ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΑΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΣΑΣ
3. Λατώ η Ετέρα – Η πόλη του Νεάρχου Lato the birthplace of Nearchus
Το όνομά της το πήρε από τη μητέρα του Απόλλωνα Λητώ (Ο Δωρικός της τύπος είναι η Λατώ).Μια από τις σημαντικότερες Δωρικές πόλεις της Ανατολικής Κρήτης που προϋπήρχε και πριν από την κάθοδο των Δωριέων. Κτισμένη σε δύο λόφους λίγο έξω από το χωριό της Κριτσάς
2012 Δημήτριος Δημ.Σκουλικάρης Διπλωματούχος Μηχανολόγος –Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Τ.Τοπικός Σύμβουλος Κοινότητας Κριτσάς
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ για την ΛΑΤΩ Η Ιστορική Διαδρομή της πόλης Ο όρκος των Λατίων Τα όρια του κράτους της Λατούς Χάρτης της Λατώ Η κατασκευή της πόλης Τα νομίσματα της Λατούς Σημειώσεις Το Κοινό των Κρηταίων Κόσμιοι Αρχαιολογικοί χώροι Λατούς(από της σελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού) Ειλυθιεία Με τη Λατώ ασχολήθηκε ο Διόδωρος Σικελιώτης Μυθολογία Μια τουριστική διαδρομή για τη Λατώ Βιβλιογραφία
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 3
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ για την ΛΑΤΩ Το όνομα της η αρχαία πόλη πήρε από τη μητέρα του Απόλλωνα Λητώ. Ο Δωρικός τύπος της είναι Λατώ. Στην ιστορία ονομάζεται ως Λατώ για να διακρίνεται από την το επίνειο της αρχαίας Λατώ στη Καμάρα .Ήταν το επίνειό της ,που υπήρχε στα παράλια εκεί που σήμερα υπάρχει το λιμάνι του Αγίου Νικολάου. Αναφέρεται και ως RA-TO σε πινακίδες της γραμμικής Β γραφής. Η Αρχαία αυτή κρητική πόλη εντοπίστηκε στη θέση Γουλά ή Κουτάραντο Μεραμβέλλου. Μια περιοχή που βρίσκεται 3 χιλιόμετρα έξω από το χωριό της Κριτσάς .Οι δύο πόλεις αποτελούσαν ένα ενιαίο διοικητικό κέντρο , λάτρευαν την ίδια θεότητα την Ειλειθυία. Είχαν τους ίδιους αντιπροσώπους και στα νομίσματά τους εικονιζόταν από τη μία πλευρά η Ειλειθυία ή η Άρτεμης και από την άλλη ο Ερμής με τη λέξη ΛΑΤΙΩΝ. Η Ειλειθυία ήταν δευτερεύουσα θεότητα της Ελληνικής Μυθολογίας, η θεά του τοκετού που επικαλούνταν για βοήθεια οι επίτοκες στην Αρχαία Ελλάδα. Κτίστηκε στα Υπομινωϊκά χρόνια και συνέχισε τη ζωή της στα Γεωμετρικά όταν ήλεγχε την περιοχή και τις παραλιακές οδούς, στα αρχαϊκά και στα Κλασσικά χρόνια. Κτισμένη αμφιθεατρικά με μικρά διώροφα σπίτια, κατοικίες ναυτικών, αγροτών και βιοτεχνών, σε λόφο που είχε την δυνατότητα του ελέγχου ολόκληρης της περιοχής. Η πρόσβαση της ήταν αρκετά δύσκολη .Ολόκληρη η πόλη περιβάλλεται από ογκόλιθους που τους μετέφεραν από το Λατομείο που βρίσκεται στο Βαθύ στην περιοχή της παραλίας της Κριτσάς. Το λατομείο είναι δίπλα στη θάλασσα που έτσι είχαν τη δυνατότητα ευκολότερης μεταφοράς σε σημεία πλησίον της Κριτσάς. Σήμερα σώζεται η "Αγορά" της Λατούς που αντιπροσωπεύει την πιο απλή μορφή Αγοράς βρίσκεται με " Πρυτανείο", μια μικρή πλατεία εφοδιασμένη με δεξαμενή και ένα μικρό ιερό πίσω από το οποίο υπάρχει μια εξέδρα που έβλεπε στην πλατεία. Μια κατασκευή που σύμφωνα με ορισμένες απόψεις, χρησίμευε σαν χώρος όπου γίνονταν οι συνεστιάσεις των αρχόντων, όπως πραγματοποιείτο στη Θόλο της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών. Οι δύο πόλεις Λατώ και Καμάρα (Λατώ προς Καμάρα) περιλαμβάνονται στη συνθήκη μεταξύ της πόλης Τεώ της Ιωνίας και των κρητικών πόλεων που έγινε το 193 π. Χ. και που αναφέρονται στα δικαιώματα ασύλου στο ιερό του Διονύσου. Κατά μία εκδοχή το όνομα η πόλη Λατώ να το παίρνει από τη θεά Λητώ που γέννησε την Αρτέμιδα και τον Απόλλωνα. Η Λητώ ήταν θυγατέρα του Τιτάνα Κοϊνου και τις Τιτάνιδας Φοίβης, αδελφής της Αστερίας και της Ορτυγίας. Υπάρχει και η άλλη εκδοχή πως πήρε το όνομα η πόλη από την αρχαία λέξη «λας» που θα πει λίθος, πέτρα. Δηλαδή πετρώδης βραχώδης τόπος.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 4
Μία από τις θεότητες που λατρεύτηκε στη Λατώ ήταν η Ειλειθυία ,θεότητα της μητρότητας και της γονιμότητας.
Μετά τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους άρχισε να εκδηλώνεται το ενδιαφέρον ανασκαφικής δραστηριότητας ,τόσο από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία όσο και από τις ξένες αρχαιολογικές σχολές . Αρχικά το ενδιαφέρον ήταν για την εποχή των κλασικών χρόνων. Οι διάφορες αποστολές ξεκινούν από περιοχές που είχαν εντοπισθεί ως αρχαιολογικοί χώροι όπως Δελφοί, Δήλο, Ολυμπία. Η Ελληνική πλευρά πραγματοποιεί τις ανασκαφές με τον έφορο αρχαιοτήτων Χρ. Τσούντα ,που θεωρείται ο πρωτοπόρος αρχαιολόγος και ο οποίος αναδεικνύει πολλές θέσεις των προϊστορικών και προϊστορικών χρόνων, στις Μυκήνες, στις Κυκλάδες και στη Θεσσαλία. Στη συνέχεια το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων και των ερευνητών στρέφεται σε άλλες περιόδους του ελληνικού πολιτισμού ,προϊστορικών, ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων. Παρ’ όλες τις προσπάθειες που γίνονται ,ουσιαστικά η δραστηριότητα των ανασκαφών αναπτύσσεται κυρίως μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο. Η οργανωμένη δραστηριότητα όλων των αρχαιολογικών αποστολών είχε σαν αποτέλεσμα οι αρχαιολογικοί αυτοί χώροι να γίνουν επισκέψιμοι. Οι αρχαιολογικοί χώροι καλύπτουν έτσι μια περίοδο από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι τους νεώτερους χρόνους.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 5
Για τις περιοχές της Κρήτης η μελέτη ,έρευνα και οι ανασκοπητικές δραστηριότητες στην περιοχή των αρχαίων πόλεων Λατώ και της Καμάρας (Λατώ προς Καμάρα) αρχίζει από το 1865. Το 1865 ο Th.Spratt Άγγλος ναύαρχος εντόπισε τα ερείπια μιας αρχαίας πόλης στο λόφο Γουλά πλησίον του χωριού Κριτσά της επαρχίας Μεραμβέλλου του Νομού Λασιθίου στη Κρήτη και τα ταυτίζει ως ερείπια της αρχαίας πόλης Ολούς ) που σήμερα ονομάζεται Ελούντα ή της Ολέρου. Ο αρχαιολόγοι F.Halbeherr,L.Mariani και ο A.Taramelli αργότερα διαπιστώνουν τα τα ερείπια που είχε εντοπίσει ο Th.Spratt δεν είναι άλλα από τα ερείπια της αρχαίας πόλης Λατώ η Ετέρα. Είναι οι πρώτοι αρχαιολόγοι που ανακαλύπτουν την Λατώ. Το 1878 υλοποιήθηκαν στην Κρήτη από τον Μίνωα Καλοκαιρινό οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο που αργότερα ανακαλύφθηκαν τα ανάκτορα της Κνωσού. Το 1886 ο Σλήμαν θέλησε να αρχίσει ανασκαφές στην Κρήτη αλλά γι αυτό είχαν αντίρρηση οι τουρκικές αρχές. Το 1894 ο Σλήμαν επισκέπτεται και πάλι την Κρήτη και αρχίζει έρευνες μικρής κλίμακας αφού είχε λάβει πλέον την έγκριση των τουρκικών αρχών. Το 1899-1901 αρχίζει στην περιοχή Κουτάραντο η έρευνα για το ακριβές σημείο έναρξης των ανασκαφών και η συστηματική έρευνα από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή με τον J.Demargne. Το 1900 ο Έβανς αναλαμβάνει την ανασκαφή της Κνωσού που ολοκληρώνεται το 1930-1931.Οι Άγγλοι ερευνητές συνεχίζουν μέχρι σήμερα την ανασκαφική δραστηριότητα της Κνωσού. Το 1900 ο Γάλλος αρχαιολόγος J.Demargn αναπτύσσει νέα τις ανασκαφική δραστηριότητα στη Λατώ ,πλησίον του χωριού της Κριτσάς και που αναφέρεται στην αρχαία Λατώ η Ετέρα. Το 1968 μέχρι το 1970 η έρευνα στη Λατώ επαναλαμβάνεται από τους P.Ducrey,O.Picard και τον Β. Χατζημιχάλη. Στη μελέτη της για την αρχαία πόλη Λατώ η Ετέρα η αρχαιολόγος του Υπουργείου Πολιτισμού Βίλη Αποστολάκου αναφέρει ότι υπάρχει σημαντικό έργο που αποσκοπεί να διαπιστώσει την πορεία της πόλης ώστε σήμερα να μπορούμε να γνωρίζουμε περισσότερα για το οικιστικό της πόλης ,τη ζωή και τον πολιτισμό της. Στην Κρήτη πραγματοποίησαν εξερευνήσεις και άλλες αρχαιολογικές αποστολές οι οποίες προσπάθησαν να αναδείξουν τον πολιτισμό του νησιού. Οι Άγγλοι αρχαιολόγοι ερεύνησαν το Παλαίκαστρο, το Καρφί ,τη Μύρτο και τη Ζάκρο. Στην ομάδα αυτή συμμετείχαν και Έλληνες αρχαιολόγοι. Η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή αποκαλύπτει το ανάκτορο της Φαιστού. Οι Γάλλοι αρχαιολόγοι το ανάκτορο των Μαλίων.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 6
Οι Αμερικανοί ερευνούν τους πρώτους μινωικούς οικισμούς στην Ψείρα, Μοχλό και Γουρνιά. Οι Έλληνες αρχαιολόγοι ενεργούν ανασκαφικές δραστηριότητες στις περιοχές, Ζάκρο, Βαθύπετρο, Τύλισο, Σκλαβόκαμπο, Αποδούλου, Αρχανών, Κυδωνία Πισκοκέφαλο, Κόφινα,Μαζά, Μεσσαρά Κατσαμπά, Κυπαρισσιού, Λεβήνας, Αρμένων, Αποδούλου, Στύλου, Μάλεμε Πλατύβολα Γερανίου κ.α.
Φωτογραφία Δημήτρη Σκουλικάρη
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 7
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Η Λατώ έζησε όλη την Μινωική περίοδο ( 3000 π. Χ – 1000 π. Χ) αλλά βρίσκουμε λίγα στοιχεία τι ακριβώς συνέβη την περίοδο αυτή και πως ξαφνικά αρχίζει να εξαφανίζεται η ιστορία και ο πολιτισμός της. Μετά την Μεταμινωική και την Γεωμετρική περίοδο ( 11ο π. χ αιώνα – 8ο
π. Χ
αιώνα ) η εποχή χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις με τους παλαιότερους κατοίκους του νησιού που προσπαθούσαν να επικρατήσουν. Η οικονομία στηρίζεται κυρίως στην καλλιέργεια της γης ,την κτηνοτροφία ,στην τέχνη και στην αγγειογραφία. Από τα βόρεια της Συρίας και της Παλαιστίνης έρχεται η τέχνη της μεταλλοτεχνίας. Οι τελευταίες ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από τους Αμερικανικούς δείχνουν την ύπαρξη οργανωμένο λιμανιού στο δυτικό άκρο της Μεσσαράς ήδη από την περίοδο ΜΜΙΙ (βρέθηκε καμαραϊκή κεραμική).Οι ταφές γίνονται σε θαλαμοειδής τάφους μέσα σε πίθους ή λάρνακες ή σε θολωτούς τάφους. Τα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία βρίσκουμε στην Κριτσά μας δίνουν στοιχεία ότι υπάρχουν τάφοι κατά την Υστερομινωϊκή περίοδο ΙΙΙ ( 1400- 1200 π. Χ ).Τα ευρήματα βρίσκονται στο Μουσείο του Αγίου Νικολάου. Οι Δωριείς που από την Πελοπόννησο κατεβαίνουν στην Κρήτη γύρω στα 1100 π.χ. και καταλαμβάνουν όπως και τις άλλες πόλεις -κράτη της Κρήτης και τη Λατώ. Γύρω στο 1150 π.χ. φθάνουν στην Κρήτη οι Δωριείς .Οι Δωριείς που από την Πελοπόννησο κατεβαίνουν στην Κρήτη .Μαζί τους μεταφέρουν και το έθιμο της καύσεως των νεκρών, τον σίδηρο και νέες λατρείες. Καταλαμβάνουν όπως και τις άλλες πόλεις-κράτη της Κρήτης και τη Λατώ. Την καταστρέφουν πλήρως και πάνω στα ερείπιά της οικοδομούν μια καινούργια πολιτεία. Έκτισαν ένα ομοκεντρικό οικισμό με οικοδομήματα που να είναι ανθεκτικά στο χρόνο. Είναι ακριβώς τα ερείπια όπου βρίσκουμε στο χώρο σήμερα. Οχυρώνουν την πολιτεία αρκετά καλά με τεράστια τείχη ( κυκλώπεια) από τετραγωνισμένους ογκόλιθους προερχόμενους κυρίως από το Λατομείο στο Βαθύ της Κριτσάς.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 8
Το αρχαίο Λατομείο στο Βαθύ Οι παλιοί κάτοικοι του νησιού ( Οι Ετεοκρήτες) περιορίζονται στα βουνά ή καταφεύγουν στην Ανατολική Κρήτη ( Δρήρο, Κορφί, Λατώ ,Πραισό ). Οι νεκροί θάβονται σε θολωτούς τάφους ( Καρφί, Βροντόκαστρο, Κούρτες, Έργανος, Φρατί κλπ) ή καίγονται ( Τύλισσος, Μουλιανό, Αρχάνες). Για την πόλη της Λατούς δεν βρίσκονται στοιχεία για τους νεκρούς της.Η αρχαιότητα και η σπουδαιότητα της Λατώ βεβαιώνεται κυρίως από τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήλθαν στο φώς κατά καιρούς καθώς και από της συνθήκες που έχουν υπογραφεί με διάφορες αρχαίες πόλεις της Κρήτης και της Μικρά Ασίας. Η Λατώ συνδέεται με ασφαλτοστρωμένο δρόμο που απέχει 3 χιλ. από την Κριτσά χιλιομέτρων , Βορειοανατολικά στη θέση Γουλά ή Κουτάραντο και 16 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο την πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου στην Κρήτη. Η λέξη Γουλάς στην Αραβική γλώσσα σημαίνει φρούριο. Η πόλη κτίστηκε σε υψόμετρο 395 μ. Η θέση της πόλης είναι εντυπωσιακή για ένα πολεμικό λαό. Από τη θέση αυτή βλέπουμε τον κάμπο των Λακωνίων , χαμηλά στο βάθος τον Άγιο Νικόλαο, δυτικά τα Λασηθιώτικα βουνά και ανατολικά τη θάλασσα του κόλπου Μεραμβέλου. Η πόλη Λατώ ,είναι το αστικό κέντρο του κράτους των ΛΑΤΙΩΝ ,της ισχυρότερης πόλης στο κόλπο του Μεραβέλλου.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 9
Θεωρείται η καλλίτερη διατηρημένη πόλη της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου στην Κρήτη και είναι μία από τις καλλίτερες σωζόμενες.Ήταν οχυρωμένη και οι κατοικίες ήταν κτισμένες σε άνδηρα .Διέθετε αγορά ,είχε πρυτανείο όπου πραγματοποιούντο οι συσκέψεις των αρχόντων και ναούς. Ο σημαντικότερος από τους οποίους διασώζει την βάση του αγάλματος της θεότητας. Είχε υπαίθριο θέατρο λαξεμένο στον βράχο. Στους γεωμετρικούς χρόνους ( 900 π.Χ – 700 π.χ) αρχίζουν να ιδρύονται στην Κρήτη ,η Λατώ .η Ριζηνία ( Πρινιάς) και η Αξιός . Η Λατώ τη μεγαλύτερη ακμή της την έζησε γύρω στα 800 π.χ –700 π.Χ χρόνια .Ήταν η εποχή που εξουσίαζε όλη την περιοχή. Είχε δε καταστεί την εποχή αυτή πανίσχυρη ναυτική και στρατιωτική δύναμη.. Στο μεταξύ επιβάλλεται ο Δωρικός τρόπος ζωής και η Δωρική διάλεκτος ,αλλά τον τόνο στην πολιτική και την κοινωνική ζωή ‘έδινε ο Μινωικός πολιτισμός. Τον 7ο αιώνα η αρχαία πόλη Λατώ κτίστηκε από τους Δωριείς και η οποία όπως προαναφέραμε ήλθε στο φώς από τη σκαπάνη της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής. τα χρόνια 1899-1901. Η Λατώ πέτυχε και κυριάρχησε στην περιοχή με μια θαυμαστή εσωτερική δημοκρατία και κατόρθωσε να διατηρήσει τον έλεγχο των γύρω περιοχών για αρκετό χρονικό διάστημα. Το πότε θεμελιώθηκε η Λατώ είναι εντελώς σκοτεινό και ομιχλώδη. Η τοπική ιστορία έχει χαθεί μη μπορώντας να μας δώσει την ιστορική της πορεία. Έργα των τοπικών ιστορικών δεν διασώθηκαν. Στοιχεία ή σημειώσεις που να καθορίζουν ακριβώς δεν βρέθηκαν. Οι πληροφορίες αντλούνται από τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις επιγραφές. Τα ελάχιστα αποσπάσματα που σώζονται χάρη σε μνείες άλλων συγγραφέων δεν αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα αλλά σε τοπωνύμια, θεσμούς και λατρείες. Η σημαντικότερη πηγή είναι οι επιγραφές. Μια ακόμη πηγή είναι τα νομίσματα που βρέθηκαν. Στις αρχές του 5ου αιώνα η νομισματοκοπία εισάγεται στο νησί και προσφέρει ενδιαφέροντα στοιχεία για ορισμένα θέματα π. χ η κοπή νομισμάτων σημαίνει ανεξαρτητοποίηση της πολιτείας και μας παρέχουν και άλλες σημαντικές . Μέσα στην ακρόπολη υπήρχαν οι ιερές δεξαμενές ή δεξαμενές των καθαρμών, οι διάφορες κρήνες και οι κυκλικές δεξαμενές που αποτελούσαν χώρους λατρείας του υδάτινου στοιχείου. Υπήρχαν βωμοί κλιμακωτοί ,αμφίκοιλοι ή τράπεζες με θυσίες ή φορητούς βωμούς που αποτελούσαν βασικά στοιχεία όπου γιορταζόταν ο κύκλος της βλαστήσεως κατά ορισμένα χρονικά διαστήματα σε ορισμένο κάθε φορά τυπικό. Η πόλη ήκμασε μεταξύ του 4ου και 3ου αιώνα π. Χ και ήταν προφυλαγμένη ανάμεσα σε δύο ακροπόλεις σε ύφος 395 μ.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 10
Το 480 π.χ. αρχίζουν οι εσωτερικές διαμάχες μεταξύ των Κρητικών πόλεων που οδηγούν σταδιακά στην παρακμή του Κριτικού πολιτισμού. Η πρόοδος συνεχίζεται όλη την Ελληνιστική περίοδο ( 303 πχ – 67 πχ ). Η συνθήκη της συμμαχίας της Λατούς μεταξύ της Ολούντας υπογράφεται τον 3ο πχ αιώνα. Την περίοδο αρχίζει η ίδρυση των Ελληνιστικών Βασιλείων και οι Ελληνικές πόλεις έρχονται αντιμέτωπες με την Μακεδονική δύναμη Όταν η σκαπάνη του Γάλλου Αρχαιολόγου ανέδειξε τα ερείπια της αρχαίας πόλης που επέλεξε για την ανασκαφή της , εκεί στους λόφους νοτιοδυτικά του Αγίου Νικολάου διαπιστώνει την ύπαρξη μιας πόλης με εξελιγμένη οικιστική οργάνωση. Η πόλη αυτή που δεν ήταν άλλη από την Λατώ η Ετέρα. Είχε ένα μακρό διάστημα ύπαρξης που άρχιζε από τους υπομινωικούς χρόνους και τελειώνει κάπου εκεί στην Ελληνιστική περίοδο. Ο ναός που εκεί εμφανίζεται όπως άλλωστε σε όλες τις κρητικές πόλεις της περιόδου εκείνης δεν είχαν ποτέ το μνημειακό μέγεθος όπως οι Ελληνικοί. Η κεραμική της Κνωσού επηρέασε μεγάλες περιοχές στη Μεσσαρά. Ανεπηρέαστη όμως παρέμεινε η ακραία Ανατολική Κρήτη. Η Λατώ κατά τη μυθολογία κτίστηκε από τον Δία και ήταν μια από τις ισχυρότερες Μινωικές και Δωρικές πόλεις της Κρήτης. Με τη γέννηση του Δία ασχολήθηκε ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και γράφει πως ο Κρόνος εξαφάνιζε τα παιδιά που γεννούσε η Ρέα . Όταν όμως η Ρέα γέννησε τον Δία τον έκρυψε σε σπήλαιο της Δίκτης (Δικταίο Άντρο) και τον παρέδωσε στους Κουρήτες οι οποίοι μετέφεραν το βρέφος σε άλλο σπήλαιο τους όρους Ίδη και το παρέδωσαν σε νύμφες. Εκείνες το μεγαλώνουν με γάλα και μέλι. Την πόλη της Λατώ σύμφωνα με ιστορίας του στη σελίδα 139 ο ιστορικός Ψιλλάκης γράφει ότι στην κωμόπολη της Κριτσάς στη θέση Γουλά υπάρχει η αρχαία Δωρική πόλη Λατώ και σ αυτήν φαίνονται τα λείψανα της προελληνικής και προμηκυναϊκής περιόδου. Η πόλη Λατώ σύμφωνα την συνθήκη μεταξύ Λατίων και Ολουντίων ήταν από τις ισχυρότερες πόλεις της Κρήτης. Η συνθήκη της Λατώ και της Ολούς βρίσκεται εκτεθειμένη στο Μουσείο των Παρισίων. Το γεγονός ότι η πόλη της Λατώ ήταν σεβαστή στην περιοχή συνάγεται και από την συνθήκη που είχε υπογράψει με τις Ιονικές πόλεις Τεώ και Πέργαμο Την συνθήκη αυτή έχουν υπογράψει δύο πόλεις με το όνομα Λατώ.Η μία τιτλοφορείται Λατίων και η άλλη Καμάρα (Λατώ προς Καμάρα.).Αυτό μας αναγκάζει να δεχθούμε ότι στην Κρήτη υπήρχαν δύο πόλεις με το όνομα Λατώ. Οι επιγραφές είναι της ίδιας εποχής και οι συνθήκες υπογράφονται από τους ίδιους αντιπροσώπους της Τεώ το 193 π. Χ και από τα κείμενα διαπιστώνουμε ότι είναι
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 11
συντεταμένα με τις ίδιε φράσεις. Αυτό σημαίνει ότι οι δύο πόλεις των Λατίων ήταν κοντά η μία με την άλλη. Οι συνθήκες αυτές καθόριζαν μεταξύ των άλλων του ασύλου στο Ιερό του Διονύσου. Η Ελληνική λατρεία άλλα και η Μινωική παράδοση έφθασε στη Λατώ σταδιακά από τους Αχαιούς και αργότερα από τους Δωριείς. Στη λατρεία κυριαρχούσαν οι Ολύμπιοι θεοί και γι’ αυτό εκτός από την θρησκεία ,οι όρκοι που έδιναν επικαλούντο πάντα τους Ολύμπιους θεούς. Κυρίως όμως λάτρευαν τις γυναικείες θεότητες αυτές που συνοδεύονται με την γονιμότητα ( Δήμητρα ,Περσεφόνη, Βριτομάρη).Πιθανολογείται ότι η σχέση του Νέαρχου με τον Μ. Αλέξανδρο να ήταν η ευνοϊκή θέση που πήρε αργότερα το 204 π. χ ο Μακεδόνας Βασιλιάς Φίλιππος Ε , να εκδοθούν ψηφίσματα για αναγνώριση ασυλίας στο ιερό του Διονύσου και προστασία των πολιτών της που έγιναν με την Μικρασιατική πόλη Τέω , από τις επιδρομές των Κρητών. Στο ίδιο ψήφισμα αναφέρονται και δύο πόλεις « Λατίων» και « Λατίων την προς Καμάρα». Το 270 πχ η Κρήτη αρχίζει να ενδιαφέρει τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου οι οποίοι είχαν αρχίσει να ελέγχουν το εμπορικούς δρόμους που πηγαίνουν στην ανατολή. Η διαμορφούμενη κατάσταση υποχρεώνει τις Κρητικές πόλεις να δημιουργήσουν τη συνθήκη του « Κοινό των Κρηταίων». Το Κοινό των Κρηταίων ήταν η πολιτική Ένωση των πόλεων με ηγεσία την Κνωσό και την Γόρτυνα. Δεν γνωρίζουμε αν ο χαρακτήρας των συνασπισμών ήταν θρησκευτικός, πολιτικός ή οικονομικός. Αυτή η πολιτική Ένωση δεν έγινε δεκτή από τη Λύττο ,με αποτέλεσμα να έλθει σε σύγκρουση και έτσι το 220 μ. να καταστραφεί εντελώς. Αποτέλεσμα ήταν να περάσουν περίπου δύο αιώνες για να κατοικηθεί ξανά..Αυτό είχε σαν συνέπεια την ισχυροποίηση και ανάπτυξη των δεσμών των δύο Πόλεων της Λατούς και της Τέω. Η συνθήκη της Λατούς μεταξύ της πόλεως Ευμενούς της Περγάμου υπογράφεται το 170 πχ Η συνθήκη συμμαχίας της Λατούς με την Ολούντα υπογράφεται το 134 π.χ. Το 66 πχ η Λατώ ακόμη ήκμαζε και στη συνέχεια υποτάχτηκε στους Ρωμαίους. Οι συνθήκες αυτές επιβεβαιώνουν τη σπουδαιότητα της Λατώ την εποχή εκείνη. Ο πληθυσμός της φαίνεται να αυξάνεται σημαντικά ( από 10.000 κατοίκους ανεβαίνει στις 15.000 κατοίκους).Αυτό υποδεικνύει την ανάπτυξη της πόλης αλλά ταυτόχρονα και την ασφάλεια που παρέχει στους πολίτες της. Παρ’ όλα αυτά οι κάτοικοί της δεν ζούσαν πολλά χρόνια. Διάφορες επιδημίες αλλά και κακές συνθήκες διαβίωσης που ίσως να επέφερε η αύξηση του πληθυσμού τους αποδεκάτιζαν. Δεν έχει όμως βρεθεί μέχρι σήμερα κάποιο νεκροταφείο της πόλης Λατώ. Εικάζεται ότι ή έκαιγαν τους νεκρούς ,στοιχείο δε γι αυτό δεν έχει βρεθεί ή τους έθαβαν κάπου στην περιοχή του Σταυρού του Αγίου Νικολάου όπου βρέθηκε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο. Σε εκσκαφές στο χώρο αυτό βρίσκουμε παμπάλαια μνήματα κυρίως όμως Ρωμαϊκής εποχής ( 69 πχ – 330 μ.).
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 12
Πως και από ποιούς καταστράφηκε η Λατώ δεν γνωρίζουμε Πιθανολογείται ότι καταστράφηκε στο τέλος της Ελληνιστικής εποχής (303 πχ – 67 πχ). Ήταν η εποχή που οι διαμάχες ,οι αντιζηλίες και οι συγκρούσεις μεταξύ των κρητικών πόλεων έπαιρνε μεγάλες διαστάσεις. Κάθε πόλη μόνη της η με συμμαχία με άλλες επέδραμαν η μία εναντίον της άλλης. Την εποχή αυτή πολλές Κρητικές πόλεις εξαφανίζονται κυριολεκτικά. Όσοι κάτοικοι της Λατούς επέζησαν ύστερα πιθανώς από μια τέτοια καταστροφή ή ενδεχομένως από πειρατική επιδρομή ,νέο πλέον φαινόμενο που παρουσιάζεται στην περιοχή της Κρήτης ,κατοίκησαν στο διπλανό χωριό Κριτσά αφού το βρήκαν κατεστραμμένο εντελώς ή από πυρκαγιά ‘η από τρομερό σεισμό. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και τους μετέπειτα χρόνους λίγοι πια επισκέπτονται την πολιτεία και αυτό για να καλλιεργήσουν τα χωράφια της που τα εύρισκαν αρκετά γόνιμα.Στην περιοχή φυτεύουν δένδρα ,φτιάχνουν αλώνια ,μετακινούν πέτρες από την αρχαία Λατώ ,ισοπεδώνουν χώρους και αφαιρούν πολλές πελεκημένες πέτρες για τις χρησιμοποιήσουν κάπου αλλού. Οι ενέργειές αυτές είναι καταστροφικές. Η αρχαιολογική υπηρεσία σήμερα έχει περίφραξη το χώρο ώστε πλέον να πρωτεύεται η πανάρχαια αυτή πολιτεία . Απόφαση Υπουργείου πολιτισμού ως αρχαιολογικό χώρο. Έγγραφα ή άλλα στοιχεία για την πανάρχαια πόλη της Λατώ δεν υπάρχουν και έτσι η Λατώ παραμένει ένας θαμπός ιστορικός κατά το πλείστον γρίφος. Τα μόνα στοιχεία που προαναφέραμε υπάρχουν είναι τα αντικείμενα που υπάρχουν στα διάφορα μουσεία καθώς και οι συνθήκες που είχε υπογράψει με τις διάφορες πόλεις της Κρήτης και της Μικράς Ασίας.
Φωτογραφία Olivier Picard
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 13
Ο Όρκος των Λατίων Ο Όρκος των Λατίων (Συντάχθηκε μετά την συνθήκη των Λατίων και Ολουντίων ( 3ος αιώνας π. χ)Η μετάφραση έγινε από τον Μιχάλη Γεροντή φιλόλογο Ιστορικό. Ορκίζομαι στην Εστία και τον Δία τον Κρητογενή και την Ήρα, τον Δία τον Ταλλέω και τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη και της Άρτεμη και τον Άρη και την Αφροδίτη και την Ελευσίνα και την Βιτομάρτη και τον Ερμή και τους Κουρήτες και τις Νύμφες και όλους τους άλλους θεούς και όλες τις άλλες θεές και θεότητες.Εγώ σταθερά θα μείνω πιστός στην φιλία ,στη συμμαχία και την ισονομία με τους Ολούντιους. Και θα κρατήσω το λόγο μου στους όρκους και θα βοηθήσω στην πρόοδο των σχέσεών μας χωρίς δόλο και στην ξηρά και στην θάλασσα. Και εάν κάποιος έλθει με εχθρικές διαθέσεις κατά των Ολουντίων ενάντια στην πόλη τους ή της χώρας τους ή στα όρη ή τα λιμάνια δεν θα λείψω ούτε εν πολέμω ούτε εν ειρήνη. Αλλά θα πειθαρχώ στους γραπτούς όρκους και θα συμπεριφέρομαι γενικά σύμφωνα με όσα συμφωνήσαμε. Γνωρίζομε ότι αν πειθαρχούμε στους όρκους πολλά καλά έχουμε, ενώ αν δεν πειθαρχούμε έχομε τα αντίθετα. Η επιγραφή αποδόθηκε καλλίτερα από τον Ιταλό επιγραφικό Αλβερ. Η επιγραφή αυτή του όρκου βρέθηκε τυχαία. κατασχέθηκε από τους τούρκους και μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο .Από εκεί στη συνέχεια βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη και βρίσκεται ( με στοιχεία του 1996 ) στον 30ο θάλαμο του αρχαιολογικού Μουσείου Κωνσταντινουπόλεως. Σ’ αυτήν πλάκα αναγράφεται ο όρκος που έδιναν οι 180 αγελαίοι, όταν εισέρχονταν στην αγέλη έφηβοι. Τα όρια του Κράτους της Λατώ Ο Γάλλος ιστοριοδίφης στην έρευνά του αναφέρει ‘ότι ατό 193 π.Χ τα όρια της Λατώ ,άρχιζαν από τις εκβολές του Ξεροπόταμου ο οποίος χύνεται στη θάλασσα ανατολικά της γέφυρας Φρουζή, από εκεί ανέβαιναν στα υψώματα όπου σήμερα είναι η Μονή της φανερωμένης, περνούσαν από το χωριό Μεσελέροι ,βόρεια της Καλαμαύκας, τρία χιλιόμετρα βόρεια από τα Μάλια και από την κορφή Σκαφιδάρα ( 1673 μ) ανέβαιναν στην υψηλότερη κορφή της Δίκτης « Λάζαρος» ( 2.155 μ) και δυτικά του Οροπεδίου Καθαρού από την τοποθεσία « Φαζή πέτρα» και «Σταυρός» κατέβαινε στην κοίτη του ποταμού Χαυγά που εκβάλει προς το οροπέδιο του Λασιθιίου.Απο εκεί από τη Χαράδρα Μέσα και Έξω Ποτάμων, του χωριού Αδριανού, Λιμιώτικης Κεφάλας,των Χωριών Λουσέστο,Καλού Λάκου και της κορυφής του όρους Οξά,κατέβαινε βόρεια του χωριού Ελληνικά και κατέληγαν προς τη θάλασσα από τη πλευρά του ακρωτηρίου.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 14
ΧΑΡΤΗΣ της ΛΑΤΟΥΣ
Τα όρια του Κράτους τη Λατώ
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 15
Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Οι κατοικίες βρίσκονται στο βορεινό ύψωμα. Στην κορυφή έκτισαν ένα στρογγυλό πύργο. Κολόνες, κατώφλια, θύρες, σκάλες σκαλισμένες στο βράχο, υπολείμματα τοίχων παρατηρούνται σε όλη την έκταση του οικισμού. Στο νότιο υψηλότερο λόφο ήταν μάλλον τα δημόσια οικοδομήματα. Βρέθηκαν λείψανα Αρχαϊκού ναού και άλλων οικοδομημάτων. Από την δυτική πλευρά των λόφων μπαίνεις σήμερα στη Λατώ. Μπροστά από το μικρό ίσιωμα υπήρχε μια πύλη που έκλεινε ,όπως στις μεσαιωνικές περιτοιχισμένες πόλεις. Μετά την πύλη αμέσως αρχίζει ο δρόμος που ανεβαίνει και που ουσιαστικά είναι μια σκάλα με τα σκαλοπάτια της περίπου 90
80 –
σκαλοπατιών .Ο δρόμος αυτός σκαρφαλώνει στο λόφο και οδηγεί στην αγορά
της πόλης. Δεξιά από το δρόμο αυτό υπάρχει η επαγγελματική συνοικία της πόλης.Τα καταστήματα και τα εργαστήρια τα οποία είναι ασφαλισμένα από το νότιο τείχος. Γίνεται μια προσπάθεια χωροταξικής οργάνωσης Λόγω της ισχυρής κλίσης του εδάφους οι Λάτιοι κατασκεύασαν ισχυρούς αναλληματικούς τοίχους δημιουργώντας άνδηρα για τις κατοικίες τους. Ένας από αυτούς ,ο ισχυρότερος ,ενισχυμένος με πύργους σχημάτιζε ένα δεύτερο οχυρωματικό τείχος. Πίσω του σε ,επτά διαμορφωμένα άνδηρα, απλώνονταν οι κατοικίες. Ο βόρειος τοίχος καθεμιάς λειτουργούσε ως τοίχος αντιστήριξης του υπερκείμενου ανδήρου. Πολυάριθμες ,στο βραχώδη άνυδρο αυτό χώρο ,είναι οι δεξαμενές. Όπως ανεβαίνουμε το τρίτο δεξιά
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 16
δωμάτιο σώζονται ακριβώς στην αρχική τους μορφή μια πέτρινη σκάφη, μια λεκάνη, μια υδατοδεξαμενή που μάλλον ήταν ένα βαφείο. Απέναντι από το δωμάτιο αυτό, αριστερά του δρόμου ,υπάρχει μια πόρτα με πύργους και από το ένα και από το άλλο μέρος για ασφάλεια . Ο δρόμος οδηγούσε στη συνέχεια στην κυρίως πόλη όπου κατοικούσαν οι Λάτιοι. Πιο πάνω υπάρχουν δύο άλλες πόρτες προς την ίδια κατεύθυνση. Στην κορυφή του ανηφορικού δρόμου ανάμεσα στους δύο λόφους υπάρχει η αγορά πού είναι ένα τετράγωνος χώρος. Για να φτάσει κανείς στην αγορά κάνει το γύρο μιας στοάς με δωρική κιονοστοιχία που αποτελεί το δυτικό της όριο. Το νότιο άκρο και ο νότιος τοίχος της στοάς καταστράφηκαν στα χρόνια του Β παγκοσμίου πολέμου, όταν στη θέση αυτή κατασκευάστηκε αλώνι που υπάρχει και σήμερα. Στο νότιο άκρο του τετράγωνου χώρου υπάρχει θεατρικός χώρος. Ένα μέρος είναι λαξεμένο στο βράχο ,ενώ οι υπόλοιπες βαθμίδες είναι κτιστές. Η χωρητικότητά του υπολογίζεται στους 350 θεατές. Σε επαφή με τις βαθμίδες υπάρχει μια εξέδρα με τρείς τοίχους που περιτρέχονται από θρανίο. Ήταν προφανώς υπαίθρια και η χρήση της άγνωστη. Βορειότερα από την δεξαμενή υπάρχει μία σκάλα με 9 σκαλοπάτια ύψους 0,35 μ το καθένα. Είναι οι κερκίδες του θεατρικού χώρου όπου κάθιζαν οι πολίτες για να παρακολουθήσουν τα θεάματα ,τις θρησκευτικές τελετές καθώς και τις πολιτικές συζητήσεις. Η κατασκευή ανήκει στην Ελληνιστική περίοδο( 330 π. χ – 67 π. χ ). Μπροστά από την εξέδρα είναι το οικοδόμημα του μεγάλου ναού ( διαστάσεων 10χ16 μ) που εικάζεται ότι ήταν στο ύπαιθρο ,όπως είναι και άγνωστο σε πιο θεό ήταν αφιερωμένο. Είναι απλό ως προς την κάτοψη κτίσμα ,με ορθογώνιο πρόδρομο ανατολικά και τετράγωνο σηκό δυτικά. Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος 3,35 μ. Ήταν κεραμοσκεπής και είχε βοτσαλόστρωτο δάπεδο. Στο βάθος του σηκού ήταν τοποθετημένο το λατρευτικό άγαλμα όπως φαίνεται από τη βάση που σώζεται στη θέση της. Χρησιμοποιήθηκε πιθανόν ως κατοικία τον 4ο π, χ αιώνα. Προς το Βορρά σχεδόν συνεχόμενη με το ιερό υπάρχει μια τετράγωνη δεξαμενή με πλευρά 5,25 μ στεγασμένη. Η στέγη βέβαια δεν σώζεται και στηρίζετε σε δύο δωρικές, λείες κολώνες. Η πόλη της Λατώ υδρευόταν από τέτοιες δεξαμενές που υπήρχαν σε όλη την πόλη. Βορειότερα από την δεξαμενή υπάρχει μία σκάλα με 9 σκαλοπάτια ύψους 0,35 μ το καθένα. Είναι οι κερκίδες του θεατρικού χώρου όπου κάθιζαν οι πολίτες για να παρακολουθήσουν τα θεάματα ,τις θρησκευτικές τελετές καθώς και τις πολιτικές συζητήσεις. Υπάρχουν δύο στενές σκάλες με χαμηλότερα σκαλοπάτια , ,που χρησίμευαν για την επικοινωνία με το Πρυτανείο και χωρίζουν τις κερκίδες σε τρία μέρη.Στο δυτικό μέρος του θεάτρου υπάρχουν δύο δωμάτια. Στο δυτικότερο δωμάτιο η αίθουσα όπου στέγαζε τα αρχεία της πόλης και η οποία είχε πρόσβαση μόνο από το χώρο του εστιατορίου και στο άλλο δωμάτιο όπου έκλειναν τα ζώα που προορίζονταν για τη θυσία. Οι άλλοι
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 17
χώροι εκεί κοντά ήταν πύργοι. Όλο το αρχιτεκτονικό σύνολο ( στοά, κλίμακα, οι δύο πύργοι και το πρυτανείο) ανήκουν στο δεύτερο ήμισυ του 4ου ή του 3ου π. Χ αιώνα Ο δυτικός ήταν τριώροφος. Ο χώρος πίσω από το θέατρο είναι το Πρυτανείο. Το μεσαίο τετράγωνο ήταν τραπέζι ή βωμός και γύρω το «πεζούλι» όπου κάθιζαν οι συνεδριάζοντες. Πιο πέρα βρίσκουμε μια αίθουσα συμποσίου με βωμό στη μέση όπου συνέτρωγαν οι άρχοντες και υποδέχονταν τους επίσημους ξένους. Εκεί κοντά ήταν το « κελάρι» για τα τρόφιμα με τα πιθάρια με το κρασί. Εκεί τοποθετούσαν και τα όπλα τους. Στις ανασκαφές αποκαλύφθηκαν τεμάχια επιγραφών με διάφορα ιερογλυφικά γράμματα προϊστορικών χρόνων, πήλινα αγαλμάτια Ελληνιστικών Χρόνων, σπουδαίοι σφραγιδόλιθοι Ελληνιστικών χρόνων με πλούσιες μικροσκαλισμένες παραστάσεις. Όλα αυτά βρίσκονται κατασπασμένα σε διάφορα Μουσεία της Ελλάδας και του Εξωτερικού.
Φωτογραφία Olivier Picard.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 18
ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΛΑΤΟΥΣ
Νόμισμα ΛΑΤΟΥΣ, 200 – 67 π.χ. με Άρτεμη και Ερμή πηγή Κρασσανάκης)
Νόμισμα ΛΑΤΟΥΣ, 200 – 67 π.χ. , ,με Άρτεμη και Ερμή πηγή Κρασσανάκης)
Νόμισμα ΛΑΤΟΥΣ, 200 – 67 π.χ. , ,με Άρτεμη και Ερμή πηγή Κρασσανάκης)
Νόμισμα ΛΑΤΟΥΣ, 200 – 67 π.χ., με Άρτεμη και Ερμή πηγή Κρασσανάκης
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 19
Πληροφοριακά Στοιχεία
Η Ειλείθυια ή Ειλειθυία Ήταν δευτερεύουσα θεότητα της Ελληνικής Μυθολογίας. Απαντάται και με τα ονόματα Ειλείθυια, Ελεύθεια, Ελενθώ ή και Ελειθώ. Ήταν η θεά της γέννησης και των πόνων του τοκετού. Βοηθούσε τις γυναίκες να γεννήσουν και ν' αντέχουν τους πόνους της γέννας. Πριν και μετά την γέννα, οι γυναίκες της πρόσφεραν διάφορα αφιερώματα. Επειδή όμως πολλές γυναίκες πέθαιναν κατά τη διάρκεια του τοκετού, θεωρήθηκε και ως η θεά που προκαλεί θάνατο στις γυναίκες την ώρα του τοκετού. Τη λάτρευαν, επίσης, και ως θεά που φροντίζει τα νεογέννητα.
Η γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία, δεξιά πιθανώς Ειλείθυια. Λεπτομέρεια από Αττικό μελανόμορφο αμφορέα, 550-525 π.χ.(Βικιπαιδεια) Η θεά των τοκετών λατρευόταν πάρα πολύ στην Κρήτη ως σύμβολο της μητρότητας και της γονιμότητας. Τα ιερά της βρίσκονταν κυρίως σε σπήλαια γεγονός που φανερώνει την αρχέγονη λατρεία της θεότητας. Στην Κρήτη τα ονομαστότερα λατρευτικά ιερά σπήλαια της θεάς ήταν στην Αμνισό, στην Ολούντα, στο Δικτυνναίο και στην Ίτανο, αλλά η κύρια έδρα της θεάς ήταν στην αρχαία Λατώ.Οι Ρωμαίοι παρέλαβαν τη θεότητα αυτή από τους Έλληνες και άλλοτε μεν την αποκαλούσαν "Λυκινία" άλλοτε δε, διατηρούσαν το ελληνικό της όνομα. (greeksurnames.blogspot.com)
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 20
Το Κοινόν των Κρηταίων. Στους ελληνιστικούς χρόνους οι ανεξάρτητες κι αυτόνομες ελληνικές πόλεις του νησιού κάνουν εσωτερικές συμμαχίες μεταξύ τους και εξωτερικές μ' άλλες πόλεις και καταρτίζουν το "κοινό των Κρητών" με έδρα την Κνωσό.Το κοινό των Κρητών («Κοινόν Κρηταιέων») πρέπει να ξεκίνησε ως θεσμός, όταν διαιρέθηκε η Κρήτη σε κράτη-πόλεις, προκειμένου να αντιμετωπίζει θέματα συνοριακών διαφορών (κάτι ως οι αμφικτιονίες) και συμμαχικών υποθέσεων, όπως δείχνει μια σωζόμενη επιγραφή συνθήκης του 3 αι. π.Χ.Στην επιγραφή αυτή αναφέρονται οι πόλεις: Γόρτυς, Κνωσός, Φαιστός, Λύττος, Ραύκος, Ιεράπυτνα, Ελεύθερνα, Άπτερα, Πολυρρηνία, Σύβριτα, Λάππα, Αξός, Πριανσός, Αλλαρία, Αρκάδες, Κεραία, Πραισός, Λατώ, Βιάννος, Μάλλα, Ερώνος, Χερσόνησος, Απολλωνία, Έλυρος, Υρτακίνα, Ελτυνία, Ανώπολις, Αραδήν, Ιστρών και Τάρρα Δεν αναφέρονται οι πόλεις Φαλάσαρνα, Ολούς, Ίτανος, Κυδωνία κ.α.Το κοινό των Κρητών έκοψε νομίσματα επί Ρωμαιοκρατίας, κάτι που δείχνει ότι ο σκοπός του δεν ήταν απλώς μια απλή αντιπροσωπία ή μια επιτροπή που συνεδρίαζε μόνο για επίλυση συνοριακών διαφορών, αλλά ένα όργανο με αποφασιστικές οικονομικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες.. Κόσμιοι. Η Λατώ είχε ένα πολίτευμα που λεγόταν «Ευνομία» και ήταν ένας τύπος Δημοκρατίας, στην οποία οι άρχοντες λεγόταν «Κόσμιοι» και κρατούσαν στα χέρια τους την εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία. Το σώμα των Κοσμίων το εξέλεγε κάθε χρόνο ένα εκλογικό σώμα που είχε το όνομα «Κοσμίοντες». Το σώμα των Κοσμίων εκλεγόταν για να κυβερνήσει ένα χρόνο και ήταν το συλλογικό όργανο της Πολιτείας, που ο αρχηγός της είχε το όνομα «Πρωτόκοσμος», σαν να λέμε σήμερα, Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή Πρωθυπουργός
Άποψη του αρχαιολογικού χώρου ( φωτογραφία από βικιπαίδεια)
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 21
Για τη Λατώ αναφέρθηκαν σημαντικοί συγγραφείς ,και αρχαιολόγοι και που μας έδωσαν πρόσθετα στοιχεία για τον πολιτισμό και την πορείας της.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΛΑΤΩ Από τη σελίδα του υπουργείο πολιτισμού Η αρχαία πόλη Λατώ, το αστικό κέντρο της πόλης- κράτους των Λατίων, της ισχυρότερης πόλης στον κόλπο του Μιραμπέλλου, θεωρείται η καλύτερα διατηρημένη πόλη της κλασικής - ελληνιστικής περιόδου στην Κρήτη και μια από τις πληρέστερα σωζόμενες στην Ελλάδα. Ήταν οχυρωμένη, οι κατοικίες ήταν κτισμένες σε άνδηρα, ενώ διέθετε αγορά, πρυτανείο, όπου συσκέπτονταν οι άρχοντες, ναούς, ο σημαντικότερος από τους οποίους διασώζει ακόμη τη βάση του αγάλματος της θεότητας, και υπαίθριο θέατρο, λαξευμένο στο βράχο. Από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου προς την πόλη, ακολουθώντας ένα μονοπάτι, ο επισκέπτης οδηγείται στην κύρια πύλη εισόδου που ανοίγεται στο ισχυρό οχυρωματικό τείχος. Η πύλη, ορθογώνιο κτίσμα, κλείνει με τρεις διαδοχικές πόρτες που σχηματίζουν μεταξύ τους δυο υπαίθριους χώρους σαν αυλές, θυμίζοντας εισόδους μυκηναϊκών ακροπόλεων. Στη συνέχεια αρχίζει ο κύριος δρόμος που αποτελείται από ενενήντα σκαλοπάτια, σκαρφαλώνει στο λόφο και οδηγεί στην αγορά της πόλης. Στα δεξιά του υπάρχει σειρά από μαγαζιά και εργαστήρια σε μια προσπάθεια χωροταξικής οργάνωσης. Λόγω της ισχυρής κλίσης του εδάφους οι Λάτιοι κατασκεύασαν ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους δημιουργώντας άνδηρα για τις κατοικίες τους. Ένας από αυτούς, ο ισχυρότερος, ενισχυμένος με πύργους σχημάτιζε ένα δεύτερο οχυρωματικό τείχος. Πίσω του, σε επτά διαμορφωμένα άνδηρα, απλώνονταν οι κατοικίες. Ο βόρειος τοίχος καθεμιάς λειτουργούσε ως τοίχος αντιστήριξης του υπερκείμενου ανδήρου. Πολυάριθμες, στο βραχώδη άνυδρο αυτό χώρο, είναι οι δεξαμενές. Για να φτάσει κανείς στην αγορά κάνει το γύρο μιας στοάς με δωρική κιονοστοιχία που αποτελεί το δυτικό όριό της. Το νότιο άκρο και ο νότιος τοίχος της στοάς καταστράφηκαν στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, όταν στη θέση αυτή κατασκευάστηκε αλώνι που υπάρχει σήμερα. Η αρχαία αγορά με ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήμα βρίσκεται ανάμεσα στην ανατολική και δυτική συνοικία, στη βόρεια και νότια ακρόπολη, και αποτελούσε υποχρεωτικό πέρασμα για τους κατοίκους. Το κέντρο της καταλαμβάνει μικρός ναός σε σχήμα του απλού οίκου, αβέβαιης χρονολόγησης, από τον οποίο σώζεται σήμερα μια σειρά μεγάλων ορθοστατών. Βόρεια του ναΐσκου υπάρχει υπόγεια βαθειά κεντρική δεξαμενή, πιθανόν η δημόσια κεντρική δεξαμενή της πόλης. Στο βόρειο τμήμα της αγοράς εμφανίζεται μνημειώδης κλίμακα που χρησίμευε ως χώρος συγκέντρωσης, πιθανόν πολιτικής, και φιλοξενούσε 80 καθήμενους ή 180 όρθιους ακροατές. Δεξιά και αριστερά της κλίμακας δύο ισχυροί πύργοι υποστηρίζουν το ψηλότερο άνδηρο. Η κλίμακα οδηγεί στο σημαντικότερο
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 22
κτήριο, το πρυτανείο, όπου συνεδρίαζαν οι άρχοντες της πόλης, γνωστοί ως κόσμοι. Αποτελείται από δυο μεγάλους και δυο μικρούς χώρους. Στον ένα από τους δυο μικρούς χώρους του, στο δυτικότερο, αναγνωρίστηκε η αίθουσα που στέγαζε τα αρχεία της πόλης και η οποία είχε πρόσβαση μόνο από το χώρο του εστιατορίου. Όλο το αρχιτεκτονικό σύνολο (η στοά, η κλίμακα, οι δυο πύργοι και το πρυτανείο) χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου ή στον 3ο αι. π.χ. Από την κορυφή της ακρόπολης οι Λάτιοι επόπτευαν το σύνολο σχεδόν της επικράτειάς τους. Από την αγορά μπορεί να επισκεφθεί κανείς τη νότια ακρόπολη. Κάτω από την ακρόπολη ισχυρός αναλημματικός τοίχος υποστηρίζει στενόμακρο πλάτωμα, όπου βρίσκονται τα ερείπια του μεγάλου ναού (διαστάσεων 10 x 16 μ.). Είναι απλό ως προς την κάτοψη κτίσμα, με ορθογώνιο πρόδομο ανατολικά και τετράγωνο σηκό δυτικά. Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος 3,35 μ. Ήταν κεραμοσκεπής κι είχε βοτσαλόστρωτο δάπεδο. Στο βάθος του σηκού ήταν τοποθετημένο το λατρευτικό άγαλμα, όπως φαίνεται από βάση που σώζεται στη θέση της. Χρησιμοποιήθηκε πιθανόν ως κατοικία τον 4ο αι. μ.Χ. Ανατολικά και σε χαμηλότερο επίπεδο σχηματίζεται «θεατρικός χώρος». Ένα μέρος του είναι λαξευμένο στο φυσικό βράχο, ενώ οι υπόλοιπες βαθμίδες είναι κτιστές. Η χωρητικότητά τους υπολογίζεται στους 350 θεατές. Σε επαφή με τις βαθμίδες υπάρχει μια εξέδρα με τρεις τοίχους που περιτρέχονται από θρανίο. Ήταν προφανώς υπαίθρια και η χρήση της άγνωστη. Πιθανόν χρησίμευε ως χώρος από όπου οι άρχοντες παρακολουθούσαν θρησκευτικές εορτές ή πολιτικές συγκεντρώσεις. Συντάκτης Βίλη Αποστολάκου, αρχαιολόγος
ΕΙΛΕΙΘΥΙΑ,η προστάτιδα της Λατούς Συντάκτης ΠΟΠΗ ΚΟΖΥΡΗ - Ανατολή 17-18.5.1997. Αν όλοι μας ,στο όνομα του Αγίου Nικολάου αναγνωρίζουμε τον προστάτη Άγιο της πόλης μας, πόσοι από μας άραγε γνωρίζουμε την Ειλείθυια, την προστάτιδα της αρχαίας πόλης Λατούς που κείτεται κάτω από τον σημερινό Αγ. Νικόλαο; Πόσοι από μας έχουν αναρωτηθεί τί απεικονίζει το έμβλημα του Αγίου Νικολάου; Πρόκειται βέβαια για ένα αρχαίο νόμισμα, προερχόμενο από την αρχαία Λατώ, που απεικονίζει μια γυναικεία φιγούρα ;είναι η Ειλείθυια ,θεότητα των τοκετών, προστάτιδα της Λατούς προς Καμάρα και της Λατούς της Ετέρας.Η Ειλείθυια ,ήταν η κόρη του Δία και της Ήρας ,του ζεύγους που οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τοποθετήσει στην κορυφή του πάνθεου, αδελφή του Άρη και της Ήβης.Ήταν η θεά των τοκετών ,η θεά που βοηθούσε τις γυναίκες να ξεγεννήσουν και τελικά ήταν η θεά της καρποφορίας και της γονιμότητας.Ο ρόλος της στην μυθολογία των Ελλήνων συχνά περιορίζεται στον χαρακτηρισμό της ως αφοσιωμένης κόρης της Ήρας, για χάρη της οποίας μάλιστα παραβιάζει τα ιερά της καθήκοντα ως θεάς των τοκετών. Η λατρεία της Ειλείθυιας στο σημείο αυτό αναφέρεται σε ένα παλαιότερο γνώρισμα της λατρείας της ίδιας της Ήρας ως θεάς των τοκετών.ωΡόλοι που συγχέονται στους μύθους των τοκετών της Λητώς και της Αλκμήνης.Η Λητώ, μητέρα του Απόλλωνα και
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 23
της Άρτεμης, αγαπημένη του Δία, έγινε αντικείμενο του φθόνου της Ήρας. Έγκυος η Λητώ ,αναζητούσε τόπο για να γεννήσει, όμως πουθενά δε γινόταν δεκτή, καθώς όλοι φοβόντουσαν την εκδίκηση της Ήρας.Τελικά καταφεύγει στη Δήλο ετοιμόγεννη, δεν μπορεί όμως να ελευθερωθεί από τις ωδίνες, γιατί η Ήρα κρατούσε μακριά την ελευθερώτρια θεά, την κόρη της, Ειλείθυια, τυλιγμένη σε ένα πυκνό σύννεφο, απ' όπου δεν έβλεπε τίποτα απ'οτι γινόταν στην Γή.ωΧωρίς να μπορεί να γεννήσει, η Λητώ κοιλοπονάει, ώσπου, όπως περιγράφουν οι ομηρικοί ύμνοι, η θεά Ίριδα ανεβαίνει στον Όλυμπο να ειδοποιήσει τη θεά Ειλείθυια νάρθει..ωΤης τάσσει μάλιστα - για να την πείσει να παραβιάσει την επιθυμία της μητέρας της Ήρας – ένα χρυσοΰφαντο ύφασμα εννιά πήχες μακρύ. Μόλις φάνηκε η Ειλείθυια στη Δήλο, η Λητώ ελευθερώθηκε ,πιάστηκε από μια φοινικιά και έφερε στον κόσμο τον Απόλλωνα.ωΑλλά καταλυτικός ήταν ο ρόλος της θεάς και στη γέννηση του Ηρακλή. Είναι γνωστό το μίσος της Ήρας για τον Ηρακλή, τον γιό του Δία και της Αλκμήνης. Όταν ήταν λοιπόν η Αλκμήνη ετοιμόγεννη - και επειδή ο Δίας είχε πει ότι το παιδί του θα γεννιόταν στη γενιά των Περσειδών θα γινόταν βασιλιάς του Άργους - η Ήρα ζήτησε από την Ειλείθυια να καθυστερήσει τον τοκετό της Αλκμήνης. Αντίθετα να επισπεύσει την γέννηση του Ευρυσθέα (όπου ήταν κι αυτός από την ίδια γενιά.).Έτσι ο Ευρυσθέας έγινε βασιλιάς και ο Ηρακλής βρέθηκε στην υπηρεσία του να πραγματοποιεί τους δώδεκα άθλους. Η λατρεία ωστόσο της Άρτεμις ως θεάς της γέννας απορρόφησε την λατρεία της Ειλείθυιας σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Μια παραλλαγή του μύθου της γέννησης του Απόλλωνα θέλει την Άρτεμη να γεννιέται πριν από αυτόν και να βοηθάει τη μητέρα της να υποκαταστήσει την Ειλείθυια, που περιορίζεται να προστατεύει τα δικαιώματα του νόμιμου γάμου. Στην Κρήτη πάντως η λατρεία της θεάς παραμένει ιδιαίτερα ισχυρή, γεγονός που συνδέεται με την πεποίθηση των Κρητικών ότι η Ειλείθυια είναι κρητικής καταγωγής θεότητα. Ήδη από τα προϊστορικά χρόνια οι Κνωσίτες απέδιδαν ιδιαίτερες τιμές στην Ειλείθυια. Μάλιστα, το σπήλαιο της Αμνισού θεωρήθηκε ο τόπος γέννησής της και λατρευόταν ως ιερό της θεάς. Στην Κρήτη ήταν ιδιαίτερα έντονη η γονιμοποιός δύναμη της θεάς και ο όλος της δεν περιοριζόταν στη βοήθεια των ετοιμόγεννων. Είχε βλαστικό χαρακτήρα, ήταν θεότητα της γονιμότητας. Στα ιστορικά χρόνια βέβαια περιορίστηκε ξανά στον αρχικό της ρόλο. Η λατρεία της όμως είχε ήδη επεκταθεί σε πολλές κρητικές πόλεις. Ανάμεσά τους η Λατώ. ΠΟΠΗ ΚΟΖΥΡΗ - Ανατολή 17-18.5.1997. Με τη Λατώ ασχολήθηκε ο Διόδωρος ο Σικελιώτης γράφει ο ιστορικός Ψιλλάκης Η Λατώ κατά τη μυθολογία κτίστηκε από τον Δία και ήταν μια από τις ισχυρότερες Μινωικές και Δωρικές πόλεις της Κρήτης. Με τη γέννηση του Δία ασχολήθηκε ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και γράφει πως ο Κρόνος εξαφάνιζε τα παιδιά που γεννούσε η Ρέα . Όταν όμως η Ρέα γέννησε τον Δία τον έκρυψε σε σπήλαιο της Δίκτης (Δικταίο Άντρο) και τον παρέδωσε στους Κουρήτες οι οποίοι μετέφεραν το βρέφος σε άλλο σπήλαιο τους όρους Ίδη και το παρέδωσαν σε νύμφες . Εκείνες το μεγαλώνουν με γάλα και μέλι. Την πόλη της Λατώ η Ετέρα σύμφωνα με ιστορίας του στη σελίδα 139 ο ιστορικός Ψιλλάκης γράφει. Ότι στην κωμόπολη της Κριτσάς στη θέση Γουλά υπάρχει η αρχαία Δωρική πόλη Λατώ και σ αυτήν φαίνονται τα λείψανα της προελληνικής και προμηκυναϊκής περιόδου.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 24
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Όπως φαίνεται, η Λατώ υδρευόταν από βρόχινα νερά που τα αποθήκευαν μέσα σε εκατό μεγάλες πελεκητές σκεπαστές στέρνες. Η εκατοστή δεν βρέθηκε ακόμη. Άγνωστο παραμένει το μέρος που κρύβεται. Είναι η στέρνα η πιο μυστική. Μέσα σ' αυτή τη στέρνα ,κρύψανε τους αμύθητους θησαυρούς των οι Λάτιοι για να μη λεηλατηθούνε από τους κατακτητές. Εκεί μέσα κρυμμένοι, βρίσκονται μέχρι σήμερα. Ένας φοβερός μαύρος αράπης (το στοιχειό του Γουλά) τους φυλάσσει, άγρυπνος από τότε. Κάποτε μόνο, λένε μια σκοτεινή νύχτα, παρουσιάστηκε σ' ένα περαστικό βοσκό και του βεβαίωσε την ύπαρξη του μεγάλου θησαυρού στην περιοχή , ανυπολόγιστης αξίας. Δεν του φανέρωσε βέβαια ,το σημείο της κρύπτης. Του 'δωσε όμως την ελπίδα ότι, κάποτε θα βρεθεί, και τότε....θα γεμίσει από χρυσάφι όλο της Κρήτης το νησί. Λένε, μάλιστα πως είπε στον βοσκό και το πρόσωπο που είναι προορισμένο για την ανεύρεση του κρυμμένου θησαυρού. Θα είναι: " Χήρας γιός, χοιροβοσκός, να τον λένε Αντώνη". Τι έγιναν άραγε η "λαμπρά συλλογή των αναθηματικών ανάγλυφων" τα οποία ' έδειχνε ο Δεμάργν κατά τη διάλεξή του στην Αθήνα στη Γαλλική αρχαιολογική σχολή. Ποιός θα ενδιαφερθεί για την επιστροφή τους έστω και μέρους αυτών, όπως και της πλάκας με τον Όρκο των Λατίων και Ολουντίων που βρίσκεται στο Μουσείο Παρισίων και να τοποθετηθούν στο Μουσείο Αγ.Νικολάου;
ΜΙΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΓΙΑ ΤΗ ΛΑΤΩ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΛΑΤΩ ΠΡΟΣ ΚΑΜΑΡΑ) – ΣΤΑΥΡΟΣ-ΣΚΙΣΜΑ – ΧΑΜΗΛΟ – ΛΑΤΩ Η ΕΤΕΡΑ –ΚΡΙΤΣΑ ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ .Διεθνές τουριστικό κέντρο στη θέση της αρχαίας πόλης «ΛΑΤΩ ΠΡΟΣ ΚΑΜΑΡΑ» λιμάνι της «ΛΑΤΟΥΣ ΕΤΕΡΑΣ» ΣΤΑΥΡΟΣ.εκκλησάκι ΣΧΙΣΜΑ.Γραφικό χωριό ΧΑΜΗΛΟ.Γραφικό χωριό. ΛΑΤΩ.Αρχαία Δωρική πόλη ,ήκμασε τον 8ο π.χ. αιώνα μέχρι τον 2ο π.χ. αιώνα, χτισμένη σε προγενέστερη Μινωική θέση ,πατρίδα του ΝΕΑΡΧΟΥ ,ναυάρχου του Μεγάλου Αλεξάνδρου ΚΡΙΤΣΑ. Παραδοσιακό χωριό με λαογραφικές εκδηλώσεις, Κρητικοί γάμοι, εξαιρετικά τοπικά υφαντά ,εκκλησία ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ.
Βιβλιογραφία
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 25
•
Βίλι Αποστολάκου Αρχαιολόγος
•
Β.Ψιλλάκης Ιστορία της Κρήτης
•
Διόδωρος ο Σικελιώτης Ιστορικός και συγγραφέας (80 π.Χ – 20 π.Χ)
•
Th. Spratt, Άγγλος Ναύαρχος στο έργο του "Travels in Crete", που δημοσιεύθηκε το 1865, αναφέρει ότι βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας πόλης στο λόφο του Γουλά, αλλά λανθασμένα να τους αναγνωριστεί ως τα ερείπια της Ολούς ή Ωλέρου.
•
Οι F. Halbherr, L. Mariani καθώς και Α. Taramelli, αρχαιολόγοι που επισκέφθηκαν την περιοχή και εντόπισαν την αρχαία Λατώ.
•
Α. Evans που έκανε μικρής κλίμακας έρευνα του Το 1894-1896
•
J. Demargne, με την ανασκαφή που ξεκίνησε το 1899-1901 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή,
•
Οι Π. Ducrey, O. Picard και Β. Χατζημιχάλη που πραγματοποίησαν ανασκαφή του 1968 και διήρκεσε μέχρι τη δεκαετία του 1970.
•
Διηγήσεις από παλιούς Κριτσώτες και Κριτσώτισσες.
•
Γεώργιος Ι Περάκης «Ραντολόγια Άγιος Νικόλαος 1997»
•
Εφημερίδα Ανατολή
•
Βικιπαιδεια
•
Κοινότητας Κριτσάς
•
Δετοράκης Θεοχάρης ,Ιστορία της Κρήτης ,Αθήνα 1986
•
ΠΟΠΗ ΚΟΖΥΡΗ - Ανατολή 17-18.5.1997.
Λατώ η Ετέρα –Η πόλη του Νεάρχου
Σελίδα 26