ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΤΣΑ
6. Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823 Kritsotopula
Η Κριτσωτοπούλα αποτελείται από 1367 στίχους. Ηρωίδα του έργου είναι η Ροδάνθη, κόρη του πρωτόπαπα της Κριτσάς. Ένας τούρκος την ερωτεύτηκε, και την απήγαγε αφού σκότωσε τους γονείς της για να την παντρευτεί. Όμως τη βραδιά του γάμου ξεγελώντας τονε, τονε σφάζει και το σκάει στο βουνό, στο λημέρι του καπετάν Καζάνη, μεταμφιεσμένη σ' άντρα, με το όνομα Μανώλης. Επειδή δεν είχε γένια και μη ξέροντας τα παλικάρια, ότι είναι γυναίκα, τη βγάλανε Σπανομανώλη. Στη συνέχεια περιγράφονται κάποια κατορθώματά της και το έργο τελειώνει με τον ηρωικό θάνατό της στη μάχη της Κριτσάς το 1823. Η ιστορία της ολόκληρη στο βιβλίο του Μιχάλη Διαλλυνά ( Διαλλυνομιχάλης 2012 Δημήτρης Δ.Σκουλικάρης Διπλωματούχος Μηχανολόγος –Ηλεκτρολόγος Μηχανικός
6.Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3. ΙΣΤΟΡΙΑ 4. Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η Θέση του μνημείου για τη μάχη της Κριτσάς
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 2
Πρόλογος Κάθε περίοδος έχει τους ανθρώπους που πέρα από προσωπικά οράματα και στόχους , προτιμούν να προσφέρουν τον εαυτόν τους, για να ζήσουν οι επόμενοι ελεύθεροι από ότι εκείνοι και να μπορούν οι ίδιοι να αποφασίζουν για την ζωή τους και την ευημερία τους Το θέμα είναι διαχρονικό και το πως οι επόμενες γενιές αντιμετωπίζουν την θυσία που άλλοι έδωσαν για να ζήσουν καλλίτερα. Αυτός πού έχει ,πίστη και ιδανικά , δεν περιμένει τίποτε από κανένα , γιατί αυτό που κάνει είναι μια έκφραση της προσωπικής του αντίληψη για τη ζωή και την κοινωνία και το πως μεταφράζει τις σκέψεις για μια καλλίτερη κοινωνία. Με την προσφορά του αυτή πιστεύει ότι θα παραδώσει ένα καλλίτερο αύριο στους υπόλοιπους .Πιστεύει ότι και αυτοί ίσως κάνουν το ίδιο όταν χρειασθεί για να συνεχισθεί η ανάπτυξη πολιτιστική, κοινωνική , οικονομική και να ζήσουν οι επόμενες γενιές καλλίτερα. 1
2
1.Το άγαλμα της Κριτσωτοπούλας διπλά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Πλατανιά 2. Το μνημείο για τη Μάχη της Κριτσάς στη θέση Κουτάραντο
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 3
Εισαγωγή Για να δούμε όμως τί έγινε την εποχή εκείνη στην Κριτσά που είναι ίσως ο μόνος ο Διαλλινομιχάλης κατάφερε να αναλύσει σε βάθος το κοινωνικό περιεχόμενο των γεγονότων την εποχή εκείνη. Αυτά μπορούν να γίνουν ακόμη πιο κατανοητά και από την ανάλυση και τη μελέτη του ποιήματος του για την Κριτσωτοπούλα.. Η αφήγηση των γεγονότων στηρίζεται σ’ αυτά που διαδραματίζονται. «Μιαν ομιλία θα σας πω λαμπρά κ’ εκτεταμένη όπου η ιστορία μας την είχε σκεπασμένη» λέει ο ποιητής .Αρχίζει αμέσως να φαίνεται ότι είναι δύσκολο να κρατηθούν οι μνήμες και είναι δύσκολο στις γενιές μετά από κάθε γεγονός να διατηρήσουν και να συνεχίζουν να γνωρίζουν τι ακριβώς έχει συμβεί. Στοιχείο απαραίτητο για την ομαλή συνέχιση της ζωής και της ανάπτυξης ατομικής ή συλλογικής. Και η μεν ατομική η ευθύνη αναφέρεται στον ίδιο τον γνωρίζοντα η συλλογική όμως οφείλεται και είναι ευθύνη των τοπικών φορέων και της πολιτείας. Και εδώ πάλι διαπιστώνεται ότι λίγοι είναι οι φορείς που προσπαθούν να διατηρήσουν τα καλά στοιχεία του παρελθόντος και να συνεχίζουν δίνοντας την απαραίτητη πνευματική τροφή στις επόμενες γενιές.Να γνωρίζουν από που έρχονται και τι είχαν. Αυτό θα τους δώσει πίστη και κουράγιο να πετύχουν μια καλλίτερη ζωή.
Το άγαλμα της Κριτσωτοπούλας σήμερα στην Πλατεία Μελίνας Μερκούρη
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 4
Η ιστορία Στην εποχή του 1800 στην επανάσταση του γένους, την εποχή που πουλούσαν τους Ρωμιούς τρείς στο ριάλι ,στο κλεφτοχώρι του Μεραμβέλλου την Κριτσά που έτσι την έλεγαν οι Τούρκοι ήταν δύσκολο αν όχι αδύνατο Τούρκου πόδι άλλα και άλογο να πατήσει. Στις πλατείες και στους δρόμους έβλεπες του νέους της Κριτσάς με τις παραδοσιακές στολές , με τα κάτασπρα γελέκια και τις πλατιές μαντήλες γνήσια φορεσιά Ρωμαίικη. Τότε που όλοι πήγαιναν στην εκκλησία τακτικά και που ανέβαιναν στο Οροπέδιο του Καθαρού όπου ήταν λεύτερο και που Ο Τούρκος δεν είχε πλησιάσει. Όλοι έχουν διαβάσει ότι τότε ο Καδής προσπάθησε να πάει στο Καθαρό ,αλλά δεν ξαναγύρισε γιατί οι Κριτσώτες τον σκοτώνουν στο μέρος που πήρε τα ΄όνομα «στου Καδή το Λάκκο».. Μετά το θάνατό του οι Τούρκοι αρχίζουν να επιβάλλουν φόρους ζητώντας με τον τρόπο αυτό το αίμα του πίσω. Έβλεπες της γυναίκες του χωριού να φοράνε κούδες Βενετσιάνες και Ρωμαιϊκες φορεσιές. Κάθε Κριτσωτοπούλα φορούσε κόκκινο σωφόρι και στρυφικτό.«Τους μπαχρέδες σέρνανε για κοντογούνια και φορούσαν τα φλουριά τρείς δίπλες.» Λέει ο ποιητής. Στην Κριτσά ήταν τότε ξακουστή με τα μεγάλα μάτια της η κόρη του πρωτόπαπα η Ροδάνθη. Ένας φιλέλληνας Μόσχοβος περιηγητής βρέθηκε τη μέρα που γέννησε η πρεσβυτέρα τη κόρη και τότε λέει στον παππά ότι εκείνος θα την βαπτίσει. Σε οκτώ ημέρες την βαπτίζει και του έδωσε σαν δώρο εκατό χρυσά ναπολεόνια για να εκπαιδεύσει την κόρη του.. Όταν έγινε πέντε χρόνων ο παππάς την πηγαίνει στη Μονή της Φανερωμένης θέλοντας να μάθει γράμματα και να την κάνει δασκάλα. Έκανε δυο τρία χρόνια στο Μοναστήρι και άρχισε να συνηθίζει να γράφει και να διαβάζει. Στη συνέχεια την παίρνει ο πατέρας της και την φέρνει στην Κριτσά και αρχίζει να μεγαλώνει . Η μάνα της έμαθε να κλώθει, να κεντά ,να ράβει ,να μαγειρεύει και να πλένει ,για να γίνει μια νοικοκυρά πρώτη του χωριού. Ένα από τα χαρίσματα της Ροδάνθης ήταν και η φωνή της που συνεχώς τραγουδούσε ενώ ύφαινε . Είχε μελωδική φωνή και όλοι έμεναν άφωνοι από την γλυκύτητα του τραγουδιού της. Την ίδια εποχή στο Οροπέδιο του Λασιθίου στο Χουμεριάκο έμενε ο Οθωμανός Χουρσίτης και κατά καιρούς έκανε περιοδείες στην περιοχή του. Την μέρα εκείνη βρισκόταν στην Κριτσά και όλως τυχαίως ακούει την φωνή και άκουγε το τραγούδι. Η φωνή εκείνη τον σκλαβώνει και ζητά από τη φρουρά του να μάθουν ποιά είναι και όποιος του την φέρει θα πληρωθεί αρκετά.
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 5
Γυρίζει στο Χουμεριάκο και την άλλη μέρα το πρωί στέλνει τον έμπιστό του Ομέρη (Ομέρ αγά) να πάει στην Κριτσά .Του δίνει εντολή την κόρη της Κριτσάς να φέρει αυτή που είχε ακούσει να τραγουδά. Ο Ομέρης παίρνει μαζί του τον Αλή Αγά, το Μαυροεμίνη , το Μουσταφά και το ρετσέπ του Κουτσοχουσεϊνη. «Αν σας ρωτήσουν στο δρόμο που πάτε να τους πείτε ότι πάτε για δουλειά στην Γεράπετρο τους λέει Ο Ομερ Αγάς είχε όμως δισταγμό να πάει και φοβόταν πολύ τον ξεσηκωμό των Κριτσωτών. Τον έπεισε τελικά ο Χουρσίτ και του πρότεινε να διαλέξει αυτούς που θέλει για πάει.» Κανείς από τους Τούρκους δεν ήξερε που πάει ,μόνο όταν φτάσανε στη Κουτάραντο τους εξηγεί τι θα γίνει. Τότε πάνε στην Κριτσά και πάνε στο σπίτι όπου συναντούν την παπαδιά .Τους ρωτά τι θέλουν και εκείνοι ζητούν να μάθουν για την Ροδάνθη που τη θέλει ο Χουρσίτ Αγάς και τις λένε να πάει να τους την φέρει . Η Ροδάνθη άκουσε το διάλογο και προσπαθεί να κρυφτεί μέσα στο κοτέτσι με τις όρνιθες. Η προσπάθειά της μάνας είναι όμως μάταια μη μπορώντας να αντισταθεί για να σταματήσει την απαγωγή .Τότε ήταν ο Ομέρ Αγάς βλέποντα την αντίσταση της μάνας να σταματήσει το κακό ,σφάζει τη μάνα μπροστά στα μάτια της Ροδάνθης. Η Ροδάνθη βλέποντας τη μάνα της νεκρή λιποθυμά .Έτσι όπως είναι την αρπάζουν πέντε Τούρκοι την βάζουν σε ένα σάκο για μην τους αντιληφθούν τα παλληκάρια της Κριτσάς και την πάνε στον Αγά στο Χουμεριάκο. Στις Τάπες ήταν όλοι οι Κριτσώτες ακόμη γυναίκες και παιδιά γιατί κάποιος είχε πληγωθεί από βόλι στη μάχη στην Γεράπετρο. Όταν το βράδυ γύρισαν στο χωριό έμαθαν τι συνέβη και αμέσως ξεκίνησαν για συναντήσουν τους Τούρκους .Φτάνουν στη Κουτάραντο αλλά οι Τούρκοι είχαν φτάσει ήδη στον Ξεροπόταμο. Γύρισαν πίσω στο χωριό και κήδεψαν την παπαδιά. Οι απαγωγείς παρέδωσαν την Ροδάνθη στο Χουρσίτ .Αυτός με τη σειρά τους δίνει τα δώρα που τους είχε τάξει . Λέει στις χανούμισσες να πάρουν την Ροδάνθη και να την περιποιηθούν. Αν και έκανε αυτή την απαγωγή προσπαθούσε ταυτόχρονα να κάνει όλα όσα λέει το κοράνι για να αποφύγει τα προβλήματα.
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 6
Οι χανούμισσες περιποιήθηκαν την Ροδάνθη ώστε να είναι έτοιμη στο γάμο που θα γινόταν το βράδυ. Σπάζουνε τον σταυρό που είχε στο στήθος και της βάζουν το φερετζέ. Τη χρωματίζουν ,τις βάζουν πολλά μαλαματικά, φλουριά και δακτυλίδια ώστε το βράδυ να είναι σαν Τουρκάλα. Αφού ετοίμασαν την τελετή και ο Ιμάμης δίνει τις τυπικές ευχές του κορανίου ,ο Χουρσίτ μένει με την Ροδάνθη σε ένα σπίτι. Όταν πάει να τις ριχθεί η έξυπνη Κριτσωτοπούλα τον πείθει ότι όλα πρέπει να γίνουν όπως πρέπει.Να βγάλει πρώτα τα άρματα του και μετά θα πήγαινε για να ετοιμασθεί βγάζοντας όλα τα στολίδια που πριν της είχαν βάλει οι χανούμισσες. Πέσε στο κρεβάτι και η κόρη του λέει .Θα επιτρέψει σε λίγο. Τότε όταν επιστρέφει παίρνει το μαχαίρι και το καρφώνει στο Χουρσίτ. Απέξω διασκέδαζε αμέριμνα ο κόσμος . Αμέσως βγάζει τα νυφικά ,βάζει τη στολή του Χουρσίτ και ζώνεται τ’ άρματά του.
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 7
Με αυτό τον τρόπο κατάφερε να απομακρυνθεί χωρίς κανείς να καταλάβει Η διασκέδαση ακόμα συνεχιζόταν. Έφτασε στα Ζένια στον Άγιο Ιωάννη μέρος που δύσκολα πλησίαζαν οι Τούρκοι. Μπαίνει στο μοναστήρι και κάνει την προσευχή της ζητώντας συγχώρηση γι’ αυτό που είχε κάνει..Αποκοιμήθηκε . Το πρωί σαν ξυπνά βγάζει το μαχαίρι και κόβει τα χρυσόξανθα μαλλιά της και τα κρεμά στο προσκυνητάρι. Στους τοίχους γράφει με κάρβουνο ένα σημείωμα παρακαλώντας όποιος βρει αυτή τη πλεξούδα να την πάει στον πρωτόπαπα της Κριτσάς.
Σημάδι γι αυτόν θα ήταν ότι η Ροδάνθη ζει. Τα ξημερώματα έφθασε στο Μέσα Λασίθι. Ένας παπάς βλέποντας το Τούρκο (τη Ροδάνθη ντυμένη στα τούρκικα) να πλησιάζει φοβήθηκε αλλά τον πληροφορεί ότι είναι Χριστιανός Του ζητά μια χάρη να τον οδηγήσει στα λημέρια του Καπετάν Καζάνη. Εκείνη τη στιγμή περνούσαν
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 8
τέσσερεις Μαρμακετιανοί και οδήγησαν το παλικάρι στον αρχηγό τους. Το βλέπει σαν Τουρκόπουλο και διερωτάται τι να θέλει στην περιοχή του . Του λέει ότι είναι από τη Σφάκα ένα χωριό της Σητείας και ότι οι Τούρκοι τον είχαν πάρει για σκλάβο και πως τον λένε Μανώλη. Ακούγοντας την ιστορία ο καπετάν Καζάνης και βλέποντας όλη αυτή την καταστροφή και τη σκλαβιά των συμπατριωτών του ράγισε και έγινε κομμάτια. Ο Μανώλης κατάφερε να πείσει το Καπετάν Καζάνη και έτσι έμεινε εκεί μαζί με υπόλοιπα παλικάρια. Τις μέρες που ο Μανώλης ήταν εκεί (που κανείς δεν ξέρει ότι ήταν η Ροδάνθη) διαμηνύουν στον Καπετάνιο ότι στις Λίμνες βρίσκεται ο Καμπουρομπιλάλης και ότι έχει κάνει άνω κάτω το χωριό. Αποφασίζει να πάει. Νύκτα τα παλικάρια του Καζάνη φτάνουν στις Λίμνες στις Πηγάδες που είναι έξω από το χωριό. Αφού τοποθετεί εκεί τα παλληκάρια του λέει ένα παλικάρι τον Κωνσταντή να πάρε δύο άλλα παλικάρια και να δουν πουν υπάρχουν φέσια Γενιτσάρων. Ψάχνει να βρει ένα χριστιανό για τον οδηγήσει να πάει στον τουρκοφάγο τον Γιώργη Δινέρη που θα τους βοηθούσε. Μαζί του παίρνει και τον Μανώλη. Μπαίνοντας μέσα στο χωριό βλέπουν τους τέσσερεις Γενίτσαρους να σέρνουν στο χορό χριστιανές κοπέλες και μπαίνουν μέσα στο σπίτι. Τα παλικάρια του Καζάνη βλέπανε από την κλειδαρότρυπα και έχοντας σηκώσει τα όπλα σκέπτονται αν πρέπει να πυροβολήσουν ή να ειδοποιήσουν τον καπετάνιο. Ο Μανώλης βγάζει το γιαταγάνι σπάζει την πόρτα και με το γιαταγάνι σκοτώνει τον ένα και οι άλλοι κοίταζαν να φύγουν. Με τις δύο πιστόλες σημαδεύει τους άλλους δύο και ο τέταρτος ξεφεύγει και γλυτώνει. Γυρίζουνε στον καπετάνιο και διηγούνται ότι έγινε και πως τους ξέφυγε ο τέταρτος. Όμως και αυτός λαβωμένος βρέθηκε λίγο μακριά. Στο Χουμεριάκο οι Γενίτσαροι στο καφέ γελούσαν και γλεντούσαν και ακόμη περιμένανε να βγει ο γαμπρός. Βλέπουνε ξαφνικά ένα σκυλί να βαστάει ένα ανθρώπινο χέρι. Τρέχουν στο σπίτι του Χουρσίτ κτυπούν κανείς δεν απαντά. Σπάζουν την πόρτα για να μπουν και βλέπουν την σκηνή. Μετά από αυτά τα γεγονότα οι χριστιανοί κρύβονται γιατί έβλεπαν τις άγριες διαθέσεις των Τούρκων.Κάνουν τρείς απόπειρες στη συνέχεια στην Κριτσά χωρίς να καταφέρουν να την καταλάβουν. Γυρίζουν ντροπιασμένοι αλλά πρόσμεναν συνεχώς να βρούνε την ευκαιρία να πατήσουν την Κριτσά και να εκδικηθούνε. Οι φόνοι του Χουρσίτ Αγά και του Κουμπουρομπιλάλη και των άλλων Οθωμανών από τους Χριστιανούς τους έχει ντροπιάσει . Αρχίζουν να απειλούν τους χριστιανούς ότι θα ετοίμαζαν μεγάλη σφαγή. Γράφουν τότε στον Χασάν Πασά που βρίσκεται στις Μάλες να πάρει τον στρατό του και να έλθει για βοήθεια γιατί οι Ρωμιοί αρχίζουν και τους σφάζουν. Αν δεν έλθεις το Δοβλέτι θα χαθεί. Ο Χασάν πασάς πηγαίνει στην Ιεράπετρα και υψώνει την θρησκευτική πράσινη παντιέρα. Είκοσι τρείς χιλιάδες
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 9
Τούρκοι, Αλβανοί, Ταρτάροι και Μογγόλοι συγκεντρώνονται εφοδιασμένοι με όπλα και παράδες. Ο Ιμάμης αρχίζει να τους διαλαλεί ότι διατάσσει ο Ραμπής .Η διαταγή του να σφάζουν τους άπιστους Γκιαούρηδες και ότι δεν είναι κρίμα να σκοτώσεις Γκιαούρηδες. Αφού τους φανάτισαν αρκετά πάνε στο Καλό χωριό να ξεκουραστούν και να έχουν σαν στόχο να πάνε στην Κριτσά την επομένη. Από τη μεριά του Κρούστα
πάνε έξη χιλιάδες, δώδεκα χιλιάδες πεζοί και καλοί αγάδες από τον
κάμπο και η εμπροσθοφυλακή τους ήταν τρείς χιλιάδες γενίτσαροι. Στην Κριτσά βρίσκονται οχυρωμένοι δύο χιλιάδες. Πεντακόσιοι Κριτσώτες και Χίλιοι πεντακόσιοι Μεραμπελιώτες. Για να βοηθηθεί η Κριτσά αρχίζουν να καταφθάνουν από το Μεραμπέλλο ο Κοκκινάκης μαζί με το Μουρέλλο. Το σώμα του αρχηγού Καζάνη όμως μαζί και Μανώλης φθάνει εγκαίρως. Η Μάχη αρχίζει από τον κάμπο της Κριτσάς.Την πρώτη γραμμή κρατούσαν οι Κριτσώτες γιατί γνωρίζανε τα μέρη . Αρχηγό τους είχαν τον Αλεξομανώλη. Οι Τούρκοι κάνουν εφόδους αλλά οι Κριτσώτες δεν χάνουν το θάρρος τους και αντεφορμούν με τα σπαθιά. Ορμά το Τούρκικο ιππικό αλλά και πάλι αντέχουν και έτσι οι Τούρκοι οπισθοχωρούν. Σ’ αυτή την πρώτη επίθεση του ιππικού που οι καβαλάρηδες πέφτανε μαζί με τα άλογά τους και έχουμε περί τους τετρακόσιους νεκρούς Γενίτσαρους. Γυρίζουν στο Καλό Χωριό και βλέπουν ότι είχαν συνολικά σκοτωθεί χίλιοι σαράντα. Στα μέρη αυτά κάθεται δεκαπέντε μέρες για να ξεκουραστεί ο στρατός του. Ο Χασάνης στο Καλό Χωριό προσπαθεί να τακτοποιήσει τ’ ασκέρι του. Στην Κριτσά ο Καπετάν Καζάνης μαζί με τους Κριτσώτες στέλνουν μηνύματα σε όσους πιστεύουν στο Χριστό να έλθουν να βοηθήσουν ενημερώνοντας ότι ο Χασάν έχει αρκετή δύναμη και ότι δεν έχουν φυσέκια. Σε λίγο οι Καπεταναίοι Ρεθύμνου ,Κάστρου και Χανίων φθάνουν στην Κριτσά και συνεννοούνται με τους λοιπούς οπλαρχηγούς ,με τους Μεραμπελιώτες , Γεραπετρήτες , Στειακούς, Βιανίτες , Λασηθιώτες. Συναντήθηκαν , ο Αναγνώστης Σημειακός,ο Κωνσταντής Στακάκης, ο Φραγκοπαπαδακης, ο Χατζιδάκης, ο Αστρινός, ο Παγκέρης, ο Κασαπάκης, ο Κουσκεμπές, ο Εμμανουήλ Λουτσάκης ο αρχηγός, ο Κουτσουράκης ο Γιαννιός, ο Σήφης Δερμιτζάκης,και τόσοι άλλοι. Το Φεβρουάριο οι Τούρκοι πάνε στην Κριτσά με σκοπό να εκδικηθούνε. Οι Κριτσώτες και όλοι οι Χριστιανοί που πήγανε να βοηθήσουν οχυρώνονται ξέροντας από που θα έρχονταν . Καταφθάνουν ταυτόχρονα και από τις τρείς μεριές . Τα κανόνια αρχίζουν να βάζουν σαυτούς που μόνο ντουφέκια και σπαθιά έχουν. Η μάχη αρχίζει τη μέρα εκείνη .
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 10
Από τον Κρούστα ,την Κριτσά και τον Κουτάραντο αρχίζει να σφίγγουν γύρω από το χωριό. Νεκροί ,φρικτή εικόνα εκατοντάδων νεκρών , δύσκολα να προχωρήσεις, παντού γεμάτα από κορμιά νεκρά. μόνο από τη φορεσιά γνωρίζεις τους νεκρούς σου. Τα παλληκάρια αντέχουν προχωρούν δεν σταματούν με τίποτε μπροστά στο θέαμα αυτό.Παντού η μάχη εξαπλώνεται και μέσα στη κόλαση αυτή οι Κριτσωτοπούλες κουβαλούν νερό ,τρόφιμα και βόλια στα παλληκάρια. Οι σφαίρες σφυρίζουν και κτυπούν, χτυπούν και τα σταμνιά τους Ξανανεβαίνουν στην Κριτσά ,καινούργια στάμνα να πάρουν .Ακούραστες και άφοβες αρκεί να βοηθήσουν στον άνισο αυτό αγώνα. Στη μάχη βρίσκεται και τα παλληκάρια του Καζάνη .Μαζί με όλα τα παλικάρια βρίσκεται και Ο θρυλικός Μανώλης . Στη μάχη αυτή μαζί βρίσκονται και τα παλικάρια της Κριτσάς με επικεφαλής τον Νικολή Τζαβέλα. Σ’ αυτή τη μάχη ένα περιστατικό εξοργίζει ακόμη περισσότερο τους πολεμιστές. Ο Γιώργης ο Λουλάκης από το Ασμάρι λαβώνεται και βρίσκεται κάτω από ένα κυπαρίσσι. Ένας αγάς τρέχει για να του πάρει το κεφάλι σαν λάφυρο στον Πασά. Μέσα σ’ αυτή τη συμπλοκή αν και πετύχανε τον Τούρκο τον Αγά ,ένας άλλος τούρκος με το σπαθί του κτύπησε το κεφάλι του Γιώργη ,χωρίς να καταφέρει την κεφαλή να πάρει. Στη κεφαλή του μένει ένα σημάδι και τον ονόμασαν Σπαθιά που πήρε ύστερα απ’ αυτό. Στη μάχη αυτή πήρανε μέρος Ο Φουσκογιώργης ,ο Γιανναδάς και ο Γιάννης του Κουτσούτρη. Ο Φουσκογιώργης και ο Ιωάννης Κουτσουράκης ή Πατσιδιώτης ήσαν από το Καινούργιο Χωριό του Μεραμβέλλου ( σήμερα Νεάπολη),ο Γιανάς ή Γιανναδάκης Μανώλης ήταν από το Βραχάσι. Και οι τρείς αυτοί πολέμησαν στο πλευρό του Καραϊσκάκη στην Ελλάδα και έλαβαν επίσης μέρος στη μάχη του Φαλήρου. Ο Γιανναδάκης μάλιστα έφερε εφτά πληγές από εχθρικές σφαίρες και μια από σπαθί που έγινε στη μάχη του Φαλήρου. Πέθανε δε το 1900. Ο Ιωάννης Κουτσουράκης ή Πατσιδιώτης μετά το τέλος της επανάστασης έγινε ιερέας και πέθανε το 1883 Μέσα σ αυτή τη μάχη βρίσκεται και ο πρωτόπαπας Μουρελομανώλης στο ένα χέρι κρατά τον σταυρό και στ’ άλλο το ντουφέκι. Τον βλέπει η κόρη δεν μπορεί να του μιλήσει για να μην την αναγνωρίσει. Βλέπει ξαφνικά τον Ομέρη αυτόν που είχε σφάξει τη μάνα της στην Κριτσά. Ο σπανός ( Μανώλης) όπως τον λέγανε με το γιαταγάνι του πήρε το κεφάλι . Γίνεται άλλη μάχη από τ’ ασκέρι των Τούρκων για να πάρουν το κεφάλι του Ομέρη από τα χέρια του Μανώλη. Μέσα σ’ αυτή τη φοβερή και μάχη πέφτουνε είκοσι Τούρκοι και έξη Χριστιανοί. (αρκετά στοιχεία είναι παρμένα από το βιβλίο « Κριτσωτοπούλα» του Μιχάλη Διαλυνά)
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 11
Ο επίλογος Φαίνεται πως ήλθε πλέον ο καιρός να γίνει γνωστό ποιός είναι ο Μανώλης. Στη σύγκρουση που πριν είχε γίνει ο Μανώλης ( η Ροδάνθη) λαβώνεται . Τα παλικάρια τρέχουν να βοηθήσουν το παλικάρι δίνοντάς του θάρρος για ν’ αντέξει. Γύρω του εξακολουθεί να γίνεται λυσσαλέα μάχη που τελικά οι Έλληνες νικούν. Οι Τούρκοι χάνουν και πάλι και αναγκάζονται να υποχωρήσουν. Όταν έρχεται το βράδυ οι καπεταναίοι διαπιστώνουν ότι οι σφαίρες τελειώνουν και ο καθένας είχε πέντε έξη. Αποφασίζουν να φύγουν από την Κριτσά. Ο Χασάνης έμαθε την απόφασή τους ,στέλνει τ’ ασκέρι του στην Κριτσά και την καίει και καταστρέφει. Σκέφθηκε μετά μήπως ύστερα από την ενέργεια αυτή δυναμώσουν οι Έλληνες και κατεβούν από το Λασίθι. Εκεί έδωσε εντολή να βγάλουν από τον τάφο το σώμα του Νικολάου του Ζερβού ( Ζερβονικόλα) .Το μίσος μεγάλο, κανένας σεβασμός στο σώμα το νεκρό .Το έστησε στο κορμό ενός δένδρου και τον αφήνει για εμπαιγμό τρείς μέρες .Σαν τέλειωσε η μάχη μαζεύτηκαν τα παλικάρια γύρω από τον Μανώλη. Φωνάζουν τον Πρωτόπαπα της Κριτσάς από το βουνά και πάνε στο σπίτι του τον Μανώλη. Εκεί κάλεσαν τον πρακτικό γιατρό Μπαρμπαγιάννη και περιποιείται την πληγή του παλικαριού. Μόλις ο γιατρός βάζει το γιατροσόφι βλέπουν όλοι μια τρομαγμένη όψη του γιατρού. Ρωτούν τι τρέχει. Ο γιατρός δεν μπορεί να μιλήσει ακόμη δεν έχει συνέλθει. Βουρκωμένος τους λέει ότι το τραυματισμένο παλικάρι είναι παρθένα. Δακρυσμένος απομακρύνεται αφήνοντας τις κόρες να βοηθήσουν την κοπέλα ,αλλά αντιλαμβάνεται τι ακριβώς συμβαίνει. Εκείνη
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 12
που τόσο ώρα ήταν αναίσθητη συνέρχεται και αρχίζει να καλεί τον πατέρα της τον παπά. Εκείνος σαστίζει δεν ξέρει τι γίνεται γιατί τον θέλει η κόρη. Ο παπάς δεν μπόρεσε τίποτε να πει και πέφτει λιπόθυμος. Ταυτόχρονα και η Ροδάνθη αφήνει την τελευταία της πνοή δίπλα στον πατέρα. Η Κριτσά έβγαλε μια ηρωίδα που έδωσε τη ζωή τη για την ελευθερία της Κρήτης. Στο σημείο που έγινε η Μάχη αυτή το 1823 οι κάτοικοι της Κριτσάς με μπροστάρη τον Πολιτιστικό τους Σύλλογο ,έστησαν ένα μνημείο ελάχιστο δείγμα τιμής και ευγνωμοσύνης ,για αυτούς που τη ζωή τους έδωσαν για μείνει και πάλι η Κριτσά χωριό ανεξάρτητο.
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 13
Το σπίτι που γεννήθηκε η Κριτσωτοπούλα στον οικισμό «Χριστός» της Κριτσ
Από την τελετή της Μάχης της Κριτσάς
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 14
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Κόρακας Μιχάλης (Πόμπιο Ἡρακλείου Κρήτης 1797 - 1882) Κουρμούλης Δημήτριος (Μεσσαρὰ Κρήτης 1765 ,Ύδρα 1824) Κουρμούλης Μιχάλης (Μεσσαρὰ Κρήτης 1765 - Ύδρα 1824) Κριτοβουλίδης Καλλίνικος (Χανιὰ 1792 - Αθήνα 1868) Τομπάζης Εμμανουήλ (Ὕδρα, 1784-1831) Εμμανουήλ Ζυμβρακάκης Αλεξομανώλης( 1796-1881) Παπάς Εμμανουήλ Πόθος ( 1819 – 1907 ) Ταβλάς Ιωάννης του Νικολάου ( - 1931) (καπετάν Γιάννης) οπλαρχηγός. Βιβλιογραφία Από το βιβλίο « Κριτσωτοπούλα» του Μιχάλη Διαλυνά) Από το βιβλίο "Ραντολογια" του Γ.Ι.Περάκη Διδασκάλου Εφημερίδα Ανατολή Νίκος Τραντάς Δημοσιογράφος Γλύπτης του έργου Νοιτζελ Ροτκλιφ Μανώλης Κλώντζας Φιλόλογος Αποκαλυπτήρια του μνημείου η Μάχη της Κριτσάς του 1823 Από την εφημερίδα Ανατολή Από το βιβλίο ΡΟΔΑΝΘΗ του Αιμίλιου Μασσάρου
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ 10.30 Έναρξη Εκδήλωσης 10.40 Προσέλευση Επισήμων 10.45 Έπαρση Σημαίας 10.50 Επιμνημόσυνη Δέηση 11.00 Ιστορικό Επετείου από τον φιλόλογο κ. Μανόλη Κλώντζα 11.15 Αποκαλυπτήρια Μνημείου Σύντομη αναφορά σκέψης-υλοποίησης του μνημείου από εκπρόσωπο του Πολιτιστικού Συλλόγου Κριτσάς Σύντομοι χαιρετισμοί από εκπροσώπους της πολιτείας 11.25 Κατάθεση στεφάνων από εκπροσώπους Πολιτικών-Στρατιωτικών Αρχών και Σωμάτων Ασφαλείας. 11.35 Ενός λεπτού σιγή Υποστολή Σημαίας - Ανάκρουση Εθνικού Ύμνου 11.40 Πέρας εκδήλωσης Μικρή δεξίωση με παραδοσιακά εδέσματα Από το βιβλίο ΡΟΔΑΝΘΗ ΤΟΥ ΑΙΜΙΛΙΟΥ Μασσάρου
Η Κριτσωτοπούλα και η Μάχη της Κριτσάς του 1823
Σελίδα 15