαφορετική πορεία. H πρώτη παρέμεινε στην Αφρική και έδωσε γένεση στον σύγχρονο αφρικανικό ελέφαντα (το γένος Loxodonta). H δεύτερη, σε αντίθεση με την πρώτη, μετανάστευσε μέσω της Αραβίας στην Ασία και από εκεί στην Ευρώπη, δίνοντας γένεση στον σύγχρονο ασιατικό ελέφαντα (το γένος Elephas) και πολλά συγγενικά του είδη, τα όποια έχουν σήμερα εξαφανισθεί. H τρίτη γενεαλογική γραμμή, όπως και η δεύτερη, δεν παρέμεινε στην Αφρική, αλλά μετακινήθηκε μέσω του Μαρόκου και της Ιβηρικής Χερσονήσου στην Ευρώπη και από εκεί στη Σιβηρία και στη Βόρεια Αμερική, δίνοντας γένεση στα περίφημα μαμούθ (το γένος Mammuthus), τα οποία εξαφανίστηκαν ολοκληρωτικά από τη Γη, πριν από 10.000 χρόνια. Αντιπρόσωποι, τόσο των ασιατικών ελεφάντων όσο και των μαμούθ, εποίκησαν τα νησιά της Μεσογείου και νανοποιήθηκαν. Εως σήμερα επικρατούσε η άποψη ότι όλα τα ελεφαντοειδήνάνοι της Μεσογείου έχουν προέλθει από έναν εξαφανισμένο αντιπρόσωπο, συγγενή του σύγχρονου ασιατικού ελέφαντα. Με άλλα λόγια, όλες οι μορφές-νάνου ανήκουν στο γένος Elephas και έχουν προέλθει από την ομώνυμη γενεαλογική μέσω της Ασίας. Το DNA, όμως, του νάνου προβοσκιδωτού της Κρήτης, προς γενική ομολογουμένως έκπληξη και σε αντίθεση με το DNA της Τήλου και της Κύπρου, ομαδοποιείται όχι με το DNA του γένους Elephas αλλά με μόρια DNA που ανήκουν στα μαμούθ (το είδος Mammuthus meridionalis), ανατρέποντας την καθολικότητα της υπόθεσης και υποδεικνύοντας Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 21
ότι και τα μαμούθ κολύμπησαν στη Μεσόγειο, εποίκησαν τα νησιά και νανοποιήθηκαν. Συνοψίζοντας τη δική μας πλέον θεωρία, πιστεύουμε ότι τα παλαιά ελεφαντοειδή, όπως αυτά της Κρήτης και πιθανώς της Σαρδηνίας, και κάποιοι αντιπρόσωποι της Σικελίας είναι μαμούθ, ενώ τα πιο νέα σε ηλικία (π.χ. της Τήλου, της Κύπρου) είναι ελέφαντες» υπογραμμίζει ο Νίκος Πουλακάκης. Πώς ήταν όμως το κρητικό μαμούθ; Ηταν άραγε τριχωτό όπως αυτό της Σιβηρίας; Το δεύτερο ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα, καθώς δεν υπάρχουν τα απαραίτητα στοιχεία. Οσο για το πρώτο, το βέβαιον είναι πως αυτό δεν ήταν τεραστίων διαστάσεων. «Υπακούοντας» στους νόμους της εξέλιξης το μαμούθ μείωσε τον όγκο, καθώς στην Κρήτη δεν είχε εχθρούς (το φαινόμενο ονομάζεται νησιωτισμός). Σύμφωνα δε με τους έλληνες βιολόγους, το μαμούθ έφθασε στο νησί κολυμπώντας και διανύοντας την απόσταση από την Πελοπόννησο! Οπως εξηγεί ο Νίκος Πουλακάκης, αυτό δεν είναι περίεργο: «Και οι σημερινοί ελέφαντες διανύουν κολυμπώντας τεράστιες αποστάσεις. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στη γενικότερη κατασκευή του σώματός τους, η οποία επιτρέπει στο κεφάλι τους να επιπλέει, αλλά και στο γεγονός ότι ακόμη και όταν βυθίσουν το κεφάλι τους μπορούν να χρησιμοποιήσουν την προβοσκίδα τους σαν αναπνευστήρα». Το ΒΗΜΑ, 04/06/2006 , Σελ.: H09 Κωδικός άρθρου: B14779H091 ID: 278346
2009.11.1 ΚΑΠΟΤΕ ΣΤΗ ΚΡΗΤΗ ΖΟΥΣΑΝ……(NANOI) Μαρία Σαρρή Κρήτη 23.000.000 π.Χ
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 22
Μια φορά και ένα καιρό, σε ένα νησί που σήμερα λέγεται Κρήτη, κυκλοφορούσαν νάνοι ιπποπόταμοι, γιγάντιες βαδίζουσες κουκουβάγιες, μικροί ελέφαντες και κοντά ελάφια. Από τότε πέρασαν δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Για να βρεθεί ο αείμνηστος Γερμανός παλαιοντολόγος Siegfried Ε. Kuss και να φέρει στο φως, στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, περισσότερα από 8 χιλιάδες απολιθωμένα οστά εκείνων των ζώων. Φέτος, η συλλογή Kuss, επαναπατρίστηκε. Χάρη στις συντονισμένες προσπάθειες του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης και του παλαιοντολόγου Δρα Γιώργου Ηλιόπουλου, 8.200 δείγματα ταξίδεψαν με φορτηγό από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Καρλσρούης της Γερμανίας ως την Κρήτη. Ένα μικρό τμήμα της εκτίθεται ήδη στις προθήκες της παλιάς Ηλεκτρικής, στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας ΚρήτηςΗ παρουσία στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης του παλαιοντολόγου Δρα Γιώργου Ηλιόπουλου υπήρξε καταλυτική για την επιστροφή της συλλογής Κuss στην Κρήτη. Μετά από μακρά επικοινωνία και συζητήσεις ανάμεσα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης και στο διευθυντή Γεωλογικών – Παλαιοντολογικών συλλογών, Καθ. Δρ. Eberhard “Dino” Frey, αποφασίστηκε η μόνιμη παραχώρησή της. Είναι η δεύτερη φορά που πραγματοποιείται επιστροφή παλαιοντολογικής συλλογής στην Ελλάδα και η πρώτη για την Κρήτη. Ο Γιώργος Ηλιόπουλος στη συζήτηση που κάναμε στο εργαστήριό του, ανάμεσα σε απολιθωμένα οστά και χάρτες, είπε πως ο ίδιος ο Kuss «είχε επιδιώξει να μεταφερθεί και να εκτεθεί η συλλογή του στην Κρήτη, αλλά δεν πρόλαβε. Πέθανε το Δεκέμβριο του 1993. Χαίρομαι που καταφέραμε να εκπληρώσουμε την επιθυμία του και να κάνουμε το όνειρό του πραγματικότητα, έστω και τώρα. Για την Κρήτη και για την Ελλάδα γενικότερα, σημαίνει πολλά ο επαναπατρισμός της συλλογής από κάθε άποψη και μάλιστα με τέτοια προθυμία και από τις 2 πλευρές. Οι Γερμανοί επιστήμονες δεν ζήτησαν απολύτως κανένα αντάλλαγμα». Τα δείγματα αυτά, δεν είναι μόνο τροφή για τη φαντασία, για το πως θα έμοιαζε αυτός ο τόπος εκατομμύρια χρόνια πριν. Είναι και πηγή γνώσης για τους παλαιοντολόγους. Ο Δρ Ηλιόπουλος είναι βέβαιος ότι θα προκύψουν νέα στοιχεία για την πανίδα και το περιβάλλον της Κρήτης στο Μειόκαινο (23 ως 5 εκατομμύρια χρόνια) και το Πλειστόκαινο (1,8 εκατομμύρια χρόνια ως 10.000 χρόνια πριν), μελετώντας τα απολιθώματα της συλλογής. «Υπάρχουν πολλά δείγματα που είτε δεν έχουν μελετηθεί αρκετά, είτε έχουν λανθασμένους προσδιορισμούς. Αν είμαστε τυχεροί, θα βρούμε πληροφορίες για το πώς εξαφανίστηκαν αυτά τα ζώα. Αν και εικάζεται πως ο άνθρωπος και οι δραστηριότητές του, όπως το κυνήγι, ήταν ο πιθανότερος λόγος. Αυτό παραμένει το μεγάλο ερωτηματικό εδώ και πολλές δεκαετίες Οι νάνοι ιπποπόταμοι του Καθαρού Την εποχή που έζησαν οι ιπποπόταμοι, το Καθαρό παρουσίαζε εικόνα πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Η κλειστή λεκάνη του οροπεδίου που βρίσκεται σε υψόμετρο 1.150 μέτρων και έχει έκταση 60.000 στρεμμάτων, ήταν μία λίμνη που αποστράγγιζε τα νερά του Λαζάρου και των άλλων γειτονικών κορυφών των Λασιθιώτικων βουνών. Η χαμηλή βλάστηση που αναπτύχθηκε γύρω και μέσα στη λίμνη ήταν ιδανική τροφή για τους φυτοφάγους ιπποπόταμους που βρήκαν εκεί ένα φιλόξενο βιότοπο. Εκτός του ότι ήταν μικρότερος, μπορούσε να αναρριχάται με ευκολία στα βουνά, ικανότητα που εξασφάλισε την επιβίωσή του. Η προσαρμογή του αυτή στο κακοτράχαλο ορεινό τοπίο της Κρήτης, ήταν έκπληξη για τους επιστήμονες. Η μελέτη των οστών και η σύγκρισή τους με αυτά των σημερινών ιπποποτάμων, αποκάλυψε την περίεργη όσο και σημαντική διαφορά. Η άρθρωση του αστραγάλου ήταν περισσότερο Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 23
ευκίνητη από αυτή των μεγαλόσωμων ηπειρωτικών προγόνων τους και πιο σταθερή στις πλευρικές κινήσεις. Μπορούσαν να περπατήσουν καλύτερα και μάλιστα περπατούσαν στις μύτες των ποδιών τους. Πολύ διαφορετικά από όλους τους άλλους ιπποποτάμους του παρόντος και του παρελθόντος, πιο πολύ σαν κατσίκια. www.104fm.gr/content/view/2979/47/lang,/ - 44k
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 24
2009.24.3 Ελέφαντες και Ιπποπόταμοι στην Κρήτη Posted by yannis, 24 Mar 2009, 10:03 AM in Κρήτη Επιστήμονες και ερευνητές προσπαθούν σήμερα να ανασυνθέσουν και να εξετάσουν τη μορφολογία της πανίδας στην Κρήτη, ιδιαίτερα του οροπεδίου Καθαρό στο νομό Λασιθίου, που έχει γίνει το επίκεντρο διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της ύπαρξης απολιθωμάτων νανο-ελεφάντων και νανο-ιπποπόταμων, που χρονολογούνται γύρω στα 540.000 χρόνια πριν.
Η παλαιοντολογική ανασκαφή που λαμβάνει χώρα στην περιοχή τα τελευταία χρόνια από τον Μιχάλη Δερμιτζάκη, καθηγητή Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποκαλύπτει ότι στην Κρήτη έζησαν, έως και 14.000 χρόνια πριν ελέφαντες και ιπποπόταμοι μικρού μεγέθους, οι οποίοι όμως εξαφανίστηκαν σταδιακά, καθώς δεν μπορούσαν πια να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Η ύπαρξη των απολιθωμάτων στο οροπέδιο του Καθαρού είναι γνωστή στους ερευνητές και γεωλόγους από τα τέλη του 19ου αιώνα. Πολλά απολιθώματα βρίσκονται μάλιστα σε μουσεία άλλων χωρών. Οι Έλληνες ερευνητές ανακάλυψαν ότι στην περιοχή του Καθαρού υπήρχε κάποτε μια λίμνη, η οποία φιλοξενούσε τα μεγάλα θηλαστικά, αλλά αποτέλεσε και τόπο θανάτου για πολλά από αυτά. Το ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με την ύπαρξη των θηλαστικών είναι ότι έφτασαν στην Κρήτη από την Πελοπόννησο, επιπλέοντας παρασυρμένα από τα θαλάσσια ρεύματα, πριν από 540.000 χρόνια περίπου. Τα θηλαστικά αυτά ήταν τα μόνα που ζούσαν στην Κρήτη για πολλά χρόνια, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν ανεξέλεγκτα και να εξαντλήσουν όλους τους φυσικούς πόρους τροφής. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την σταδιακή συρρίκνωση τους, αφού αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα. Η συρρίκνωση του μεγέθους τους, ήταν ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να περιορίσουν την κατανάλωση τροφής. Σύμφωνα με τον κο Δερμιτζάκη, στην Κρήτη βρέθηκαν επίσης και επτά με οκτώ διαφορετικά είδη ελαφιών, που έφτασαν στο νησί με τον ίδιο τρόπο και συνετέλεσαν τα μέγιστα στην εξαφάνιση των ιπποπόταμων και ελεφάντων από το νησί. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αναφορά αρχαίων Ελλήνων περιηγητών, όπως ο Παυσανίας, σε απολιθώματα των θηλαστικών που έζησαν χιλιάδες χρόνια πριν. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σήμερα στο οροπέδιο του Καθαρού, όπου τεράστιο δείγμα απολιθωμάτων έχει ήδη έρθει στην επιφάνεια από την αρχαιολογική και γεωλογική σκαπάνη. Τα ευρήματα και τα συμπεράσματα από τις έρευνες συντελούν στην ακριβή και εμπεριστατωμένη παλαιοοικολογική ανασύσταση του οροπεδίου από τους ειδικούς αλλά και στην προβολή του γεωλογικού πλούτου του νησιού και της χώρας. Η τουριστική και οικονομική αναβάθμιση και ενίσχυση του τόπου είναι επίσης ανάμεσα στα ζητούμενα και σκοπούμενα των ερευνών. Διαβάστε για το Οροπέδιο Καθαρό Crete Forums -> Ελέφαντες και Ιπποπόταμοι στην Κρήτη . καθηγητή Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ... Η ύπαρξη των απολιθωμάτων στο οροπέδιο του Καθαρού είναι γνωστή στους ερευνητές και members.explorecrete.com/.../index.php?... - Προσωρινά αποθηκευμένη - Παρόμοιες
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 25
ΝΑΝΟΙ gym-ag-varvar.ira.sch.gr/Drastiriotites/Apolithomata.htm - 53k Τι είναι τα απολιθώματα Σχηματισμός των πετρωμάτων Μετατροπή σε πέτρα - Η διαδικασία της απολίθωσης Ταξινόμηση των απολιθωμάτωνν Απολιθώματα στην περιοχή της Αγ. Βαρβάρας
Τι είναι τα απολιθώματα Τα απολιθώματα είναι τα λείψανα ή οι μαρτυρίες των ζώων ή των φυτών που διατηρήθηκαν με φυσικό τρόπο. Η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των απολιθωμάτων ονομάζεται παλαιοντολογία. Η ζωή στον πλανήτη μας εμφανίστηκε πριν από 3.500 εκατομμύρια χρόνια. Από τότε υπάρχει μία διαδοχή από είδη φυτών και ζώων. Τα περισσότερα από αυτά έχουν εξαφανιστεί, αλλά ένας αριθμός τους έχει διατηρηθεί με τη μορφή απολιθωμάτων. Με τη μελέτη τους μπορούμε να έχουμε μία γοητευτική εικόνα της εξέλιξης της ζωής στον πλανήτη μας. Η απολίθωση πραγματοποιείται όταν εξ΄αιτίας χημικών μεταβολών αντικαθίσταται το υλικό του φυτού ή του ζώου από ανόργανα άλατα μόριο προς μόριο. Τα φυτικά απολιθώματα είναι σπανιότερα επειδή τα φυτά αποσυντίθενται γρήγορα όταν πεθάνουν. Αντίθετα τα οστά των ζώων ή τα όστρακα βρίσκονται συχνότερα επειδή αποτελούνται από σκληρά υλικά. Σχηματισμός των πετρωμάτων Τα πετρώματα που βρίσκονται γύρω μας σχηματίστηκαν πριν από μερικά εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια χρόνια. Μπορούν να χωριστούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο που δημιουργήθηκαν: 1) Εκρηξιγενή πετρώματα Εκρηξιγενή πετρώματα ονομάζονται αυτά που προέρχονται από στερεοποίηση του μάγματος. Μάγμα είναι το διάπυρο υλικό το οποίο βρίσκεται στο εσωτερικό της γης. Μερικές φορές το μάγμα φτάνει στην επιφάνεια και τινάζεται από τα ηφαίστεια σαν λάβα, οπότε δημιουργούνται τα ηφαιστειογενή πετρώματα. Συχνά όμως η στερεοποίηση του μάγματος γίνεται βαθιά μέσα στη γη κάτω από μεγάλη πίεση και τότε δημιουργούνται τα λεγόμενα πλουτώνια πετρώματα. Ενα είδος τέτοιων πετρωμάτων είναι οι γρανίτες που συναντώνται μερικές φορές στην Κρήτη. 2) Μεταμορφωμένα πετρώματα Μεταμορφωμένα λέγονται τα πετρώματα τα οποία έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές εξαιτίας υψηλών θερμοκρασιών ή πιέσεων. Έτσι, το μάρμαρο είναι μεταμορφωμένος ασβεστόλιθος ενώ ο σχιστόλιθος είναι μεταμορφωμένο αργιλικό πέτρωμα. Όμως επειδή τα φαινόμενα της μεταμορφώσεως είναι πολλά και σύνθετα, υπάρχει μεγάλη ποικιλία μεταμορφωμένων πετρωμάτων. 3) Ιζηματογενή πετρώματα Τα πετρώματα διαβρώνονται συνέχεια, δημιουργώντας κόκκους που μεταφέρονται με τη βροχή τον άνεμο, τα ποτάμια και τις θάλασσες. Οι κόκκοι αυτοί κατακάθονται συνήθως στο βυθό θαλασσών ή λιμνών, σκεπάζονται από άλλους, συμπιέζονται και γίνονται συμπαγές πέτρωμα. Τα ζώα και τα φυτά που σκεπάστηκαν από το
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 26
κατακάθι (ίζημα), προστατεύτηκαν από την οξείδωση και διάβρωση και διατηρήθηκαν μέσω μιας μακράς χημικής διεργασίας μετατροπής σε πέτρωμα. Τα ιζηματογενή πετρώματα είναι πολλά και ποικίλουν ανάλογα με την υφή, τη σύσταση και την προέλευση. Τα κυριότερα είδη ιζηματογενών πετρωμάτων που συναντάμε στην Κρήτη γενικότερα και στην περιοχή της Αγ. Βαρβάρας ειδικότερα είναι: α) ασβεστόλιθοι: ιζηματογενή πετρώματα που αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από ανθρακικό ασβέστιο ή κελύφη οργανισμών που συγκολλούνται με ανθρακικό ασβέστιο. Συνήθως περιέχουν πολλά απολιθώματα. β) κροκαλοπαγή πετρώματα: πετρώματα που αποτελούνται από στρογγυλεμένες κροκάλες συνδεδεμένες με κάποιο συνδετικό υλικό. Στα κροκαλοπαγή πετρώματα δεν είναι συχνή η εμφάνιση απολιθωμάτων. Εξαίρεση αποτελούν τα κροκαλοπαγή της περιοχής Μεγάλης Βρύσης, στη θέση Βορού, που περιέχουν μεγάλη συγκέντρωση δίθυρων Ostrea (sp), τα περισσότερα από τα οποία όμως είναι σπασμένα. γ) ψαμμίτες: πετρώματα που αποτελούνται από συγκολλημένους κόκκους άμμου. Αν και τα απολιθώματα δεν είναι συχνά σε ψαμμιτικό υλικό, στην περιοχή του Πανασσού βρέθηκαν εχινόδερμα τύπου Clypeaster (sp) διατηρημένα σε άριστη κατάσταση. δ) μάργες: χαλαρό πέτρωμα που περιέχει αργίλιο και ασβέστιο. Στην Κρήτη ονομάζεται κοινά “κούσκουρας”. Συχνά έχει τη μορφή λεπτών φύλλων και τότε ονομάζεται “χαρτοκούσκουρας”. Ανάμεσα στα στρώματα του “χαρτοκούσκουρα” είναι συχνή η εμφάνιση απολιθωμάτων σκελετών ψαριών και θαλάσσιων φυτών. Μετατροπή σε πέτρα - Η διαδικασία της απολίθωσης Η μετατροπή ενός ζωντανού οργανισμού σε απολίθωμα μπορεί να διαρκέσει και εκατομμύρια χρόνια. Όταν ένα ζώο πεθάνει αρχίζει η διαδικασία της αποσύνθεσης. Τα σκληρά μέρη (όστρακα, κόκαλα, δόντια) αντέχουν περισσότερο από τους μαλακούς ιστούς, αλλά και αυτά αποσυντίθενται. Για να απολιθωθεί ένας οργανισμός πρέπει να σκεπαστεί με ίζημα πριν προλάβει να αποσυντεθεί. Η γρήγορη ταφή προφυλάσσει τα υπολείμματα ενός οργανισμού από το σπάσιμο και την την καταστροφή από την αποσάθρωση. Ακόμα και μετά την ταφή, τα μαλακά μέρη ενός οργανισμού αποσυντίθενται από τα βακτήρια και έτσι συνήθως διατηρούνται μόνο τα σκληρά μέρη. Σε σπάνιες περιπτώσεις όμως, μπορούν να διατηρηθούν και τα μαλακά μέρη. Έτσι, σε ένα από τα ψάρια της συλλογής μας που βρέθηκε σε φυλλώδη μάργα στην περιοχή των Ασιτών διατηρήθηκαν σε άριστη κατάσταση τα μαλακά μέρη του. Ο τρόπος απολίθωσης στα γαστερόποδα και στα εχινόδερμα του είδους Conus sp της συλλογής μας είναι η αντικατάσταση μόριο προς μόριο της αρχικής οργανικής ουσίας από την απολιθούσα (περιβάλλουσα) ανόργανη ουσία. Έτσι, τα αρχικά υπολείμματα ενός οργανισμού έχουν αντικατασταθεί μερικά ή ολικά από άλλα ορυκτά, όπως ο χαλαζίας, ο πυρίτης κ.λ.π. Άλλες φορές το αρχικό κέλυφος ενός οργανισμού αφήνει ένα αποτύπωμα στα ιζήματα που το περιβάλλουν. Αν το αρχικό κέλυφος αργότερα διαλυθεί, το εξωτερικό του εκμαγείο γεμίζει με ίζημα και έτσι τα αρχικά χαρακτηριστικά που έχουν διατηρηθεί στο εξωτερικό εκμαγείο, αποτυπώνονται στο γέμισμα, έτσι ώστε να σχηματιστεί και ένα εσωτερικό εκμαγείο του αρχικού οργανισμού. Πολλά από τα δίθυρα της συλλογής μας έχουν απολιθωθεί με αυτό τον τρόπο και έτσι βρέθηκαν σε διπλή μορφή δηλ. εξωτερικό - εσωτερικό εκμαγείο ή διαφορετικά αποτύπωμα - απολίθωμα. Άλλες φορές πάλι οργανισμοί που κατοικούν στον πυθμένα μπορεί να αφήσουν ίχνη ή αποτυπώματα πάνω στα υγρά ιζήματα. Τέτοια σημάδια είναι η ζωντανή μαρτυρία των σκουληκιών της συλλογής μας. Γεωλογικός χρόνος Ο χρόνος στη Γεωλογία είναι πολύ διαφορετικός από τον χρόνο όπως αυτόν τον αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή μας ζωή Αν σκεφτούμε ότι ο μέσος όρος ζωής στη χώρα μας είναι περίπου 80 χρόνια, βλέποντας τον παρακάτω πίνακα με ενδεικτικές ηλικίες σχηματίζουμε μία εικόνα για τις τάξεις μεγέθους του γεωλογικού χρόνου. 1821 μ.χ. Ελληνική Επανάσταση πριν από 170 χρόνια 400 π.χ. Κλασσική Ελλάδα πριν από2400 χρόνια 1700 π.χ. Μινωικός Πολιτισμός πριν από 3700 χρόνια 3000 π.χ. Σουμέριοι (σφηνοειδής γραφή) πριν από 5000 χρόνια τα νεώτερα απολιθώματα της έκθεσης πριν από 2.000.000 χρόνια τα παλαιότερα απολιθώματα της έκθεσης πριν από 60.000.000 χρόνια εμφάνιση ζωής πριν από 3.500.000.000 χρόνια
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 27
Έτσι, όταν συζητάμε για την ανθρώπινη ιστορία αναφερόμαστε σε αιώνες, δεκαετίες και χρόνια, υποδιαιρέσεις του χρόνου που είναι αναγκαίες για να μπορούμε να συσχετίσουμε τα διάφορα γεγονότα του παρελθόντος. Με τον ίδιο τρόπο είναι αναγκαίες οι υποδιαιρέσεις του χρόνου σε πολύ μεγαλύτερες περιόδους για να συσχετίσουμε διάφορα γεγονότα της ιστορίας του πλανήτη μας. Ανασυνθέτοντας την ιστορία της Γης οι Γεωλόγοι έχουν αναπτύξει μεθόδους χρονολόγησης και ταξινόμησης των γεωλογικών συμβάντων σε χρονολογικές σειρές. Οι σχετικές ηλικίες καθιερώθηκαν μέσα από τις στρωματιές ασυμφωνίες των πετρωμάτων και από τα απολιθώματα ενώ οι απόλυτες ηλικίες μετρούνται με “πυρηνικά ρολόγια “. Στον πίνακα που παραθέτουμε φαίνονται οι γεωλογικές εποχές του πλανήτη μας όπως οι επιστήμονες τις ταξινομούν μαζί με τα κυριότερα γεγονότα που τις σημάδεψαν. Γεωλογική ιστορία της Κρήτης Σε όλη τη διάρκεια του Μεσοζωικού αιώνα και μέχρι πριν από 65.000.000 περίπου χρόνια, όταν δηλαδή άρχισε ο Καινοζωικός αιώνας, ο χώρος που σήμερα βρίσκεται η Ελλάδα ήταν ο χώρος μιας βαθιάς θάλασσας. Η θάλασσα αυτή είναι η θάλασσα Τηθύς και σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία θεωρείται η Μάνα θάλασσα. Με την αρχή όμως του Καινοζωικού αιώνα, στην περιοχή αυτή άρχισαν μεγάλες γεωλογικές ανακατατάξεις, τις οποίες οι γεωλόγοι ονομάζουν Αλπική ορογένεση και οι οποίες τελείωσαν πριν από 20.000.000 περίπου χρόνια ξηρά. Αποτέλεσμα αυτών των αναταραχών ήταν να αναδυθεί σταδιακά από τη θάλασσα και να πτυχωθεί τμηματικά ολόκληρος ο Ελλαδικός χώρος. Την εποχή αυτή παρουσιάστηκε και έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα σε πολλές περιοχές της Ελλάδας (Ροδόπη, Βόρειο Αιγαίο, Σάμο, Χίο, Λέσβο, Πάτμο και αλλού). Η πρώτη στεριά στο χώρο της Κρήτης εμφανίστηκε στο τέλος Ολιγόκαινου με αρχές Μειόκαινου, πριν από 23.000.000 χρόνια. Την περίοδο αυτή μια εκτενής ξηρά που ονομαζόταν Αιγαιίδα, κάλυπτε ολόκληρο το νότιο Αιγαίο και συνέδεε την ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά Ασία. Όμως η Αιγαιίδα δεν έμεινε ανέπαφη. Με τον καιρό κατακερματίστηκε από τη δράση μεγάλων ρηγμάτων, με αποτέλεσμα άλλα τμήματα της να ανυψωθούν και άλλα να βυθιστούν. Οι περιοχές που ανυψώθηκαν σχημάτισαν τους σημερινούς ορεινούς όγκους. Τα τμήματα που βυθίστηκαν ή παρέμειναν κάτω από τα νερά ή σχημάτισαν λίμνες που αργότερα έγιναν πάλι ξηρά. Στην περιοχή του Αιγαίου τα τμήματα που δεν βυθίστηκαν αποτελούν τα εκατοντάδες νησιά και τις χιλιάδες βραχονησίδες Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σχηματίστηκε ακόμα και το σημερινό “ηφαιστειακό τόξο” του Αιγαίου (Αίγινα, Μέθανα, Πόρος, Μήλος, Θήρα, Νίσυρος). Η Κρήτη με τον κατακερματισμό της Αιγαιίδας “έσπασε” σε πολλά μικρά νησάκια και παρέμεινε έτσι μέχρι το τέλος του Μειόκαινου οπότε πήρε και την σημερινή της σχεδόν μορφή. Μέσα στα Νεογενή πετρώματα που αποτέθηκαν τότε στις λεκάνες της Κρήτης βρίσκονται σε αφθονία πολλά απολιθώματα όπως Γαστερόποδα, Δίθυρα, Εχινόδερμα, ψάρια κ.λ.π. Ταξινόμηση των απολιθωμάτων Τα απολιθώματα ταξινομούνται σύμφωνα με το σύστημα που χρησιμοποιούν οι Βιολόγοι για τους ζώντες οργανισμούς. Το σύστημα αυτό περιγράφτηκε από τον Σουηδό βοτανολόγο Caarl von Linne (1707 - 1778) και περιλαμβάνει μία ιεραρχία επτά βασικών κατηγοριών: Βασίλειο Συνομοταξία Ομοταξία Τάξη Οικογένεια Γένος Είδος Το είδος είναι η βασική ενότητα της ταξινόμησης. Για να ξεχωρίσουν το είδος οι παλαιοντολόγοι κάνουν ακριβείς μετρήσεις σε διάφορες διαστάσεις όπως το μήκος του κελύφους, το πλάτος, το πάχος, το σχήμα, ο αριθμός των επιφανειακών εξογκωμάτων κ.λ.π. Είδη που παρουσιάζουν στενή συγγένεια ομαδοποιούνται σε ένα γένος και συγγενή γένη σε μία οικογένεια και ούτω καθεξής. Τα απολιθώματα της συλλογής μας έχουν ταυτοποιηθεί ως και την Οικογένεια. Το όνομα της Οικογένειας ακολουθεί συνήθως το sp από την αγγλική λέξη space: χώρος. Η διαδικασία της ταξινόμησης κατά γένος και είδος, η οποία όμως απαιτεί την συνεργασία εξειδικευμένων παλαιοντολόγων είναι σε εξέλιξη. Απολιθώματα στην περιοχή της Αγ. Βαρβάρας Τα είδη των απολιθωμάτων που βρέθηκαν στην περιοχή της Αγ. Βαρβάρας μπορούν να ταξινομηθούν στις παρακάτω κατηγορίες:
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 28
1. Κοράλλια Τα κοράλλια είναι από τα όμορφα ζώα της θάλασσας. Τα περισσότερα ζουν σε ρηχά νερά και τρέφονται με πλαγκτόν ή με φύκια. Τα απολιθωμένα κοράλλια βρίσκονται αρκετά συχνά επειδή κάτω από το μαλακό μέρος του σώματος τους υπάρχει ο σκληρός ασβεστολιθικός σκελετός. Τα περισσότερα βρίσκονται σε αποικίες, ενώ τα άτομα που σχηματίζουν την αποικία είναι πολυγωνικά, κυρίως εξαγωνικά για να μπορούν να κολλούν καλά μεταξύ τους. 2. Όστρακα σε όλες τις μορφές Στην αρχή της περιόδου του Καμβρίου, 550 εκ. χρόνια πριν, εμφανίστηκαν στη θάλασσα διάφορα είδη ζώων που είχαν σκληρούς σκελετούς. Από αυτά, τα Μαλάκια αποτελούν μία ομάδα ζώων που αφθονούν ακόμα και σήμερα. Τέτοια είναι τα Δίθυρα όπως τα κτένια, τα μύδια και τα στρείδια και τα Γαστερόποδα. Τα Δίθυρα έχουν ένα όστρακο που αποτελείται από δύο θύρες που συγκρατούνται με το κλείθρο ενώ τα Γαστερόποδα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και συνήθως περιελίσσονται γύρω από έναν άξονα, ενώ μπορούν να είναι είτε αριστερόστροφα είτε δεξιόστροφα. 3. Εχινόδερμα Τα εχινόδερμα είναι μία ιδιαίτερη κατηγορία οργανισμών με κύριο χαρακτηριστικό τους την πεντακτινωτή συμμετρία, ο χωρισμός δηλ. του σώματος τους σε πέντε όμοια τμήματα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος τους στην περιοχή της έρευνας μας είναι ο αχινός, ο οποίος βρέθηκε σε διάφορες μορφές και μεγέθη. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι ο αχινός ζει σε ρηχά και ζεστά νερά, όπως αυτά της περιοχής στο πλειόκαινο και επιπλέον ο εξωσκελετός τους αποτελείται από πολλές ανεξάρτητες πλάκες ανθρακικού ασβεστίου. 4.Σκουλήκια της θάλασσας Τα σκουλήκια της θάλασσας αποτελούνται εξ ολοκλήρου από μαλακά μέρη και έτσι η μόνη μαρτυρία που μπορεί να διατηρηθεί από αυτούς τους οργανισμούς είναι τα ίχνη ή τα αποτυπώματα που αφήνουν πάνω στα υγρά ιζήματα. Τέτοια ίχνη σκουληκιών διαφόρων μεγεθών έχουν βρεθεί αρκετά στην περιοχή της έρευνας μας. 5. Μικροοργανισμοί Θαλάσσιοι μικροοργανισμοί στο μέγεθος και στο σχήμα φακής που έχουν ταυτοποιηθεί σαν “φασουλίνι” βρίσκονται πολύ συχνά στην περιοχή μας. Οι μικροοργανισμοί αυτοί ζούσαν σε πολύ μεγάλο αριθμό μαζί σαν σε αποικίες. Απολιθώματα αυτού του είδους συχνά αποκαλούνται και στοιβαγμένα. 6. Ψάρια Επειδή τα ψάρια δεν έχουν σκληρό εξωσκελετό αλλά μαλακά μέρη που αποσυντίθενται εύκολα, η απολίθωση τους είναι σχετικά σπάνια. Ωστόσο, μέσα σε μαλακά πετρώματα όπως οι μάργες της περιοχής και ειδικά μέσα στο “χαρτοκούσκουρα” υπάρχουν άφθονα ψάρια του Πλειόκαινου. Καθώς ανοίγει ο “χαρτοκούσκουρας” φαίνονται τα οστά του σκελετού του ψαριού, τα πτερύγια και το κεφάλι με εκπληκτικές λεπτομέρειες. Ακόμα, στις ιδιαίτερες αυτές συνθήκες απολίθωσης μέσα στη μάργα βρήκαμε ψάρι το οποίο διατήρησε όλο το σχήμα του ακέραιο. Πιθανολογούμε ότι αυτό οφείλεται σε πολύ γρήγορη απολίθωση. Εντυπωσιακό εύρημα είναι και το δόντι καρχαρία, το οποίο είναι μέρος της συλλογής μας αλλά βρέθηκε από μαθητές μας εκτός της περιοχής που έγινε αυτή η έρευνα και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή του Ηρακλείου. 7. Ορυκτά καύσιμα Το πετρέλαιο ή οι γαιάνθρακες είναι γνωστά ως ορυκτά ή απολιθωμένα καύσιμα, επειδή προέρχονται από παλαιούς οργανισμούς και κυρίως από φυτά. Στα αρχικά στάδια δεν πρέπει να υπάρχει οξυγόνο έτσι ώστε με τη δράση των βακτηρίων τα φυτά να σχηματίζουν τύρφη, ενώ σε μεταγενέστερη φάση η τύρφη συμπιέζεται από το βάρος υπερκείμενων ιζημάτων. Οι διάφορες χημικές αλλαγές που συμβαίνουν τότε έχουν σαν αποτέλεσμα το σχηματισμό λιγνίτη ή ανθρακίτη, ανάλογα με τις συνθήκες θερμοκρασίας και πίεσης κάτω από τις οποίες γίνεται η απολίθωση. Στην περιοχή μας, στη θέση Παναγιά Αλμυρή, υπάρχουν σημαντικές ποσότητες γαιανθράκων οι οποίες χρονολογούνται από τη περίοδο του κατακερματισμού της Αιγαιίδας, στις αρχές του Μειόκαινου. Από αφηγήσεις κατοίκων της Αγ. Βαρβάρας, τα κοιτάσματα αυτά ήταν εκμεταλλεύσιμα πριν μερικές δεκαετίες και η θερμαντική τους ικανότητα θεωρείται ως εξαιρετικά καλή. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν ακόμα ίχνη πετρελαίου και φυσικού αερίου, ενώ εκεί βρέθηκαν και τα παλαιότερα απολιθώματα της συλλογής μας (ηλικίας 60.000.000 χρόνων) 6. Ανακαλύπτοντας Δεινοσαύρους Προφανώς, και λαμβάνοντας υπ’όψη μας τον πίνακα με τους γεωλογικούς αιώνες δεν έχει αναφερθεί η παρουσία απολιθωμάτων από δεινόσαυρους στην Κρήτη. Ωστόσο, απολιθώματα από προϊστορικά θηλαστικά, όπως αυτά του κρητικού ελέφαντα νάνου έχουν βρεθεί τόσο στο οροπέδιο του Καθαρού στην Ανατολική Κρήτη όσο και πολύ
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 29
πρόσφατα στην περιοχή στην οποία γίνεται αυτή η έρευνα και πιο συγκεκριμένα λίγο έξω από το χωριό Πανασσός. Το πιθανότερο είναι ότι τα δικά μας ευρήματα είναι “άνθραξ ο θησυρός!”, αλλά κομμάτια που για κάποιον μη ειδικό δίνουν την εντύπωση οστεϊκού υλικού κάποιου θηλαστικού βρέθηκαν από τους μαθητές της ομάδας στην περιοχή Πηρουνιανά, λίγο έξω από την Αγ. Βαρβάρα. Στην ίδια περιοχή επίσης, βρέθηκαν μέσα σε ψαμμιτικό υλικό δύο μεγάλα κελύφη που φαίνονται να είναι ασβεστολιθικής προέλευσης στο σχήμα τέλειων υπερμεγεθών αυγών!!! Παρόλο ότι στη βιβλιογραφία τα αυγά των δεινοσαύρων ….. έχουν εντελώς διαφορετικό σχήμα (περισσότερο κυλινδρικά), τα αυγά της Αιπρόρνιθας (γιγάντιου προϊστορικού πουλιού) έχουν ύψος μεγαλύτερο από 2 μέτρα!!! Άλλα ευρήματα μέσα σε ασβεστόλιθο έχουν αποδοθεί από πρώτη εκτίμηση από τους ειδικούς των συνεργαζόμενων φορέων σε σκληρά μέρη προϊστορικών θηλαστικών (κέρατα ελαφιών ή δόντια ιπποπόταμων). Φυσικά όλα αυτά τα ευρήματα εξετάζονται λεπτομερέστερα. 7. Ψευδοαπολιθώματα Μπορεί τα παραπάνω (τα σχετικά με δεινόσαυρους) ευρήματα να είναι παιχνίδια της φαντασίας, τα ψευδοαπολιθώματα όμως υπάρχουν. Έτσι, σχηματισμοί που θυμίζουν δένδρο ονομάζονται δενδρίτες και είναι οξείδια μετάλλων που διείσδυσαν στις σχισμές των πετρωμάτων βρέθηκαν από τους μαθητές μας, οι οποίοι όμως δυσκολεύτηκαν πολύ να πιστέψουν ότι δεν βρήκαν κάποιο απολίθωμα προϊστορικού φυτού!!! Ακόμα, πέτρες σε τέλειο σχήμα σπουργιτιού ή και παιδικού παπουτσού είναι απλά ….. το εύκολο λάθος. Το κυνήγι των απολιθωμάτων Οι εμπειρίες της ομάδας μας στη συλλογή των απολιθωμάτων, οργανισμών που έζησαν πριν από εκατομμύρια χρόνια, είναι συγκλονιστικές. Οι εκδρομές έγιναν σε περιοχές μεγάλης φυσικής ομορφιάς, σε απόκρημνες βουνοπλαγιές, δύσβατα φαράγγια, σπηλαιώδεις φυσικές διαμορφώσεις και όλα αυτά στους πρόποδες του Ψηλορείτη στο γεωγραφικό κέντρο της Κρήτης και στα χωριά Αγ. Βαρβάρα, Πανασσός, Δούλι, Αρκάδι, Μούλια, Μεγάλη Βρύση, Αγιος Θωμάς, Πρινιάς, Ασσίτες και Μελιδοχώρι. Η σωστή οργάνωση των εκδρομών είναι το σημαντικότερο πράγμα. Απαραίτητος εξοπλισμός είναι: α) καλά ορειβατικά παπούτσια β) σφυριά και σκαρπέλα για να βγουν τα απολιθώματα από το πέτρωμα γ) γεωλογικός χάρτης απαραίτητος για να εντοπιστούν οι θέσεις που υπάρχουν απολιθώματα και να καθοριστεί η ηλικία και το είδος του πετρώματος δ) υψομετρικός χάρτης της περιοχής για να εντοπίζονται τα μονοπάτια και να αποτυπώνονται οι νέες διαδρομές ε) βούρτσες για το καθάρισμα των απολιθωμάτων στ) σημειωματάριο υπαίθρου όπου σημειώνεται το είδος του πετρώματος, η ακριβής θέση της τοποθεσίας και άλλες λεπτομέρειες του φυσικού περιβάλλοντος ζ) αυτοκόλλητες ετικέτες για να αριθμούνται τα δείγματα και να αναγράφονται όλες οι λεπτομέρειες έτσι ώστε να διευκολύνεται η μελλοντική ταξινόμηση η) μεγεθυντικός φακός για να εξετάζονται οι λεπτομέρειες των απολιθωμάτων στην ύπαιθρο θ) θήκες για την τοποθέτηση των δειγμάτων ι) φωτογραφική μηχανή και φιλμ για τη συλλογή φωτογραφικού υλικού ια) νερό και ελαφρό φαγητό γιατί η παραμονή στην ύπαιθρο μπορεί να διαρκέσει πολλές ώρες. Στις διάφορες εξορμήσεις μας είχαμε σημαντική βοήθεια από τους κατοίκους της περιοχής και ειδικά από τους βοσκούς οι οποίοι έχοντας μία πολύ καλή γνώση των βουνών μας υπέδειξαν τόσο τα κατάλληλα μονοπάτια όσο και τα απολιθωματοφόρα στρώματα. Οι ίδιοι εξ’άλλου είναι συχνά συλλέκτες απολιθωμάτων. Το πρόβλημα όμως που αντιμετωπίσαμε είναι οι περιφράξεις που υπάρχουν κατά κόρον στην περιοχή για την προστασία των αιγοπροβάτων και τις οποίες έπρεπε κάθε φορά να υπερπηδούμε. Οι περιφράξεις αυτές αποτελούν σοβαρό εμπόδιο για οποιοδήποτε θελήσει να ακολουθήσει τις πανέμορφες φυσιολατρικές διαδρομές που καταγράψαμε σε αυτή την εργασία.
Το Βασίλειο των Νάνων ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΚΑΘΑΡΟΥ
Σελίδα 30