49 Οι Εκκλησιες της Κριτσας

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ

ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ της ΚΡΙΤΣΑΣ 1.Του Χωριού της Κριτσάς 2.Του οικισμού ΜΑΡΔΑΤΙ 3.Του οικισμού ΤΑΠΕΣ 4.Του οικισμού ΘΕΟΛΟΓΟΣ 5.Του οικισμού Αμμουδάρας 6.Του Οροπεδίου Καθαρού όρους 7 Του Οικισμού ΒΑΘΥ

2015 Δημήτριος Δημ.Σκουλικάρης Διπλωματούχος Μηχανολόγος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Τ.Δημοτικός Σύμβουλος Κοινότητας Κριτσάς

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 1

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Η ιστορία της Εκκλησίας Κρήτης ακολούθησε τις πολιτικές τύχες της Μεγαλονήσου.33-330: Ρωμαϊκή κατοχή - Πρωτοχριστιανική περίοδος 330-824: Α' Βυζαντινή περίοδος 824-961: Αραβοκρατία 961-1204: Β' Βυζαντινή περίοδος 1204-1669: Βενετοκρατία 1669-1898: Τουρκοκρατία 1898-1913: Αυτόνομη ΚρητικήΠολιτεία 1913: Ένωση με την Ελλάδα, ημιαυτόνομη Εκκλησία, εξαρτώμενη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο

ΠΑΠΑΔΕΣ ΣΤΗ ΚΡΗΤΗ,Απο το βιβλίο " Ο Ιερός κλήρος της Εκκλησίας της Κρήτης στην Επανάσταση του 1821" Ευαγ.Παχυγιαννάκη. Την παλιά εποχή πήγαιναν Κριτσώτες και προπαντός γυναίκες στη Μεσσαρά και βρίσκανε δουλειά σαν θερίστρες. Εκεί κάνανε παρέα με Μεσσαρίτισσες και μάθαιναν απ' αυτές ένα σωρό ιστορικά γεγονότα και τραγούδια λαϊκά. Επανερχόμενες στην Κριτσά τα διέδιδαν και σώθηκαν πολλά απ' αυτά. ο Ξωπατέρας λεγότανε Ιωάννης Μαρκάκης πριν καλογερέψει. Καταγότανε απο τα Μανουσιανά της Μεσσαράς και γεννήθηκε το 1788.Σαν αδελφός της μονής Οδηγήτριας πήρε το όνομα Ιωάσαφ.Μα πολύ γρήγορα το απέβαλε, γιατί όπως λέει η παράδοση, σκότωσε ένα γενίτσαρο που τόλμησε να προσβάλει την οικογενειακή του τιμή και ο Μητροπολίτης Ηρακλείου υποχρεώθηκε από τον πασά να τον κάμει αργό .Τότε ήταν που έγινε ο απροσκύνητος χαίνης, που έμεινε στην ιστορία με το όνομα (παρατσούκλι) Ξωπατέρας (ξώπαπας).

ΚΡΙΤΣΩΤΕΣ

ΠΑΠΑΔΕΣ

Την παλιά εποχή η Κριτσά είχε είκοσι δύο παπάδες. Κάθε μεγάλη οικογένεια είχε και τον παπά της. Ήταν άμισθοι και γίνονταν παπάδες μόνο και μόνο για να σώσουν την ψυχή τους. Δεν ήξεραν πολλά γράμματα, λένε μάλιστα, πως ο παπά Νικόλαο .Παπαδούλης ήτανε εντελώς αγράμματος. Δεν ήξερε καν ούτε την υπογραφή του να βάλει.Αν καμιά φορά έεπρεπε να υπογράψει,έβαζαν την υπογραφή τους δύο μάρτυρες" για τον αγράμματο ιερέα". Διηγούνται οι παλιότεροι πως ήξερε απ' έξω ( ξεστίχου) όλη τη λειτουργία παπαγαλία και την έκανε. Πολλές φορές όταν πήγαινε σε κανένα εξωμονάστηρο για να λειτουργήσει καβαλίκευε το γαϊδούρι του από το σπίτι του και στο δρόμο μέχρι να φτιάξει στο εκκλησάκι εψαλμούδιζε. Λειτουργούσε και πήγαινε. Ετσι σαν έφτανε, είχε πι κιόλας τα περισσότερα λόγια (καταβασίες, εκκλησιαστικούς ύμνους κ.λ.π). Ενθυμούνται οι παλιοί κριτσώτες και λένε πως κάποτε που πήγαινε σε μακρινό ξωμονάστηρο είχε τελειώσει ,μέχρι να φτιάξει όλο το λειτουργικό του έργο και δεν του απέμενε τίποτα άλλο να κάνει από το να κόψει και να μοιράσει το αντίδωρο. Ένα πρωινό πάλι, που εόρταζε ένα από τα πολλά εξωμονάστηρα της Κριτσάς ξεκίνησε για να λειτουργήσει. Τον ακολούθησαν και δυο – τρείς Κριτσώτες που ήθελαν στη χάρη του Αγίου να λειτουργηθούνε. Ολοι ανεβασμένοι στα γαϊδουράκια τους προχωρούσαν .Μπροστά ο Παπά - Παπαδούλης και πίσω του οι άλλοι χωριανοί. Απο την ώρα όμως ,που ξεκινήσανε για το

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 2

μοναστήρι,κανείς δεν ετόλμησε να ανοίξει κουβέντα, γιατί σεβότανε τον παπά που προπορευότανε σοβαρός-σοβαρός και απορροφημένος στο έργο που εψαλμούδιζε στο δρόμο .Εκανε τη λειτουργία και εκείνοι τον ακολουθούσανε με ευλάβεια και πίστη. Προχωρούσανε σιωπηλοί και μηχανικά μόνο σαν τον έβλεπαν να κάνει πότε το σταυρό του,τον έκαναν κι 'εκείνοι. Φτάσανε φαίνεται στο μεσοστράτι και θωρούνε τον παπά να σταματά το γαϊδουράκι του και τον ακούνε να λέει: " Σταθείτε μωρέ, κι εσείς μιαολιά και σκύφτετε, γιατί τουτινιέ τη στιγμή, σηκώνω τα Αγια". Υποταχτική η συντροφιά έκαμε όπως πρόσταξε ο παπάς. Σταματήσανε, σκύψανε, σταυροκοπηθήκανε και τότε μόνο σαν είδανε τον παπά να ξεκινά συνεχίσανε κι εκείνοι το δρόμο τους. Μ'όλα αυτά όμως οι παπάδες είχαν βαθιά πίστη ριζωμένη μέσα τους κι 'αυτό είναι που μέτραγε.Ηταν απόλυτα αφοσιωμένοι στο έργο τους. Εκτελούσαν με προσήλωση,αγάπη και ζήλο τα λειτουργικά και τα κοινωνικά τους καθήκοντα.Υπήρξαν πρότυπα ηθικής και αρετής .Οπλισμένοι με καλωσύνη,ευγένεια και υπομονή μπόρεσαν να ποιμενήσουν σωστά το ποίμνιό τους και να γίνουν οι φωτισμλενοι οδηγοί για τους ενορίτες τους. Κατόρθωσαν να μεταλαμπαδέψουν τα υπέροχα ιδανικά της φυλής μας στους κατοίκους και να τονώσουν το θρησκευτικό τους συναίσθημα. Χρειάζεται μεγαλύτερη απόδειξη απο το παράδειγμά τους και τη δράση τους σε ειρηινικούς και επαναστατικούς χρόνους του έθνους μας. Και δεν αποτελεί ενδειχτικό σημείο του κοινωνικοπλαστικού έργου των η μεγάλη θρησκευτικότητα των ανθρώπων της Κριτσάς που πιστοποιείται απο το κτίσιμο σαράντα εκκλησιών ( Ναών ) κατά καιρούς μέσα και έξω απο την κωμόπολη που την κοσμούνε ακόμη και σήμερα. Λένε πως κάποτε που ήρθε στην Κριτσά ένας Δεσπότης για να λειτουργήσει, ρώτησε για να μάθει, πόσους παπάδες έχει το χωρι ό.Του κάμανε βλέπετε κι'αυτινού εντύπωση οι τόσοι παπάδες.Σαν του'πανε πως έχει είκοσι δύο και έμαθε τον αριθμό,εσάστισε και χαριτολογώντας είπενε:" Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος να βάλει το χέρι το". Δεν ξέρω ,μα απο τότε καθώς λένε,αρχίσανε και λιγαίνανε!. Εν αντιθέσει με τους παραπάνω αγράμματους Κριτσώτες ιερείς η Κριτσά είχε και άλλους πολλούς μορφωμένους κληρικούς που διέπρεψαν στις Θεολογικές επιστήμες και έφθασαν σε ανώτερα ιερατικά αξιώματα.Γι αυτούς έχουν ασχοληθεί διακεκριμένοι επιστήμονες .Εγώ απλά και περιληπτικά μόνο αναφέρω: Ζαχαρίας Ανδρ.Λιανάς Ζαχαρίας Γεωργ.Ταβλάς (παπάς και Δάσκαλος) Π" Γραμματικός Π" Ντελετσανός Π" Σταυρακάκης Π" Νικολαος.Δ.Πάγκαλος Π" Νικόλαος.Γ.Πάγκαλος Π" Γεώργιος Δαβράδος Π" Κωνσταντίνος Κλώντζας Π" Νικόλαος Τζώρτζης Π" Ιωάννης Πάγκαλος Π" Νικόλαος Δ.Πάγκαλος Π" Κωνσταντίνος Ι.Κουτάντος Π" Κωνσταντίνος Γ.Πάγκαλος κλπ,κλπ. Του Γεωργίου Ι.Περράκη Δασκάλου

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 3

1 Εκκλησίες του χωριού της Κριτσάς 1.1 ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ 1.2 ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ 1.3 Αγία Παρασκευή (Ψιμουδιά).

1.4 ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ –ΧΑΝΙΩΤΕΝΑΣ 1.5 ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ (Τσικαλόχωμα) 1.6 ΑΓΙΑ ΠΕΛΑΓΙΑ 1.7 ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ ( Καβουριανά) 1.8 ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ ( Παλιά βρύση) 1.9 ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ 1.10 ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ 1.11 ΑΓΙΟΙ ΠΑΝΤΕΣ ή Σταμπάδο Μοναστήρι 1.12 ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ( Γουλά) 1.13 ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ (Παλαίμυλο) 1.14 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΒΟΥΣΙΩΤΗΣ (Καβούσα) 1.15 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Κλήμα) 1.16 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ 1.17 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΡΑΚΙΤΗΣ 1.18 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ( Φλέι) 1.19 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ 1.20 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ 1.21 ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ( Πλάι) 1.22 ΑΓΙΟΣ ΚΟΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ (Λογάρι) 1.23 ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ 1.24 ΑΓΙΟΣ ΡΑΦΑΗΛ,ΕΙΡΗΝΗΣ και ΝΙΚΟΛΑΟΥ 1.25 ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ (Αρχάγγελο) 1.26 ΑΦΕΝΤΗ ΧΡΙΣΤΟΥ ( Καμάρι) 1.27 ΑΦΕΝΤΗ ΧΡΙΣΤΟΥ ( Χριστό)) 1.28 ΠΑΝΑΓΙΑ η ΒΑΡΣΑΜΙΩΤΙΣΣΑ 1.29 ΠΑΝΑΓΙΑ η ΝΤΑΒΡΑΔΙΑΝΗ 1.30 ΠΑΝΑΓΙΑ η ΚΕΡΑ 1.31 ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ του ΦΛΕΡΜΟΥ 1.32 ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ( Σταυρωμένος Γουλά) 1.33 ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ (Κλεισίδια) 1.34 ΦΡΑΓΓΙΚΗ ΕΚΚΛΗΓΣΙΑ ( Αγ.Παρασκευή) 1.35 ΠΑΝΑΓΙΑ η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ (Καθεδρικός ναός της Κριτσάς)

1.1 ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 4

Βρίσκεται σε καίριο σημείο ,κτισμένη δίπλα το παλιό σχολείο ( του 19 ου αιώνα) και σένα από τα μαρτυρούμενα αρχιτεκτονικά μεσαιωνικά κτίσματα της Κριτσάς στη συνοικία Μποτσανό. Σήμερα την περιστοιχίζουν ο παιδικός σταθμός, το νηπιαγωγείο ( παλιό σχολείο),το δημοτικό και το γυμνάσιο. Δεν έχομε ακριβή χρονολογία ανεγέρσεως αλλά είναι μάλλον του 18 ου19ου αιώνα. Αγία Βαρβάρα, γνωστή ως Μεγαλομάρτυρα, ήταν Χριστιανή αγία και μάρτυς, που έζησε κατά τον 3ο αιώνα μ Χ.. Εορτάζει στις 4 Δεκεμβρίου.

Κριτσά.Αγία Βαρβάρα (φωτογραφια Δημητρη Σκουλικάρη)

1.2 ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ Στην εκκλησία είναι εμφανείς οι επιρροές ης Βενετοκρατίας τόσο στο λιθόκτιστο παράθυρο όσο και στην κυρία είσοδο. Ισως να είχε τοιχογραφίες που κταστράφηκαν. Στην πρόσφατη αρμολόγηση της τοιχοποιίας ,φαίνεται ότι είχε γίνει συμπλήρωμα στο ανώτερο τμήμα των τοίχων απο προηγούμενη παρέμβαση στο αξιόλογο θρησκευτικό μνημείο. Οι εικόνες του Χριστού ,της Παναγίας και της τιμωμενης Αγίας Μαρίνας ,έχουν τύχει ιδιαίτερης συντήρησης αι προστασίας και το αξίζουν.

Γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Πισιδίας, στα χρόνια του αυτοκράτορα Κλαυδίου του Β', το 270 μ.Χ. Tα άγια λείψανα της φυλάγονταν στην Κωνσταντινούπολη μέχρι την πρώτη άλωση της από τους Λατίνους, το 1204 μ.Χ., ενώ σύμφωνα με άλλες πηγές βρίσκονταν μέχρι το 908 μ.Χ. στην Αντιόχεια και στην συνέχεια μεταφέρθηκαν στην Ιταλία. Σήμερα, τα άγια λείψανα της Αγίας Μαρίνας, φυλάγονται στην Αθήνα, σε ναό που φέρει το όνομα της ενώ η χείρα της έχει μεταφερθεί στη Μονή Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος. www.aegeantimes.

1.3 Αγία Παρασκευή (Ψιμουδιά).

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 5

Βρίσκεται μέσα στη ρεματιά στην τοποθεσία Ψιμουδιά,όπως δείχνει η αστρακοσοβαντισμένη στέρνα που μάλλον έγινε για την εξυπηρέτηση της εκκλησίας. Η ανέγερση του ναού έγινε πριν το 1900. Η εκκλησία περιβάλλεται απο εντυπωσιακή βλάστηση,μικρό καβουσάκι με πόσιμο νερό και πέτρινη γούρνα.

Ή Αγία Παρασκευή γεννήθηκε στη Ρώμη, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Άντωνίνος (138-160 μ.Χ.). Ήταν κόρη του 'Αγάθωνα και της Πολιτείας. Η Αγία Παρασκευή εορτάζει στις 26 Ιουλίου

1.4 ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ –ΧΑΝΙΩΤΕΝΑΣ Στη νοτιοανατολική Γωνιά και σχεδόν σε επαφή με τα πόδια του Πύργου ,στην τοπθεσία Χανιώτενας –δίπλα στο κεντρο της Κριτσάς- ανατολικά της πηγάδας ,σώζοναι τα ερείπια παλιάς εκκλησίας μάλλον τοιχογραφημένης, όπως δείχνουν κάποια χρωματικά ίχνη. Διασώζονται η ασβεστόχιτστη βάση με το περίγραμμα του κοίλου το ιερού και τμήμα τοίχου μα άνυγμα θύρας στο δυτικό περίπου μισό της Εκκλησίας. Νότια του διαχωριστικού μαλλον αυτού τοίχου ,σώζεται και το δάπεδο με ασβέστη και μικρές πέτρες.

Η εκκλησία δε γνωρίζουμε που ήταν αφιερωμένη αλλά ίσως ήταν στην Αγία Παρασκευή για την οποία μπορεί να χτίστηκε αργότερα δίπλα στη βρύση (Χανιώτενας) η σωζόμενη σήμερα Εκκλησία. Ή Αγία Παρασκευή γεννήθηκε στη Ρώμη, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Aντωνίνος (138-160 μ.Χ.). Ήταν κόρη του 'Αγάθωνα και της § Πολιτείας.

.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 6

1.5 ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ (Τσικαλόχωμα) Ερειπωμένη με βυζαντινές τοιχογραφίες,νοτίως του Γεροντόμυλου και της Παναγίας Κεράς. Παλαιότερα ( μεταξύ 1970-1980) έχουν αποκολληθεί τοιχογραφίες,μία εκ των οποίων βρίσκεται στο ιστορικό μουσείο Κρήτης. Βρίσκεται στις όχθες σχεδόν του ρυακιού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου,απο την υπερχείλιση του οποίου πρέπει να έχει υποστεί καταστροφές κατά καιρούς.Εδώ συνηθιζόταν να θάβουν τα αβάπτιστα μωρά. Παρά την ερειπώδη κατάσταση που βρίσκεται,φαίνεται ότι το ξωκλήσι αυτό τόσο αρχιτεκτονικά όσο και αγιογραφικά είναι πολύ αξιόλογο. Ευχής έργο να μπορούσαμε να την αναστήσομε μέσα απο τα ερείπιά της.Ειναι άξια σεβασμού μας και θεάρεστη η πραγματοποίηση αυτού του σκοπού .

Ή Αγία Παρασκευή γεννήθηκε στη Ρώμη, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Άντωνίνος (138-160 μ.Χ.). Ήταν κόρη του Αγάθωνα και της Πολιτείας. Η Αγία Παρασκευή εορτάζει στις 26 Ιουλίου.

1.6 ΑΓΙΑ ΠΕΛΑΓΙΑ Υπολογίζεται οτι έχει κτιστεί το 1700 απο μια οικογένειαΕπιτροπάκη. Ισως πρόκειται για την οικογένειατου πρώτου δασκάλου της Κριτσάς που δίδασκε ακριβ΄ψς απέναντι απο την εκκλησία,όπως αναφερει η επιγραφή. =

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 7

Ή Πελαγία ήταν κόρη του παπά Νικηφόρου Νεγρεπόντη. Ή μητέρα της ήταν από Κ τον Τριπόταμο της Τήνου και άνηκε στην 1 οικογένεια Φραγκούλη. Γεννήθηκε το 1752 στο χωριό Κάμπο της Τήνου και το κοσμικό της όνομα ήταν Λούκια.

H εύρεση της Αγίας εικόνας της στον αγρό του Δοξαρά στην πόλη της Τήνου (30 Ιανουαρίου 1823), ήταν γεγονός πού έμελλε να κάμει την Τήνο ιερό νησί και να κατατάξει την Πελαγία μεταξύ των Αγίων. Το γεγονός δε αυτό συνέβη όταν ή Όσια ήταν 73 χρόνων και αρχιερέας Τήνου ήταν ό Γαβριήλ. Ο θάνατο της, ήλθε στις 28 Απριλίου 1834 και τάφηκε στο ναό των Ταξιαρχών του μοναστηριού. Το 1973 όμως, κτίστηκε μεγαλοπρεπής ναός στο όνομα της, όπου φυλάσσεται και προσκυνείται ή αγία κάρα της σήμερα..agapi-pisti-elpida.pblogs.g Η Αγία Πελαγία εορτάζει στις 4 Μαϊου και στις 8 Οκτωβρίου. Η εκκλησία εορτάζει στις 8 Οκτωβρίου.

1.7 ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ ( Καβουριανά) Γραφική και νοικοκυρεμένου περιβάλλοντος χώρου. Εκκλησία με χρονολογία στή βάση του Καμπαναριού 1906,που δεν είναι αναγκαστικά δεσμευτική για την ανέγερση του ναού. Βρίσκεται πάνω σε μιά από τις παλιές εισόδους του χωριού. Σε απόσταη 200 περίπου μέτρων ανατολικότερα σώζεται ακόμα η παλιά βρύση που έχει δώσει το τοπωνύμιο « Κουτσουνάρι»

Η αγία Φωτεινή εορτάζει στις 26 Φεβρουαρίου 1.8 ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ ( Παλιά βρύση) Κάτω ακριβώς απο τους κάθετους γκριζοκίτρινους βράχους που περιηγητές ( το 1700 και 1817) αναφέρουν οτι υπήρχαν σπάνια φυτά της Κρήτης,δίπλα στην παλιά βρύση που έτρεχε μέσα από σπηλιά με λιμνούλα στο βάθος,ήτανε η παλιά Αγία Φωτεινή. Την εποχή του 1870-1880 σε μεγάλη θεομηνία ,ένας μεγάλος ογκόλιθος «η χαράκα» έπεσε απο το δέτη και αφού εξαφάνισε την γραφική εκκλησούλα που ξόρκιζε τις νεράιδες της

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 8

φλέβας,κουλουμούντρησε ως εκεί που είναι ο μεγάλος ευκάλυπτος (κάτω απο τη χάρακα έπαιρναν οι μαθητες της γενιάς το ’40 το μαύρο πηλό « για χειροτεχνία στο σχολείο). Ενα άλλο κομμάτι του ογκόλιθου «ήφραξε ως τις κουκίστρες» διηγούνταν οι παλαιοί. Στην διάνοιξη του δρόμου το 1960 για το Καθαρό,βρέθεικαν τα ερείπια της Αγίας Φωτεινής και πρόσφατα κτίστηκε το σημερινό εικονοστάσι,και φυτεύθηκαν τα κυπαρισσια και τα πεύκα που βλέπομε. Πέρασε σχεδόν ενάμισης αιώνας και η λαϊκή μνήμη θυμάται και τιμά τη χάρη της Αγίας και την καταστροφή της απο την ανώτερη φυσική δύναμη.

1.9 ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ Είναι μιά απο τις εκκλησίες της Κριτσάς που έχουν περάσει μέσα από διάφορες οικοδομικές φάσεις. Κατ’αρχήν είχε ανεγερθεί το βόρειο κλίτος με βυζαντινές τοιχογραφίες ( μεταξύ των οποίων διακρίνεται η Παναγία Γαλακτοτροφούσα).Στην Βενετοκρατία πρέπει να έγινε το κάθετο δυτικό κλίτος, με κατεύθυνση Βορράς –Νότος,και το 1908 το δεύτερο νότιο λίτος.Στην νοτιανατολική γωνία,εξωτερικά του κλίτους αυτού υπάρχει εντοιχισμένη επιτύμβια παλαιοχριστιανική επιγραφή που σημαίνει,αν βρέθηκε στο σημείο αυτό,οτι μπορεί να προϋπήρχε παλαιοχριστιανική βασιλική. Στο ναό υπάρχει μαρμάρινο κιονόκρανο. Το ένα κλίτος της εκκλησίας είναι αφιερωμένο στον Kριτσώτη Αγιο Νικηφόρο και τιμάται 11 Ιανουαρίου. Ο όρος Άγιο Πνεύμα, χρησιμοποιείται από θρησκείες που βασίζονται στην Αγία Γραφή για να περιγράψει είτε τη θεία δύναμη που βρίσκεται σε ενέργεια είτε το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος.

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη στο χριστιανικό κόσμο, το Άγιο Πνεύμα είναι ομοούσιο με τον Πατέρα και τον Υιό.Κατά την Ορθόδοξη εκκλησία «εκπορεύεται» από τον Πατέρα, ενώ κατά την Καθολική εκκλησία και από τον Υιό. Η διαφορά αυτή είναι γνωστή ως filioque (λατ. «και εκ του Υιού»).Το Άγιο Πνεύμα στο Ορθόδοξο εορτολόγιοΗ εορτή του Αγίου Πνεύματος είναι κινητή. Είναι πάντοτε Δευτέρα, 7 εβδομάδες μετά το Πάσχα. Η ημέρα αυτή είναι αργία για τις δημόσιες υπηρεσίες και πολλούς εργαζόμενους γραφείου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 9

1.10 Αγιοι Απόστολοι Το ξωκλησι αυτό είναι στα πλάγια κοντά στην Κουτσουνάρα (εποχιακή πηγή) απ’ όπου φαίνεται ακόμα και σήμερα ότι ασβεστόχτιστος αγωγός έφερνε νερό στην εκκλησία. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι εδώ ασκήτευε ένας παπάς που πιθανόν να είχε σχέσει με το υδραγωγείο και το σωζόμενο σήμερα ερειπωμένο σπίτι. Απο την εκκλησία αυτή μεταφέρθηκε στην παναγία Οδηγήτρια , γύρω στο 1970,η εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας. Ο σημερινός ναός έχει υποστεί ανακαινήσεις,την τελευταία το Σεπτέμβριο 2004. Στο ανώφλι αναγράφεται ανκαίνιση 1884.

Οι Αγιοι Απόστολοι εξελέγησαν από τον Κύριο και Τον υπηρέτησαν μέχρι θανάτου. "Εγιναν φορείς της εν Χριστώ άποκαλύψεως, φωτίστηκαν από το Αγιο Πνεύμα με όλα τα Χαρίσματα καί αποτελούν τα θεμέλια της Εκκλησίας, ή όποια γι' αυτό καλείται και «Αποστολική». Θεωρούνται ανώτεροι όλων των άλλων Αγίων. Εκτός από τους δώδεκα Αποστόλους πού αποτέλεσαν το στενό κύκλο των Μαθητών Του, ό Χριστός έδιάλεξε καί άλλους έβδομήκοντα οί όποιοι συμπλήρωναν το έργο των δώδεκα. Ή Εκκλησία τους τιμά τον καθένα σε ιδιαίτερη ημερομηνία του έτους αλλά καί όλους μαζΐ τους δώδεκα στη Σύναξη των Αγίων Αποστόλων στίς 30 Ιουνίου καί τους Έβδομηκοντά στη Σύναξη των Έβδομήκοντα στίς 4 Ιανουαρίου. Εχει αφιερώσει υμνολογικό την ημέρα Πέμπτη της Εβδομάδας για να τιμήσει αυτούς για το μεγάλο έργο τους, ένω εξάγει ιδιαίτερη μερίδα στην Ιερά Πρόθεση για τους δώδεκα καί έβδομηκοντα Εορτάζει 30 Ιουνίου

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 10

1.11 Αγιοι Πάντες ή Σταμπάδο Μοναστήρι (Αγιογραφημενη εκκλησία) Εχει ανεγερθεί σε δύο φάσεις με παλαιότερο το αγιογραφημένο κλιτος που ξεχωρίζει απο το νεώτερο ,απο το μικρότερο κοίλο του ιερού βήματος και τα πήλινα αντηχεία στους τοίχους. Το βόρειο κλίτος είναι των Αγιών Πάντων και το νότιο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.

1.12 ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ και ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ ( Γουλάς) Δίκλιτος ναός που βρίσκεται στην βόρεια πλευρά και πάνω στο δρόμο που περικλείει απο αυτή την πλευρά την αρχαία πόλη Λατώ. Ο ναός καταρχήν όπως φαίνεται ήταν μονόκλιτος ( Αγιος Αντώνιος) και αργότερα συμπληρώθηκε το βόρειο κλίτος αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία. Η είσοδος στον περιβάλοντα χώρο γίνεται από επιβλητική πορτοστασά. Υπάρχει ο μύθος οτι στη θέση αυτή υπάρχει η 100 γούβα της αρχαίας πόλης,που όπως υποστηρίζεται έχει τα χρυσά γουρουνακια και δεν έχει βρεθεί.

Μέγας Αντώνιος γεννήθηκε περί το 251 μ.Χ. στην πόλη Κομά της Άνω Αιγύπτου, κοντά στη Μέμφιδα, από γονείς ευλαβείς και εύπορους. Ο Μέγας Αντώνιος, αφού έζησε εκατόν πέντε έτη, κοιμήθηκε το 356 μ.Χ. Το ιερό λείψανό του, το οποίο επί Ιουστινιανού (561 μ.Χ.), κατατέθηκε στην Εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στην Αλεξάνδρεια και από εκεί αργότερα, το 635 μ.Χ., μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Εορτάζει 17 Ιανουαρίου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 11

1.13 ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Παλαίμυλο) Στην εκκλησία αναγράφεται η χρονολογία οικοδόμισης ή ανακαίνισης 1884 και βρίσκεται στη γειτονιά της συνοικίας του Παλαίμυλου. Παλαιότερη οικοδόμηση του ίσως να σημαίνει οτι είναι και ο πυρήνας γύρω απο τον οποίο απλώθηκε ο Παλαίμυλος.

Μέγας Αντώνιος γεννήθηκε περί το 251 μ.Χ. πόλη Κομά της Άνω Αιγύπτου, κοντά στη Μέμφιδα, από γονείς ευλαβείς και εύπορους. Ο Αντώνιος, αφού έζησε εκατόν πέντε έτη, κοιμήθηκε το 356 μ.Χ. Το ιερό λείψανό του, το επί Ιουστινιανού (561 μ.Χ.), κατατέθηκε στην Εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου Αλεξάνδρεια και από εκεί αργότερα, το 635 μ.Χ., μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Εορτάζει Ιανουαρίου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

στην Μέγας οποίο στην 17

Σελίδα 12

1.14 Αγιος Γεώργιος (Καβουσιώτης) Βρίσκεται στην έξοδο του χωριού προς τον Αγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και του ασφαλτοστρωμένου δρόμου πρός Κρούστα. Πήρε το όνομα απο την κοντινή βρύση (Καβούσι) που βρίσκεται δεξιά της γέφυρας κάτω από τα πλατάνια. Ο μονόχωρος θολοσκεπής ναός χρονολογείται μεταξύ 13 ου και 14ου αιώνος. Οι τοιχογραφίες είναι δύο διαφορετικών τεχνοτροπιών. Η πρώτη είναι η συντηρητική και εμφανίζει ομοιότητες με το δεύτερο στρώμα του κεντρικού κλίτους της Κεράς και η δεύτερη πιο ελεύθερη χρησιμοποιεί περισσότερα χρώματα. Εξωτερικά, αριστερά της εισόδου ,είναι εντοιχισμένος ο κεραμοσκέπαστος τάφος του Παπά Πόθου

Ο Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους.Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280-285 μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο. Εκεί, σε ένα μοναστήρι της περιοχής, ο Άγιος δέχθηκε το Μυστήριο του Βαπτίσματος και έγινε μέλος της Εκκλησίας. Ο πατέρας του Αγίου, Γερόντιος, καταγόταν από πλούσια και επίσημη γενιά της Καππαδοκίας. Ο Άγιος μαρτύρησε προσευχόμενος, «απετμήθη την κεφαλήν», την Παρασκευή 23 Απριλίου του έτους 303 μ.Χ. Ο κ.Μανώλης Μπορμπουδάκης στο βιβλίο Παναγία Κερά -" Βυζαντινές Τοιχογραφίες στην Κριτσά" μας λεει τα εξής,«Στο μικρό καμαροσκέπαστο μονόχωρο ναϊσκο του Αγίου Γεωργίου του Καβουσιώτη ο τοιχογραφικός διάκοσμος έχει εκτελεσθεί απο δύοζωγράφους με ανόμοιες τεχνοτροπικές παραδόσεις.Ωστόσο η διάταξη των εικονογραφικών θεμάτων ακολουθεί το καθιερωμένο για τους μονόχωρους ναίσκους της Κρήτης σύστημα.Ο αυστηρός Παντοκράτορας,οι Συλλειτουργούντες ιεράρχες με τους δύο διακόνους και το Αγιο Μανδήλιο ανάμεσα στις δύο μορφές του Ευαγγελισμού,κοσμούν την κόγχη και τον ανατολικό τοίχο του ιερού,ενώ στην καμάρα διατάσσεται η πολυπρόσωπη σύνθεση της ανάληψης ,που την ορίζουν απο το δυτικό μέρος ,όπως και στο κεντρικό κλίτος της Κεράς,οι ολόσωμοι προφήτες Δαβίδ και

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 13

Σολομών.Ολόσομες μορφές ιεραρχών των Αγίων σε στάσεις αυστηρά μετωπικές κοσμούν τους πλάγιους τοίχους του Βήματος και μέσα σε κύκλους στηθάρα Αγίων ανδρών και γυναικών αναπτύσσονται σε ζώνες πιό κάτω.Η διακόσμηση αυτή που κλείνει με τις μορφές των προφητών στην ενισχυτική ζώνη και την παναγία στη βόρεια παραστάδα,αποτελεί μιά ενιαία τεχνοτροπικά ομάδα,εκτελεσμένη σε ανάλογη με το κεντρικόκλίτος της Κεράς μνημειακή αντίληψη.Οι πιό πλατιά πλασμένες όμως επιοφάνειες με λεπτές διαβαθμίσεις και οι πράσινες σκιές,προσδίδουν περισσότερη ζωντάνια στις μορφές,που μπορούν να χρονολογηθούν στη στροφή του 13ου προς το 14ο αιώνα.Εντονότερη διάθεση ρεαλιστικής απεικόνησης των Ευαγγελικών σκηνών Γέννησης,Υπαπαντής,Λαζάρου και Ανάστασης στο δυτικό τμήμα της καμάρας και του βίου του Αγίου Γεωργίου σε ζώνη πιο χαμηλά που συνεχίζεται και στο δυτικό τοίχο,δείχνει ο ζωγράφος που τοιχογράφησε το ναό.Ο Αρχάγγελος φύλακας της πόρτας εισόδου εντυπωσιάζει με τη ζωντανή κορμοστασιά του,όπως και ο έφιππος Αγιος Γεώργιος στο νότιο τοίχο.Η τάση για την απόδοση του χώρου στις συνθέσεις,η κίνηση και αντικίνηση στις μορφές και τις ομάδες καθώς και η έξαρση του όγκου στα σώματα σχετίζονται με τα ανανεωτικά κινήματα της τέχνης πουεπικρατούν και στην Κρήτη απο τις αρχές του 14ου αιώνα,η τραχύτητα όμως των μορφών με τις μεγάλες φωτεινές επιφάνειες,οι λεπτές διαβαθμίσεις των τόνων των φωτεινών χρωμάτων και η συνοπτική εκτέλεση φανερώνουν τη λαϊκότερη προέλευση του ζωγράφου.»

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 14

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 15

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 16

1.15 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Κλίμα) Οπως φανερώνουν οι πολύ περιορισμένες διαστάσεις στο ξωκκλήσι αυτό, ίσως να πρόκειται για μιά από τις παλαιότερες εκκλησίες.

Ο Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους.Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280285 μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 17

Ο Άγιος μαρτύρησε προσευχόμενος, «απετμήθη την κεφαλήν», την Παρασκευή 23 Απριλίου του έτους 303 μ.Χ. Κατά δε τον υπολογισμό του ιστορικού Ευσεβίου, και σύμφωνα με το μακεδονικό ημερολόγιο, αντιστοιχούσε στην Παρασκευή της Διακαινησίμου, του Πάσχα. Κρυφά σήκωσαν οι Χριστιανοί το πάντιμο λείψανο του και το έθαψαν, μαζί με αυτό της αγίας μητρός του, η οποία μαρτύρησε την ίδια ή την επόμενη ημέρα. Ο πιστός υπηρέτης του Αγίου, Πασικράτης, εκτελώντας την επιθυμία του Αγίου, παρέλαβε το άγιο λείψανο του Μάρτυρα, μαζί με αυτό της μητέρας του, και τα μετέφερε στην Λύδδα της Παλαιστίνης. Από εκεί, όπως βεβαιώνουν οι πηγές, οι Σταυροφόροι πήραν τα ιερά λείψανα της Αγίας Πολυχρονίας και τα μετέφεραν στην Δύση.

1.16 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Πλατανιάς) Ονομάστηκε Πλατανιάς επειδή η γύρω περιοχή καλυπτόταν απο μεγαλα πλατάνια. Εχομε την περιγραφή της περιοχή απο τον βοτανολόγο Seiber το 1817, που αναφέρεται στς ομορφιές της Κριτσάς με γάργαρα νερά και τα αιωνόβια πλατάνια.

Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους.Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280285 μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο. Εκεί, σε ένα μοναστήρι της περιοχής, ο Άγιος δέχθηκε το Μυστήριο του Βαπτίσματος και έγινε μέλος της Εκκλησίας..Ο Άγιος μαρτύρησε προσευχόμενος, «απετμήθη την κεφαλήν», την Παρασκευή 23 Απριλίου του έτους 303 μ.Χ. Κατά δε τον υπολογισμό του ιστορικού Ευσεβίου, και σύμφωνα με το μακεδονικό ημερολόγιο, αντιστοιχούσε στην Παρασκευή της Διακαινησίμου, του Πάσχα. Κρυφά σήκωσαν οι Χριστιανοί το πάντιμο λείψανο του και το έθαψαν, μαζί με

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 18

αυτό της αγίας μητρός του, η οποία μαρτύρησε την ίδια ή την επόμενη ημέρα. Ο πιστός υπηρέτης του Αγίου, Πασικράτης, εκτελώντας την επιθυμία του Αγίου, παρέλαβε το άγιο λείψανο του Μάρτυρα, μαζί με αυτό της μητέρας του, και τα μετέφερε στην Λύδδα της Παλαιστίνης. Από εκεί, όπως βεβαιώνουν οι πηγές, οι Σταυροφόροι πήραν τα ιερά λείψανα της Αγίας Πολυχρονίας και τα μετέφεραν στην Δύση.

1.17 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ( ΧΑΡΑΚΙΤΗΣ)

Κτίστηκε μετά το 1955 στη θέση της ομόνυμης μικρής βασιλικής. Αξιοσημείωτο είναι ότι τις παραμονές των εγκαινίων σωζόταν εντός του νέου ναού ακέραια η παλαιά λιτή αλλά ιστορική εκκλησούλα. Οι εικόνες του παλιού Αϊ Γιώργη μεταφέρθηκαν στον γειτονικό Αφέντη Χριστό ( περίπου 30 ον αριθμό ) απ’οπου έφυγαν πριν τρία χρόνια για συντήρηση και μετά την οποία οι ενορίτες περιμένουν οτι θα επιστρέψουν στον εξωρϊζόμενο σήμερα τρίκλητο μετά τρούλου Αϊ Γιώργη. Λόγω της θέσης φαίνεται επιβλητικότερος ναός της Κριτσάς και έλκει πολλούς επισκέπτες για να θαυμάσουν απο κοντά . Τα τρία κλίτη είναι αγιερωμένα στον Αγιο Τίτο,Αγιο Γεώργιο και στους Πέτρο και Παύλο. Είναι μια μεγαλοπρεπής εκκλησία ,που εντυπωσιάζει με τον όγκο της και τους χώρους της.Την εκκλησία άρχιζαν να κτίζουν την δεκαετία του 50 μια ομάδα νέων της Κριτσάς. Η κατασκευή αυτή δείχνει πόσα μπορούν να γίνουν όταν υπάρχει ανταπόκριση της τοπικής κοινωνίας. Αυτό για παράδειγμα στους νεότερους που πρέπει να συνεχίζουν την παράδοση . Ο Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 19

σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους. Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280-285 μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο. Άγιος μαρτύρησε προσευχόμενος, «απετμήθη την κεφαλήν», την Παρασκευή 23 Απριλίου του έτους 303 μ.Χ. Κατά δε τον υπολογισμό του ιστορικού Ευσεβίου, και σύμφωνα με το μακεδονικό ημερολόγιο, αντιστοιχούσε στην Παρασκευή της Διακαινησίμου, του Πάσχα. Κρυφά σήκωσαν οι Χριστιανοί το πάντιμο λείψανο του και το έθαψαν, μαζί με αυτό της αγίας μητρός του, η οποία μαρτύρησε την ίδια ή την επόμενη ημέρα. Ο πιστός υπηρέτης του Αγίου, Πασικράτης, εκτελώντας την επιθυμία του Αγίου, παρέλαβε το άγιο λείψανο του Μάρτυρα, μαζί με αυτό της μητέρας του, και τα μετέφερε στην Λύδδα της Παλαιστίνης. Από εκεί, όπως βεβαιώνουν οι πηγές, οι Σταυροφόροι πήραν τα ιερά λείψανα της Αγίας Πολυχρονίας και τα μετέφεραν στην Δύση. Που είναι Ακολουθείστε τη διακλάδωση για τη μεγάλη σταυροειδή με τρούλο εκκλησία που δεσπόζει πάνω στον κοκκινωπό γρανιτένιο βράχο, τον Άγιο Γεώργιο Χαρακίτη. Δίπλα από τη βρύση του Αγίου Γεωργίου, η παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ευρύχωρη αναπαλαιωμένη κατοικία στεγάζει παλιό λιοτρίβι της ίδιας εποχής. Ο μεγαλοπρεπής ναός που έχετε μπροστά σας είναι κτισμένος πάνω σε πολύ παλιά ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν εδώ ως το 1970. Η επιβλητική θέση έλκει πολλούς επισκέπτες, λες και κάποια αδιόρατη δύναμη τούς οδηγεί ως εδώ να προσκυνήσουν τον 'Καβαλάρη' Άη Γιώργη.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 20

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 21

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 22

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 23

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 24

1.18 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ( Φλέης) Βρίσκεται στην περιοχή του Φλέη στα πρόθυρα το «Δάσους «κοντά στις πάνω Τάπες.Λέγεται οτι ανήκε στο Αϊ Γιώργη Επανωσήφη όπως και οι γύρω περιουσίες που αγοράστηκαν απο Κριτσώτες. Παλιά στις σημερινές αστιβιδιασμένες πεζούλες έβαζαν περβόλια και σπαρτά. Πάνω απο την εκκλησία υπάρχουν ακόμη καταλύμματα των μετοχιών και τριγύρω ορισμένα πηγάδια απ’όπου ποτίζονταν τα περβόλια κι τ’αλώνια. Παραφωνία και απρεποσύνη είναι η κατασκευή καινούργιας μάντρας αιγοπροβάτων δίπλα ακριβώς στην εκκλησία. Εορτάζει στις 7 Ιανουαρίου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 25

1.19 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ

Ο Αγιος Ιωάννης Πρόδρομος περιβάλλεται απο το νεκροταφείο της Κριτσάς μετά την εγκατάλειψη της συνήθειας να γίνεται ο ενταφιασμός τον περίβολο της εκκλησίας της κάθε συνοικίας.Η αγιογράφηση του ναού μας παραπέμπει στο 1370.Από το σύνολο των αγιογραφιών ορισμένες είναι υψηλής αισθητικής τέχνης ( ‘Αγιος Αντώνιος, Ευαγγελισμός, ‘Αγιος Ονούφριος),ενώ στο δυτικό τοίχο εντυπωσιάζει η απόδοση σκηνών της κολάσεως.Παλαιότερα έχει γίνει διάνοιξη παραθύρου στην αγιογραφημένη επιφάνεια του βορείου τοίχου.Οι σπουδαιότερες αγιογραφίες τον θέλουν εφάμιλλο και ίσως σπουδαιότερο από την Παναγία την Κερά..Για τον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο ο κ.Μανώλης Μπορμπουδάκης Έφορος Βυζαντινών αρχαιοτήτων ,έχοντας τήν επιστημονική γνώση αλλά και την ειδίκευση σε θέματα βυζαντινών αρχαιοτήτων μας λέει τα παρακάτω, «Σε πρόσφατες στερεωτικές

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 26

εργασίες αποκαλύφθηκε τοιχογραφικός διάκοσμος στο ναϊσκο του Αγίου Ιωάννη Νεκροταφείου, που κατά την κτητορική επιγραφή πραγματοποιήθηκε το 1370 μ.χ με τη συνδρομή του Ιωάννη Σκορδίλη,στη ρεαλιστική τεχνοτροπία της εποχής από λαϊκό ζωγράφο. «Σε πρόσφατες στερεωτικές εργασίες αποκαλύφθηκε τοιχογραφικός διάκοσμος στο ναϊσκο του Αγίου Ιωάννη Νεκροταφείου, που κατά την κτητορική επιγραφή πραγματοποιήθηκε το 1370 μ.χ με τη συνδρομή του Ιωάννη Σκορδίλη,στη ρεαλιστική τεχνοτροπία της εποχής από λαϊκό ζωγράφο.Όπως σε όλους τους καμαροσκέπαστους ναϊσκους που δεν εχουν τρούλο ,ο Παντοκράτορας Χριστός είναι στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης, ,στο ναϊσκο όμως του Αγίου Ιωάννη παριστάνεται ανάμεσα στην Παναγία και τον Πρόδρομο που δέονται (Δέηση ή Τρίμορφο).Η ενδιαφέρουσα παράσταση της Φιλοξενίας των Αγγέλων ,που συμβολίζει την Αγία Τριάδα, έχει τοποθετηθεί στον ανατολικό τοίχο με τον Ευαγγελισμό της Παναγίας πιο χαμηλά ,ενώ τον κύλινδρο της κόγχης κοσμούν οι Ιεράρχες που συλλειτουργούν με τους διακόνους Στέφανο και Ρωμανό στις δύο πλευρές. Από τον Ευαγγελικό κύκλο έχουν αποκαλυφθεί στην καμάρα η Γέννηση του Χριστού και η Πεντηκοστή στην βόρεια πλευρά και η Σταύρωση ,ε τον επιτάφιο θρήνο στη νότια. Από τον Ευαγγελικό κύκλο έχουν αποκαλυφθεί στην καμάρα η Γέννηση του Χριστού και η Πεντηκοστή στην βόρεια πλευρά Η ενδιαφέρουσα μορφή του Αγίου Ονουφρίου με το περίζωμα από πράσινα φύλλα ,τη γενειάδα που φθάνει ως τις κνήμες και τα σταυρωμένα χέρια μπροστά στο στήθος , ξεχωρίζει ανάμεσα στους ολόσωμους Αγίους των πλάγιων τοίχων Πιο ψηλά στη βάση της καμάρας ο Ευαγγελισμός του Ζαχαρία ,η Γέννηση του Προδρόμου ,η Σφαγή των νηπίων και το Κήρυγμα του Ιωάννη του Προδρόμου στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός. Με εκπληκτική ακόμη φαντασία αναπαριστά ο ζωγράφος σκηνές της κόλασης στο δυτικό τοίχο. η ποικιλία των ποινών ίσως σχετίζεται και με την αγαθή του πρόθεση να νουθετήσει τους πιστούς, κολάζοντας τα πιο επίφοβα πάθη των πιο ανάξιων αμαρτωλών.ο νεκροταφειακός ναός του Αγ.Ιωάννη του προδρόμου που διαθέτει σημαντικές αγιογραφίες και για τον οποίο ο προϊστάμενος της 13ης Εφορείας Βυζαντινών.Ο Αγιος Ιωάννης εορτάζει στις 7 Ιανουαρίου

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 27

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 28

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 29

1.20 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Χρυσόστομος

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 30

Ενας απο τους παλοιύς ενοιακούς ναούς της Κριτσάς στα τέλη του 19 ου αιώνα έως τα μέσα περίπου του 2ου αιώνα. Υπάρχει επιγραφή μαρμάρινη με χρονολογία 1570 (κτίσεως) και 1835 νεώτερη –ανακαίνιση. Στην αυλή υπάρχον ταφές ,επίσης αξιόλογα εκκλησιαστιά σκεύη.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, γνωστός και ως Ιωάννης της Αντιόχειας πιθανότατα γεννήθηκε το 349 μ.Χ., σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ιστορικές έρευνες. Μετά βεβαιότητος γνωρίζουμε ότι γεννήθηκε μεταξύ 344 και 354. Γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας και γονείς του ήταν ο στρατηγός Σεκούνδος και μητέρα του η Ανθούσα Υπήρξε εξέχων Χριστιανός επίσκοπος και κήρυκας κατά τον 4ο και 5ο αιώνα στην Αντιόχεια και την Κωνσταντινούπολη και ένας από τους πιο λαοφιλείς εκκλησιαστικούς ηγέτες Κουρασμένος από τις πολλές κακουχίες, την έντονη ασκητική ζωή και βαριά άρρωστος εκοιμήθη στις 14 Σεπτεμβρίου του 407 μ.Χ. στα Κόμανα του Πόντου Ο Αγιος Ιωάννης εορτάζει στις 7 Ιανουαρίου.

1.21 ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ( Πλάι)

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 31

Όπως δείχνει η αρχιτεκτονική του ναό ,έχει ανεγερθεί μεταξύ 18 ου κι 19ου αιώνα αλλά ίσως και παλαιότερα. Υπήρξε παλιά ενοριακό ναός. Άξια προσοχής είναι η ξεχωριστή νοοτροπία στην εικόνα τη Παναγίας εντός του ναού. Ο Αγιος Κωνσταντίνος εορτάζει στις 21 Μαϊου

1.22 ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ (Λογάρι) Βόρεια 500 μέτρα περίπου της Παναγίας Κεράς με κτητορική επιγραφή που αναφέρει χρονολοία ανέγερσης το 1354-1355. Οι τοιχογραφίες του ναού παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον αλλά και φθορά απο το πέρασμα του χρόνου και τη ρηγμάτωση που υπήρχε πριν την αποκατάστασή του.Ο Φλάβιος Βαλέριος Κωνσταντίνος (Flavius Valerius Constantinus) ή Μέγας Κωνσταντίνος ή Άγιος και Ισαπόστολος Κωνσταντίνος (κατά την Ορθόδοξη Εκκλησία) υπήρξε ρωμαίος αυτοκράτορας από το 274 μ.Χ. έως τον θανατό του το 337 μ.Χ.. Υπήρξε Αυτοκράτορας της Δύσεως από το 312 μ.Χ. εως το 324 μ.Χ. και μονοκράτορας από το 324 μ.Χ. ως το 337 μ.Χ.[1]. Ο Αγιος Κωνσταντίνος εορτάζει στις 21 Μαϊου.

Μέγας Κωνσταντίνος, μωσαϊκό (Αγία Σοφία, περί το 1000).

1.23 ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 32

Στην θέση του σημερινού ναού ( 19ος αώνα) στην ομώνυμη συνοικία της Κριτσάς ( δίπλα στα Ντελετσανά) λένε ότι υπήρχε μικρό εκκλησάκι με μια μικρή εικόνα του Αγίου Νικολάου.Στο δεξί κλίτος τιμάται ο Αγιος Νικόλαος και στο αριστερό ο γιατρός των ψυχών και των σωμάτων ο Αγιος Παντελεήμονας.Στην Κατοχή χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα διδασκαλίας. Ο Αγιος Παντελεήμων εορτάζει στις 27 Ιουλίου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 33

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 34

1.24 ΑΓΙΟΣ ΡΑΦΑΗΛ ,ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Στην άκρη του οικισμού της Κριτσάς, ιστορικού κέντρου μιας μεγάλης γεωγραφικής ενότητας με άλλες 50 εκκλησίες, κτίσθηκε ο Άγιος Ραφαήλ. Βρίσκεται στην παλιά γειτονιά τις Κουκίστρες με το φαράγγι του Χαβγά στο βορρά και τον κάμπο με τα λιόφυτα απλωμένο στα πόδια .. Δίπλα του βρίσκονται τα περιβόλια με τις νερατζιές . O 'Αγιος Ραφαήλ είναι μια περίκεντρη μικρή εκκλησία που συναιρεί τις προσλήψεις του Αρχιτέκτονα από μια μεγάλη κτισμένη παράδοση που υπάρχει στην περιοχή και διασώζεται ακόμη.Ο νεότερος απο τους εντός της Κριτσάς ναούς (εγκαίνια 5.4.1995) ,στην συνοικία Κουκίστρες, αφιερωμένος και στην Αγία Ειρήνη τη Χρυσοβαλάντυ.Αρχιτεκτονικά ανήκει την μοντέρνα αρχιτεκτονική γραμμά και έχει ξεφύγει πο τους έως τώρα γνωσούς στην περιοχή τύπους ναοδμίας.Η εκκλησία βρίσκεται σε όμορφη τοποθεσία και στο τερμα του νέου περιφερειακού δρόμου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 35

Ραφαήλ,Νικολάου και Ειρήνης.Ο Αγιος Ραφαήλ κατά κόσμον ονομαζόταν Γεώργιος Λασκαρίδης ,γεννήθηκε περί το 1405-1410 σ το Περαχώρι Ιθάκης . Το 1444 π.χ από τον Μυστρά πηγαίνει να λάβει μέρος στη μάχη της Βάρνας.Εκεί οι ενωμένες χριστιανικές δυνάμεις θα αντιμετώπιζαν τους Οθωμανούς.Όταν φθάνει στις Σέρρες μαθαίνει ότι οι Τούρκοι νίκησαν.Περίλυπος καταφεύγει στο μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες ,γένεται μοναχός και σταδιακά λαμβάνει τους βαθμούς της ιεροσύνης.Αργότερα όταν γίνεται Αυτοκράτορας ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ,ως αρχιμανδρίτης πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη για να τον συναντήσει.Εκτιμώντας τα προσόντα και την μόρφωσή του καθ’ως και το ακ’εραιο του χαρακτήρα του τον κρατά κοντά του και τον τιμά με το αξ’ιωμα του Πρωτοσύγκελου του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Σαν προικισμένος και ιδιαίτερα μορφωμένος ιερέας τον έστειλε το Πατριαρχείο πριν την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως με ειδική αποστολή εις Φλωρεντίαν της Ιταλίας και Μορλαί της Γαλλίας. Ο Νικόλαος καταγ’όταν από την Θεσσαλονίκη και σπούδαζε στην Γαλλία την Ιατρική.Όταν γν’ωρισε τον Ραφαήλ και ακούγοντας την διδασκαλία του αποφασίζει να τον ακολουθήσει.απο όπου μαζί με τον Ραφαήλ επέστρεψαν στην Ελλάδα.Ο Νικόλαος απαρνείται τα εγκόσμια και το 1452 μ.χ γίνεται διάκονος.Είανι η εποχή που έρχεται η μεγάλη δοκιμασία.Η « Ψευδοένωση» των Εκκλησιών.Στις 12 Δεκεμβρίου του 1452 γίνεται η « ενωτική λειτουργία» παρόντος του απεσταλμένου του Πάπα Καρδινάλιου Ισιδώρου.Ο Πρωτοσύγκελος Ραφαήλ αν και προσωπικός φίλος του Αυτοκράτωρα αποφασίζει να πειθαρχεί στον Θεό και όχι στους ανθρώπους με αποτέλεσμα να μην παραστεί στην λειτουργία.Ο Αυτοκράτορας τότε διώχνει τν Ραφαήλ και τον Νικόλαο από την Κωνσταντινούπολη.Έτσι στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1453 οι δύο Άγιοι δεν ήταν στην πόλη. Μετά την άλωση της Πόλης και εξ αιτίας της αγριότητας των Τούρκων, έφυγαν από την Αλεξανδρούπολη με πλοιάριο για τη Λέσβο, όπου και αποβιβάστηκαν στο το χωριό Την Τρίτη μετά το Πάσχα -Λαμπροτρίτη -εορτάζομε την μνήμη των Οσιομαρτύρων Θερμές και εγκατεστάθηκαν καθ'υπόδειξη του προέδρου και Δασκάλου του Χωρίου στη πλησιέστερη Μονή των Καρυών. Δέκα χρόνια μετά την άλωση, οι τούρκοι που είχαν καταλάβει την Λέσβο λόγω των επιθέσεων από τους ελεύθερους αγωνιστές χριστιανούς του νησιού ,οι οποίοι δεν μπορούσαν να δεχτούν τους νέους κατακτητές .και Οι Τούρκοι τους έψαχναν. Τότε ο Γερμανός ιατρός Σβάϊτσερ διέβαλε τουςΤούρκους πείθοντας οτι το Μοναστήρι των Καρυών κρύβει τους επαναστάτες. Οι Τούρκοι επισκέφθηκαν το Μοναστήρι και συνέλαβαν τους παρευρισκόμενους εκεί ιερείς Ραφαήλ και Νικόλαο, καθώς και τον Δάσκαλο και πρόεδρο του χωριού μαζί με την δωδεκαετή κόρης του Ειρήνης και τη συζύγου του. Ηταν η Τρίτη της Διακαινησίμου ( Λαμπροτρίτη) 9 Απριλίου του 1453. Στο χώρο αυτόν δεν υπήρχε τίποτε παρά ένα μικρό εκκλησιάκι που κατά καιρούς γιόρταζαν οι νεότεροι κάτοικοι της Θέρμης χωρίς να γνωρίζουν το γιατί γιόρταζαν αυτή και όχι άλλη μέρα. Το 1959 οι ιδιοκτήτες του ελαιοκτήματος όπου ανήκε το εκκλησάκι,Αγγελος και Βασιλική Ράλλη θέλησαν να κτίσουν στην ίδια θέση ,μια το παλιό ήταν ετοιμόροπο ένα άλλο εκκλησάκι.Οι εργασίες αρχίζουν στις 29 Ιουνίου 1959 .Σε βάθος αρκετό που έσκαβαν για να φθιάξουν τα θεμέλια βρίσκουν ένα τάφο περιστοιχιζόμενο από πέτρες και οστά που φαινότανε πολλών ετών.Οι ιδιοκτήτες ενημερώνουν τον Φώτη Καράογλου ο οποίος μας δίδει στη συνέχεια στο βιβλίο πως προχώρησαν οι εσκαφές και πως βρέθηκαν τα οστά των Αγίων. Βιβλιογραφία 1.www.pigizois.net,2.truth.freeforums.org,3.noiazomai.agrino.org,4.despina@enet.gr,

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 36

5.Λεύκωμα τουWolfang Jean Stock-1950 -2000 European Clurch Architecture – Εκδόσεις Prestel,6.Ελευθεροτυπόα 7- 10 Αυγούστου 2008,7.Φώτη Κόντογλου ,αγιογραφου βιβλίο Σημείον Μέγα.,8.Ι.Κοντολαιμάκη Ανατολή 23 Απριλίου 1995,9.Βιβλίο Βασιλικής Ράλλη «οι Καρυές ο Λόφος των Αγίων» εκδόσεις Ακρίτας. Ο Αγιος Ραφαήλ εορτάζει στις13 Απριλίου.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 37

1.25 ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ (Αρχάγγελο) Βρίσκεται μέσα στο λιόφυτο κάμπο πρίν την Παναγία Κερά,ανηφορίζοντας για την Κριτσά. Σε σύγκριση με τους άλλους μονόκλιτους ρυθμούς βασιλικής ναούς της Κριτσάς είναι πιό ευρύχωρος. Αξιοσημείωτο στοιχείο του ναού είναι ότι ο δυτικός τοίχος είναι αγιογραφημένος αλλά χωρίς να έχει καθαρισθεί απο τα επιχρίσματα του ασβέστη.Η εκκλησία μέσα σε κατάφυτη με αμυγδαλιές ,πορτοκαλιές και ελιές περιοχή,κάνει τη λατρεία πιό κατανυκτική. Ο ναός στο πέρασμα του χρόνου έχει υποστεί μ’αλλον επιδιορθώσεις και αποκαταστάσεις από φθορές. Ο Ταξιάρχης ,Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ εορτάζει στις 8 Νοεμβρίου

1.26 ΑΦΕΝΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ (Καμάρι). Το θύρωμα φανερώνει πως ο ναός είναι παλιός αλλά δεν σώζονται περισότερα στοιχεία. Βρίσκεται στον Αγιο Γεώγιο τον Καβουσιώτη αριστερά του παλιού δρόμου από Κριτσά προς Αϊ Γιάννη Θεολόγο. Η λιθοδομή έχει αρμολογηθεί και διατηρείται κτιριακά σε καλη κατάσταση,μέσα στο ασημοπράσινο της ελιάς ,το σκουριασμένο της χαρουπιάς και τις νυφοστολισμένες το καταχείμωνο αμυγδαλιές.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 38

1.27 ΑΦΕΝΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ (Κριτσά) Ο εκκλησία (θολοσκεπής δίκλιτος) χρονολογείται περίπου στα 1300 και οι τοιχογραφίες μοιάζουν αρκετά με άλλες τοιχογραφημένες εκκλησίες της περιοχής (Άγιος Γεώργιος Καβουσιώτης, Άγιος Γεώργιος του Κρούστα) Ο αρχαιολόγος Bissinger χρονολογεί τις τοιχογραφίες γύρω στα 1310. Οι κατασκευαστικές φάσεις του ναού δεν μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια. Σε πρώτη φάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού υποδεικνύουν πιθανή χρονολόγηση στις αρχές του 13ου αιώνα. Προσθήκες έγιναν το 14ο αιώνα και νεότερη είναι αυτή του 16ου αιώνα. Σύμφωνα με λίθινη επιγραφή (που δεν υπάρχει πλέον) ο ναός ανακαινίστηκε από τους Γεώργιο Μαζηζάνη και Γεώργιο Κοντογιάννη στα 1614. Ο παλιός αυτός ναός βρίσκεται στην ομώνυμη ιστορική συνοικία (της Ροδάνθης, του Αλεξομανώλη ,του Καπετάν Ταβλά),που το 1853 αναφέρεται σε 700 κατοίκους. Για την πανοραμική θέα μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ακρόπολη της Κριτσάς. Στο δυτικό τοίχο υπάρχει η ενδυματολογικά ενδιαφέρουσα τοιχογραφία του κτήτορα Χωνιάτη ενώ στο νότιο τοίχο ξεχωρίζουν οι έφιπποι Άγιος Γεώργιος και Δημήτριος. Υπάρχει ημερομηνία ανακίνησης 1614-1615,χρονολογία κατά την οποία ο ναός έχει υποστεί κτιριακή επέμβαση.Στο περίβολο υπήρχαν ταφές και ξεχώριζαν δύο καμαροσκέπαστοι αντικριστοί τάφοι οι οποίοι καταστράφηκαν κατά τη διαρρύθμιση του αύλιου χώρου. Η εκκλησία προφανώς έχει περάσει από τρείς αρχιτεκτονικές φάσεις,(την αρχική, την ανακαίνιση του 1614 για καθολική λατρευτική χρήση μάλλον, και νεότερη τροποποίηση όταν λειτούργησε σαν ενοριακός ναός). Η λατρευτική εικόνα της Μεταμόρφωσης και άλλα ξυλόγλυπτα κειμήλια ,μετά την συντήρηση τους αναμένεται να επιστρέψουν στο φυσικό τους χώρο. Ο εκκλησία (θολοσκεπής δίκλιτος) χρονολογείται περίπου στα 1300 και οι τοιχογραφίες μοιάζουν αρκετά με άλλες τοιχογραφημένες εκκλησίες της περιοχής (Άγιος Γεώργιος Καβουσιώτης, Άγιος Γεώργιος του Κρούστα) Ο αρχαιολόγος Bissinger χρονολογεί τις τοιχογραφίες γύρω στα 1310. Οι κατασκευαστικές φάσεις του ναού δεν μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια. Σε πρώτη φάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού υποδεικνύουν πιθανή χρονολόγηση στις αρχές του 13ου αιώνα. Προσθήκες έγιναν το 14ο αιώνα και νεότερη είναι αυτή του 16ου αιώνα. Σύμφωνα με λίθινη επιγραφή (που δεν υπάρχει πλέον) ο ναός ανακαινίστηκε από τους 1614.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 39

1.28 ΠΑΝΑΓΙΑ ΒΑΡΣΑΜΙΩΤΙΣΣΑ Στα πλάγια κάτω απο του Τζάνε στην ομώνυμη τοποθεσία, αφιερωμένη στην κοίμηση της Θεοτόκου η με καταπληκτική θέα παλιά εκκλησία.Στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν παλιά κτίσματα ,ίσως κελιά,ενώ δυτικά στο ρέμα υπάρχουν παλιά κηπούλια με πηγή.Το κτίσμα της εκκλησίας όπως το βλέπομε σήμερα έχει προκύψει σε διαδοχικές φάσεις.Αρχικό κλίτος φαίνεται το νότιο ενώ οι άλλες κτιριακές προσαρμογές και προσθήκες έχουν προκύψει μετά την ενετοκρατία κατά την οποία έχει προκύψει πιθανόν ο δυτικός χώρος με προσανατολισμό Βορρά- Νότο.Υπάρχουν στοιχεία όπως το παλιό καμπαναριό,το θύρωμα του παραθύρου,ο παρακείμενος σταυρός κ.λ.π που βοηθούν τους ειδικούς για ασφαλή χρονολόγηση.Κατά την αντικατάσταση της στέγης υπήρχαν διάφοροι τύποι παλιών κεραμιδιών.Οποιος βρεθεί εδώ στις 15 Αυγούστου θα θυμάται για πάντα την κατανυκτική ατμόσφαιρα και το δέος που προκαλεί η Βοϊδομάτα Παναγία στην εικόνα της Βασαρμιώτισσας.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 40

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 41

1.29 ΠΑΝΑΓΙΑ η ΝΤΑΒΡΑΔΙΑΝΗ Είναι ο ενοριακός ναός πριν την καθιέρωση του Αγίου Γεωργίου –Χαρακίτη,αλλά ακόμα και σήμερα είναι το κέντρο των θρησκευτικών εκδηλώσεων απο τη Μεγάλη Παρασκευή (επιστροφή επιταφίου) έως τη Δεύτερη Ανάσταση,κατά την οποία συνεχίζεται απο παλιά το παραδοσιακό χοροστάσι στον περίβολο της εκκλησίας. Το προσωνύμιο Ακρωτηρανή δεν πρέπει να έχει σχέση με την Μονή Τοπλού (δε μαρτυρείται απο κανένα έγγραφο) ίσως είναι δηλωτικό της θέσης που βρίσκεται στη ψηλότερη συνοικία στην άκρα της ακμάζουσας τότε Κριτσάς. Στο περίβολο βόρεια της εκκλησιας στον στεγασμένο σήμερα αποθηκευτικό χώρο έχει ταφεί ο οπλαρχηγός Αλεξομανώλης.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 42

Μαρτυρείται οτι η παλιά καμπάνα ακουγότανε στο Βαθύ.Μέχρι πρόσφατα σωζόταν ο γυναικωνίτης που αφαιρέθηκε.

Η κτητορική επιγραφή αναφέρει .ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΘΗΚΕ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗΣ ΔΙΑ ΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΙΕΡΕΩΣ ΤΟΥ ΣΚΛΙΝΤΖΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΙΑΣ ΑΥΤΟΥ ΕΛΕΝΗΣ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΑΣ ΕΝ ΕΤΕΙ ΖΡΛΕ (7.135 από κτήσεως κόσμου(1627).

1.30 ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΕΡΑ

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 43

Συντάκτης Γεωργία Μόσχοβη αρχαιολόγος Ο τρίκλιτος καμαροσκέπαστος με τρούλο ναός της Παναγίας της Κεράς είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ναός κατασκευάστηκε σταδιακά. Αρχικά κτίστηκε το κεντρικό κλίτος του ναού στον τύπο του μονόχωρου ναού με τρούλο, ενώ μεταγενέστερα προστέθηκαν τα δύο πλευρικά κλίτη που είναι αφιερωμένα στην Αγία Άννα το νότιο, και στον Άγιο Αντώνιο το βόρειο. Στο εσωτερικό όλες οι επιφάνειες του ναού έχουν διακοσμηθεί με αξιόλογες τοιχογραφίες που ανήκουν σε διαφορετικές εποχές. Στο κεντρικό κλίτος υπάρχουν δύο στρώματα τοιχογραφικού διακόσμου. Το πρώτο σώζεται αποσπασματικά στην κόγχη του ιερού και στα τύμπανα των τόξων που υποβαστάζουν τον τρούλο. Οι παραστάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από την γραμμική απόδοση των μορφών και χρονολογούνται στα μέσα περίπου του 13ου αι. Κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 14ου αι., προφανώς μετά από κάποια σοβαρή καταστροφή του ναού πραγματοποιήθηκε το δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών που απλώνεται στις υπόλοιπες επιφάνειες του κεντρικού κλίτους με σκηνές του Ευαγγελικού κύκλου. Την ίδια περίοδο ανακατασκευάστηκε και ο τρούλος με τα ισχυρά βεργιά. Το στρώμα αυτό χαρακτηρίζεται από την συνύπαρξη στοιχείων, τόσο της μεσοβυζαντινής τέχνης, όσο και της πρώιμης παλαιολόγειας. Τα πλευρικά κλίτη αγιογραφήθηκαν μέσα στο πρώτο μισό του 14ου αι., αφού είχε ολοκληρωθεί ο διάκοσμος του κεντρικού κλίτους. Εδώ ακολουθούνται διαφορετικές αισθητικές αρχές. Οι σκηνές από το βίο της Παναγίας και οι μορφές των Αγίων στο νότιο κλίτος της Αγίας Άννας αποδίδονται με τρόπο πιο ρεαλιστικό και εκφραστικό. Στο βόρειο κλίτος του Αγίου Αντωνίου, που αγιογραφείται με το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας, ακολουθούνται οι ίδιες αισθητικές αρχές αλλά από τεχνίτες λιγότερο ικανούς. Κτητορικές επιγραφές εντοπίζονται στη δυτική πλευρά του νότιου κλίτους και στη βόρεια πλευρά του βόρειου κλίτους, όπου και απεικονίζεται ο κτήτορας Γεώργιος Μαζηζάνης με τη γυναίκα του και το παιδί του. Πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες στο εσωτερικό και τον περιβάλλοντα χώρο του ναού αποκάλυψαν μεγάλο αριθμό κιβωτιόσχημων τάφων.(το κείμενο είναι από την αρχαιολόγο Γεωργία Μόσχοβη).

Η Κερά –Ιστορική προσέγγιση Από τον Άγιο Νικόλαο ξαφνικά φθάνουμε σε ένα από τα ομορφότερα και σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Κρήτης .

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 44

Ακριβώς πριν το χωριό ,στη θέση Λογάρι ,υπάρχει μια πινακίδα στα δεξιά που οδηγεί προς τη Βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας της Κεράς. Σταθμεύστε το αυτοκίνητο στον ειδικό χώρο στάθμευσης και συνεχίστε περπατώντας για λίγα μέτρα,αφού πρώτα περάσει ο επισκέπτη από τα εκδοτήρια που έχει το τοποθετήσει το Υπουργείο Πολιτισμού Ο χώρος αυτός βρίσκεται υπό την προστασία της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η Παναγία η Κερά είναι ένα μνημείο που βρίσκεται υπό την προστασία της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων- που εδρεύει στο Ηράκλειο. Το " Μουσείο" " Ναός Παναγίας Κεράς" καταλαμβάνει το 1995 τη δεύτερη θέση,με 43.000 επισκέπτες, μετά το Μουσείο Ηρακλείου,με τις τεράστιες σε αριθμό και αξία αρχαιολογικές συλλογές,γεγονός που αποδεικνύει περίτρανα,τόσο την σπουδαιότητα του μνημείου,αλλά και πόσο προσοδοφόρα " επένδυση αποδεικνύεται καθημερινά για το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και το Υπουργείο Πολιτισμού. Στο σύνολο των δεκαέξι μεγάλων Αρχαιολογικών Χώρων και των Μουσείων της Κρήτης,η Παναγία η Κερά,καταλαμβάνει την πέμπτη θέση,μετά το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, την Κνωσό,τη Φαιστό και τη Γόρτυνα! Ενδεικτικοί μα κραυγαλέοι είναι οι αριθμοί των επισκεπτών που πέρασαν το κατώφλι του καθαγιασμένου αυτού χώρου,κατά την τελευταία 5ετία.Το 1991 δέχθηκε 40.800,το 1992 60.300,το 1993 54.200,το 1994 53.600 επισκέπτες. ! Η βυζαντινή εκκλησία παναγία της Κεράς είναι ορθογώνιος τρίκλιτος με τρούλο . Ο βυζαντινός ναός οικοδομήθηκε σε τρείς φάσεις ,τα δύο κλίτη προστέθηκαν εκ των υστέρων στο κεντρικό κλίτος στην περίοδο του 13ου -14ου αιώνα τμηματικά. Θεωρείται από τις αρχαιότερες εκκλησίες της Κρήτης και είναι αφιερωμένη στο όνομα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου,της Αγίας Άννας και του Αγίου Αντωνίου. Στο εσωτερικό τη εκκλησίες υπάρχουν πολλές τοιχογραφίες πολύ καλά διατηρημένες και θεωρούνται οι καλλίτερες αγιογραφίες της Κρήτης. Οι τοιχογραφίες αυτές μπορούν να θωρηθούν ότι είναι ανάλογες με αυτές που βρίσκουμε στον Μυστρά,και το Άγιο Όρος. Οι μελετητές της βυζαντινής τεχνοτροπίας εξηγούν και αναφέρονται με τα καλλίτερες εκθέσεις και απόψεις για την ιστορικότητα και την τεχνοτροπία της βυζαντινής αυτής εκκλησίας.Απο την τεχνοτροπία των τοιχογραφιών μπορούμε να διαπιστώσουμε τις διάφορες περιόδους της κατασκευής του βυζαντινού μνημείου.Οι τοιχογραφίες απλώνονται στα τρία κλίτη και στον τρούλο ,χωρίς να αφήνουν γυμνή επιφάνεια. Περιγραφή του βυζαντινού μνημείου από τους ιστορικούς,αρχαιολόγους και την επιστημονική κοινότητα,οι αναλύσεις τους και οι περιγραφές τεχνοτροπία ,ζωγραφικής και κτιριακού συγκροτήματος ,καταδεικνύουν την ιδιαιτερότητα και σπουδαιότητα που αξίζει να το επισκεφθείτε για να διαπιστώσετε από κοντά όλα εκείνα που αναλυτικά θα καταγραφούν παρακάτω. Ο άλλοτε καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος το 1952 σε δημοσίευμά του αναφέρει για την Παναγία τη Κερά τα εξής. « Οι τοιχογραφίες του ιερού τούτου ναού ( της Κεράς),όστις έχει ανεγερθεί περί τον 11ον ή 12ον αιώνα,είναι από τις λίγες που υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα,μια εικόνα δε που

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 45

παριστάνει τη Θεοτόκο με τον Ιησού έφηβο στο πλευρό της, δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Πολύ κοντά στην Κριτσά βρίσκεται ο σημαντικός βυζαντινός ναός της Παναγίας της Κεράς,αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου.Ο ναός είχε στην αρχή ένα μόνο κλίτος,στο οποίο εν συνεχεία προστέθηκαν δύο ακόμη κλίτη ( βόρειο και νότιο). Αυτές οι προσθήκες του 14ου αιώνα ενισχύθηκαν από αντερείσματα,τα οποία δίνουν σήμερα στο ναό τη χαρακτηριστική όψη του. Οι τοιχογραφίες του μεσαίου κλίτους ( των μέσων του 13ου αιώνα) είναι πιο συντηρητικές,αυστηρές και επιβλητικές,ενώ το νότιο κλίτος,που χρονολογείται στον 14ο αιώνα,περιλαμβάνει μερικές από τις πιο σημαντικές τοιχογραφίες της περιόδους της Πολεολογίας αναγέννησης στην Κρήτη. Στο βόρειο κλίτος,επίσης του 14ου αιώνα,ξεχωρίζει μεγάλη σύνθεση με θέμα τη Δευτέρα Παρουσία Ιδιαίτερο ενδιαφέρον,όμως, έχει και η απεικόνιση του κτήτορας με τη γυναίκα του και τη μικρή τους κόρη του,καθώς πρόκειται για τις μοναδικές προσωπογραφίες που σώζονται από τη μεσαιωνική Κρήτη. Τέλος,στον βορειοδυτικό πεσσό προσέξτε την απεικόνιση του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης,δυτικού αγίου ιδιαίτερα δημοφιλούς στους φτωχούς Κρητικούς ανεξαρτήτως δόγματος.» Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κ.Καλοκύρης περιγράφει το μνημείο. Για τη Παναγία της Κεράς που βρίσκεται 1 χιλ.πριν από τη κωμόπολη της Κριτσάς,στο δρόμο Αγίου Νικολάου - Κριτσάς και θεωρείται από τις αρχαιότερες εκκλησίες της Κρήτης. Η παναγία της Κεράς είναι τρίκλιτη βυζαντινή εκκλησία με σπουδαίες τοιχογραφίες και και τιμάται στο όνομα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου,της αγίας Άννας και του αγίου Αντωνίου. Η ωραιότερη τοιχογραφία είναι στο τέμπλο της δεξιάς ωραίας πύλης με παράσταση της Παναγίας και του Χριστού σε μεγάλο μέγεθος. Στο βιβλίο του " Οι Βυζαντινές Εκκλησίες της Κρήτης" δημοσιεύει πολλές φωτογραφίες μεταξύ των οποίων: Ο Μυστικός Δείνος. Η Κολακεία της Θεοτόκου. Η στον Αδη Κάθοδος. Το Ύδωρ της ελέγξεως. Το ημιχόριο της Αναλήψεως. Η σκηνή του Ιωακείμ. Ο Θυόμενος. Η προσευχή της Αγίας Άννας. Ο Χριστός της Δεήσεως. Ο Άγιος Γρηγόριος Τμήμα της Δευτέρας Παρουσίας. κ.λπ. Η ζωγραφική του ναού της Κεράς είναι πολύ αξιόλογος για τα εικονογραφημένα θέματα,τη τεχνοτροπία και τη τεχνικής της εκτέλεσης. Οι διάφοροι περίοδοι κατασκευής του μνημείου φαίνονται και στη διάφορο τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, οι οποίες απλώνονται στα τρία κλίτη και τον τρούλο χωρίς να αφήσουν καμιά γυμνή επιφάνεια. Ο ναός οικοδομήθηκε κατά τον 14ον αιώνα τμηματικά.Τα δύο κλίτη προστέθηκαν εκ των υστέρων στο αρχικό κλίτος. Το νότιο κλίτος στο οποίο τιμάται στη μνήμη της Αγίας Άννας. Το βόρειο κλίτος στο όνομα τιμάται η μνήμη του Αγίου Αντωνίου

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 46

Το κεντρικό στο οποίο τιμάται Η Θεομήτορος. Η μεγάλη αξία του μνημείου βρίσκεται στη σπουδαιότητα των τοιχογραφιών. Στη Κρήτη δεν υπάρχει άλλος ναός που να έχουν απεικονισθεί τόσες σκηνές του βίου της Θεοτόκου και μάλιστα του απόκρυφου κύκλου. Θέματα τα οποία τον 14ο αιώνα γνωρίζουμε στη Κωνσταντινούπολη και τα οποία μάλιστα είναι από τα πολύ σπάνια της βυζαντινής τέχνης,βρίσκονται στο κλίτος της Αγίας Άννας της Κριτσάς. Αυτό είναι ιδιαίτερης σημασίας γιατί αποδεικνύει τη σχέση της Κρήτης ( επί Ενετοκρατίας) με τη τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως και την επίδραση της στα εκτελούμενα μεγάλα έργα και μπορεί να οδηγήσει σε ορισμένα συμπεράσματα για τη Κρητική Τέχνη. Τα εν λόγω θέματα προέρχονται από της σχετικές αφηγήσεις του απόκρυφου Ευαγγελίου του Ιακώβου. τα πολύ σπάνια θέματα τα οποία βρίσκονται αποκλειστικά στη Κρήτη,καθιστούν ιδιαίτερα ενδιαφέρον το κλίτος αυτό. Οι ποινές των αμαρτωλών εικονίζονται κάτω από τη Σταύρωση,Γυμνοί οι τιμωρούμενοι,ανδρες και γυναίκες,περιβάλλονται από όψεις και φλόγες της κολάσεως. Πλαγίως ή πάνω από αυτούς επιγραφές χαρακτηρίζουν αμαρτήματά τους.Π.Χ. Ούτος εστίν ο λέγων,ο δουλέβον τον ναόν εκ του ναού δικάτε (ήτοι τρώγει εις βάρος του ναού. Ο κλέπτης (Ο ζωοκλέπτης παριστάνεται με το πρόβατο στον ώμο). Η ζωοκλοπή οργίαζε στη Κρήτη .Πιθανώς κρούσματα και στη περιοχή της Κριτσάς υπαγόρευσαν την απεικόνιση της τιμωρίας του ζωοκλέφτη για την περιστολή του κακού. Ο παραυλακητής (αυτός που μετακινεί το νερό στο αυλάκι). Η πόρνη. Η παρακράτα. Παραφουκράστρια Στη κάτω ζώνη του Βορίου τοίχου εικονίζονται οι κτήτορες του κλίτους. Πρόκειται για ζευγάρι άνδρα και γυναίκας στημένοι ο ένας απέναντι του άλλου και έχοντες στη μέση ένα μικρό παιδί. Την τοιχογραφία των κτητόρων είχε αναγράψει ο Ξανθουδίδης,αλλά έκτοτε υπέστη σοβαρές ζημιές το δε πρόσωπο του παιδιού δεν διακρίνεται πλέον. Η εν λόγω κτητορική επιγραφή,την οποία δημοσιεύει ο .Καλοκύρης,έχει ως εξής. "Ανεκενήστι και ανιστορήθι ο θείος και πάνσεπτος ναός της Αγία Άννα μητρός της (Θεοτόκου) δια συνδρομής και εξόδου του χωρίου Κρητζέας και δια συνεργίας κυρού Αντωνίου του Λαμέρα και Ευγίνου τοπί (κλήνου) Σηνουλέτο". Εκτός από την παραπάνω επιγραφή υπάρχει και άλλη στο Βόρειο κλίτος και έχει ως εξής. " Ανεκαινίσθη ο παρών δόμος του οσίου πατρός ημών Αντωνίου δι' εξόδου και συνδρομής κυρού Γεωργίου του Μαζηζάνη και της συμβίου αυτού κε των τέκνων αυτού Αμήν". Από το σχήμα των γραμμάτων,των θεμάτων του κλίτους που απαντούν στο 14ο αιώνα και της εν γένει τεχνοτροπίας των τοιχογραφιών ,πρέπει να δεχθούμε την χρονολογία κτίσεως μέσα στο 14ο αιώνα.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 47

Η ερμηνεία αυτή του ειδικού για τα βυζαντινά καθηγητού,εχει σπουδαία σημασία γιατί άλλοι ιστοριοδίφες τοποθετούν την δράσι του ναού στον 9ο αιώνα ή στις αρχές του 10ου αιώνα,που φέρεται να έχει ιδρυθεί και η μονή του Θεολόγου. Αυτό συμπεραίνεται και από το ανευρεθέν 'άλλοτε εκεί Αντεμισίου επί του οποίου αναγράφεται " ότι καθηγιάσθη υπό της θείας χάριτος του ζωοποιού πνεύματος και υπό του θεοφιλέστατου Επισκόπου Κεράς Αθανασίου το έτος 1090 εν μηνί Φεβρουαρίω". Απ' αυτό εικάζεται ότι κατά την 10η εκατονταετηρίδα η Κερά υπήρξε έδρα Επισκοπής. Όπως μνημονεύεται στον " Μύσωνα " όταν η Κρήτη ανακτήθηκε το 962 από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία όταν είχε αποκατασταθεί η παλαιά εκκλησιαστική διάιρεση,διατηρήθηκαν μεν οι προηγούμενες Επισκοπές ,αλλά η έδρα αυτών μεταφέρθηκε από τις παλιές πόλεις οι οποίες είχαν πλέον κατεδαφισθεί ή εξαφανισθεί,σε μικρούς τόπους της υπαίθρου οι οποίες έτσι εγγυώντο μεγαλύτερη άνεση και μεγαλύτερη ασφάλεια από τις νέες πειρατικές επιθέσεις. Ύστερα από τα παραπάνω δεν αποκλείεται και ο Επίσκοπος της περιοχής να που είχε έδρα στην αρχαία πόλη Καμάρα ,να εγκαταστάθηκε στη Παναγία της Κεράς όπου όπως αναφέρει ο Χατζηγάκης ,ήταν άλλοτε μοναστήρι με πολλούς καλόγερους,οπότε πιθανόν να καθαγίασε το ανωτέρω μνημονευόμενο Αντεμίσο. Ο άλλοτε καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος σε σχετικό δημοσίευμά του το 1952 γράφει μεταξύ των άλλων και τα εξής. " Οι τοιχογραφίες του ιερού τούτου ναού ( της Κεράς),όστις έχει ανεγερθεί περί τον 11ον ή 12ον αιώνα,είναι από τις λίγες που υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα,μια εικόνα δε που παριστάνει τη Θεοτόκο με τον Ιησού έφηβο στο πλευρό της, δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Από το βιβλίο ":Η Κρήτη " Πάνθεον Αθανασίας του Δημ.Γ.Κορωνάκη η παρακάτω περιγραφή και ανάλυση του συγγραφέα . Μόνο έντεκα χιλιόμετρα χρειάζεται κανείς,απο τον Άγιο Νικόλαο,για να επισκεφθεί ένα από τα ωραιότερα και σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Κρήτης,την Παναγία την Κερά.Κρυμμένη μέσα στα λιόφυτα και στολισμένη με λίγα κυπαρίσσια αποτελεί για τον επισκέπτη μια έκπληξη. Κάτασπρη,χαμηλή με τις δίρρικτες στέγες και τον κυλινδρικό τρούλο που μαζί με τις οξείες γωνίες των στεγών αποτελούν τα μόνα στοιχεία που τις δίνουν ανάταση,έχει την ίδια λιτότητα που στα σπίτια του γειτονικού χωριού.Μέσα όμως από τούτη τη λιτότητα και σαφήνεια κρύβεται η μεγάλη ποικιλία και ο πλούτος των τοιχογραφιών που σκεπάζουν όλες τις επιφάνειες και των τριών κλιτών και που τόσα προβλήματα έχουν δημιουργήσει. Τα προβλήματα αυτά που δεν περιορίζονται μόνον στον τομέα της τοιχογραφήσεως μα επεκτείνονται σ'αυτήν την οικοδόμηση του ναού δεν είναι βέβαια δυνατόν να αναλύσομε εδώ. Με τον πλούτο και την ποικιλία σε θέματα και μορφές και την ανώτερη ποιότητα των τοιχογραφιών της,η Παναγία η Κερά,δικαιολογημένα κατέχει μια ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία της Κρήτης και αποτελεί,πέρα απ'τη σημασία της στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης,αποτελεί μια υψηλή αισθητική απόλαυση ακόμη και γι'αυτόν που δεν έχει εξοικειωθεί με την τέχνη αυτή.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 48

Ο διάσημος για την ποιότητα των τοιχογραφιών του ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστός ως Παναγία Κερά, βρίσκεται 1 χλμ. πριν από την Κριτσά. Είναι τρίκλιτος ναός, με τρούλο στο κεντρικό κλίτος της Παναγίας. Το βόρειο κλίτος είναι του Αγίου Αντωνίου και το νότιο της Αγίας Άννας. Τα κλίτη ιδρύθηκαν σε διαφορετικές περιόδους.Αρχαιότερο (του 13. σι) είναι το κεντρικό κλίτος. Οι τοιχογραφίες του εικονίζουν σκηνές από τα Ευαγγέλια. Οι μορφές είναι αυστηρές και επιβλητικές αρχαΐζουσας τεχνοτροπίας. Στο τετρατοσφαίριο της κόγχης ήταν η Πλατυτέρα. Στην καμάρα του Βήματος εικονίζεται η πολυπρόσωπη Ανάληψη και χαμηλά πίσω οπό την Αγία Τράπεζα, οι συλλειτουργούντες αρχιερείς. Στον τρούλο εικονίζονται τέσσερις άγγελοι και από κάτω τέσσερις εορτές από το Δωδεκάορτο (Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση Λαζάρου και Βαϊοφόρος. Στο τύμπανο είναι δώδεκα προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στη δυτική καμάρα σε οχτώ μεγάλους πίνακες εικονίζονται οι σκηνές: Βρεφοκτονία, Γέννηση του Χριστού, Μυστικός Δείπνος, Άγια των Αγίων, Συμπόσιο του Ηρώδη και Εις ΄Αδου Κάθοδος. Στο δυτικό τοίχο εικονίζεται η Σταύρωση, και από ' κάτω οι τιμωρίες των κολασμένων. Στους κάτω τοίχους ολόσωμοι αυστηροί άγιοι (ξεχωρίζει ο Άγιος Γεώργιος).Στο βορειοδυτικό πεσσό εικονίζεται ο δημοφιλής στην Κρήτη δυτικός Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης.Το νότιο κλίτος χρονολογείται στο 14. αϊ. και οι τοιχογραφίες που είναι από τις πιο σημαντικές στην Κρήτη, ανήκουν στην Παλαιολόγε ι σ αναγέννηση, στη Μακεδονική Σχολή, που έχει σχέση με το Μυστρά. οι μορφές εικονίζονται ζωγραφισμένες με καθαρές γραμμές σε ευρύχωρα πλαίσια. Σε δεκατέσσερις ορθογώνιους πίνακες σε δύο ζώνες εικονίζονται σκηνές από Το Βίο της Αγίας Άννα και της Παναγίας, από τα θεομητορικά απόκρυφα ευαγγέλια, που δεν συνηθίζονται στη βυζαντινή ζωγραφική: η Οικία του Ιωακείμ, η Προσευχή της Άννας, η Γέννηση της Θεοτόκου, το Ύδωρ της Ελέγξεως,η θλίψη του Ιωσήφ και η Θεοτόκος Πύλη Κεκλεισμένη. Στο τετρατοσφαίριο εικονίζεται η Αγία Άννα ως Πλατυτέρα. Στο δυτικό τοίχο είναι η χορηγική και κατηγορική τοιχογραφία με την επιγραφή: "Χωρίον της Κριτζέας και Αντώνιος Λαμέρας.Στο βόρειο κλίτος (του 14. αϊ.) εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ και από κάτω οι συλλειτουργούσες Αρχιερείς και οι ένθρονοι Απόστολοι. Στο βόρειο τοίχο εικονίζεται η οικογένεια του κτήτορα Γ. Μαζηζάνη, ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες με τη χαρακτηριστική ενδυμασία της εποχής Στην καμάρα απεικονίζεται με μεγαλειώδη και αποκαλυπτικό τρόπο η μεγάλη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας ( Απόστολοι, τάγματα αγγέλων, μάρτυρες και όσιοι, ο Άγγελος που σαλπίζει την έλευση του Χριστού, η γη και η θάλασσα προσωποποιημένες που αποδίδουν στην κρίση τους νεκρούς τους, η Ψυχοστασία, οι κολασμένοι και ο πολυσύνθετος φυσιοκρατικά ζωγραφισμένος Παράδεισος. Ο Μανώλης Μπορμπουδάκης Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.στο βιβλίο του Παναγία Κερά –Βυζαντινές Τοιχογραφίες στην Κριτσά (Εκδοτικός Οίκος Hannibal) Ανάμεσα στους πλούσιους ελαιώνες του κάμπου της Κριτσάς ,στη θέση λογάρι,είναι οικοδομημένος ο λαμπρός ναός της Παναγίας της Κεράς,αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο τρίκλιτος ναός με το μεγάλο τρούλο δεν οικοδομήθηκε από την αρχή σ΄αυτον τον αρχιτεκτονικό τύπο. Απαρτίστηκε σταδιακά με την προσθήκη των δύο πλάγιων δενδροσκέπαστων κλιτών στη νότια και βόρεια πλευρά του μεσαίου του αρχικού κλίτους. Αυτό ανήκε στον πολύ διαδεδομένο αρχιτεκτονικό τύπο της μονόωρις τρουλωτή εκκλησίας. Πιθανόν ύστερα από σοβαρές καταστροφές ανοικοδομήθηκε το ανατολικό τμήμα της καμάρας και ο τρούλος με τις χαρακτηριστικές νευρώσεις για καλύτερη στήριξη και προστέθηκαν και τα δύο πλάγια κλίτη. Την οικοδομική ιστορία του μνημείου επιβεβαιώνει και ο ζωγραφικός διάκοσμος. Στην κόγχη του βήματος και στο τύμπανο του νότιου τόξου

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 49

στήριξης του τρούλου σώζεται η αρχική διακόσμηση που με τη μνημειακότητα και την κάποια αναζήτηση πραγματιστικών στοιχείων χρονολογείται γύρω στα μέσα του 13ου αιώνα. Η ζωγραφική των άλλων επιφανειών του ίδιου κλίτους πραγματοποιήθηκε μετά τις επισκευές και σχετίζεται με το μνημειακό αλλά κάπως λαϊκό ύφος τοιχογραφιών που χρονολογούνται γύρω στο 1300. Η ρεαλιστική πάλι τεχνοτροπία του νότιου κλίτους της Αγίας Άννας με σκηνές από το βίο της Παναγίας,εντάσσει τη διακόσμηση στα νέα ρεύματα τέχνης που εισδύουν και στην Κρήτη κατά την πρώτη πεντηκονταετία του 14 αιώνα.,όπως άλλωστε δείχνει και η ζωγραφική του βόρειου κλίτους του Αγίου Αντωνίου με τη μεγάλη σύνθεση της Δεύτερης Παρουσίας Στον ταξιδιωτικό οδηγό ΚΡΗΤΗ ( σελίς 217-219) (EXPLORER 2004) περιγράφει με λίγα λόγια το μνημείο. Ο βυζαντινός ναός της Παναγίας της Κεράς,αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου.Ο ναός είχε στην αρχή ένα μόνο κλίτος,στο οποίο εν συνεχεία προστέθηκαν δύο ακόμη κλίτη ( βόρειο και νότιο). Αυτές οι προσθήκες του 14ου αιώνα ενισχύθηκαν από αντερείσματα,τα οποία δίνουν σήμερα στο ναό τη χαρακτηριστική όψη του. Οι τοιχογραφίες του μεσαίου κλίτους ( των μέσων του 13ου αιώνα) είναι πιο συντηρητικές,αυστηρές και επιβλητικές,ενώ το νότιο κλίτος,που χρονολογείται στον 14ο αιώνα,περιλαμβάνει μερικές από τις πιο σημαντικές τοιχογραφίες της περιόδους της Παλαιολογείας αναγέννησης στην Κρήτη. Στο βόρειο κλίτος,επίσης του 14ου αιώνα,ξεχωρίζει μεγάλη σύνθεση με θέμα τη Δευτέρα Παρουσία Ιδιαίτερο ενδιαφέρον,όμως, έχει και η απεικόνιση του κτήτορα με τη γυναίκα του και τη μικρή τους κόρη του,καθώς πρόκειται για τις μοναδικές προσωπογραφίες που σώζονται από τη μεσαιωνική Κρήτη. Τέλος,στον βορειοδυτικό πεσσό προσέξτε την απεικόνιση του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης,δυτικού αγίου ιδιαίτερα δημοφιλούς στους φτωχούς Κρητικούς ανεξαρτήτως δόγματος. Η Παναγία Κερά Βιογραφία Ο διάσημος για την ποιότητα των τοιχογραφιών του ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστός ως Παναγία Κερά, βρίσκεται 1 χλμ. πριν από την Κριτσά. Είναι τρίκλιτος ναός, με τρούλο στο κεντρικό κλίτος της Παναγίας. Το βόρειο κλίτος είναι του Αγίου Αντωνίου και το νότιο της Αγίας Άννας. Τα κλίτη ιδρύθηκαν σε διαφορετικές περιόδους. Αρχαιότερο (του 13. σι) είναι το κεντρικό κλίτος. Οι τοιχογραφίες του εικονίζουν σκηνές από τα Ευαγγέλια. Οι μορφές είναι αυστηρές και επιβλητικές αρχαΐζουσας τεχνοτροπίας. Στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης ήταν η Πλατυτέρα. Στην καμάρα του Βήματος εικονίζεται η πολυπρόσωπη Ανάληψη και χαμηλά πίσω οπό την Αγία Τράπεζα, οι συλλειτουργούντες αρχιερείς. Στον τρούλο εικονίζονται τέσσερις άγγελοι και από κάτω τέσσερις εορτές από το Δωδεκάορτο (Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση Λαζάρου και Βαϊοφόρος. Στο τύμπανο είναι δώδεκα προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στη δυτική καμάρα σε οχτώ μεγάλους πίνακες εικονίζονται οι σκηνές: Βρεφοκτονία, Γέννηση του Χριστού, Μυστικός Δείπνος, Άγια των Αγίων, Συμπόσιο του Ηρώδη και Εις Άδου Κάθοδος. Στο δυτικό τοίχο εικονίζεται η Σταύρωση, και από ' κάτω οι τιμωρίες των κολασμένων. Στους κάτω τοίχους ολόσωμοι αυστηροί άγιοι (ξεχωρίζει ο Άγιος Γεώργιος).

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 50

Στο βορειοδυτικό πεσσό εικονίζεται ο δημοφιλής στην Κρήτη δυτικός Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης. Το νότιο κλίτος χρονολογείται στο 14. αϊ. και οι τοιχογραφίες που είναι από τις πιο σημαντικές στην Κρήτη, ανήκουν στην Παλαιολόγε ι σ αναγέννηση, στη Μακεδονική Σχολή, που έχει σχέση με το Μυστρά. οι μορφές εικονίζονται ζωγραφισμένες με καθαρές γραμμές σε ευρύχωρα πλαίσια. Σε δεκατέσσερις ορθογώνιους πίνακες σε δύο ζώνες εικονίζονται σκηνές από Το Βίο της Αγίας Άννα και της Παναγίας, από τα θεομητορικά απόκρυφα ευαγγέλια, που δεν συνηθίζονται στη βυζαντινή ζωγραφική: η Οικία του Ιωακείμ, η Προσευχή της Άννας, η Γέννηση της Θεοτόκου, το Ύδωρ της Ελέγξεως, η θλίψη του Ιωσήφ και η Θεοτόκος Πύλη Κεκλεισμένη. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Αγία Άννα ως Πλατυτέρα. Στο δυτικό τοίχο είναι η χορηγική και κτητορική τοιχογραφία με την επιγραφή: "Χωρίον της Κριτζέας και Αντώνιος Λαμέρας. Στο βόρειο κλίτος (του 14. αϊ.) εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ και από κάτω οι συλλειτουργούσες Αρχιερείς και οι ένθρονοι Απόστολοι. Στο βόρειο τοίχο εικονίζεται η οικογένεια του κτήτορα Γ. Μαζηζάνη, ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες με τη χαρακτηριστική ενδυμασία της εποχής Στην καμάρα απεικονίζεται με μεγαλειώδη και αποκαλυπτικό τρόπο η μεγάλη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας ( Απόστολοι, τάγματα αγγέλων, μάρτυρες και όσιοι, ο Άγγελος που σαλπίζει την έλευση του Χριστού, η γη και η θάλασσα προσωποποιημένες που αποδίδουν στην κρίση τους νεκρούς τους, η Ψυχοστασία, οι κολασμένοι και ο πολυσύνθετος φυσιοκρατικά ζωγραφισμένος Παράδεισος.

Φωτογραφία «Παναγία Κερά της Κριτσάς» από τον Δορυφόρο

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 51

ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΣ ΚΕΡΑΣ- ΚΡΙΤΣΑΣ Μια ιστορία που μας μεταφέρει ο Γεώργιος Ιωάννου Περάκης Διδάσκαλος στο βιβλίο ΤΑ ΡΑΝΤΟΛΟΓΙΑ Τόμος Δ, Άγιος Νικόλαος 1996 Σελίς 77 Τα χρόνια της Ιταλογερμανικής κατοχής του Νομού Λασιθίου ( 1941-1944) ο ναός της Παναγίας της Κεράς στην Κριτσά μετατράπηκε σε αποθήκη πυρομαχικών από τους κατακτητές. Μέσα σ’αυτόν στοίβαξαν κιβώτια α με εύφλεκτα υλικά και εγκατέστησαν ολιγομελή φρουρά για τη φύλαξη και την προστασία τους.Στρατιώτες της φρουράς,με ανύπαρκτο θρησκευτικό συναίσθημα,ετόλμησαν και αλλοίωσαν γελοιοποιώντας ορισμένες από τις εικονιζόμενες σεπτές μορφές των Αγίων,σπάνιες αγιογραφίες του. Με βερνίκι παπουτσιών τους πρόσθεσαν μουστάκια κι άλλα γελοία χαρακτηριστικά. Αργότερα μετά την απελευθέρωση,ειδικοί τεχνίτες προσπάθησαν να επαναφέρουν τις παραποιημένες αγιογραφίες στη πρότερη τους κατάσταση.Δυστυχώς όμως,παρά τις επίπονες προσπάθειες του δεν κατάφεραν να τις αποκαταστήσουν τελείως. Σήμερα ,ο προσεκτικός επισκέπτης διακρίνει σ΄αυτές αμυδρά τα ίχνη του βερνικιού που χρησιμοποίησαν στην αχαρακτήριστη πράξη τους. Για το συγκεκριμένο περιστατικό υπάρχει περιστατικό που περιγράφεται στο βιβλίο του κ.Γ.Ι Περάκη –Ραντολόγια Τόμος Δ-σελίς 78,που αναφέρει τι έγινε μετά τις πράξεις αυτές και την ασέβεια των Ιταλών στρατιωτών προς τη Παναγία. Στο ίδιο βίβλο υπάρχει κι ο θρύλος το τί συνέβη τον 15/αύγουστο,ημερα που η παναγία κοιμήθηκε για να ανέβη στους ουρανού,όπου μερικοί Κριτσώτες αντί λειτουργία χρησιμοποίησαν το χώρο όταν θέλησαν ένα γλεντοκοπήσουνε το προαύλιο της εκκλησίας μετά τη θεία λειτουργία . …………Πιο κάτω θα βρούμε τα συναισθήματα που νοιώθεις δίπλα το βυζαντινό ναό της Παναγίας της Κεράς μέσα στη καταπράσινη και γαλήνια περιοχή , έχοντας μπροστά σου τα κάτασπρα σπίτια του χωριού απλωμένα στην πλαγιά του Κάστελλου ,αφήνοντα το νου να γυρίσει χρόνια πίσω τότε που η Κριτσά ξανάρχιζε να αναπτύσσει τον πολιτισμό της ύστερα από τη μακρά της περιπέτεια από τους διάφορους κατακτητές.Ηταν η εποχή στην Κρήτη είχαν έλθει οι Φράγκοι και στη συνέχεια ο Νικηφόρος Φωκάς . Ο ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΝ ΚΕΡΑ (Γράφει ο Γιάννης Κ.Ταβλάς,δάσκαλος) Κυριακή 14 Αυγούστου παραμονή της μεγάλης γιορτής του Δεκαπενταύγουστου "Πάσχα του Καλοκαιριού" όπως λέγεται,ορόσημο άλλοτε του εορτολογίου,κέντρο σήμερα των θερινών διακοπών. Όπως πριν από το Πάσχα υπάρχει η μεγάλη περίοδος της νηστείας και των εσπερινών ακολουθιών,έτσι και τώρα οι χριστιανοί ετοιμάζονται για δυο εβδομάδες με παρηγοριά τους παρακλητικούς κανόνες.Στο Μεγάλο Πάσχα ο Χριστός ανασταίνεται και μέσα στην αστραποβολεί του φωτός διαλύονται τα σκοτάδια του φόβου της τυραννίας του θανάτου.Απο τον Τάφο πηγάζει για τους πιστούς η ζωή και στον Δεκαπενταύγουστο πάλι υπάρχει ένας τάφος.Η Παναγία -που είναι ξαπλωμένη στο νεκρικό κρεβάτι-με την κοίμηση της δεν αφήνει τον κόσμο,καθώς ο Υιός της παραλαμβάνει την ψυχή της και αυτή η Μητέρα της ζωής μεταβαίνει προ τη Ζωή χαρίζοντας την ελπίδα στους πιστούς ότι θα τσακιστούν τα βέλη των θλίψεων που μας σκίζουν την ψυχή.Ετσι το μικρό Πάσχα του καλοκαιριού γίνεται και αυτό ένα "πέρασμα" από την απελπισία στην ελπίδα.Ο ήλιος πάει να δύσει πίσω από το χωριό,πάνω από τον Κάστελλο.Η ώρα είναι επτά το απόγευμα.Ο Ξεχωριστός ήχος της καμπάνας της Παναγίαςτης Κεράς φτάνει μέχρι το χωριό.Αύριο γιορτάζει η Μεγάλη μητέρα του Χριστού,η Παναγία

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 52

μας.Ηδη οι πρώτοι πιστοί έχουν ξεκινήσει άλλοι με τα πόδια και άλλοι με τ'αυτοκίνητό τους,για να παρακολουθήσουν τον Εσπερινό. Η γλυκόφωνη φωνή των Ιερέων π.Ιωάννη Ταβλά και Γεωργίου Μπροκάκη μέσω των μεγαφώνων αντηχεί γύρω σε μεγάλη απόσταση. Ω.τι ύμνοι είναι αυτοί.Δεν είναι καθημερινός Εσπερινός,ειναι κάτι το ξεχωριστό.Και πως να μην είναι άλλωστε αφού αύριο γιορτάζουν όλοι οι Ορθόδοξοι χριστιανοί την Κοίμηση της Θεοτόκου.Ο λαός με ευλάβεια δίνει ξεχωριστή θέση στην παναγία.Οι πιστοί συνεχώς πληθαίνουν.Δεκάδες ,εκατοντάδες συρρέουν κάθε χρόνο για να παρακολουθήσουν τον Εσπερινό και να ευχαριστήσουν την παναγία που τους αξίωσε και εφέτος να είναι κοντά της. Πάει να σουρουπώσει και ο αυγουστιάτικος θερμός ήλιος ενώ μας αποχαιρετά,γύρω από τον Επιτάφιο που στόλισαν και φέτος όμορφες κοπελούδες,σύμφωνα με το έθιμο του χωριού,ψάλλονται εγκώμια της Παναγίας.Ειναι κάτι που δίνει μια ξεχωριστή νότα,κάτι που δεν γίνεται παντού.Οι ιερείς εναλλάσσονται τους ύμνους με τη χορωδία που την αποτελούν γλυκόφωνα κορίτσια και αγόρια.Ολοι οι παρευρισκόμενοι παρακολουθούν, ακούν και σιγοψάλλουν και αυτοί τους ύμνους με θεία κατάνυξη. Τα εγκώμια τελειώνουν.Τέσσερις άνδρες σηκώνουν ψηλά τον Επιτάφιο. Γυναίκες,άνδρες,παιδιά περνούν από κάτω,δίδοντας ευχές. Χρόνια Πολλά Κωστή και του χρόνου Μαρία.Αφού περάσουν όλοι κάτω από τον Επιτάφιο,γίνεται η περιφορά του στο γύρω χώρο από την εκκλησία.Τέλος Μοιράζονται οι άρτοι του και φέτος ήταν αρκετοί και ο κόσμος πλημμυρισμένος από μεγαλύτερη πίστη στην παναγία μας,ανηφορίζει για το χωριό. Χρόνια πολλά Μαρία .Ευχαριστώ πολύ. ΕΡΓΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ στη ΠΑΝΑΓΙΑ τη ΚΕΡΑ 1. Μια πολύ καλή μελέτη για τη διαμόρφωση του χώρου που περιβάλλει την παμπάλαια εκκλησία της Κεράς στην Κριτσά εγκρίθηκε από την 13η Εφορεία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Κρήτης. Ήταν ένα έργο που από χρόνια έπρεπε να γίνει. Η μελέτη , που εγκρίθηκε και από το Κοινοτικό Συμβούλιο Κριτσάς στις 11 Αυγούστου 1993 είναι προϋπολογισμού 50 εκ. δραχ. ( με 6 εκατ. ΦΠΑ) και οι εργασίες θα γίνουν με επίβλεψη της 13ης ΕΒΜΜ Κρήτης. Η κ. Μπακογιάννη Υπ. του ΥΠ.ΠΟ . υποστήριξε το αίτημα της Ιεράς Συνόδου της Κρήτης και της Κοινότητας Κριτσάς να επανέλθει στη Λατρεία ο ιστορικός ναός και υποσχέθηκε την υλοποίηση του προγράμματος κατά την επίσκεψή της στον Άγιο Νικόλαο στις 22.7.1993.

2.Το θέμα της Διαμόρφωσης του Περιβάλλοντος χώρου Βυζαντινού Ιερού Ναού ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΕΡΑΣ έχει ήδη δρομολογηθεί και μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί μέρος από τις προβλεπόμενες εργασίες Κατά το χρονικό διάστημα από Φεβρουάριο 1994 μέχρι και Μάιο 1994 πραγματοποιήθηκαν με χρηματοδότηση ΥΠΠΟ/ΛΟΤΤΟ και επίβλεψη της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στον Ιερό Ναό Παναγίας Κεράς στην Κριτσά,οι παρακάτω εργασίες που αφορούν τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του ναού,σύμφωνα με την εγκεκριμένη μελέτη (3503/22.10.92 και 1740/5.7.93). α).Αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος επιχωμάτωσης,πάχους 0,30 - 0,40μ και τοπικά έως 0,60 μ ,στο Δυτικό προαύλιο της εκκλησίας και σ'όλο το μήκος του δρόμου προσέλευσης,επιφάνειας 400 τμ περίπου. Απεκαλύφθησαν 6 κτιστοί τάφοι,καλυμμένοι με ακανόνιστες πλάκες,τοποθετημένοι κατά μήκος της Δυτικής όψης του ναού.Σε 3 από

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 53

τους τάφους ,οι πλάκες επικάλυψης ήταν ήδη σπασμένες.Εγινε εξωτερικός καθαρισμός των τάφων και αντικατάσταση των σπασμένων πλακών επικάλυψης. Αποκαλύφθηκαν επίσης τμήματα του προϋφισταμένου καλντεριμιού που είναι κατασκευασμένο από μεσαίου μεγέθους βότσαλα και πέτρες . Στο Β.Δ τμήμα του Δυτικού προαυλίου,αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια των τοίχων και τα κατώφλια πορτών που ανήκουν στα κελιά της Μονής. β).Κατεδάφιση των ετοιμόρροπων τμημάτων του αναλληματικού τοίχου στα Β.Δ του προαυλίου. Ανακατασκευή με πέτρα θεμελίων του τμήματος αυτού,μέχρι ύψους 0,50 μ από το έδαφος του προαυλίου και συμπλήρωση των υπολοίπων τμημάτων με στερέωση τους.Επίσης,ανακατασκευή όσων τμημάτων από τους ιστάμενους τοίχους των κελιών σωζόταν στο Β.Δ τμήμα του προαυλίου. γ).Επικάλυψη μέρους του παραπάνω αναλληματικού τοίχου με ολόσωμες λίθινες πλάκες πάχους 6-10 εκατοστών, πλάτους 50 εκατ. και μήκους 40-80 εκατ.περίπου. δ)Κατεδάφιση του ετοιμόρροπου αναλληματικού τοίχου στο Ανατολικό όριο του υπερυψωμένου Ανατολικού περιβόλου της εκκλησίας. Ανακατασκευή αυτού με πέτρα εκ θεμελίων μέχρι ύψους 0,50 Μ. από το έδαφος του προαυλίου. Κατασκευή λιθόκτιστης σκάλας ανόδου. Αρμολόγημα τοίχου. ε)Στερέωση του Νότιου τοίχου του ανατολικού προαυλίου,με ανακατασκευή ανωτέρων κατεστραμμένων τμημάτων,καθαρισμό των πετρών από τον ασβέστη και αρμολόγημα τοίχου. Στ).Μερική ανακατασκευή του λιθόκτιστου αναλληματικού τοίχου στη Νότια πλευρά του Δυτικού προαυλίου,με κατεδάφιση των ετοιμόρροπων τμημάτων,τοπικές στερεώσεις και αρμολόγημα. Μέχρι τις 30.5.1994 το ποσό απορρόφησης ήταν 7.233.132 δρχ. δηλαδή ποσοστό 72,3 % . Οι εργασίες συνεχίσθηκαν μέχρι 30.6.1994 οπότε προβλέπεται η συνολική απορρόφηση του εγκεκριμένου κονδυλίου των 10.000.000 δρχ. Επιβλέπουσα Μηχανικός του παραπάνω έργου είναι η κ.Δάφνη Χρονάκη 3. Το Κοινοτικό Συμβούλιο Κριτσάς με το 1237/14.6.1994 έγγραφό του προς το Υπουργείο Πολιτισμού γνωρίζει ότι η πίστωση των 10.000.000 Δρ έχει τελειώσει με αποτέλεσμα το όλο έργο να σταματήσει. Για το όλο έργο "Διαμόρφωση Περιβάλλοντος χώρου Βυζαντινού Ιερού Ναού Παναγίας Κεράς,έχει εγκριθεί προϋπολογισμός 56.000.000 δρχ. Το Κοινοτικό Συμβούλιο ενημερώνει και παρακαλεί να ολοκληρωθούν οι εγκεκριμένες εργασίες,για τους παρακάτω κυρίως ,σοβαρούς λόγους: α.Η διακοπή των εργασιών στην παρούσα φάση,δημιουργεί σοβαρά προβλήματα,στην ομαλή προσέγγιση των πολυπληθών καθημερινά επισκεπτών του μνημείου,καθώς και πολύ άσχημη εικόνα για την όλη παρουσία του. β.Υπάρχει κίνδυνος να προκληθούν σοβαρές ζημιές στους αποκαλυφθέντες τάφους,στα τμήματα του καλτεριμιού,στα ερείπια των τοίχων και στα κατώφλια πορτών που ανήκουν στα κελιά της Μονής.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 54

γ.Η καθυστέρηση της συνέχισης των εργασιών θα επιβαρύνει σημαντικά τον προϋπολογισμό του έργου. Η διακοπή των εργασιών θα έχει σαν αποτέλεσμα η διατεθείσα μέχρι σήμερα πίστωση,να πάει χαμένη. Η όλη προσπάθεια διάσωσης του Ιερού αυτού χώρου,που όπως είναι γνωστό σε όλους αποτελεί κόσμημα για την Δυτική Κρήτη θα πρέπει να συνεχισθεί ώστε ο ιερός αυτός χώρος να αναβαθμισθεί στο επίπεδο που του αρμόζει. Η χρονική περίοδος που διανύουμε ,είναι η καταλληλότερη για την απρόσκοπτη συνέχιση των εργασιών. Πιστεύουμε ότι τόσο η Δ/νση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων/Βυζαντινών Χώρων οδό και η Δ/νση Διοικητικής Υποστήριξης/Δ/νση οικονομικών Υποθέσεων του Υπουργείου Πολιτισμού στην Αθήνα ,θα κάνουν όλες εκείνες τις ενέργειες για την συνέχιση του έργου. Δημήτρης Δ Σκουλικάρης.

4.Δεν έχομε προσωπικό ,είμαστε αναρμόδιοι απαντά ο κ.Μπορμπουδάκης (Αντολή 5.12.1996) Στην έλλειψη του απαραίτητου προσωπικού φύλαξης αποδίδει ο Προϊστάμενος της 13ης Εφορίας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων κ.Εμμ.Μπορμπουδάκης την αδυναμία ο Βυζαντινός ναός της Παναγίας της Κεράς να παραμένει ανοιχτός και επισκέψιμος,μετά τις τρείς το απόγευμα. Σε ότι αφορά το επίσης πολύ σημαντικό θρησκευτικό μνημείο,τον ιερό ναό του Αγ.Γεωργίου του Καβυσιώτη,ο κ.Μπορμπουδάκης υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να παραμείνει ανοιχτός σε σταθερό ωράριο για το κοινό,αφού δεν υπάρχει φύλακας,παραπέμπτοντας στον...αρμόδιο,που στην περίπτωση αυτή,όπως αποδεικνύει,είναι το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Τις απαντήσεις αυτές έλαβε ο Μορφωτικός - Πολιτιστικός Σύλλογος Κριτσάς ,όταν απευθυνόμενος με σχετική επιστολή προς τη 13η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, υπενθύμισε τις επικίνδυνες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί για το ναό του Αγ.Γεωργίου και υπεστήριξε την ανάγκη επέκτασης του ωραρίου επισκέψεων στην Παναγία Κερά,για την διευκόλυνση του πλήθους των επισκεπτών που καταφθάνουν απ'όλόκληρη την Κρήτη και βρίσκουν το ναό κλειστό,μετά τις τρείς η ώρα. Με επιστολή που ο Πολιτιστικός Σύλλογος απέστειλε στην 13η Εφορία,υπενθύμιζε την κρισιμότητα της κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει ο Αγ.Γεώργιος Καβουσιώτης και την οποία με τα μελανότερα χρώματα είχε εκθέσει από το Φεβρουάριο του 1993 (!) η Κοινοτική Αρχή της Κριτσάς,κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για την τύχη του θρησκευτικού και καλλιτεχνικού αυτού μνημείου. Ο τότε Πρόεδρος της Κοινότητας κ.Αντ.Καρύδης ανέφερε χαρακτηριστικά. " Μετά από έντονες διαμαρτυρίες φορέων της κοινότητα,επισκέφθηκα τον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου Καβουσιώτη και διαπίστωσα με λύπη και αγανάκτηση την απαράδεκτη καταστροφή η οποία συντελείται με την πάροδο του χρόνου,στο εσωτερικό της εκκλησίας από την υγρασία και τη μούχλα. Επισημαίνομε για ενημέρωσή σας,ότι υπάρχουν αρκετές ρωγμές από όπου μπαίνει το νερό. Επίσης νερό μπαίνει και από την πόρτα και το παράθυρο. Σας υπενθυμίζομε επίσης ότι η εκκλησιά εξακολουθεί να παραμένει κλειστή,με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός επισκεπτών,ιδίως κατά τη θερινή περίοδο,να διαμαρτύρεται έντονα προς την Κοινότητα,επειδή δεν γνωρίζει ότι είναι αναρμόδια".

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 55

Την κατάσταση αυτή και την ανάγκη της άμεσης σωστικής παρέμβασης από ειδικευμένα συνεργεία της 13ης Εφορίας έχει επισημάνει και η παρούσα Κοινοτική Αρχή.Επανειλημμένως δε ο νυν πρόεδρος της Κοινότητας κ.Ιωάν.Σιγανός,μη βρίσκοντας την προσήκουσα ανταπόκριση από την 13η Εφορία,έχει απευθύνει σχετικές εκκλήσεις μέσω της ΑΝΑΤΟΛΗΣ. Για τα παραπάνω,που όπως επισημαίνει και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κριτσάς,αποτελούν και την ουσία ενός υπερεπείγοντος προβλήματος,που απειλεί με ανεπανόρθωτη ζημιά ένα ολόγραφο ναό με εξαιρετικής τέχνης αγιογραφίες,στην γραπτή απάντησή του ο Προϊστάμενος της 13ης Εφορίας Αρχαιοτήτων δεν κάνει την παραμικρή νύξη! ΝΙΚΟΣ ΤΡΑΝΤΑΣ Guida Del Kritsa: Panagia Kera Questa chiesa byzantine di tredicesimo secolo dedicata all'elogio di Panagia Kera ed è stata dedicata al presupposto del virgin., è probabilmente il monumento cristiano più noto in Crete. È importante a causa dei relativi frescoes, il verde e gli azzurri e gli aranci ed i colori rossi di questi frescoes sembrano freschi e luminosi. La loro esistenza era stata nascosta per le centinaia degli anni dai cristiani più in anticipo per evitare la loro distruzione dagli occupanti turchi. Inoltre ha tre navate e una costruzione della cupola. Ogni navata contiene le pitture da un periodo differente, rappresentante un tema religioso differente. La navata centrale, dedicata al presupposto del virgin, contiene le più vecchie pitture che riflettano una miscela degli stili. Le altre due navate sono state aggiunte sopra nei periodi più tardi. La navata del sud ha le pitture migliore-conservate.

Contrariamente alle pitture più stilizzate del periodo, queste pitture visualizzano una tenerezza e un'umanità nella loro rappresentazione della storia di Anna, la madre della mary di virgin. La navata del nord è dedicata alla st Anthony ed ha immagini rappresentare secondo venire. Anche se il Venetians ha occupato Crete durante il periodo, hanno permesso che i cretans decorassero le loro chiese mentre hanno voluto. Le tecniche rare del fresco usate ed i temi fanno il Panagia Kera che interessa specialmente per visitare. 'll dovete pagare il piccolo biglietto per visitarlo!!

Kritsa's Guide : _ Panagia Kera _ ce treizième siècle bizantin église consacré le éloge Panagia Kera et être consacré le prétention le Vierge, être probable le connu chrétien monument dans Crète. _ être important en raison son frescoes, le vert et bleu et orange et rouge ces frescoes regarder frais et lumineux. _ leur existence avoir être hidden pour centaine année par tôt chrétien éviter leur destruction par le turc occupant. _ aussi avoir trois bas-côté et un dôme construction. _ chaque bas-côté contenir peinture un différent période, representing un différent religieux thème. _ le central bas-côté, consacré le prétention le Vierge, contenir le vieux peinture qui refléter un mélange modèle. _ le autre deux bas-côté être ajouter sur dans tard période. _ le sud bas-côté avoir le meilleur-préserver peinture. _ contrairement le plus stylisé peinture le période, ces peinture montrer un tendresse et humanité dans leur rendering le histoire Anna, le Vierge Mary mère. _ le nord bas-côté être consacré rue Anthony et avoir image representing le deuxième coming. _ bien que le Venetians occuper Crète pendant le période, permettre le Crétois décorer leur église comme désirer. _ le rare fresque technique used et le sujet matière faire le Panagia Kera particulier intéressant visiter. _ _ vous 'll devoir payer petit billet visiter De Gids van Kritsa: Panagia Kera Deze dertiende eeuw de Byzantijnse kerk aan het lof van Panagia Kera wijdde en aan de veronderstelling van Virgin werd gewijd, is waarschijnlijk het

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 56

bekendste Christelijke monument in Kreta. Het is belangrijk wegens zijn fresko's, kijkt groen en de blauw en de sinaasappelen en de rood van deze fresko's vers en helder. Hun bestaan was verborgen voor honderden jaren door vroegere Christenen om hun vernietiging te vermijden door de Turkse bewoners. Het heeft ook drie doorgangen en een koepelbouw.

Elke doorgang bevat schilderijen van een verschillende periode, die een verschillend godsdienstig thema vertegenwoordigt. De centrale doorgang, gewijd aan de Veronderstelling van Virgin, bevat de oudste schilderijen die op een mengsel van stijlen wijzen. De andere twee doorgangen werden toegevoegd tijdens recentere periodes. De zuidendoorgang heeft de best-bewaarde schilderijen. In tegenstelling tot de meer gestileerde schilderijen van de periode, tonen deze schilderijen een tederheid en het mensdom in hun het teruggeven van het verhaal van Anna, de moeder van Maagdelijke Mary. De het noordendoorgang wordt gewijd aan St. Anthony en heeft beelden die de Tweede Komst vertegenwoordigen. Hoewel de Venetianen Kreta tijdens de periode bezetten, stonden zij Cretans toe om hun kerken te verfraaien zoals zij wensten. De zeldzame gebruikte freskotechnieken en de inhoud maken Panagia Kera bijzonder interesserend om te bezoeken. U ' ll moet klein kaartje betalen om het te bezoeken!! ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΕΡΑΣ ΚΡΙΤΣΑΣ Πληροφορίες Υπουργείου Πολιισμού/13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Τηλέφωνο: +30 28410 51525 Εισητήρια Ολόκληρο: €3, Μειωμένο: €2 Ημέρες Ελευθέρα εισοδου 6 – Μαρτίου – Μνήμη Μελίνας Μερκούρη.

5 Ιουνίου –Παγκόσμια ημέρα περιβλλοντος 18 Απριλίου –Διεθνής Ημέρα Μνημείων Tο τελευταίο Σαββατοκύριακο Σεπτεμβρίου κάθε έτους (Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς) 18 Μαίου- Διεθνής Ημέρα Μουσείων 27 Σεπτεμβρίου,Παγκόσμια ημέρα τουρισμού Οι Κυριακές κατά το διάστημα απο 1 Νοεμβρίου έως 31 Μαρτίου Οι επίσημες αργίες του Κράτους Η πρώτη Κυριακή κάθε μήνα,πλήν μηνών Ιουλίου ,Αυγούστου και Σεπτεμβρίου (Οταν η πρώτη Κυριακή είναι αργία ,ως ημέρα εισόδου καθορίζεται η δεύτερη Κυριακή

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Της ΚΡΙΤΣΑΣ

Σελίδα 57

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ για την Παναγία Κερά της Κριτσάς 1.Μπορμπουδάκης Μ., Παναγία Κερά - Βυζαντινές τοιχογραφίες στην Κριτσά, Αθήνα χ.χ.2.Καλοκύρης Κ., "Βυζαντινά μνημεία της Κρήτης, Ι. Η Παναγία (Κερά) της Κριτσάς", Κρητικά Χρονικά ΣΤ' (1952), 2112703.Παπαδάκη-Ockland Σ., "Η Κερά της Κριτσάς. Παρατηρήσεις στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών της", ΑΔ 22 Μελέται (1967), 87-1124. 4.Κατερίνας Μυλοποταμιτάκη αρχαιολόγος ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ ΚΡΙΤΣΑΣ Ο οδηγός αυτός (68 σελίδων) απευθύνεται στο ευρύ κοινό, που δεν είναι εξοικειωμένο με τη βυζαντινή ζωγραφική, τις τεχνοτροπίες και την εικονογραφία της, τα δευτερεύοντα επεισόδια ή και τα κύρια θέματα των αφηγηματικών της παραστάσεων, όταν μάλιστα σε πολλές από αυτές πηγή έμπνευσης της εικονογραφικής σύνθεσης αποτελούν τα Απόκρυφα Ευαγγέλια.

1.31 Κερά η Παναγία του Φλέρμου Λιτός και μικρός καμαροσκέπαστος ναός αφιερωμένος στη γέννηση της Θεοτόλου. Είναι καταμεσής του Κριτσώτικου κάμου και δίπλα στη διακλάδωση του μεσαιωνικού δρόμου που συνέδεε τις δυτικότερες με τις ανατολικότερες περιοχές της βόρεας κρητικής ακτής. Κοντά στην εκκλησία βρισκόταν της Φιρφιρίνας το Χάνι,γνωστό απο αναφορές του προηγούμενου αιώνα. Πρέπει να έχει ανεγερθεί ίσως και πρίν απο τον 18ο αιώνα.

1.32 ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ( Γουλά)-Σταυρωμένος Βρίσκεται 2 χιλιόμετρα βόρεια της Κριτσάς κοντά στο δρόμο το Γουλά (Λατώ). Το θύρωμα ( η πορτοστασιά) και οι παλαιότεροι και διαφορετικοί τύποι κεραμιδιών,αν ανήκουν εξ αρχής στην εκκλησία,δείχνουν ότι ίσως είναι κτίσμα του 17ου αιώνα. Νότια του εξωμονάστηρου υπήρχε έως πρόσφατα και σήμερα είναι καεδαφισμένη,εκκλησία ( με ταφές) μάλλον της βενετοκρατίας.

Ο Σταυρός του Ιησού Χριστού, αναφέρεται στο όργανο θανατικής εκτέλεσης, πάνω στο οποίο πέθανε ο Ιησούς Χριστός, γεγονός που απετέλεσε την κατάληξη της τριετούς δράσης του ιδρυτή του Χριστιανισμού. Σύμφωνα με τις ευαγγελικές διηγήσεις, ο Ιησούς, με εντολή του Πιλάτου, οδηγήθηκε εκτός των τειχών της Ιερουσαλήμ, στο μικρό λόφο Γολγοθά, για να σταυρωθεί από ειδικό εκτελεστικό τμήμα στρατού, που το διοικούσε κάποιος εκατόνταρχος. Ο Ιησούς, υποχρεώθηκε να μεταφέρει στους ώμους του τον σταυρό, καθώς ήταν συνήθεια για τους κατάδικους, και μόνο αργότερα, όταν ήταν εξαντλημένος από τις μαστιγώσεις και την κόπωση, επέβαλλαν την «αγγάρευση» της μεταφοράς σε κάποιο περαστικό αγρότη με το όνομα Σίμων ο Κυρηναίος (Μάρκ. 15:21)

1.33 Τίμιος Σταυρός ( Κλησίδια) Βρίσκεται νότια απο την αρχαία Λατώ και κάτω από την τοποθεσία «Μύλος» (ανεμόμυλος). Η αναγραφόμενη χρονολογία 1882 είναι χρονολογία ανακαίνισης και όχι ανέγερσης ,εφ’όσον στο τελευταίο μετάπιαμα της εκκλησίας στη νοτιοδυτική γωνία σωζόταν παλιό ασβεστόκτιστο κομμάτι του τοίχου το οποίο καταστράφηκε ,όπως και τμήματα του βορείου τοίχου και του κοίλου του ιερού της παλιάς εκκλησίας που σκεπάτηκαν με το τσιμέντο που διαμόρφωσε τον προαύλιο χώρο.Κοντά στην εκκλησία σώζονται παλιά κτίσματα και στη βόρεια πλευρά του περιβάλλοντος χώρου αρκετή μεσαιωνική κεραμική . Προφανώς την περίοδο της Τουρκοκρατίας με την απαγόρευση επισκευής και ανέγερσης ναών κατέρρευσε η εκκλησία και έγινε αναστήλωση της όταν επετράπη,γύρω στα 1880. Οσοι δε ανηφορίζουνν στα όρη στις 14 του Σεπτέμβρη ,έχουν δύο εναλλακτικές λύσεις για να λειτουργηθούν στην Κριτσά.Το Σταυρωμένο ή τα Κλησίδια

.

1.34 Η Φράγκικη Εκκλησία ( στο Καβουσάκι) Ασβεστόχτιστη,παλιά και αγιογραφημένη,όπως φαίνεται εκκλησία και με κεραμοσκεπή ( σήμερα δεν έχει κεραμίδια),αποθήκη κλειδαμπαρωμένη ο άλλοτε τόπος λατρείας του καθολικού Θεού. Και γιατί όλα αυτά: Γιατί κτήτορας που δε στέριωσε σάυτό το τόπο έκανε την εκκλησία να ξανοίγει απο το Νότο στο Βορρά. Οι ορθόδοξοι και ανορθόδοξοι σκεπτόμενοι ντόπιοι υποστηρίζουν ότι ο Θεός προβάλλει απο την Ανατολή και καταπέφτει στη Δύση. Η Εκκλησία στην Φραγκοκρατία Όταν οι Σταυροφόροι της Δ' Σταυροφορίας κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204 εγκαθίδρυσαν αμέσως Λατίνο Πατριάρχη, ενώ το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγκάζεται να αλλάξει έδρα και να ακολουθήσει τον Αυτοκράτορα στην εξορία του στη Νίκαια. Επίσης ιδρύθηκε η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και στον ελληνικό χώρο το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με έδρα αρχικά την Άρτα και μετά τα Γιάννενα και αργότερα το Δεσποτάτο του Μυστρά. Όπως είναι φυσικό, η φραγκική κατοχή προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στην εκκλησιαστική διοίκηση στην Ελλάδα. Στην ουσία έγινε κατάλυση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και παράνομη εγκαθίδρυση της Λατινικής Εκκλησίας. Ναοί, μοναστήρια, εκκλησιαστικά κτήματα προσαρτήθηκαν στη Ρώμη. Οι Ορθόδοξοι επίσκοποι διώχτηκαν και τη θέση τους κατέλαβαν Λατίνοι και επιδιώχτηκε η αφομοίωση των Ορθοδόξων και ο προσηλυτισμός τους στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Όργανα της καταπιεστικής τους πολιτικής ήταν τα δυτικά μοναχικά τάγματα, που κατέλαβαν τα μοναστήρια και τα εκκλησιαστικά κτήματα. Ο ελληνικός λαός, ταπεινωμένος, τραυματισμένος και πικραμένος, αντέδρασε αυτόματα στη λατινική καταπίεση. Η πίστη του στην Ορθοδοξία, που μαζί με τη γλώσσα τον διαφοροποιούσε από τους κατακτητές, έγινε το σύνορο που χώριζε το Λατίνο νικητή από τον Ορθόδοξο νικημένο. Οι ορθόδοξοι πληθυσμοί ανέλαβαν τον αγώνα κατά της υποδούλωσης και της εκκλησιαστικής υποταγής. Έτσι οι προσπάθειες των Λατίνων για θρησκευτική αλλοίωση και οι φιλοδοξίες του Πάπα προσέκρουσαν στην αντιστασιακή δύναμη του Ελληνισμού, που την είχε οξύνει το αντιλατινικό μίσος και η επιθετικότητα του ετερόδοξου κατακτητή. Με την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από το Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο (1261), το Λατινικό Πατριαρχείο έπαυσε να υπάρχει, μολονότι η έδρα του τιτουλάριου πλέον Λατίνου Πατριάρχη μεταφέρθηκε στην Εύβοια. Στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο συνεχίστηκε η παρουσία των Λατίνων επισκόπων και η επίδοσή τους στο προπαγανδιστικό έργο. Παράλληλα όμως άρχισε η σταδιακή αποκατάσταση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, με την εξασφάλιση ελευθερίας από τους Φράγκους ηγεμόνες, αν και η θρησκευτική ιδιότητα στο λατινοκρατούμενο χώρο απέκτησε κοινωνικό περιεχόμενο. Έτσι οι παπικοί θωρούνταν ανώτεροι κοινωνικά από τους ορθοδόξους. Π.χ. ο Λατίνος επίσκοπος στην Αθήνα ζούσε στον Παρθενώνα, ενώ ο ορθόδοξος σε πενιχρό οίκημα. Πουθενά αλλού οι Ορθόδοξοι δεν υπέστησαν τόσους διωγμούς ή και ταλαιπωρίες όσο στην Κρήτη, όπου η Λατινοκρατία έμεινε μέχρι το 1669. Όχι μόνο δεν επιτρεπόταν η παρουσία Ορθόδοξου επισκόπου, αλλά έγινε και συστηματικός αγώνας για την εξαφάνιση της Ορθοδοξίας. Τις επισκοπές κατέλαβαν Λατίνοι και η διοίκηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας γινόταν με "πρωτοπαπάδες", όπως και στα Επτάνησα. Οι ιερείς χειροτονούνταν από τον επίσκοπο Μονεμβασίας ή τους επισκόπους Μεθώνης και Κορώνης. Στα νησιά του Αιγαίου, ανάλογα με τη μορφή του κατακτητή, επιτρεπόταν η παρουσία Ορθόδοξου επισκόπου μαζί με το Λατίνο.

Η Κέρκυρα το 1214 καταλήφτηκε από το Δεσποτάτο της Ηπείρου, αλλά το 1267 την ανακατέλαβαν οι Βενετοί με τον Κάρολο Ανδεγαβικό, ο οποίος έδιωξε τον Ορθόδοξο Μητροπολίτη και εγκατέστησε Λατίνο. Η διοίκηση της Εκκλησίας γινόταν με τους "πρωτοπαπάδες", που εκλέγονταν από συνέλευση 32 κληρικών και 30 λαϊκών από τους ευγενείς. Η χειροτονία του ορθόδοξου κλήρου γινόταν από το Μητροπολίτη Ιωαννίνων. Η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στα άλλα Ιόνια, αργότερα όμως ο ηγεμόνας της Κεφαλλονιάς Λεονάρδος Τόκκος επέτρεψε την παρουσία ορθόδοξου Μητροπολίτη. Το ίδιο έγινε και στα Κύθηρα. Και ενώ αυτά συμβαίνουν στο φραγκοκρατούμενο ελληνικό χώρο, εντελώς διαφορετική ήταν η εκκλησιαστική κατάσταση στα Δεσποτάτα της Ηπείρου και του Μυστρά. Στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, στο οποίο ανήκαν και οι επισκοπές της Β. Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, της Ναυπάκτου και για λίγο διάστημα της Θεσσαλονίκης, η Εκκλησία απέκτησε αυτοτέλεια από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μετά όμως την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης υπάχθηκε και πάλι στο Πατριαρχείο. Στα μέσα του ΙΓ' αιώνα άρχισε να διαμορφώνεται το Δεσποτάτο του Μορέως με κέντρο το Μυστρά. Στην αρχή ξεκίνησε σαν μια σφήνα στο λατινοκρατούμενο Μοριά και κατόρθωσε να καταλάβει ολόκληρη την Πελοπόννησο, εκτός από την Ηλεία και τη Μεσσηνία. Οι Μητροπόλεις και επισκοπές, με πρωτόθρονη τη Μητρόπολη Μονεμβασίας, επανασυνδέθηκαν με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Ο Μυστράς έγινε έδρα της Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας. Εκκλησία της Ελλάδος - Live-Pedia.gr. www.live-pedia.gr/index.php/Εκκλησία_της_Ελλάδος

1.35 ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ Στο τέλος της Τουρκικής περιόδου άρχισε να κτίζεται και η μεγάλη εκκλησία της Οδηγήτριας που διατηρείται άριστα μέχρι σήμερα. Τα κιονόκρανα που βρίσκονται στις δύο μεγάλες κολόνες της που υποβαστάζουν τον τρούλο της μεταφέρθηκαν από την αρχαία Ιστρώνα του Καλού Χωριού. Η ημερομηνά 1852 που αναγράφεται στο ανώφλι της κυρίας εισόδου αναφέρεται μάλλον τη θεμελίωση εφ’όσον στην πρώτη φωογράφηση της Κριτσάς απο τον Ιταλό φωτογράφο Giuseppe Berinda ( 18651867), φαίνεται μισοτελειωμένη. Λέγεται ότι οι κολόνες από γρανίτη μεταφέρθηκαν από το Καλό Χωριό. Το πέτρινο διάζωμα που περιβάλλει την εκκλησία δηλώνει ότι κτίστηκε κατόπι αδείας απο τους Τούρκους οπως και το παλιό σχολείο. Εδώ φυλάσσεται η Παναγία η Γαλακτοτροφούσα,φερμένη παλαιότερα από τους Αγίους Αποστόους ( Κουτσουνάρα). Επίσης λέγεται οτι οι κτίστες του ναού ήταν νησιώτες. Πριν απο το 1980 οι θόλοι της εκκλησίας ήτα στο μπλέ χρώμα με διάσπαρτα αστέρια,συμβολίζοντας τον ουρανό. Με την τελευταία ανακαίνιση αφαιρέθηκε ο γυναικωνίτης. Στο ( νότιο) κλίτος τιμώνται τα Εισόδια της Θεοτόκου ( 21 Νοεμβρίου) και στο βόρειο ο Αγιος Χαράλαμπος.

Παναγία η Οδηγήτρια ΑΠΟ ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ_ Ητανε παραμονή των Εισοδίων . Ο Κεντρικός Ναός της Παναγίας της Οδηγήτριας της Κριτσάς θα εόρταζε την επομένη. Ο Επίσκοπος Τίτος, όπως κάθε χρόνο θα ερχότανε με την άσπρη φοράδα του απο τη Νεάπολη για να τιμήσει την ιερά πανήγυρη με την παρουσία του. Ο παπά Πόθος,ένας απο τους είκοσι δύο παπάδες της Κριτσάς,είχε πάει από το πρωί της παραμονής στον κάμπο για να σπείρει λίγο καρπό μια που η εποχή και ο καιρός το επιτρέπανε. Ας μην ξεχνούμε πως,όλοι οι παλιοί παπάδες ήσαν καλοί γεωργοί, είχαν τα σύνεργά τους, τα ζευγάρια τους και μετά τις καθημερινές Λειτουργίες που γινότανε συνήθως αποδιαφώτιστα, ξεχύνονταν στους κάμπους και στις πλαγιές για γεωργικές ασχολίες. Και φυσικά με το δίκιο τους αφού τότε οι παπάδες ήταν άμισθοι και η γεωργία κυρίως αποτελούσε το βιοποριστικό τους επάγγελμα. Οι λαϊκοί τους λέγανε " νεσπέριδες". Εσπερνε λοιπόν ο παπά Πόθος και ζευγάριζε,μα καθώς ήταν συννεφιά τις απογευματινές ώρες ξεγελάστηκε στην ώρα και ενώ έκανε δουλειά, ακούει τις καμπάνες των εκκλησιών της κωμόπολης να χτυπούνε χαρμόσυνα και να αναγγέλουνε την άφιξη του Δεσπότη. Ξαφνιασμένος ο παπά Πόθος ετοιμάζεται βιαστικά, παίρνει τα ζυγάλευτρά του και φθάνει στο χωριό. Αφού ντύθηκε τα καλά του πηγαίνει αργοπορημένος να συναντήσει το Δεσπότη που βρισκότανε στο προαύλιο του ναού μαζί με τους υπόλοιπους παπάδες που είχαν εν τω μεταξύ συγκεντρωθεί για να αρχίσουνε τον εσπερινό. Προχωρεί αεράτος,όπως πάντοτε ήταν,να ασπασθεί τον Δεσπότη μα εκείνος αγανακτισμένος για την καθυστέρηση, δεν δέχθηκε τον ασπασμό. Με τρόπο ανάρμοστο τον επέπληξε:" Τέτοια ώρα έρχεσαι μωρέ γενίτσαρε; Να φύγεις παρ' ευθείας και από σήμερα σε κάνω για ένα χρόνο αργό". Ο παπά Πόθος είχε τότε ενορία τον Άγιο Γεώργιο τον Καβουσιώτη της Κριτσάς.

Φεύγει ο παπάς καταστενοχωρημένος και γυρίζει στο σπίτι του. Έγινε ο εσπερινός και το βράδυ όλοι οι παπάδες με το Δεσπότη και το Δήμαρχο της Κριτσάς τον Νικ. Αποστόλη, συγκεντρώθηκαν στο σπίτι του παπά Χατζάκη για να δειπνήσουν. Δίπλα στο Δεσπότη κάθισε ο Δήμαρχος και μέσα στην κουβέντα την ώρα που ετοιμάζονταν το δείπνο, είπε ο Δήμαρχος του Δεσπότη πως κατά την κρίση του, δεν έκανε καλά να προσβάλει τον παπά Πόθο τον υπερήφανο αγωνιστή και Τουρκομάχο. Και συνεχίζει: είναι του λέει, Δέσποτά μου χεροδύναμος κι' αποφασιστικός και μπορεί πάνω στο θυμό του και στο πείσμα του σαν θα γυρίζεις στη Νεάπολη,να παραφυλάξει στσι Ανεγυρίδες και να σε γκρεμίσει μαζί με τη φοράδα σου σε καμιά χαράδρα. Φοβήθηκε ο δεσπότης στα λόγια του και μετανιωμένος, λ έει στο Δήμαρχο να πάει και να τον καλέσει στο δείπνο. Παίρνει ο Δήμαρχος και πάει,μα που να συβάσει τον παπά να υποκύψει. Γυρίζει άπρακτος. Ο Δεσπότης που δεν περίμενε την άρνηση, άρχισε να στεναχωριέται και παρακαλεί τον οικοδεσπότη, τον ίδιο τον παπά Χατζάκη, που έμαθε πως έχει φιλία και συγγένεια με τον παπά Πόθο να πάει και να τον μεταπείσει να έλθει στο τραπέζι. Πάει και ο παπά Χατζάκης και του διαβιβάζει την πρόσκληση του Δεσπότη και τον θερμοπαρακαλεί να δώσει τόπο στο σκάνδαλο. Μα ο παπά -Πόθος του φώναξε οργισμένος πως δεν πάει να συναντήσει τον νταβραμπά,γιατί δεν έχει τρόπους και δεν ξέρει να φέρεται. Με κακό λύκο τά'βαλε του κάνει και θα το μετανιώσει. Εγώ μωρέ δεν εφοβήθηκα την Τουρκιά και θα φοβηθώ το Δεσπότη; Αμε να του πείς,να μου ζητήξει εγγράφως τη συγνώμη του και τότε μόνο τονε συγχωρώ. Τι να κάμει ο παπά Χατζάκης;Γυρίζει στο Δεσπότη και του μεταφέρει τα λόγια του παπά. Τότε και ο καλός μας ο Δεσπότης,ζήτησε μια κόλα χαρτί και μελάνι και γράφει στον Παπά - Πόθο πως μετανιώνει για την πράξη του και τον καλεί νά' ρθει και να παρευρεθεί στο δείπνο. Ετοιμάσθηκε ο παπά-Πόθος και πάει. Μόλις τον είδε ο Δεσπότης να μπαίνει στην αίθουσα του δείπνου, σηκώνεται και λέει: " Καλώς τον παπά.Εγώ έσφαλα που σε πρόσβαλα. Μα από σήμερα και πέρα θέλω τη φιλία σου και απο αύριο σε μεταθέτω απο την ενορία σου και σε τοποθετώ στην κεντρική ενορία του εορτάζοντος ναού της Παναγίας της Οδηγήτριας".Ετσι και έγινε.Απο τότε έμεινε εφημέριος της Οδηγήτριας της Κριτσάς ο παπά-Πόθος μέχρι που πέθανε το έτος 1907. _Αφήγηση Αρχιμανδρίτου Κριτσάς Ιωάννη Νικ.Ταβλά. Του Γεωργίου Ι.Περάκη , Δασκάλου από το βιβλίο του « Ραντολογια» τόμος Β ,σελίς 82 Σημείωση: Η Κριτσά τα παλιά χρόνια αποτελούσε Δήμο. Στο Δήμο Κριτσάς υπαγότανε και τα χωριά Κρούστας,Τάπες,Λακώνια,το Καλό χωριό και ο Αγιος Νικόλαος.

Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ Ο καθεδρικός ναός της Παναγίας της Οδηγήτριας άρχισε να κτίζεται στο τέλος της Τουρκικής περιόδου. Θεμελιώθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου του 1853. Στην πρώτη φωτογράφηση της Κριτσάς από τον Ιταλό φωτογράφο Giuseppe Berinda ( 1865-1867), ο ναός φαίνεται μισοτελειωμένος. Αποτελεί νεότερο μεταβυζαντινό μνημείο της εποχής αυτής. Το πέτρινο διάζωμα που περιβάλλει την εκκλησία δηλώνει ότι κτίστηκε κατόπιν αδείας από τους Τούρκους . Ο ναός είναι δίκλιτος βασιλική μετά τρούλων και εσωτερικά αποτελείται από τρείς μεγάλες κολόνες με κιονόκρανα από αρχαίο ναό της θεάς Αφροδίτης. Τα κιονόκρανα που βρίσκονται στις δύο μεγάλες κολόνες της που υποβαστάζουν τον τρούλο της μεταφέρθηκαν από την αρχαία Ιστρώνα του Καλού Χωριού. Εδώ φυλάσσεται η Παναγία η Γαλακτοτροφούσα, φερμένη παλαιότερα από τους Αγίους Αποστόλους ( Κουτσουνάρα). Επίσης λέγεται ότι οι κτίστες του ναού ήταν νησιώτες. Πριν από το 1980 οι θόλοι της εκκλησίας ήτα στο μπλε χρώμα με διάσπαρτα αστέρια, συμβολίζοντας τον ουρανό. Ο ναός είναι ο πολιούχος της Κριτσάς και είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου ( νότιο κλίτος) ,που εορτάζεται στις 21 Νοεμβρίου και στον Άγιο Χαράλαμπο ( βόρειο κλίτος )που εορτάζεται στις 10 Φεβρουαρίου. Το έτος 2001 ο ναός υπεβλήθη σε ριζική ανακαίνιση εσωτερικά και εξωτερικά .Με την τελευταία ανακαίνιση αφαιρέθηκε ο γυναικωνίτης. Οι εργασίες τη ανακαίνισης ξεκίνησαν την 1η Μαρτίου του 2001 και περατώθηκαν τον Οκτώβρη του ιδίου έτους. Το εκκλησιαστικό συμβούλιο που συνετέλεσε στην ανακαίνιση του ναού αποτελείτο από τον ιερέα Λεωνίδα Γιαλούρη, Ζαχαρία Βάρδα, Εμμανουήλ Αφορδακό και Σταύρο Σημαιάκη και υπό την επίβλεψη τις συμβουλές και την καθοδήγηση του Σεβασμιότατου Πέτρας κ.κ.Νεκταρίου. Στον ναό της Οδηγήτριας έχουν μεταφερθεί και τοποθετηθεί μικρές και μεγάλες εικόνες από τα εξωκκλήσια για συντήρηση και ασφάλεια και εκτίθενται στους επισκέπτες του ναού. Η ενορία της Παναγίας της Οδηγήτριας αποτελεί παράδειγμα ζωντανής ενορίας που λειτουργεί για το κοινό συμφέρον των κατοίκων του χωριού και εξυπηρετεί καθημερινά τις λειτουργικές ανάγκες του ποιμνίου της. Οι ιερείς που υπηρέτησαν στον καθεδρικό ναό από το 1904 μέχρι σήμερα, ήταν οι Παπά Εμμανουήλ Πόθος μέχρι το 1904 - Παπά Χατζής Ιωάννης Πάγκαλος από το 1904 μέχρι το 1924 - Παπά Ζαχαρίας Ταβλάς από το 1924- έως το 1935 - Παπά Κωνσταντίνος Κουτάντος από το 1935 έως το 1963 - Παπά Κωνσταντίνος Πάγκαλος από το 1963 έως το 1983 - Παπά Ιωάννης Ταβλάς από το 1983 έως το 2001 - Παπά Λεωνίδας Γιαλούρης από το 2001 έως σήμερα που εξακολουθεί να λειτουργεί.

Οδηγήτρια Καθεδρικός ναός της Κριτσάς

ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΟ 1770 εποίγασι υ Τούρκυ σα σφακιά κε κάψασιντα κεκάμασι μεγάλο κακό.

1790 φλεβαρήου στη πρότη του ήγκαμε μηα χηονηά ημέρες εχόνηζε και τζη κοσηοκτό άλη μια χιονιά και εποίγε πρότα και ύστερα έως το γοιαλό σε όλον το κόσμον και εψόφησαν χοιληάδες οζ’α κρήος φοβερόν όλος ο φλεβάρης».

1790 επέρασεν ο μάρτης ολος με βροχές κρηγηαδες χιονιά ως τζη τριάντα μηα μόνον ήκαμε καψα κε ο Απρήλης τη πρότη του καψά και αξοσαμεν και το απέλη και δεν ήτονε ροβηθηασμένον και ήσανα τα πράματα παράκερα και δεν τα ήδανε ποτέ τέτοιο κέρο.»

1825 Ηουνίου 11 ήκαμε μια χιωνιά μεγάλι κε εχιόνιζε και ήκαψε το χιόνι και σπάσανε τα δέντρα όλα τα ζόα του κόσμου λιανά και χοντρά φίγανε λαι φίγανε και ίγινε μεγάλι καταδίκι και φλορά πολί». Κριτσά 29 Αυγούστου 1855. Ετούτο το Μηνιαίον είναι εμένα του Παπά χατζή Περάκη.Και όπιος του το πάρει να έχει την κατάραν του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου και Βαπτιστού και της αγίας Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας Αμήν» Κριτσα 1855 «Εκοιμήθη ο δούλος του θΘεού π.χατζή γιοργάκης του αγιου γεωργίου την ημέρα Τρίτη και να αναπαύση ο θεός μετα τους δικαίους Αμήν.»

1857 Σεπτεμβρίου 23 ημέρα Παρασκευή εγεννήιη ο ιος παπά χ.εμμανουήλ Περάκης και να του χαρήση ο Θεός χρόνους πολλούς και καλούς Αμήν.»

1881 Ιουνίου 23 ημέραν τρίτην έδοσεν το κινό χρεώς η μητέρα μου παπαδιώ δρακοπουλα ετόν ούσα 80 αναπαύση αυτής το πνεύμα ο των πνευμάτων θεος αμήν. Εγώ Π.Ι.Ταβλάς γράφει». Τη 25 του παρόντος μηνός Αυγούστου του έτους 1883 μετήλαξε τον βίον η Δεσπίνη χ.Εμμ.Περάκη.Ης την ψυχήν ευχόμεθα όπως ο ύψιστος εν σκηναίς δικαίων τάξη.Γένοιτο». Κατά το έτος 1883 μήνα Σεπεμβριον ημέραν Πέμπτην περί ώραν 7 ( εβδόμην) της νυκτός έγινε βροχή ραγδαιστάτη ούτως ώστε διάφορα μέρη μετεβλήθησαν πολύ». Τη 21 Αυγούστου 1877 εκοιμήθη ο παππάς Εμμανουήλ Καρόφυλλος από τον Κρούστα,ο Θεός να τον αναπαύση νε τους δικαίους.Αμήν.

1887 Νοεμβρίου 9 απεβίοσε ο Κωνστ Λιανός ετόν 91 αιωνία η μνήμη του. Τη 17η του παρόντος μηνός Ιουλίου του έτους 1883 μετήλαξε τον βίον ο κτήτωρ των παρόντων μηνιαίων παπά χ.Εμμ.Περάκης ου την ψυχήν ευχόμεθα ίνα ο ύψιστος εν σκηναίς δικαίων κατατάξη.Γένοιτο¨.

1892 Ιανουάριος 31 εγενήθη το παιδί της Ζαμπίας Ν.Αλέξη και το εβάπτισε ο Ι.Ταβλάς νόθος και το ονόμασε σοφία και μετά 6 μήνας απέθανεν.»

1892 Μαρτίου 3 ημέρα Τρίτη απεβίωσε ο π.γεόργιος Ν.Ταβράδος εφιμέριος στο μανδράκι και εωνία του η μνήμη.

1892 Σεπτεμβρίου 1 εξεδήμησεν προς Κύριον ο μακαριστός πάππος μου Π{αππά ιωάννης Ταβλάς ετών 65 εκ Κριτσάς ας αναπαύσοι αυτού το πνεύμα ο των πνευμάτων Θεός.Ο ταα ανω γράψας απεβίωσε τη 25 Σεπτεμβρίου 1928 εν Ρεθύμνη.

1892 Σεπτεμβρίου τη απεβίωσε ο κεκτημένος την βίβλον ταύτην Παπά Ιωάννης Ταβλάς. Ο θεός να κατατάξη την ψυχή αυτού ένθα οι δίκαιοι αναπαύονται, Αμήν,Ο γράψας Ν.Ταβλάς.»

1897 Απριλίου 7 το επήρα από το Ηράκλειο ετούτο το εφχολόγιον ινα εμένα του παπά εμμανοήλ κοζύρη και οποιος μου το πάρι να έχη την κατάρα του δεσπότη χριστού και της παναγίας αμήν.( γραμμένο από άλλο χέρι).» Εφχεσθε και μην καταράσθε».

1887 Νοεμβρίου 9 απεβίοσε ο Κωνστ Λιανός ετόν 91 αιωνία η μνήμη του.

1919 Ιαναουαρίου 11 απεβίωσεν ο Χρίστος Ταβλάς και άφισε 3 τέκνα.

1919 ιανουαρίου 16 απεβίωσε η θυγατέρα του ανοθεν παπα.Ι.Ταβλά δεσποινιά σύζηγος Ν.Αρχαύλη η δε Νίμφυ της Βαγγελινιά την 18 του ιδίου μηνός.»

1920 Ιανουαρίου 26 απεβίωσε ο Κ.Ν.Κοκκίνης διευθυντής της Σχολής Κρητσάς. Τη 25 1924 ημέραν Μεγ.Παρασκευήν απέθανεν ο παπά Χ.Ι.Πάγκαλος.Ετάφη το Μ΄Σάββατο. Τη 16 Αυγούστου 1924 ενημφεύθην την θυγατέραν του αποβιώσαντος Π.Χ.Παγκάλου Καλλιόπην και τη 23 Νοεμβρίου 1924 έγινα ιερεύς.»

5 Μαρτίου 1926 Παρασκευή παραμονή ψυχοσαββάτου έγινε μεγάλη πλημύρα εν Κρητσά και επέφερεν ανυπολόγιστους ζημίας προ παντός εις κήπους». « 20 Απριλίου 1926 Τρίτη.Απέθανεν ο σοφός γυμνασιάρχης γυμν.Νεαπόλεως Νικόλαος Γραμματικάκης.Ετάφη εν συρροή κόσμου εκτιμούντος τας αρετάς του.Στέφανοι πολλοί κατετέθησαν».

26 Ιουνίου 1926 και ώραν 9 ½ έγινεν σεισμός μεγάλης δυνάμεως και μεγάλης διάρκειας.

22 Ιουλίου ημέραν Πέμπτη απέθανεν και ετλαφη ο επι 40 έτη χρηματίσας καθηγητής των Ιερών,ο Αρχομανδρίτης Αμβρόσιος Γαλανάκης,Ετάφη μεγαλοπρεπεστάτως εις Νεάπολιν.»

1926 Νοεμβρίου 21 έγινα πνευματικός και πρωθιερεύς.»

1926 Νοεμβρίου 22 ενυμφεύθη ο ιατρός Ε Περάκης την Στυλιανήν Γ.Μαστοράκην εκ λιμένος Σητείας.»

1927 5 Ιανουαρίου διωρίσθην αρχιερατικός επίτροπος Κρητσάς.» Τη 27 Δεκεμβρίου 1926 έβρεξη πρώτην φοράν και του ιδίου έγινε χιονιά μεγάλη. Τη 11 Αυγούστου 1927 ημέραν Πέμπτην απέθανεν ο γυμνασιάρχης Νεαπόλεως Ι.Κονταράκης εις λουτράκι. Τη 25 Σεπτεμβρίου 1927 εγένοντο τα εγκαίνια της νεγάλης Παναγίας Νεαπόλεως, Τη 23 Απριλίου 1928 εγένετο σεισμός και κατεστράφη η Κόρινθος. Τη 11 ιουνίου 1928 απεβίωσεν ο επίσκοπος λάμπης και Σφακίων Αγαθάγγελος Παπαδάκης 18 Σεπτεμβρίου 1928 απέθανεν ο μέγηας γιλόσοφος και αρχαιολόγος στέφανος Ξανθουδίδης εν Ηρακλείω.»

25 Σεπτεμβρίου 1928 απέθανεν ο αδελφός μου Ιωάννης Γ.Ταβλάς πρωτοδίκης εν Ρεθύμνη.Ετάφη 26/9/1928».

Τη 13 Νοεμβρίου 1928 έβρεξε πρώτη φοράν και διήρκεσεν η βροχή 3 ημέρας.» Τη 3 Φεβρουαρίου 1929 εχιόνισε πολύ.Διήρκεσεν το χιόνι μέσα εις την Κρητσάν 4 ημέρας και εις τα βουνά άνω των 20 ημερών». Τη 6 Ιανουαρίου 1929 απέβιωσε ο Ιεράς και Σητείας Αμβρόσιος.» Τη 4 Ιουλίου 1929 ενεκατεστάθημεν εις την νέαν οικίαν μας εις θέσιν Μποτσανό παρά την Οδηγήτριαν. Τη 14 Φεβρουαρίου 1930 ημέραν Παρασκευήν και ώραν 9 μ.μ έγινε δυνατός σεισμός ( δις) και διαρκείας 8.45.» Τη 19 Ιουνίου 1930 ημέραν Πέμπτην έγινεν βροχή δυνατή». # Φεβρουαρίου 1931 απέθανεν ο Καπετάν Γιάννης Ν.Ταβλάς.Εγένετο μεγαλοπρεπής κηδεία,απενεμήθησαν στρατιωτικαί τιμαί παρόντων πάντων των αντιπροσώπων των πολιτικών και στρατιωτικών αρχών,κατατέθησαν πολλοί στέφανοι εκ μέρους και των σχολείων και ερίφθησαν πολλοί τουκισμοί.Εκηδεύθη δημοσία δαπάνη.»

25 Δεμβρίου 1931 ,11 μ.μ απέθανεν αιφνιδίως ο Ιωάννης Εμμ.Περάκης εμποροράπτης και ετάφη εις Αγιον Νικόλαον υπό μνημείου μεγαλοπρεπούς. « 25 Απριλίου 1933 ημέραν Τρίτην ώραν 2 μ.μ ,απέθανεν ο Σεβασμιώτ.Μητροπολίτης Κρήτης Τίτος Ζωγραφίδης,εκηδεύθη την Τετάρτη. Τη 16 Ιουνίου 1933 απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου και Έλενάς του.

7 Μαϊου 1935 απέβιωσε ο ανωτέρω υπογεγραμμένος Π.Ζ.Ταβλάς εις Αθήνας και εκηδεύθη την επομένην 8 ιδίου μηνός μετά μεγάλων τιμών, αιωνία η μνήμη Κ.Π.Ταβλάς,» 18 Μαρτίου 1936 απέβιωσεν εν Παρισίοις ο μέγας Πρωθυπουργός κ.Ελευθ.Βενιζέλος.Μεταφέρθη εις Χανιά κρήτης και εκηδεύθη την 23 Μαρτίου.Κόσμος πολύς συνέρευσεν εκεί και όλοι οι επίσημοι.Του απενεμήθησαν πλείσται τιμαί.Αιωνία του η μνήμη ,Κ.Π.Ταβλάς.» Τω 1938 Κυριακή των αγίων πατέρων 16 – 8βρίου έγινε μεγάλος εγκενιασμός του Αγίου Νικολάου μετά του Επισκόπου και 18 ιερέων και μεγάλης πομπής και μουσικής,ταύτα και γράφω να φένονται ενθύμιον.Δημήτριος Πάγκαλος. « Τω αιματηρόν Σάββατον τη 6 νοεμβρίου 1943 ο άδικος θάνατος του Εμμ.Τζανάκη και Ιωάννου Κουτουλάκη τουφεκισθέντων υπό των Γερμανικών αρχών ο μεν Τζανάκης γαμβρός 8 ημερών ο δε Κουτουλάκης θα εστεφανούτο το αυτώ εσπέρας της Κυριακής». Τω 1944 Ιουλίου 17 τη αυτή ημέρα της Αγίας Μαρίνης μετά την απόλλυσιν της εκκλησίας εκύκλωσαν οι Γερμανοί τω χωρίω. Τω 25 Αυγούστου 1944 ο Αγιος Θεός εστελεν βροχήν αρκετήν διήρκεσε περί 1 ημέραν και ….και ημέραν εορτήν του αγίου Αποστόλου Τίτου πρώτου ιεράρχου Κρήτης εποτίσθη καλώς η περιφέρειαν της κοινότητος μας.» Τω 1944 Αυγούστοτ 26 έβρεχε επι δύο ημέρας.Εγραφε Δημη.Πάγκαλος Τη 19 -8βρίου 1944 έγινε δοξολογίαν παρά τω Ιερώ Ναώ της οδιγήτριας δια την απελευθέρωσιν της Ελλάδος.Εγραψε Δ.Πάγκαλος.

Τη 20 –οκτωβρίου 1944 ημέρα παρακευή [αρεδόθηαν εις τους άγγλους όσοι ευρίσκοντο εις Χανιά όπου συγκεντρώθησαν οι Γερμανοί της Κριτσάς.Η χαρά των κατοίκων της νήσου απερίγραπτος.» Τη 20-8βρίου ημέρα Παρασκευή οι γερμανοί παρεδόθησαν εις τους Αγγλους ,εις τα χανιά.Μεγάλη χαρά ανωτέρα παρά τη ημέρα της Αναστάσεως.Εγραψε Δημ.Πάγκαλος. Τω 1945 ,26 Οκτωβρίου εχειροτονίθη διάκος εις Λίμνες μεραμπέλου και την Κυριακή 28 του ιδίου μηνός έγινε Ιερεύς εις Νεάπολιν και έλαβε μέρος εις την περιφανή δοξολογίας 28=βρίου .Εμμ.Πάγκαλος. Τω 1945 ,26 Οκτωβρίου εχειροτονίθη διάκος εις Λίμνες μεραμπέλου και την Κυριακή 28 του ιδίου μηνός έγινε Ιερεύς εις Νεάπολιν και έλαβε μέρος εις την περιφανή δοξολογίας 28=βρίου .Εμμ.Πάγγκαλος. Τω 1944 Σεπτενρίου 20 ανεχώρησαν οι Γερμανοί ;πο τον Νομόν Λασιθίου και τη 15 8κτωβρίου από ηράκλειον 1944.Οταν αναγνώσουν τα άνω γραμμένα τη θα πη Γερμανοί,άθεοι αγνώμονες,δολοφόνοι ανελεήμονες και σκύλοι μας ετουφέκιζαν μας έκαμαν μεγάλα μαρτύρια.» Σήμερον 27-6-1946 παρεχωρήθησαν τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα.

2.ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Οικισμού ΜΑΡΔΑΤΙ

2.1 Αγία Παρασκευή (Μαρδάτι) 2.2 Αγιος Δημήτριος Μαρδάτι)

2.1 ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ( Μαρδατίου) Η δεύτερη εκκλησία του Μαρδατίου κτίστηκε το 1990 απο τους Μιχαήλ και Αγγελική Τζώρτζη. Εορτάζει στις 7 Ιουλίου Η Αγία Κυριακή ήταν κόρη του Δωροθέου και της Εύσεβίας. Γεννήθηκε ήμερα Κυριακή, γι' αυτό και της έδωσαν το όνομα Κυριακή.

Αγία Κυριακή (φωτογραφία Δημήτρη Σκουλικάρη)

2.2 ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (Μαρδάτι) Χτίστηκε το 1890 απο τον Δημ.Καρύδη και τον Μιχ.Τζώρτζη. Είναι σήμερα ο ενοριακός ναός του Μαρδατίου και έχει υποστεί πρόσφατα μια πολύ καλή παρέμβαση – συντήρηση και αποκατάσταση με αρμολόγηση της λιθοδομής του.

Άγιος Δημήτριος γεννήθηκε περί το 280-284 μ.Χ. και πέθανε το 303 ή το 305 μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη και αποτελεί ένα από τους Μεγαλομάρτυρες της Χριστιανοσύνης Τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη. Εορτάζει στις 26 Οκτωβρίου

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ οικισμού ΤΑΠΕΣ 3.1 Αγία Παρακευή ( Τάπες) 3.2 Αγιος Γεώργιος Τάπες 3.3 Αγιος Ευμένιος Τάπες

3.1 Αγία Παρασκευή ( Τάπες)

Παρασκευή η Oσιομάρτυς (παρθενομάρτυς). Ρωμαία οσία που μαρτύρησε με αποκεφαλισμό τον 2ο αιώνα επί Μάρκου Αυρηλίου. Η μνήμη της τιμάται στις 26 Ιουλίου. Ή Αγία Παρασκευή γεννήθηκε στη Ρώμη, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Άντωνίνος (138-160 μ.Χ.). Ήταν κόρη του Αγάθωνα και της Πολιτείας. Η Αγία Παρασκευή εορτάζει στις 26 Ιουλίου.

3.2 Αγιος Γεώργιος (Τάπες) Κτίστηκε το 1937 στη θέση λλης μικρής εκκλησίς και είναι ο ενοριακός ναός των Ταπών.

Ο Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους.Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280-285 μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο .Ο Άγιος μαρτύρησε προσευχόμενος, «απετμήθη την κεφαλήν», την Παρασκευή 23 Απριλίου του έτους 303 μ.Χ. Κατά δε τον υπολογισμό του ιστορικού Ευσεβίου, και σύμφωνα με το μακεδονικό ημερολόγιο, αντιστοιχούσε στην Παρασκευή της Διακαινησίμου, του Πάσχα. Κρυφά σήκωσαν οι Χριστιανοί το πάντιμο λείψανο του και το έθαψαν, μαζί με αυτό της αγίας μητρός του, η οποία μαρτύρησε την ίδια ή την επόμενη ημέρα. Ο πιστός υπηρέτης του Αγίου, Πασικράτης, εκτελώντας την επιθυμία του Αγίου, παρέλαβε το άγιο λείψανο του Μάρτυρα, μαζί με αυτό της μητέρας του, και τα μετέφερε στην Λύδδα της Παλαιστίνης. Από εκεί, όπως βεβαιώνουν οι πηγές, οι Σταυροφόροι πήραν τα ιερά λείψανα της Αγίας Πολυχρονίας και τα μετέφεραν στην Δύση.

3.3 ΑΓΙΟΣ ΕΥΜΕΝΙΟΣ – ΤΑΠΕΣ Νεκροταφιακός ναό,κτίστηκε απο τους Μιχαήλ και Παναγιώτη Σιγανό το 1985.

4 ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Οικισμού ΘΕΟΛΟΓΟΣ

4.1 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ

4.1 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ ( η Μονή)

Σε μικρή απόσταση από τη κωμόπολη ,σε ορεινή περιοχή είναι κτισμένη ιστορική Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και η οποία διαλύθηκε το 1905 . Η Μονή ιδρύθηκε κατά τον 10ον αιώνα. Ένα στοιχείο που μας βεβαιώνει την περίοδο της ίδρυσης της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Η ίδρυση της μονής είναι το γεγονός ότι στη συναφθείσα μεταξύ Ενετών και Επαναστατών συνθήκη το 1219 αναφέρεται η Μονή Θεολόγου Κριτσάς. Η αρχαιότητα της μονής εξάγεται και από το γεγονός του αργυρού σταυρού καλής βυζαντινής τέχνης, με αγιογραφίες ανάγλυφες και ήτο περίφημος κατά τους Ενετικούς χρόνους για την θαυματουργική του δύναμη. Από τα στοιχεία της της μονής Τοπλού Σητεία φαίνεται να είναι παράρτημά της.Στο εσωτερικό του ναού και συγκεκριμένα στο τρίτο καθολικό του σώζεται κτητορική επιγραφή του 1348. Η μονή υπήρξε ορμητήριο επαναστατικών εξορμήσεων κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Επί Τουρκοκρατίας η Μονή Θεολόγου λόγω της ορεινής απόκεντρου και φύσει οχυρής θέσεως (τότε δεν περνούσε ο δρόμος Κριτσας Κρούστα), διαδραμάτισε σπουδαιότατο ρόλο,ιδίως στις διάφορες Κριτικές επαναστάσεις. Στο πλούσιο και απόρθητο Μοναστήρι εύρισκαν περίθαλψη και τροφοδοσία οι διαβιούντες στα γύρω βουνά χαινιδες ( αρματωλοί) οι οποίοι ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Αγάδων των πεδινών χωριών Υποστηρίζεται ότι η μονή του Θεολόγου υπήρχε από την Β Βυζαντινή περιοδο,λόγω κυρίως του περίτεχνου σταυρού της που φυλάσσεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Στη βόρεια είσοδο του ναού υπάρχει χρονολογία 1215,αλλά δεν είναι σίγουρο σε πια φάση του ναού αναφέρεται (ανέγερση ή ανακαίνιση). Η μονή περιβάλλεται από κελιά τα οποία παραχωρήθηκαν σε Μικρασιάτες πρόσφυγες στην ανταλλαγή του1925 μαζί με τα κτήματα του μοναστηριού, (Μπούσδογλου, Κάργατζη, Κυρατζή). Από τα ενετικά χρονιά ο σταυρός ήταν φημισμένος για τη θαυματουργή του δύναμη. Στην περίοδο της ακμής του αναφέρεται ότι κατείχε μεγάλο αριθμό αιγοπροβάτων και πήλινων κυψελών. Την τελευταία περίοδο κάποιος από τους μοναχούς ασχολιόταν με την εικονογραφία. Τα τρία κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο,τον Άγιο Χαράλαμπο και τη Μεταμόρφωση του Σωτήρα. Στο Θεολόγο κατέφευγαν πάντα οι βοσκοί της περιοχής για να ορκιστούν στην εικόνα του Αγιου Μάμα,για να λύσουν ήπια τις διαφορές τους. Ο Στέφανος Ξανθουδίδης για τον σταυρό αυτό γράφει " Είναι θείο Κειμήλιο για την εκκλησία,για τους πιστούς δε και νεκρούς ανασταίνει. Ο εν λόγω σταυρός-Όπως έγραφε ο Παπαδακης- εφυλάσσετο το 1936 στο Μουσείο Ηρακλείου.

Η Μονή αποτελείτο από ναό τρίκλιτο (Αγιο Ιωάννη,Αγιο Χαράλαμπο και Μεταμόρφωση) και πολλά οικήματα μεταξύ των οποίων και ελαιοτριβείο. Είχε εκτεταμένους ελαιώνες (σε 17 θέσεις καθώς και απέραντους εκτάσεις βοσκοτόπων με χιλιάδες αιγοπρόβατα και κυψέλες. Ο άλλοτε Νομάρχης Αλ.Χατζηγάκης περιγράφει ως εξής την Μονή Θεολόγου: Σε μια κατηφορική πλαγιά του γραφικού χωριού Κριτσάς μέσα σε λιόφυτα,αμιγδαλιές και πρίνους,φαντάζει το ξωκλήσι που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Σχεδόν απέναντί του χαμηλά στο κάμπο μέσα σε πλούσια βλάστηση, προβάλλει η Παναγία η Κερά,τρίκλιτη βυζαντινή εκκλησία με τρούλο ,ολόκληρη κατάγραφη με σπουδαίες τοιχογραφίες. Η εκκλησία του Θεολόγου με τις ωραίες παλιές εικόνες και αγιογραφίες,εθεωρείτο από τις πλέον θαυματουργούς εκκλησίες της περιοχής και γι' αυτό και σήμερα ακόμη εορτάζεται με μεγάλη ευλάβεια από τους κατοίκους της Κριτσάς. Ο Αγ.Ιωάννης ήταν ανδρική ( ανδρώα) μονή με τεράστια περιουσία στους προηγούμενους αιώνες,μεγάλο μέρος της οποίας δόθηκε ως δωρεά με πρόσφυγες Μικρασιάτες μετά το 1922 για να ζήσουν οι οικογένειές τους. Σήμερα είναι διαλυμένο. Ο Αγιος Ιωάννης εορτάζει στις 7 Ιανουαρίου

5.ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Οικισμου ΑΜΜΟΥΔΑΡΑ 5.1 Προφήτης Ηλίας (Αμμουδάρα) 5.2 Αγιος Γεώργιος (τραγοπιάστης Αμμουδάρα)

5.1 ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΛΙΑΣ ( Αμμουδάρα) Δίπλα στη θάλασσα στην παραλια της Αμμουδάρας,κτισμενη απο την οικογένια του Ηλία Καρύδη τα τελευταία χρόνια.Χρησιμοποείται σαν κύρια εκκλησία του παραλιακού συνοικισμού της Κριτσάς

Έζησε γύρω στα 816 π.Χ. και προφήτευσε εικοσιπέντε χρόνια. Καταγόταν από την φυλή του Ααρών και από την πόλη Θέσβη, η οποία είχε δοθή από τον Θεό στους Ιερείς.Ήταν ζηλωτής, και με την προσευχή του έκανε πολλά θαύματα. Όταν ο Χριστός μετεμορφώθη στο Όρος Θαβώρ, ήταν εκεί παρών μαζί με τον Μωϋσή. “Και ιδού δύο άνδρες συνελάλουν αυτώ, οίτινες ήταν Μωϋσής και Ηλίας, οι οφθέντες εν δόξη έλεγον την έξοδον αυτού, ήν έμελλε πληρούν εν Ιερουσαλήμ” (Λουκ. θ’, 30-31 Εορτάζει στις 20 Ιουλίου.

5. 2 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Τραγοπιάστης Αμμουδάρα ) Πέρα και νότια απο τον Αλμυρό Αγ.Νικολάου σε απόσταση περίπου 500 μέτρα βρίσκεται σ'ενα επιβλητικό λόφο κτισμένο απο παληά το εκκλησάκι του Αγ.Γεωργίου του τραγοπιάστη.

Ονομάστηκε τραγοπιάστης γιατί κάποτε ένας βοσκός της περιφέρειας που κακοπιένανε και ψοφούσαν τα οζά του,παρακάλεσε τον Αγιο Γεώργιο να του τα γλυτώσει . Με τη δύναμη και τη χάρη του Αγίου εσταμάτησε το κακό Δίπλα στην εκκλησία υπάρχει σήμερα ένα μεγάλο πέτρινο αλώνι και μια μεγάλη γούρνα λαξευτή στην πέτρα.Στο αλώνι μετά το τέλος της λειτουργίας οι βοσκοί της περιφέρειας έφερναν μυζήθρες,αθότυρους,τυριά,αμύγδαλα και ρακή και κερνούσαν τους πανηγυριώτες όπως έκαναν όλοι απο παλιά.

Επιμελημένα κρυμμένο απο το μάτι του πειρατή το γραφικό ξωκλήσι,σε απόσταση αναπνοής απο την Αμμουδάρα και τον άλλοτε ομορφότερο Αλμυρό. Τμήμα τοιχογραφίας που σώζεται δείχνει το μεγαλείο του,τα υπολείμματα του παλιού ελαιοτριβείου με την θεόβαρη γούρνα που γέμιζε ελαιοποτισμένη ζύμη και τα ερείπαι καμαροσκέπαστου κτίσματος δείχνουν την παλαιοτητα του λιτά στολιμένου αλλά αρμονικά δεμένου με του πέτρινους ογκους μνημείου. Το παλαιό μονοπάτι σε φέρνει σε ένα κόσμο που μπορείς να προσκυνήσεις και το θεό και την ανέγγιχτη φύση. Οι μεγάλοι πέτρινοι όγκοι επιβάλλονται τόσο ανάλαφρα στο γαλήνιο τοπίο,όσο ανάλαφρο είναι το χώμα που σκεπάζει τον απλοϊκό τάφο ανατολικά του ιερού που τον στολίζουν θύμοι και αγκαραθιές και την ύπαρξη του φανερώνουν οι μικρές πέτρες που μοιάζουν με μπελωνιαστές μαργαρίτες σε μαγιάτικο στεφάνι. Ο Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους.Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280-285 μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο. Υπάρχουν σχετικά δημοσιεύματα που αφορούν τον Αγιο Γεώργιο Τραγοπιάστη που μας δίνουν περισσότερες λαογραφικές πληροφορίες.,όπως Για τον ΑΓΙΟ ΓΕΩΡΓΙΟ τον ΤΡΑΓΟΠΙΑΣΤΗ του κ ΜΑΝΩΛΗ ΓΙΑΠΙΤΖΑΚΗ στο δημοσίευμα της Ανατολής στις 3-4/5/1997 για ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΘΑΥΜΑ και ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΘΑΥΜΑ

6 ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ του Οροπεδίου καθαρού όρους

6.1.Αφέντης Χριστός (Μέσα Αόρη ) 6.2.Αφέντης Χριστος ( Αβδελιακό) 6.3.Αγίου Δημητρίου Δημήτρης στις( Μαύρες) 6.4. Παναγία η Κοπρακιανή 6. 5. Ο Τίμιος Σταυρός( στα σύνορα της επαρχίας Λασιθίου) 6.6 Αγιος Γεώργιος (Κακά πηλά) 6.7 Αγιος Ιωάννης (Μεσοκαμπίτης) 6.8 Αγιος Μανουήλ ( Λάγουρο )

6.1 ΑΦΕΝΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ (Μέσα ΄Ορη Οροπέδιο Καθαρού). Βρίσκεται πάνω στο σύνορο της Κριτσώτικης,Κρουθιανής και Μαλιώτικης περιφέρειας και συκεντρώνει προσκυνητές αγροκτηνοτρόφους και απο τα τρία χωριά στο χάρη του.

6.2 ΑΦΕΝΤΗ ΧΡΙΣΤΟΥ (Αβδελιακό) Απ’ότι αποκαλύφθηκε τελευταία στο πέτρινο ανώφλι της εισόδου ,έχει ανεγερθεί το 1643 δίπλα στην πηγή ( που τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει πρόβλημα απο τον οικιστικό αναβρασμό,αποχέτευση κ.λ.π). Στις 6 Αυγούστου η εκκλησία έχει την τιμητική της και συγκεντρώνει πολλούς προσκυνητές ,τόσο στον εσπερινό με χοροστασι όσο και ανήμερα.

6.3 ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (Μαύρες Οροπέδιο Καθαρού). Είναι στον ξερολιθόκτιστο οικισμό Μαύρες με τα πιό πρώϊμα λιάτικα σταφύλια στο καλλιεργήσιμο Καθαρό. Η εκκλησία είναι κτισμένη το 19ο αιώνα σε ξεχωριστή θέση. Στις 26 Οκτώβρη που γιορτάζει έχομε πολλές φορές κακοκαιρία αλλά το χτίσμα που έγινε γι’αυτό το λόγο έπρεπε να έχει άλλη χωροθέτηση για την καλύτερη προβολή του ναού.

Άγιος Δημήτριος γεννήθηκε περί το 280-284 μ.Χ. και πέθανε το 303 ή το 305 μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη και αποτελεί ένα από τους Μεγαλομάρτυρες της Χριστιανοσύνης Τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη. Εορτάζει στις 26 Οκτωβρίου

6.4 Παναγία Κοπρακιανή (Οροπέδιο Καθαρού)

Βίσκεται στην Βορειοδυτική πλευρά του Καθαρού και κτίστηκε το 1880 όπς αναγράφεται. Τιμάται το Γενέσι της Θεοτόκου ,8 Σεπτεμβρίου ,ημερομηνία που πολλές φορές έχομε πρωτοβρέξα με δυνατή μπόρα.

Οι καμπάνες της Παναγίας της Κοπρακιανής στο Καθαρό ΤΑ ξωμονάστηρα - όπως λέγονται οι εκκλησίες που βρίσκονται εκτός των ορίων των κοινοτήτων και συνοικισμών - προπολεμικά δεν είχαν καμπάνες, αλλά σήμαντρα, κοινώς σημαντήρια. Έτσι και η Παναγία η Κοπρακιανή όπως οι περισσότερες εκκλησίες στο Καθαρό μέχρι που τέλειωσε ο πόλεμος του ’40 δεν είχε καμπάνα. Έντονο το θρησκευτικό συναίσθημα, αλλά οι οικονομικές δυνατότητες δεν επέτρεπαν την προμήθεια και τοποθέτηση καμπάνας βυζαντινών προδιαγραφών. Με τη λήξη του πολέμου ορισμένοι κάτοικοι άκεφτήκανε να εκμεταλλευτούν τα κατάλοιπα του πολεμικού υλικού για τον παραπάνω σκοπό. Έκοβαν λοιπόν μία βόμβα, που δεν είχε εκραγεί, -στο δύο και κατασκεύαζαν δύο καμπάνες που αν και δεν είχαν βυζαντινές προδιαγραφές και προς το είδος και τον ήχο, όμως εξυπηρέτησαν τις ανάγκες στα ξωμονάστηρα. Έτσι λοιπόν έπραξαν και μερικοί Κριτσώτες και έφτιαξαν μερικές καμπάνες αυτού του είδους, μεταξύ των οποίων και της Παναγίας της Κοπρακιανής. Μεγάλο όμως το θέμα της μεταφοράς της και λόγω του βάρους της και επειδή δεν είχε ανοιχθεί ακόμη ο δρόμος Κριτσά - Καθαρό. Απεφάσισαν λοιπόν με τη βοήθεια ορισμένων «γεροδεμένων» και ενός δυνατού μουλαριού να πραγματοποιηθεί η μεταφορά κατά την οποία υπήρξε μια απίστευτη και όμως αληθινή ιστορία που μου τη διηγήθηκε ένας γέρος το θέρος του 1957. Πρωί - πρωί μια Κυριακή του Μάη ξεκίνησαν από την Κριτσά με την καμπάνα «βαρυδιασμένη» και στου Τσαναντώνη το μουλάρι φορτωμένη για τη μεγάλη διαδρομή (18 χιλιόμετρα και σε υψόμετρο 1000 μέτρα). Κάθε μισή ώρα περίπου σταματούσαν για να ανασάνουν. Όταν στο «μεσοστράτι» μέσα στο δάσος κατέβασαν την καμπάνα για να ξεκουραστούν τη στήριξαν στη ρίζα ενός πρίνου. Κάποιος της παρέας άρχισε να την κτυπά κανονικά όπως στον Εσπερινό και τη Λειτουργία. Ένας βοσκός μέσα σε παρακείμενη ρεματιά από διπλανό συνοικισμό είχε «σταλίσευ» το κοπάδι και απολάμβανε τον ίσκιο κάτω από το δένδρο, το οποίο όμως δεν είχε οπτική επαφή με την ακολουθία της καμπάνας.

Μόλις άκουσε τη καμπάνα να κτυπά την πρώτη φορά είπε.

-

Μου ’φανίστηκε. Τη δεύτερη όμως και την τρίτη «τά ’χασε». Ας σημειωθεί ότι από την Κριτσά μέχρι το Καθαρό εκτός από το ξωμανάστηρο του Αη Γιάννη Φλέη, δεν υπάρχει άλλη εκκλησία. Εγκαταλείπει το κοπάδι, το βάζει στα πόδια και σε ελάχιστο χρόνο φτάνει στο σπίτι του

λαχανιασμένος και κατακίτρινος, μπαίνει στην «κάμερα», «θέτει αμπούμπουρα»στην πεζούλα και ακολουθεί ο διάλογος: Κοπέλια σκεπάσετέ με αποκορφής, κι ήτρεμε ωσάν το φουντοκάλαμο. Ήντα ’παθες Νικολή, ήντα χάλια ’ναι που ’χεις. Επαίξανέ σου, ήντα ’παθες σου λέω; Πράμα από ’κειανά που λες δεν έχω, μόνο εφαντάχτηκα.

-

Ήντα αφανταξά ’δες;

Πολλά μεγάλη και θ’ αποθάνω μόνο συγχωρέστε μου. Στη ρίζα του δεντρού που καθόμουνα και στη φούντα του κτύπησε η καμπάνα τρεις φορές σαν τη Λαμπρή. Έλα στα καλά σου Νικολή. Του λέει η γυναίκα του η Ανεζίνα. Ναι σας ελέω, μόνο συγχωρέσετέ μου κι ο Θεός σχωρέσει σας. Κείνη την ώρα μπαίνει στο σπίτι ο σύντεκνος ο Δη μητρός γιατί τον είχε καλέσει να κάμουνε κουμάντο για την κουρά των προβάτων. Πού ’ναι ο σύντεκνος να πιούμε μια ρακή και να συνεννοηθούμε για την κουρά; Ο σύντεκνος σου, λέει η συντέκνισσα, μόνο στα τελευταία τού δεν είναι. Αμε μέσα να τον δεις. Εφαντάχτηκε και είμαστε άνω - κάτω.

-

-

Σύντεκνε ήντα ’παθες;

Ετσέ κι ετσέ, του λέει ήπαθα σύντεκνε, και του εξιστόρησε το γεγονός. Ο σύντεκνος ήβαλε τα γέλια και του λέει: Σύντεκνε ήπαθές τηνε σαν τον αγράμματο. Η καμπάνα που ’κουσες είναι τση Παναγίας της Κοπρακιανής και τη πάνε στο μοναστήρι και την επαίξανε στο μεσοστράτι που κάτσανε να ξεκουραστούνε και μάλιστα μου παντίξανε στο Αστιβιδωπό και τη πάνε με το μουλάρι του ΓέροΤσαναντώνη. Δεν μπορούσε να το πιστέψει ο σύντεκνος αλλά με τα γέλια που συνεπήρανε όλους μαζί πίστεψε και κάτσανε στη ρακή και του λέει ο σύντεκνος ο Δημητρός: Σ’ υγεία σύντεκνε και να μη ξεχνάς την παροιμιά: «απομονή τσα’ απομονής άνθρωπος πρέπει να ’χει για να τ’ αποδεινάζεται κακό καλό του.»

-

ΠΕΡΑΣΑΝ αρκετά χρόνια με την καμπάνα «κρεμασμένη» στον παρακείμενο στην εκκλησία δίκλωνο πρίνο και κάποια χρονιά κτίστηκε και το καμπαναριό όπου και τοποθετήθηκε. Έντονο το θρησκευτικό συναίσθημα, αλλά και αυξανόμενο το βιοτικό επίπεδο επέτρεψε σε κάποια γειτονική κτηνοτροφική οικογένεια να δωρίσει μια συνηθισμένη καμπάνα. Παραγγέλθηκε και μεταφέρθηκε στην εκκλησία με σκοπό να αντικατασταθεί η παλιά. Τότε όμως δημιουργήθηκε πρόβλημα διότι οι δωρητές της πρώτης καμπάνας δεν ήθελαν ν’ αντικατασταθεί με κανένα τρόπο. Πρόβλημα που έμοιαζε με την κινηματογραφική ταινία Φουρτουνάκηδες και Βροντάκηδες.

Τη λύση τη βρήκε ο Παπα-Γιώργης: Να γίνει το καμπαναριό διθέσιο και να τοποθετηθούν και οι δύο καμπάνες, η μία δίπλα στην άλλη. Έτσι και έγινε, διαλύθηκε η διαμάχη, και από τότε είναι η μοναδική εκκλησία στο Καθαρό αλλά και σ’ όλη την περιοχή που έχει δύο καμπάνες και την ημέρα της γιορτής στις 8 Σεπτεμβρίου κτυπούν χαρμόσυνα αλλά και παράξενα λόγω της διαφορετικής προέλευσής τους. ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΓΚΑΛΟΣ Συνταξιούχος

6.5 Τίμιος Σταυρός (Σταυρός Οροπέδιο Καθαρού) Ακούγεται μονολεκτικά η παλιά εκκλησούλα σε κορφή λοφίσκου νοτίως και περίπου στο ύψος της μέσης του Χαυγά Καθαρού-Λασιθίου.

Το όνομα Σταυρός προσδιορίζει ταυτόχρονα και ένα οροθέσιο μεταξύ της Κριτσώτικης και Λασιθιώτικης περιφέρειας. Εάν στις 14 του Σεπτέμβρη ανηφοριζετε για την κορυφή του Λαζάρου ( 2085 μ) απο Βορρά,θα’χετε την τυχη να ακούτε αντικριστά όλη τη Θεία λειτουργία σαν να είστε έξω απο το ναό.

6.6 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κακά Πηλά -(Οροπέδιο Καθαρού) Βρίσκεται πάνω απο την ομόνυμη πηγή του Καθαρού όπου και γίνεται αγιασμός την ημέρα του τιμώμενου Αγίου Ευσταθίου ( 20 Σεπτέμβρη). Ο τρόπος κατασκευής στο ξωκλήσι αυτό αλλά κυρίως το λιθόγλυπτο με τον Αϊ Γιώργη στο ανώφλι της εισόδου, μαρτυρά και μπορεί να πιστοποιηθεί με την ανάγνωση της επιγραφής ότι κτίσθηκε στην ενετική περίοδο πιθανόν. Ντόπιοι λαϊκοί καλλιτέχνες αντέγραφαν και σκάλιζαν τη λιθόγλυπτη παράσταση σε ξυλόγλυπτη τύπωση για αρτοκλασίες. Στον περιβάλοντα χώρο ( Ανατολικά) υπάρχουν ταφές. Η λειτουργία του ναού,ειδικά την ημέρα του Αγίου Ευσταθίου, είναι κατανυκτική με πιστούς να συγκεντρώνονται απ’ολες τις γωνιές του Καθαρού την εποχή του τρύγου,των σταφυλιών και του πευκόμελου.

Ο Άγιος Γεώργιος (γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος) είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Και γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή για τις Εκκλησίες που πηγαίνουν σύμφωνα με του Ιουλιανό ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν το Πάσχα, μετατίθεται την Δευτέρα της Διακαινισίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της Ορθόδοξης Εκκλησίας και επίσης για κάποιες διαμαρτυρόμενες ομολογίες που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε Αγίους.Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280-285

μ.Χ., πιθανά στην περιοχή της Αρμενίας, από τον Έλληνα Συγκλητικό, στρατηλάτη στο αξίωμα, κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, Γερόντιο.

6.7 ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (Μεσοκαμπίτης ) (Οροπέδιο Καθαρού) Βρίσκεται καταμεσής του κάμπου του Οροπεδίου Καθαρού,νοτεια του Μακελάρη ποταμού και σε ίση αποσταση (300 μ). Βόρεια απο τον Σγουρό Πρίνο και Δυτικά απο του Διγενή την Ασπα (απολιθώμματα ιπποποτάμων). Θρονιάστηκε το καλοκαίρι του 2004 και είναι αφιέρωμα της Γαλάτειας Μιαούλη για τη μνήμη των αδικοχαμένων προσφιλών της προσώπων. Ο Αγιος Ιωάννης εορτάζει στις 7 Ιανουαρίου Η εκκλησία εορτάζει στις 29 Αυγούστου.

6.8 ΑΓΙΟΣ ΜΑΝΟΥΗΛ Λάγουρο- Οροπέδιο Καθαρού) Κτίστηκε απο την οικογένεια του Γεωργίου Λιανάκη στη μνήμη του προσφιλούς προσώπου τους και εγκαινιάστηκε στις 14/7/2002.Βρίσκεται κάτω από την πηγή της μόνυμης τοποθεσίας του Καθαρού.Πίσω απο την εκκλησία περνά ένα από τα αρχαιότερα μονοπάτια που επικοινωνούσε η Κριτσά με την Βορνή Ρίζα του Οροπεδίου ( Κακό Βουνί-Κερουκιανά-Γιανίτσι-Μαυρονικόλα-Λάγουρου-Κοπράκι-Αγία Πελαγία ή Καδή Λάκκος).

7.ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ Οικισμος ΒΑΘΥ 7.1 ΑΓΙΟΣ ΣΙΛΑΣ (Βαθύ)

7.1 ΑΓΙΟΣ ΣΙΛΑΣ (Βαθύ )

Η εκκλησία είναι σε υπερυψωμένη θέση αριστερά του δρόμου μεταξύ του μικρού και του μεγάλου Βαθιού και ήταν τόπος προσκυνήματος και ανακούφισης για τους μαζωκτάδες των χαρουπιών,τους ζευγάδες και τους θεριστές του Βαθιού σε προηγούμνες δεκαετίες,εποχές που μάλλον έφυγαν χωίς επιστροφή. Ο Σίλας ή Σιλουανός ήταν Χριστιανός του 1ου αιώνα μ.Χ., Ρωμαίος πολίτης[1] και διακεκριμένο μέλος της εκκλησίας στην Ιερουσαλήμ με χάρισμα προφητείας[2]. Στις Πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται πάντα με το συγκεκομμένο όνομα Σίλας, ενώ ο απόστολος Παύλος στις επιστολές του τον αναφέρει με το επίσημο όνομα Σιλουανός.Συνόδεψε τον Παύλο στο δεύτερο ιεραποστολικό του ταξίδι, και έμεινε στην περιοχή της Μακεδονίας όταν ο Παύλος συνέχισε για την Αθήνα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Σίλας αργότερα μετέβηκε στον Πόντο και την Καππαδοκία για να συνεχίσει το ιεραποστολικό του έργο. Εορτάζει 30 Ιουλίου