ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ
2012 Δημήτριος Δημ.Σκουλικάρης Διπλωματούχος Μηχανολόγος –Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Τ.Τοπικός Σύμβουλος Κοινότητας Κριτσάς
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 1
Περιεχόμενα • Παναγία Κερά (Ν. 12) • Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (Ν. 17) • Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Ν. 33) • Αφέντης Χριστός (Ν. 34) • Άγιος Γεώργιος (στο Χαρακίτη) (Ν. 35) • Άγιος Γεώργιος ο Καβουσώτης (Ν. 25) • Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (Ν. 24) • Το Άγιο Πνεύμα (Ν. 22) • Ο Άγιος Κωνσταντίνος (Ν. 13) • Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ (Σταμπάδο Μοναστήρι) (Ν. 11) • Παναγία Οδηγήτρια (Ν. 18) • Άγιος Κωνσταντίνος (Συνοικία Πλάι) (Ν. 30 • Παναγία Βαρσαμιώτισσα (Ν. 10) • Αγία Βαρβάρα (Ν. 21) • Άγιος Γεώργιος Τραγοπιάστης (Ν. 3) • Καθολική εκκλησία • Καθολική εκκλησία (στο Καβουσάκι) • Οι ενορίες της Κριτσάς • Εικονοστάσια • Βιβλιογραφία
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 2
Άγιο Πνεύμα
Κριτσά
Αγία Βαρβάρα
Κριτσά
Αγία Κυριακή
Μαρδάτι
Αγία Μαρίνα
Κριτσλα
Αγία Παρακευή (Χανιώτενα )
Κριτσά
Αγία Παρασκευή - Τελώνια
Τσικαλόχωμα
Αγία Παρασκευή
Τάπες
Αγία Πελαγία
Κριτσά
Αγία Φωτεινή (Καβουριανά)
Κριτσά
Αγία Φωτεινή
Παλιά Βρύση -Κριτσά
Αγιοι Πάντες
Κριτσά
Αγιος Αντώνιος
Κριτσά
Αγιος Γεώργιος (Τραγοπιάστης)
Αμμουδάρα
Αγιος Γεώργιος (Καβουσώτης)
Κριτσά
Αγιος Γεώργιος (Χαρακίτης)
Κριτσά
Αγιος Γεώργιος (Κακά πηλά)
Οροπέδιο Καθαρό
Αγιος Γεώργιος
Τάπες
Αγιος Δημητριος
Μαρδάτι
Αγιος Δημήτριος( μαύρες)
Οροπέδιο Καθαρού
Αγιος Ευμένιος
Τάπες
Αγιος Ιωάννης( Μεσοκαμπίτης)
Οροπέδιο Καθαρού
Αγιος Ιωάννης
Φλέη
Αγιος Ιωάννης Θεολόγος
Θεολόγο
Αγιος Ιωάννης (Πρόδρομος)
Κριτσά
Αγιος Ιωάννης (Χρυσόστομος)
Κριτσά
Αγιος Κωνσταντίνος
Κριτσά
Άγιος Κωνσταντίνος
Λογάρι
Αγιος Μανουήλ
Οροπέδιο καθαρού
Αγιος Παντελεήμων
Κριτσά
Αγιος Ραφαήλ
Κριτσά
Άγιος Σίλλας
Βαθύ
Αρχάγγελος
Αρχάγγελο
Αφέντης Χριστός
Καμάρι
Αφέντης Χριστός
Κριτσά
Αφέντης Χριστός
Αβελιακό Καθαρό
Αφέντης Χριστός
Μέσα Αόρη Καθαρό
Παναγία (Βαρσαμιώτισα)
Κριτσά
Παναγία Κερά
Κερά
Παναγία Κοπρακιανή
Οροπεδιο Καθαρού
Παναγία νταβραδιανή
Κριτσά
Παναγία Οδηγήτρια
Κριτσα
Προφήτης Ηλιας
Αμμουδάρα
Τίμιος Σταυρός
Σταυρομένο
Τίμιος Σταυρός
Οροπέδιο Καθαρό
Φράγγικη εκκλησία (Καβουσάκι)
Κριτσά
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 3
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 4
ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ως γνωστόν, στην Ελλάδα το 1924 το Παλαιό Ημερολόγιο (Ιουλιανό) αντικαταστάθηκε με το Νέο (Γρηγοριανό). Η Εκκλησία κατά την Ενετοκρατία ακολουθούσε ακόμη το Παλαιό Ημερολόγιο, γι’ αυτό εόρταζε π.χ. τα Χριστούγεννα στις 7 Ιανουαρίου (με βάση το Νέο Ημερολόγιο). Την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη αναπτύχθηκε επαναστατικό πνεύμα, και τούτο οφείλεται στις αυτονομιστικές τάσεις των βυζαντινών γαιοκτημόνων. Η Κρήτη ήταν ο μόνος λατινοκρατούμενος χώρος στην Ελλάδα που κήρυξε ανοικτά την αντίθεσή του στην ενετοπαπική κατοχή. Η Κρητική Εκκλησία εξακολούθησε να θεωρεί ως νόμιμους ηγεμόνες τους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Βλέπουμε τον 14ο και 15ο αιώνα να κυριαρχεί παντού η βυζαντινή τεχνοτροπία. Οι κτητορικές επιγραφές των ναών μνημονεύουν ονόματα βυζαντινών αυτοκρατόρων. Την εποχή εκείνη το κοινωνικό σύστημα ήταν η φεουδαρχία και αξία είχαν οι άρχοντες και οι αφεντάδες. Τοποθετούνταν Λατίνοι ιερείς στη θέση των Κρητικών ιερέων και ορίζονταν προϊστάμενοι του κλήρου πρωτοψάλτες και πρωτοπαπάδες. Τους μισθοδοτούσε το κράτος, αναγκαίο στοιχείο για να υποχρεωθούν να δηλώνουν πίστη, και συνεπώς ήταν εξαρτώμενοι από αυτό. Ύστερα από τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1204 και την εγκατάσταση των Ενετών στην Κρήτη, οι Καθολικοί έδιωξαν τους Ορθοδόξους επισκόπους και στη θέση τους εγκατέστησαν Καθολικούς. Οι Ενετοί θεωρούσαν την Ορθόδοξη Εκκλησία ως απειλή για την κυριαρχία τους στην Κρήτη, επειδή η Εκκλησία πάντα συσπείρωνε τον Ορθόδοξο πληθυσμό. Στη θέση των Ορθοδόξων επισκόπων τοποθετούνται Λατίνοι με επικεφαλής Αρχιεπίσκοπο. Στην προσπάθεια όμως επιβολής του Καθολικισμού οι Κρητικοί αντιδρούν με φανατισμό. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 5
Ειδικά στην ύπαιθρο, ο Καθολικός κλήρος αδυνατεί να επιβληθεί και περιορίζεται πλέον στα αστικά κέντρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι γύρω στο 1580, οι εκπρόσωποι του Πάπα εκτιμούν ότι σε σύνολο 200.000 κατοίκων οι Καθολικοί δεν υπερβαίνουν τους 2.000. Η Βενετία, βλέποντας ότι κινδυνεύει η κυριαρχία της στην Κρήτη και ότι οι ιερείς
εξακολουθούν
να
υπακούουν
στο
Οικουμενικό
Πατριαρχείο,
απομακρύνει τους ηγέτες του Ορθοδόξου κλήρου, απαγορεύει την χειροτονία Ορθόδοξων ιερέων στο νησί και κατάσχει την εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία. Η προσπάθεια αυτή ώθησε ακόμη περισσότερο τους Κρητικούς να ταυτιστούν πλήρως με τους ελληνικούς πληθυσμούς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το θρησκευτικό συναίσθημα δημιούργησε τη νέα εθνική συνείδηση των Κρητικών. Θέλοντας να διαφυλάξει αυτή της την κληρονομιά, η Κρήτη έλαβε μέρος στην τελευταία υπεράσπιση της Πόλης. Η βελτίωση των σχέσεων των Ενετών με το Ορθόδοξο στοιχείο αρχίζει στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν η Βενετία άρχισε να αντιλαμβάνεται τον τουρκικό κίνδυνο. Παρ’ όλες τις πιέσεις που άσκησαν οι Ενετοί στους κατοίκους της περιοχής, δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν παρά μία μόνο Φράγκικη εκκλησία που κατασκευάστηκε στην περιοχή. Σήμερα σώζονται τα ερείπια μιας ασβεστωμένης εκκλησίας. Είναι παλιά και αγιογραφημένη μόνο στον εξωτερικό χώρο πάνω από την είσοδο, φέρει δε κεραμοσκεπή.
Σήμερα
δεν
έχει
κεραμίδια
και
είναι
αποθήκη
κλειδαμπαρωμένη. Ήταν άλλοτε τόπος λατρείας του Θεού των Καθολικών. Και γιατί όλα αυτά; Γιατί ο κτήτορας, που δεν στέριωσε σ’ αυτό τον τόπο, έκανε την εκκλησία να ξανοίγεται από το Νότο στο Βορρά. Οι σκεπτόμενοι ντόπιοι, ορθόδοξοι και ανορθόδοξοι, υποστηρίζουν ότι ο Θεός προβάλλει από την Ανατολή και καταπέφτει στη Δύση. Μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αρκετοί Ορθόδοξοι βρήκαν καταφύγιο σε ευρωπαϊκές χώρες. Όσοι έμειναν και είχαν περιουσία έγιναν χριστιανοί τιμαριούχοι και αργότερα πολλοί έγιναν μουσουλμάνοι. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι εκκλησίες, Ορθόδοξες και Λατινικές, μετατρέπονται άλλες σε τζαμιά και άλλες σε αποθήκες ή στάβλους ή λουτρά. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 6
Για να αποφευχθεί η εξέγερση του κλήρου και των πιστών, οι Τούρκοι φρόντισαν να απομακρύνουν νύχτα όλες τις καμπάνες. Ήταν η περίοδος που αφαιρέθηκαν οι καμπάνες των εκκλησιών του Οροπεδίου του Καθαρού και της Κριτσάς. Αρχίζει συνεχής πίεση για τον εξισλαμισμό των χριστιανών και οι Τούρκοι εφαρμόζουν όλες τις μεθόδους που θα μπορούσαν να κάμψουν το φρόνημα και την πίστη του λαού. Με την πολιτική του εξευτελισμού και των πιέσεων καταφέρνουν να υποτάξουν το λαό. Απελπισμένοι
πια
αρκετοί
Κρητικοί
ασπάζονται
το
μουσουλμανικό
θρήσκευμα. Εξακολουθούν όμως να υπάρχουν οι Τούρκοι κρυπτοχριστιανοί. Μια από αυτές τις περιπτώσεις είναι η πλούσια και ισχυρή οικογένεια των Κουρμούληδων στη Μεσσαρά. Περιηγητής που την περίοδο αυτή επισκέπτεται την Κρήτη αναφέρει ότι μόνο στη πόλη του Χάνδακα 60.000 χριστιανοί έχουν εξισλαμιστεί για να αποφύγουν την τυραννία. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι υπήκοοι του Σουλτάνου χωρίζονταν με βάση τη θρησκεία τους. Υπήρχαν οι μουσουλμάνοι και οι ζιμήδες. Οι ζιμήδες ήταν οι λαοί της Βίβλου, τους οποίους όμως ο μουσουλμανικός νόμος θεωρούσε κατώτερους των μουσουλμάνων. Οι ζιμήδες ήταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Αρμένιοι και Εβραίοι. Ζούσαν σε οργανωμένες κοινότητες. Όφειλαν να υπακούουν τον Σουλτάνο και την ευθύνη γι' αυτό είχαν οι ηγέτες τους. Οι ζιμήδες πλήρωναν φόρους, κυρίως τον κεφαλικό (χαράτσι), και δεν μπορούσαν να γίνουν αξιωματούχοι. Οι διακρίσεις όμως αυτές εφαρμόζονταν ανάλογα με την περιοχή, τη χρονική περίοδο και την κοινωνική θέση του ζιμή, καθώς και τη σχέση του με την οθωμανική εξουσία. Ενώ τις διαφορές μεταξύ μουσουλμάνου και ζιμή έλυνε πάντα το ισλαμικό ιεροδικείο, για τους Ορθοδόξους οι πατριάρχες και οι μητροπολίτες δίκαζαν οικογενειακές υποθέσεις (γάμους, διαζύγια) σύμφωνα με το βυζαντινορωμαϊκό και το εκκλησιαστικό δίκαιο. Μετά την επανάσταση του 1821 αρχίζει ο πληθυσμός να αποκτά την αυτοπεποίθησή του και να δηλώνει πια τη διάθεσή του να επιστρέψει στις χριστιανικές του παραδόσεις. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 7
Κατά την επανάσταση του 1896-1897 μόνο το ¼ του πληθυσμού ήταν Τούρκοι Μουσουλμάνοι. Αργότερα, όταν άρχισαν οι μεταναστεύσεις, ήταν το 1/10 του πληθυσμού, και τελικά το μουσουλμανικό στοιχείο (Τουρκοκρήτες), μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, εγκαταλείπει το νησί. Έκτοτε πλέον δεν διαπιστώνεται μουσουλμανικό θρήσκευμα στην Κρήτη. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το θρησκευτικό συναίσθημα που υπήρχε στην περιοχή της Κριτσάς. Το γεγονός ότι το χωριό ήταν ορεινό, το δύσβατο της περιοχής αλλά και το φρόνημα των κατοίκων ήταν αυτά που κράτησαν μακριά τους Οθωμανούς. Έτσι οι κάτοικοι της Κριτσάς κατάφεραν να διατηρήσουν την πίστη τους. Οι Ορθόδοξοι που βρίσκονταν υπό την κηδεμονία των Οθωμανών θεωρούσαν ότι ο σημαντικότερος θεσμός ήταν η Ορθόδοξη Εκκλησία. Για πολιτιστικούς λόγους έκριναν ότι θα έπρεπε να την ενισχύσουν, αλλά και να της δώσουν και άλλα προνόμια. Η Εκκλησία διατήρησε της θρησκευτικές αρμοδιότητες, είχε τη δική της διοίκηση και επέλυε ορισμένες νομικές διαφορές των Ορθοδόξων. ΟΙ Οθωμανοί στην πολιτική τους αυτή είχαν σύμμαχό τους το Οικουμενικό Πατριαρχείο απέναντι στους εχθρούς του, την Καθολική Δυτική Ευρώπη και τον Πάπα της Ρώμης. Το Πατριαρχείο και γενικά η Ορθόδοξη Εκκλησία φρόντιζαν ώστε οι Ορθόδοξοι να έχουν την πίστη τους, άλλα κάτω από τη μουσουλμανική εξουσία.
Η
Ορθόδοξη
Εκκλησία
προσπάθησε
να
περιορίσει
τους
εξισλαμισμούς, αλλά παράλληλα φρόντιζε να υπακούουν οι Χριστιανοί στην οθωμανική εξουσία. Σε ολόκληρη της περιφέρειας της Κριτσάς διαφαίνεται η διατήρηση του θρησκευτικού συναισθήματος. Ήταν στοιχείο που συνετέλεσε στην κατασκευή σημαντικού αριθμού εκκλησιών μέσα στο χωριό αλλά και στους οικισμούς της, οι οποίες μαρτυρούν την πίστη που υπήρχε στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Σήμερα υπάρχουν τρείς ενορίες: της Οδηγήτριας, του Αγίου Παντελεήμονος και του Αγίου Γεωργίου (Χαρακίτη). Τα τοπικά πανηγύρια είναι της Παναγίας της Κεράς (21 Νοεμβρίου), του Αγίου Παντελεήμονος (27 Ιουλίου), του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (26 Σεπτεμβρίου) και του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου). 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 8
Προς το τέλος της Τουρκοκρατίας άρχισε να κτίζεται η μεγάλη εκκλησία της Οδηγήτριας, που ακόμη και σήμερα διατηρείται σε αρίστη κατάσταση. Πλήθος βυζαντινών εκκλησιών με σπάνιες αγιογραφίες βρίσκονται στην Κριτσά και στην ευρύτερη περιφέρεια του χωριού. «Η εκκλησία καλείται σήμερα να διαδραματίσει σημαντικό και σπουδαίο ρόλο και να μη μένει αδρανής στα κοινωνικά προβλήματα που απασχολούν τον τόπο και την κοινωνία γενικότερα. Η εκκλησία, ως θεσμός πνευματικός, οφείλει να είναι πάντα κοντά στον άνθρωπο και τα προβλήματά του. Πρέπει να δίνει πάντα το δικό της δυναμικό παρόν με τον τρόπο της, να μην περιθωριοποιείται και μην να κρατά αποστάσεις από θέματα που ανήκουν και στη δική της δικαιοδοσία. Αυτό το ρόλο προσπαθούμε και εμείς να δώσουμε από τη δική μας πλευρά για το καλό του χωριού και για το καλό όλων.» Λόγια σοφά και μετρημένα από τον ιερέα της ενορίας της Οδηγήτριας Λεωνίδα Γιαλούρη, που λειτουργεί από το 2001 μέχρι σήμερα. Παναγία Κερά (Ν. 12)
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 9
Στον κάμπο της Κριτσάς ξεχωρίζει ο βυζαντινός ναός της Παναγίας Κεράς, μια τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και τοιχογραφίες του 13ου-14ου αιώνα. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το νότιο είναι αφιερωμένο στη μνήμη της Αγίας Άννης και το βόρειο στη μνήμη του Αγίου Αντωνίου. Η εξωτερική της όψη θυμίζει μνημεία της Ενετοκρατίας. Οι αμφικλινείς στέγες των κλιτών και ο απλός στρογγυλός τρούλος που υψώνεται στο μέσο του κεντρικού κλίτους καλύπτονται με κεραμίδια. Τέσσερες μικρές οπές είναι τα μόνα ανοίγματα στη σφενδόνη του τρούλου που χρησιμεύουν για αερισμό του ναού, ενώ παράθυρα υπάρχουν μόνο δύο, 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 10
στους δυτικούς τοίχους των πλαγίων κλιτών, πεταλοειδούς σχήματος προς τα άνω, με οδοντωτή διακόσμηση. Όμοια είναι και η είσοδος του ναού ανάμεσα σ’ αυτά, στο δυτικό τοίχο του μεσαίου κλίτους. Δεξιά και αριστερά του ναού υψώνονται έξι τριγωνικές αντηρίδες και τον υποστυλώνουν. Στο εσωτερικό του ο ναός έχει σχήμα τετραγώνου διαστάσεων 10 Χ 10,5 μέτρων και το ύψος του μέχρι την κλείδα του θόλου είναι 4,5 μέτρα. Τα τρία κλίτη καλύπτονται από κυλινδρικές καμάρες, ενώ ο τρούλος, ο οποίος διατρυπά την καμάρα του μεσαίου κλίτους, φέρεται επάνω σε τέσσερις πεσσούς αντικριστούς, δια μέσου τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων, τα οποία στηρίζονται σε χαρακτηριστικά τόξα. Τους τοίχους που χωρίζουν τα κλίτη διατρυπούν τέσσερα τοξωτά ανοίγματα επικοινωνίας, ίσου σχεδόν πλάτους και ύψους. Το ιερό βήμα του κεντρικού κλίτους και εκείνα των πλαγίων κλιτών βρίσκονται μπροστά από τους ανατολικούς πεσσούς και οι ημικυκλικές αψίδες τους, που έχουν ένα στενό μονόλιθο παράθυρο, καλύπτονται από τεταρτοσφαίρια. Ο νότιος τοίχος του νοτίου κλίτους έχει τέσσερα τυφλά αψιδώματα στο εσωτερικό του και στο τέταρτο βρίσκεται η νότια είσοδος του ναού. Ο ναός έχει κτιστεί τμηματικά και είναι ιστορημένος με σημαντικές τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης, του 13ου αιώνα και της Παλαιολόγειας Αναγέννησης των αρχών του 14ου αιώνα.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 11
Σο κλίτος της Αγίας Άννης, βλέπουμε την Αγία Άννα στο τεταρτοσφαίριο του ιερού, τον Άγιο Πέτρο Αλεξανδρείας, τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, τον Άγιο Αθανάσιο, τον Άγιο Ελευθέριο, τον Ευαγγελισμό του Ιωακείμ, την οικία του Ιωακείμ, τη συνάντηση του Ιωακείμ και της Άννης (ασπασμός), την προσευχή της Αγίας Άννης, την Ευλόγηση της Αγίας Άννης από τους Ιερείς, τη Γέννηση της Θεοτόκου, την Κολακεία της Θεοτόκου (μοναδική στην Κρήτη), τα Εισόδια της Θεοτόκου, τη Θλίψη του Ιωσήφ επί τη Εγκύω, το Ταξίδι στη Βηθλεέμ, την Θεοτόκο ως Πύλη Κεκλεισμένη κατά την όραση του προφήτη Ιεζεκιήλ, τον Άγιο Ιωάννη τον Ερημίτη, τον Αλέξιο τον Άνθρωπο του Θεού, τον Άγιο Γαρία, τον Άγιο Σαμωνά, τους Επτά Παίδες εν Εφέσω (Κωνσταντίνο, Ιάμβλιχο, Μαξιμιλιανό, Αντώνιο, Εξακουστωδιανό, Μαρτίνο, Ιωάννη και Ιουστίνο), τον Άγιο Θεόδουλο, τον Άγιο Ζωτικό, την Αγία Θεοφανώ, τον Άγιο Ρωμανό τον Διάκονο, τον Άγιο Λέοντα, την Αγία Βαρβάρα, την Αγία Κυριακή, την Αγία Ειρήνη, τον Άγιο Θεόδωρο τον Στρατηλάτη, τον Αβά Ζωσιμά που κοινωνεί την Οσία Μαρία την Αιγύπτια. Αρχικά προστέθηκε το νότιο κλίτος, που είναι αφιερωμένο στη μνήμη της Αγίας Άννης. Το νότιο κλίτος χρονολογείται στο 14ο αι. και οι τοιχογραφίες, που είναι από τις
πιο
σημαντικές
στην Κρήτη, χρονολογούνται
στην
Παλαιολόγεια
Αναγέννηση και ανήκουν στη Μακεδονική Σχολή, που έχει σχέση με τον Μυστρά. Οι μορφές εικονίζονται ζωγραφισμένες με καθαρές γραμμές σε ευρύχωρα πλαίσια. Σε δεκατέσσερεις ορθογώνιους πίνακες σε δύο ζώνες εικονίζονται σκηνές από το Βίο της Αγίας Άννης και της Παναγίας, από τα θεομητορικά απόκρυφα ευαγγέλια, που δεν συνηθίζονται στη βυζαντινή ζωγραφική: Η Οικία του Ιωακείμ, η Προσευχή της Άννης, η Γέννηση της Θεοτόκου, το Ύδωρ της Ελέγξεως, η Θλίψη του Ιωσήφ και η Θεοτόκος Πύλη Κεκλεισμένη. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Αγία Άννα ως Πλατυτέρα. Στο δυτικό τοίχο βρίσκεται η χορηγική και κτητορική επιγραφή, όπου διαβάζουμε: «Χωρίον της Κριτζέας … και Αντώνιος Λαμέρας».
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 12
Στο βόρειο κλίτος, αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Αντωνίου, βλέπουμε: Τον Παντοκράτορα στην κόγχη του ιερού βήματος, τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, τη Δευτέρα Παρουσία, τον Παράδεισο, την παραβολή των Δέκα Παρθένων, τον Άγγελο που σαλπίζει τη Δευτέρα Παρουσία, την Ψυχοστασία, τις ψυχές των πονηρών και τις ποινές των αμαρτωλών στην Κόλαση, τη θάλασσα που αποδίδει τους νεκρούς, χορό μαρτύρων και οσίων γυναικών που εισέρχονται στον Παράδεισο, τον Άγιο Συμεών τον Στυλίτη, τον Άγιο Μακάριο, τον Άγιο Αντώνιο, τον Άγιο Ευγένιο, το Άγιο Μαρτύριο, τον Άγιο Ορέστη, τον Άγιο Ανεμπόδιστο και στο βόρειο τοίχο τους κτήτορες και το τέκνο τους με τη χαρακτηριστική επίσημη ενδυμασία της εποχής, την Αγία Πολυχρονία (μοναδική εικόνα),
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 13
τον Άγιο Γεώργιο Χοζεβίτη, τον Άγιο Θεοδόσιο τον Κοινοβιάρχη και μια Οσία με μοναχικό επενδύτη και μαύρη καλύπτρα στο κεφάλι (πιθανώς η Αγία Παρασκευή), που έχει αποδοθεί φυσιοκρατικά και φέρει στη μνήμη σύγχρονες μορφές γυναικών της Ακρίτσας. Η Παναγία η Κερά επί αιώνες υπήρξε κέντρο της θρησκευτικής λατρείας των κατοίκων, ιερά μονή και τόπος αναπαύσεως των νεκρών. Σήμερα υπάγεται στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και προσελκύει πολλές χιλιάδες επισκεπτών κάθε χρόνο, που μελετούν και θαυμάζουν την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες της.
Στο κεντρικό κλίτος, που είναι αφιερωμένο στη Θεομήτορα, βλέπουμε: Στο ιερό βήμα, κάτω από την Πλατυτέρα, τους ιεράρχες Άγιο Νικόλαο, Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, Μέγα Βασίλειο, Γρηγόριο Θεολόγο, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, τον Διάκονο Στέφανο, τον Διάκονο Ρωμανό τον Μελωδό, την Ανάληψη, τους Βασιλείς Δαβίδ και Σολομώντα, τους Αγίους Τίτο και Ανδρέα, τους Αγίους Ελευθέριο και Πολύκαρπο, τη Βρεφοκτονία, τη Γέννηση του Χριστού, τον Μυστικό Δείπνο (θεωρείται ως η αξιολογότερη τοιχογραφία του κλίτους), 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 14
τα Εισόδια της Θεοτόκου, τον Παράδεισο, την Εις Άδου Κάθοδο (Ανάσταση), το Συμπόσιο του Ηρώδη, την Αγία Άννα με τη μικρή Παρθένο, τον Άγιο Ανδρέα Κρήτης, τον Άγιο Γεώργιο, τη Σταύρωση, τις ποινές των αμαρτωλών στην κόλαση, τον Άγιο Δημήτριο, τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, τους 12 Μεγάλους Προφήτες, στο ψηλό τύμπανο του τρούλου: την Υπαπαντή, τη Βάπτιση, την Ανάσταση του Λαζάρου, τη Βαϊοφόρο, (ανάμεσα στις χιαστί νευρώσεις του τρούλου) τους τέσσερις αρχαγγέλους, Γαβριήλ, Μιχαήλ, Ραφαήλ, Ουριήλ, και τους τέσσερις Ευαγγελιστές, στα επί των πεσσών τέσσερα τόξα: τους Αγίους Παντελεήμονα και Ερμόλαο, Ιουλίττα και Κήρυκο, Μερκούριο, Νικήτα, Σέργιο και Βάκχο, στον ΝΑ πεσσό την Παναγία και τον Χριστό (εικόνα του γνωστού τύπου της Δεήσεως), στον ΝΔ τοίχο τον Άγιο Πέτρο και στον ΒΔ τον καθολικό Άγιο Φραγκίσκο εις ένδειξη του σεβασμού που απολάμβανε ο άγιος αυτός στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη. Στη κάτω ζώνη του βορείου τοίχου εικονίζονται οι κτήτορες του κλίτους. Πρόκειται για ζευγάρι, άνδρας και γυναίκα στημένοι ο ένας απέναντι του άλλου και έχοντας στη μέση ένα μικρό παιδί. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 15
Η εν λόγω κτητορική επιγραφή, την οποία δημοσιεύει ο Καλοκύρης, έχει ως εξής: "Ανεκενήστι και ανιστορήθι ο θείος και πάνσεπτος ναός της Αγία Άννας μητρός της (Θεοτόκου) δια συνδρομής και εξόδου του χωρίου Κρητζέας και δια συνεργίας κυρού Αντωνίου του Λαμέρα και Ευγίνου του (κλήνου) Σηνουλέτο". Εκτός από την παραπάνω επιγραφή, στο βόρειο κλίτος υπάρχει και μία άλλη, που αναφέρει τα εξής: " Ανεκαινίσθη ο παρών δώμος του οσίου πατρός ημών Αντωνίου δι' εξόδου και συνδρομής κυρού Γεωργίου του Μαζηζάνη και της συμβίου αυτού κε των τέκνων αυτού. Αμήν". Το σχήμα των γραμμάτων και των θεμάτων του κλίτους και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών μας οδηγούν να τοποθετήσουμε τη χρονολογία κτίσεως στο 14ο αιώνα. Για την Παναγία την Κερά ο καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος, σε δημοσίευμά του το 1952, γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: «Οι τοιχογραφίες του ιερού τούτου ναού (της Κεράς), όστις έχει ανεγερθεί περί τον 11ον ή 12ον αιώνα, είναι από τις λίγες που υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα, μια εικόνα δε που παριστάνει τη Θεοτόκο με τον Ιησού έφηβο στο πλευρό της δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Αυτές οι προσθήκες του 14 ου αιώνα ενισχύθηκαν από αντερείσματα, τα οποία δίνουν σήμερα στο ναό τη χαρακτηριστική όψη του. Οι τοιχογραφίες του μεσαίου κλίτους (των μέσων του 13ου αιώνα) είναι πιο συντηρητικές, αυστηρές και επιβλητικές, ενώ το νότιο κλίτος, που χρονολογείται στον 14 ο αιώνα, περιλαμβάνει μερικές από τις πιο σημαντικές τοιχογραφίες της περιόδους της Παλαιολογείας Αναγέννησης στην Κρήτη».
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 16
Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (Ν. 17) GPS: ( 35.157082 , 25.647326 )
Στην είσοδο του χωριού, μέσα στο παλιό νεκροταφείο του χωριού βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Η εκκλησία ανηγέρθη κατά την Ενετοκρατία. Έχει ωραίες τοιχογραφίες, που χρονολογούνται με επιγραφή στο 1353-1354 και οι οποίες μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν καλυμμένες με ασβέστη, ενώ τώρα έχουν αποκαλυφθεί οι περισσότερες. Έχουμε και εδώ ποινές των κολασμένων, ενώ ξεχωρίζει η εικονογραφία της Κολάσεως. Οι Άγγελοι σπρώχνουν τον Βύθιο Δράκοντα με τον έφιππο πάνω του Διάβολο στο βαθύτερο μέρος της Λίμνης του Πυρός. Οι κολασμένοι έχουν εικονισθεί σε τρείς σειρές, μπροστά δύο Πάπες και ακολουθούν Φραγκισκανοί μοναχοί, αιρετικοί επίσκοποι και αυτοκράτορες, ενώ στο υψηλότερο σημείο κάθεται ένας γυμνός άντρας που δείχνει ότι μετανοεί, αλλά είναι πλέον πολύ αργά. Από το σύνολο των αγιογραφιών ορισμένες είναι υψηλής αισθητικής (Άγιος Αντώνιος, Ευαγγελισμός, Άγιος Ονούφριος), ενώ στο δυτικό τοίχο εντυπωσιάζει η απόδοση σκηνών της Κολάσεως. Παλαιότερα είχε γίνει διάνοιξη παραθύρου στην αγιογραφημένη επιφάνεια του βορείου τοίχου. Ο χώρος γύρω από την περιφέρεια της εκκλησίας χρησιμοποιήθηκε αρχικά για την ταφή ανθρώπων που διακρίθηκαν στις επαναστατικές περιόδους. Αργότερα αποτέλεσε και το νεκροταφείο του χωριού, μετά την εγκατάλειψη της συνήθειας να γίνεται ο ενταφιασμός στον περίβολο της εκκλησίας της κάθε συνοικίας. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 17
Η παλαιότερη μνεία των ναών της Κριτσάς γίνεται στις κτητορικές επιγραφές τους. Για τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο βρίσκουμε στην κτητορική επιγραφή το έτος 6823 από κτίσεως του κόσμου, δηλ. 1354 μ.Χ. Η αγιογράφηση του ναού μας παραπέμπει στο 1370. Οι
σπουδαιότερες
αγιογραφίες
τον
καθιστούν
εφάμιλλο
και
ίσως
σπουδαιότερο από την Παναγία την Κερά.
Ο Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μανώλης Μπορμπουδάκης μας έδωσε τη δική του ερμηνεία για την εκκλησία, γνωρίζοντάς μας ότι αποκαλύφθηκε τοιχογραφικός διάκοσμος στο ναΐσκο του Αγίου Ιωάννου Νεκροταφείου, που κατά την κτητορική επιγραφή πραγματοποιήθηκε το 1370 με τη συνδρομή του Ιωάννη Σκορδίλη, με τη ρεαλιστική τεχνοτροπία της εποχής, από λαϊκό ζωγράφο. Όπως σε όλους τους καμαροσκεπείς ναΐσκους που δεν έχουν τρούλο, ο Παντοκράτορας Χριστός βρίσκεται στο τετρατοσφαίριο της κόγχης, στο ναΐσκο όμως του Αγίου Ιωάννου παριστάνεται ανάμεσα στην Παναγία και τον Πρόδρομο που δέονται (Δέηση ή Τρίμορφο). Η ενδιαφέρουσα παράσταση της Φιλοξενίας των Αγγέλων, που συμβολίζει την Αγία Τριάδα, έχει τοποθετηθεί στον ανατολικό τοίχο με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου πιο χαμηλά, ενώ τον κύλινδρο της κόγχης κοσμούν οι Ιεράρχες που συλλειτουργούν με τους διακόνους Στέφανο και Ρωμανό στις δύο πλευρές.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 18
Από τον ευαγγελικό κύκλο έχουν αποκαλυφθεί στην καμάρα η Γέννηση του Χριστού και η Πεντηκοστή στη βόρεια πλευρά και η Σταύρωση με τον Επιτάφιο Θρήνο στη νότια. Η ενδιαφέρουσα μορφή του Αγίου Ονουφρίου, με το περίζωμα από πράσινα φύλλα, τη γενειάδα που φθάνει έως τις κνήμες και τα σταυρωμένα χέρια μπροστά στο στήθος, ξεχωρίζει ανάμεσα στους ολόσωμους αγίους των πλάγιων τοίχων. Πιο ψηλά στη βάση της καμάρας ο Ευαγγελισμός του Ζαχαρία, η Γέννηση του Προδρόμου, η Σφαγή των Νηπίων και το Κήρυγμα του Ιωάννου του Προδρόμου, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός.
Με εκπληκτική ακόμη φαντασία αναπαριστά ο ζωγράφος σκηνές της Κόλασης στο δυτικό τοίχο. Η ποικιλία των ποινών ίσως σχετίζεται και με την αγαθή του πρόθεση να νουθετήσει τους πιστούς, κολάζοντας τα πιο επίφοβα πάθη των πιο ανάξιων αμαρτωλών.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 19
Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Ν. 33)
GPS: ( 35.159595 , 25.644997 )
Στο κέντρο του χωριού και στη συνοικία Χριστός βρίσκεται η εκκλησία του Άγιου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Είναι ένας από τους παλιούς ενοριακούς ναούς της Κριτσάς. Υπάρχει επιγραφή μαρμάρινη με χρονολογία 1570 (κτίσεως) και νεώτερη με χρονολογία 1835, που θα πρέπει να αναφέρεται στην ανακαίνιση του ναού. Στην αυλή υπάρχουν ταφές που συνήθιζαν να γίνονται κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στην εκκλησία υπάρχουν επίσης αξιόλογα εκκλησιαστικά σκεύη. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, γνωστός και ως Ιωάννης ο Αντιοχείας, γεννήθηκε μεταξύ 344 και 354 μ.Χ. (σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ιστορικές έρευνες, πιθανότατα το 349) στην Αντιόχεια της Συρίας. Οι γονείς του ήταν ο στρατηγός Σεκούνδος και η Ανθούσα. Υπήρξε εξέχων Χριστιανός επίσκοπος και κήρυκας κατά τον 4ο και 5ο αιώνα στην Αντιόχεια και την Κωνσταντινούπολη και ένας από τους πιο λαοφιλείς εκκλησιαστικούς ηγέτες. Εξαντλημένος από τις πολλές κακουχίες, την έντονη ασκητική ζωή και βαριά άρρωστος, κοιμήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 407 μ.Χ. στα Κόμανα του Πόντου
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 20
Αφέντης Χριστός (Ν. 34)
Ο ναός βρίσκεται στην ομώνυμη ιστορική συνοικία (Χριστός). Δίπλα στον οικισμό βρίσκονται και οι κατοικίες της Ροδάνθης, του Αλεξομανώλη και του Καπετάν Γιάννη Ταβλά. Αναφέρεται ότι η συνοικία του Χριστού το 1853 είχε 700 κατοίκους. Για την πανοραμική θέα μπορεί να χαρακτηρισθεί ως η ακρόπολη της Κριτσάς. Ο Αφέντης Χριστός έχει τοιχογραφίες στο δυτικό τμήμα του νοτίου κλίτους, την Παναγία ένθρονη με τον Χριστό και τους Αποστόλους, δύο έφιππους Αγίους (Γεώργιο και Δημήτριο), μία Αγία, σκηνές από την Κόλαση. Στο δυτικό τοίχο η ολόσωμη εικόνα ενός νέου σε υπερφυσικό μέγεθος, ίσως του κτήτορος, με την επιγραφή «ο παρομηοθείς Χονκάτη». Υπάρχει ημερομηνία ανακαίνισης 1614-1615, χρονολογία κατά την οποία ο ναός υπέστη κτιριακή επέμβαση. Στο περίβολο υπήρχαν ταφές και ξεχώριζαν δύο καμαροσκεπείς αντικριστοί τάφοι, οι οποίοι καταστράφηκαν κατά τη διαρρύθμιση του εξωτερικού χώρου.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 21
Η εκκλησία προφανώς έχει περάσει από τρείς αρχιτεκτονικές φάσεις (την αρχική, την ανακαίνιση του 1614 για λατρευτική χρήση από τους Καθολικούς μάλλον, και νεότερη τροποποίηση, όταν λειτούργησε ως ενοριακός ναός). Η λατρευτική εικόνα της Μεταμόρφωσης και άλλα ξυλόγλυπτα κειμήλια αναμένεται να επιστρέψουν στο φυσικό τους χώρο μετά την συντήρησή τους. Ο εκκλησία (θολοσκεπής δίκλιτος) χρονολογείται περίπου στα 1300 και οι τοιχογραφίες της μοιάζουν αρκετά με τις τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου Καβουσώτη. Ο αρχαιολόγος Bissinger χρονολογεί τις τοιχογραφίες γύρω στα 1310. Οι κατασκευαστικές φάσεις του ναού δεν μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια. Σε πρώτη φάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού υποδεικνύουν πιθανή χρονολόγηση στις αρχές του 13ου αιώνα. Προσθήκες έγιναν το 14ο αιώνα και νεότερη είναι αυτή του 16ου αιώνα. Σύμφωνα με λίθινη επιγραφή (που δεν υπάρχει πλέον), ο ναός ανακαινίστηκε από τους Γεώργιο Μαζηζάνη και Γεώργιο Κοντογιάννη το 1614. Άγιος Γεώργιος (στο Χαρακίτη) (Ν. 35)
Στην συνοικία Χριστός βρίσκεται η νεότερη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Χαρακίτη κτισμένη πάνω σε βράχο, σε θέση που προσφέρει πανοραμική άποψη του χωριού και του κάμπου. Είναι μια μεγαλοπρεπής εκκλησία που εντυπωσιάζει με τον όγκο και τους χώρους της. Την εκκλησία άρχισαν να κτίζουν την δεκαετία του ’50 μια ομάδα νέων της Κριτσάς.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 22
Η κατασκευή αυτή δείχνει πόσα μπορούν να γίνουν όταν υπάρχει ανταπόκριση της τοπικής κοινωνίας. Αυτό αποτελεί παράδειγμα για τους νεότερους, που πρέπει να συνεχίζουν την παράδοση. Στις 6 Απριλίου 1955 έγινε η θεμελίωση της εκκλησίας με πρωθιερέα τον Κωνσταντίνο Κουτάντο, ιερείς τους Κωνσταντίνο Πάγκαλο και Ιωάννη Ταβλά, και εκκλησιαστικούς συμβούλους τους Ιωάννη Μ. Πάγκαλο, Εμμανουήλ Μ. Καρύδη και Εμμανουήλ Τραντά. Οι εικόνες του παλιού Αϊ-Γιώργη (περίπου 30 τον αριθμό) μεταφέρθηκαν στον γειτονικό Αφέντη Χριστό, απ’ όπου έφυγαν πριν από τρία χρόνια για συντήρηση, μετά την ολοκλήρωση της οποίας οι ενορίτες περιμένουν ότι θα επιστρέψουν στον τρίκλιτο μετά τρούλου Αϊ-Γιώργη. Στη θέση που κτίστηκε ο ναός προϋπήρχε ένα μικρό εκκλησάκι, το οποίο κατεδαφίστηκε 14 χρόνια μετά τη θεμελίωση του νέου ναού, το 1969, από τον τότε εφημέριο Εμμανουήλ Παρασκάκη. Στην ενορία υπηρέτησε μετά τον Παπα-Κωνσταντίνο Πάγκαλο ο ΠαπαΙωάννης Τραντάς, την εποχή κατασκευής του τρούλου και των σοβάδων. Η ανέγερση πραγματοποιήθηκε με εράνους. Τα εγκαίνια έγιναν στις 8 Οκτωβρίου 1978 από τον Μητροπολίτη Δημήτριο. Λόγω της θέσης του, φαίνεται ο επιβλητικότερος ναός της Κριτσάς και προσελκύει πολλούς επισκέπτες. Τα τρία κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο Τίτο, τον Άγιο Γεώργιο και στους Αγίους Πέτρο και Παύλο.
Ο Άγιος Γεώργιος, γνωστός στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως Τροπαιοφόρος, είναι από τους πιο γνωστούς αγίους της. Γιορτάζει στις 23 Απριλίου ή, για τις 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 23
Εκκλησίες που ακολουθούν το Ιουλιανό Ημερολόγιο, εάν η ημέρα συμπέσει πριν από το Πάσχα, μετατίθεται τη Δευτέρα της Διακαινησίμου. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρείται Άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, της Αγγλικανικής Εκκλησίας,
της
Ορθόδοξης
Εκκλησίας
και
επίσης
ορισμένων
Διαμαρτυρόμενων Ομολογιών που αποδέχονται την απόδοση τιμών σε αγίους. Γεννήθηκε μεταξύ των ετών 280 και 285 μ.Χ., στους χρόνους του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, πιθανόν στην περιοχή της Αρμενίας, με πατέρα τον Έλληνα συγκλητικό Γερόντιο, στρατηλάτη στο αξίωμα. Ο άγιος μαρτύρησε προσευχόμενος («απετμήθη την κεφαλήν») την Παρασκευή 23 Απριλίου του έτους 303 μ.Χ. Άγιος Γεώργιος ο Καβουσώτης (Ν. 25) GPS: ( 35.156158 , 25.643312 )
Βρίσκεται στην έξοδο του χωριού προς τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, στον ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς Κρούστα, στη συνοικία Καβούσι. Πήρε το όνομά του από την κοντινή βρύση (Καβούσι) που βρίσκεται δεξιά της γέφυρας κάτω από τα πλατάνια. Ο Άγιος Γεώργιος ο Καβουσώτης είναι ένας μικρός κεραμοσκεπής ναός του 13ου-14ου αιώνα. Έχει αξιόλογες τοιχογραφίες: Τον Χριστό Παντοκράτορα, στηθαίο με αυστηρή έκφραση, τους Ιεράρχες Άγιο Νικόλαο, Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, Μέγα Βασίλειο, Άγιο Γρηγόριο Θεολόγο, τον Ευαγγελισμό, την Ανάληψη, 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 24
τους Βασιλείς Σολομώντα και Δαβίδ, τη Γέννηση, την Υπαπαντή, την Έγερση του Λαζάρου, την Εις Άδου Κάθοδο και σκηνές από τον βίο του Αγίου Γεωργίου. Ο Ναός είναι αγιογραφημένος (το 13ο-14ο αιώνα) από δύο διαφορετικούς αγιογράφους, ο ένας εκ των οποίων έχει αφήσει παραστάσεις υψηλής τέχνης. Το σπουδαίο αυτό θρησκευτικό μνημείο έχει υποστεί μεγάλες φθορές από την υγρασία και τις ρηγματώσεις. Εξωτερικά, αριστερά της εισόδου, είναι εντοιχισμένος ο κεραμοσκεπής τάφος του Παπα-Πόθου. Για τον Άγιο Γεώργιο τον Καβουσώτη ο Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μανώλης Μπορμπουδάκης γράφει τη δική του άποψη και περιγραφή: «Στο μικρό καμαροσκέπαστο μονόχωρο ναΐσκο του Αγίου Γεωργίου του Καβουσώτη ο τοιχογραφικός διάκοσμος έχει εκτελεσθεί από δύο ζωγράφους με ανόμοιες τεχνοτροπίες. Η διάταξη των εικονογραφικών θεμάτων ακολουθεί το καθιερωμένο για τους μονόχωρους ναΐσκους της Κρήτης σύστημα. Ο αυστηρός Παντοκράτορας, οι συλλειτουργούντες ιεράρχες με τους δύο διακόνους και το Άγιο Μανδήλιο ανάμεσα στις δύο μορφές του Ευαγγελισμού, κοσμούν την κόγχη και τον ανατολικό τοίχο του ιερού, ενώ στην καμάρα διατάσσεται η πολυπρόσωπη σύνθεση της Ανάληψης, που την ορίζουν από το δυτικό μέρος, όπως και στο κεντρικό κλίτος της Κεράς, οι ολόσωμοι προφήτες Δαβίδ και Σολομών. Ολόσωμες μορφές ιεραρχών και αγίων σε στάσεις αυστηρά μετωπικές κοσμούν τους πλάγιους τοίχους του Βήματος και μέσα σε κύκλους στηθάρια αγίων ανδρών και γυναικών αναπτύσσονται σε ζώνες πιο κάτω. Η διακόσμηση αυτή, που κλείνει με τις μορφές των προφητών στην ενισχυτική ζώνη και την Παναγία στη βόρεια παραστάδα, αποτελεί μια ενιαία τεχνοτροπικά ομάδα, εκτελεσμένη σε ανάλογη με το κεντρικό κλίτος της Κεράς μνημειακή αντίληψη. Οι πιο πλατιά πλασμένες όμως επιφάνειες με λεπτές διαβαθμίσεις και οι πράσινες σκιές, προσδίδουν περισσότερη ζωντάνια στις μορφές, που μπορούν να χρονολογηθούν στη στροφή του 13ου προς το 14ο αιώνα. Εντονότερη διάθεση ρεαλιστικής απεικόνισης των Ευαγγελικών 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 25
σκηνών Γέννησης, Υπαπαντής, Λαζάρου και Ανάστασης στο δυτικό τμήμα της καμάρας και του βίου του Αγίου Γεωργίου σε ζώνη πιο χαμηλά που συνεχίζεται και στο δυτικό τοίχο, δείχνει ο ζωγράφος που τοιχογράφησε το ναό. Ο Αρχάγγελος φύλακας της πόρτας εισόδου εντυπωσιάζει με τη ζωντανή κορμοστασιά του, όπως και ο έφιππος Άγιος Γεώργιος στο νότιο τοίχο. Η τάση για την απόδοση του χώρου στις συνθέσεις, η κίνηση και αντικίνηση στις μορφές και τις ομάδες καθώς και η έξαρση του όγκου στα σώματα σχετίζονται με τα ανανεωτικά κινήματα της τέχνης που επικρατούν και στην Κρήτη από τις αρχές του 14ου αιώνα, η τραχύτητα όμως των μορφών με τις μεγάλες φωτεινές επιφάνειες, οι λεπτές διαβαθμίσεις των τόνων των φωτεινών χρωμάτων και η συνοπτική εκτέλεση φανερώνουν τη λαϊκότερη προέλευση του ζωγράφου.» Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (Ν. 24)
Πάνω στο δρόμο προς τον Κρούστα, στον οικισμό του Θεολόγου της Κριτσάς, και σε απόσταση 1,5 χιλιόμετρο από το χωριό βρίσκεται ο μοναστηριακός ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, ο οποίος έχει σήμερα λείψανα τοιχογραφιών. Η ιστορική μονή είχε φιλοξενήσει και κρυφό σχολειό, ήταν καταφύγιο των επαναστατών και ενίσχυσε ηθικά και υλικά τον αγώνα της ελευθερίας. Ο Άγιος Ιωάννης είναι θαυματουργός και οι κάτοικοι τον ευλαβούνται και τον τιμούν ιδιαίτερα. Στη δικαιοδοσία της μονής του Αγίου Ιωάννου ανήκε παλαιότερα πολύ μεγάλη κτηματική περιουσία, η οποία μοιράστηκε από το ηγουμενοσυμβούλιο της
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 26
μονής στους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας οι οποίοι είχαν έλθει εδώ με την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά το 1922. Ο ναός του Αγίου Ιωάννου είναι τρίκλιτος βασιλική. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, το αριστερό στον Άγιο Χαράλαμπο και το δεξιό στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Αυτά τα βυζαντινά μνημεία έχουν τις πιο καλοδιατηρημένες βυζαντινές τοιχογραφίες και εικόνες στην Κριτσά, που χρονολογούνται από το 14 ο έως το 15ο αιώνα, την περίοδο της Ενετοκρατίας. Παρουσιάζουν
αρκετό
ενδιαφέρουν
ως
προς
την
θεματολογία
της
εικονογράφησης καθώς και την τεχνοτροπία. Στην απογραφή του 1881 χαρακτηρίζεται ως "Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος", έχει 8 κατοίκους (1 μοναχό και 7 κοσμικούς) και ανήκει στο Δήμο Κριτσάς. Το 1900 απογράφεται ως Μονή Θεολόγου στον ίδιο δήμο με 3 άνδρες κατοίκους.
Στην απογραφή του 1920 δεν εμφανίζεται. Στην απογραφή του 1928 αναφέρεται, αλλά ως απλός οικισμός (Άγιος Ιωάννης Θεολόγος) με 22 κατοίκους στην Κοινότητα Κριτσάς . Απουσιάζει από τις 4 επόμενες απογραφές μέχρι και το 1981, οπότε καταγράφεται και πάλι ως Θεολόγος στην Κοινότητα Κριτσάς με 29 κατοίκους. Το 1991 ανήκει στην ίδια κοινότητα με 23 κατοίκους. Είναι μικρό μοναστήρι από τα παλιότερα της περιοχής, αφού μνημονεύεται ήδη το 1219. Για κάποια περίοδο ήταν μετόχι της μονής Τοπλού Σητείας.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 27
Όπως όλα τα μοναστήρια του Μεραμπέλλου, έτσι και η μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου υπήρξε ορμητήριο επαναστατικών εξορμήσεων την περίοδο της Τουρκοκρατίας (ιδίως το 1669-1830). Σήμερα είναι διαλυμένη. Υποστηρίζεται ότι η Μονή Θεολόγου υπήρχε από τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο (961-1204) και αυτό κυρίως λόγω του περίτεχνου σταυρού της, ο οποίος φυλάσσεται σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Και κατά τη περίοδο των ενετικών χρόνων ο σταυρός ήταν φημισμένος για τη θαυματουργό του δύναμη. Περιβάλλεται από κελιά τα οποία παραχωρήθηκαν, όταν έγινε η ανταλλαγή των πληθυσμών του 1925, σε Μικρασιάτες πρόσφυγες μαζί με τα κτήματα του μοναστηριού (Μπούσδογλου, Κάργατζη, Κυρατζή).
Στην περίοδο της ακμής του αναφέρεται ότι το μοναστήρι κατείχε μεγάλο αριθμό αιγοπροβάτων και πήλινων κυψελών. Την τελευταία περίοδο κάποιος από τους μοναχούς ασχολιόταν με την εικονογραφία. Η μονή αποτελείτο από ναό τρίκλιτο (Άγιο Ιωάννη, Άγιο Χαράλαμπο και Μεταμόρφωση) και πολλά οικήματα, μεταξύ των οποίων και ελαιοτριβείο. Είχε εκτεταμένους ελαιώνες (σε 17 θέσεις), καθώς και απέραντες εκτάσεις βοσκοτόπων με χιλιάδες αιγοπρόβατα και κυψέλες. Στη βόρεια είσοδο του ναού υπάρχει χρονολογία 1215, αλλά δεν είναι σίγουρο σε ποια φάση του ναού αναφέρεται (ανέγερση ή ανακαίνιση). Στο τρίτο κλίτος του σώζεται κτητορική επιγραφή του 1348, στοιχείο που μας προσδιορίζει ότι θα πρέπει να έχουν γίνει εργασίες την περίοδο της Ενετοκρατίας. Στο Θεολόγο κατέφευγαν πάντα οι βοσκοί της περιοχής για να ορκιστούν στην εικόνα του Αγίου Μάμα και να επιλύσουν ειρηνικά τις διαφορές τους. Η ιστορική Μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου διαλύθηκε το 1905. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 28
Όπως αναφέρει ο ιστοριοδίφης Νικόλαος Παπαδάκης στο βιβλίο του Εκκλησίες της Κρήτης, «Η Μονή ιδρύθηκε κατά τον 10ον αιώνα. Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι στη συναφθείσα μεταξύ Ενετών και Επαναστατών συνθήκη το 1219 αναφέρεται η Μονή Θεολόγου Κριτσάς». Στο βιβλίο της Χρύσας Α. Μαλτέζου Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός, έκδοση του Συνδέσμου Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης (1988), διαβάζουμε: «Το 1219 ο Ενετός Πέτρος Filocaveno κλέβει τα άλογα του άρχοντα Ιωάννη Σκορδίλη Σκαντζέα στο Biniparo (Μονοπάρι) του Ρεθύμνου. Οι Σκορδίληδες κατέφυγαν στον Δούκα της Κρήτης, ο οποίος και δεν ενδιαφέρθηκε ιδιαιτέρως για το συμβάν. Τότε άρχισαν επίθεση εναντίον των Ενετών, που πολύ γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη τη Δυτική Κρήτη. Το ίδιο έτος υπεγράφη συνθήκη με την οποία οι Σκορδίληδες και οι Μελισσηνοί κέρδισαν χρήματα και χωράφια. Ορίστηκαν στρατιωτικές υποχρεώσεις και για τους Κρητικούς, οι βιλλάνοι μπορούσαν να παντρεύονται ελεύθερα, να προικίζουν τις θυγατέρες τους, να γίνονται μοναχοί ή ιερείς, να δωρίζουν την περιουσία τους σε μοναστήρια, μπορούσαν να προσφεύγουν στο Δούκα όταν οι Βενετοί τους αδικούσαν και χορηγήθηκε γενική αμνηστία. Οι Ενετοί εγκαινιάζουν διαλλακτική στάση απέναντι στις επαναστάσεις στην Κρήτη και πολιτική συνθηκολογήσεων. Εγκαταλείπουν, μόλις οχτώ χρόνια μετά την «κατάκτηση» της Κρήτης, τα αρχικά τους σχέδια. Η τοπική αριστοκρατία ενσωματώνεται στους κόλπους του ενετικού καθεστώτος, διατηρώντας προνόμια και οικονομική εξουσία.» Η αρχαιότητα της μονής συνάγεται και από την ύπαρξη αργυρού σταυρού καλής βυζαντινής τέχνης, με αγιογραφίες ανάγλυφες, ο οποίος ήταν περίφημος κατά τους Ενετικούς χρόνους για την θαυματουργό του δύναμη. Επί Τουρκοκρατίας η Μονή Θεολόγου, λόγω της ορεινής, απόκεντρου και φύσει οχυρής θέσεως (τότε δεν υπήρχε ο δρόμος Κριτσάς-Κρούστα), διαδραμάτισε
σπουδαιότατο
ρόλο,
ιδίως
στις
διάφορες
Κρητικές
επαναστάσεις. Στο πλούσιο και απόρθητο μοναστήρι εύρισκαν περίθαλψη και τροφοδοσία οι διαβιούντες στα γύρω βουνά χαΐνηδες (ανυπότακτοι), οι οποίοι ήταν ο φόβος και ο τρόμος των αγάδων των πεδινών χωριών. Ο άλλοτε Νομάρχης Αλ. Χατζηγάκης περιγράφει ως εξής τη Μονή Θεολόγου:
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 29
«Σε μια κατηφορική πλαγιά του γραφικού χωριού Κριτσά μέσα σε λιόφυτα, αμυγδαλιές και πρίνους, φαντάζει το ξωκλήσι που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Σχεδόν απέναντί του, χαμηλά στον κάμπο μέσα σε πλούσια βλάστηση, προβάλλει η Παναγία η Κερά, τρίκλιτη βυζαντινή εκκλησία με τρούλο, ολόκληρη κατάγραφη με σπουδαίες τοιχογραφίες. Η παράδοση αναφέρει για μεν την πρώτη εκκλησία (τον Θεολόγο) ότι ένας Τούρκος, που πυροβόλησε την εικόνα του Αγίου, έχασε το μάτι του από τη δική του σφαίρα, που κτυπώντας την εικόνα γύρισε και του έβγαλε το μάτι. Άλλη παράδοση αναφέρει ότι κάποιος που πήγε να κλέψει ένα μελίσσι του αγίου, έμεινε καθηλωμένος πάνω στο μαντρότοιχο με το διψέλι (κυψέλη) στον ώμο μέχρι το πρωί που πήγε ο ηγούμενος και με δεήσεις τον ελευθέρωσε. Για την Κερά η παράδοση αναφέρει ότι ήταν άλλοτε μοναστήρι με καλογέρους που σφάξανε οι Τούρκοι.» Η εκκλησία του Θεολόγου, με τις ωραίες παλιές εικόνες και αγιογραφίες, εθεωρείτο από τις πλέον θαυματουργούς εκκλησίες της περιοχής και γι' αυτό και σήμερα ακόμη εορτάζεται με μεγάλη ευλάβεια από τους κατοίκους της Κριτσάς. Στην περιγραφή της μονής ο δάσκαλος Γ.Ι. Περάκης γράφει: «Η μονή του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου υπήρξε το πνευματικό κέντρο των κατοίκων της περιοχής κατά τα μαύρα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς. Σ' αυτήν εύρισκαν συχνά καταφύγιο οι Κρητικοί επαναστάτες, σ' όλο το μακρύ διάστημα των Κρητικών επαναστάσεων.» Στις 26 Σεπτεμβρίου είναι η γιορτή του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου της Κριτσάς.
Άγιος Ιωάννης (Θεολόγο) στην Κριτσά Δορυφορική άποψη
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 30
Το Άγιο Πνεύμα (Ν. 22)
Είναι μία από τις εκκλησίες της Κριτσάς που έχουν περάσει από διάφορες οικοδομικές φάσεις. Πρώτα ανηγέρθη το βόρειο κλίτος, με βυζαντινές τοιχογραφίες (μεταξύ των οποίων διακρίνεται η Παναγία Γαλακτοτροφούσα). Στην Ενετοκρατία πρέπει να έγινε το κάθετο δυτικό κλίτος, με κατεύθυνση Βορρά-Νότο, και το 1908 το δεύτερο, νότιο κλίτος. Στη νοτιανατολική γωνία, εξωτερικά του κλίτους αυτού υπάρχει εντοιχισμένη επιτύμβια παλαιοχριστιανική επιγραφή, γεγονός που σημαίνει, αν βρέθηκε στο σημείο αυτό, ότι μπορεί να προϋπήρχε παλαιοχριστιανική βασιλική. Στο ναό υπάρχει μαρμάρινο κιονόκρανο. Το ένα κλίτος της εκκλησίας είναι αφιερωμένο στον Kριτσώτη Άγιο Νικηφόρο και τιμάται στις 11 Ιανουαρίου. Ο ναός του Αγίου Πνεύματος έχει εξαίρετες τοιχογραφίες λαϊκότερης τέχνης στο βόρειο κλίτος, μάλλον του 15ου αιώνα: τον Χριστό στην κόγχη του ιερού, δύο Ιεράρχες και τον Αμνό, τον Ευαγγελισμό και δύο Διακόνους, την Ανάληψη, τη Γέννηση, την Υπαπαντή, 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 31
τη Μεταμόρφωση, τη Βάπτιση, το Μυστικό Δείπνο, τη Σταύρωση και τις γυναίκες στον τάφο. Ο όρος Άγιο Πνεύμα χρησιμοποιείται για να περιγράψει είτε τη θεία δύναμη που βρίσκεται σε ενέργεια είτε το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. Ο Άγιος Κωνσταντίνος (Ν. 13)
Ο Άγιος Κωνσταντίνος βρίσκεται 500 μέτρα βόρεια από την Παναγία την Κερά. Είναι ένας μικρός καμαροσκέπαστος χώρος με λίγες τοιχογραφίες, όπως τη Φιλοξενία του Αβραάμ, Ιεράρχες στην αψίδα του ιερού και τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου στο μέτωπο, την Ανάληψη, τη Βάπτιση, τη Σταύρωση, την Εις Άδου Κάθοδο. Η
τεχνοτροπία
των
τοιχογραφιών
είναι
κομψή
και
με
επιγραφή
χρονολογούνται στο 6863 από κτίσεως του κόσμου, δηλαδή στο 1354-1355. Οι τοιχογραφίες του ναού παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον, αλλά και φθορά από το πέρασμα του χρόνου.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 32
Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ (Σταμπάδο Μοναστήρι) (Ν. 11)
Έχει ανεγερθεί σε δύο φάσεις, με παλαιότερο το αγιογραφημένο κλίτος, το οποίο ξεχωρίζει από το νεότερο, που έχει μικρότερο κοίλο στο ιερό βήμα και πήλινα αντηχεία στους τοίχους. Το βόρειο κλίτος είναι των Αγίων Πάντων και το νότιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος (Σταμπάδο Μοναστήρι) έχει σήμερα λείψανα τοιχογραφιών Παναγία Οδηγήτρια (Ν. 18 GPS: ( 35.156605 , 25.645185 )
Η ημερομηνία 1852 που αναγράφεται στο ανώφλι της κύριας εισόδου αναφέρεται μάλλον στη θεμελίωση, εφ’ όσον στην πρώτη φωτογράφηση της Κριτσάς από τον Ιταλό φωτογράφο Giuseppe Berinda (1865-1867) η εκκλησία φαίνεται ημιτελής. Στην ενορία αυτή υπάγεται και ο καθεδρικός ναός της Παναγίας της Οδηγήτριας, που θεμελιώθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 1853. Προς το τέλος της Τουρκοκρατίας άρχισε να κτίζεται η μεγάλη εκκλησία της Οδηγήτριας, που διατηρείται άριστα μέχρι σήμερα. Τα κιονόκρανα που 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 33
βρίσκονται στις δύο μεγάλες κολόνες της που υποβαστάζουν τον τρούλο μεταφέρθηκαν από την αρχαία Ιστρώνα (σήμ. Καλό Χωριό). Το πέτρινο διάζωμα που περιβάλλει την εκκλησία δηλώνει ότι κτίστηκε κατόπιν αδείας από τους Τούρκους, όπως και το παλιό σχολείο. Εδώ φυλάσσεται η Παναγία η Γαλακτοτροφούσα, φερμένη παλαιότερα από τους Αγίους Αποστόλους (Κουτσουνάρα). Επίσης, λέγεται ότι οι κτίστες του ναού ήταν νησιώτες. Πριν από το 1980 οι θόλοι της εκκλησίας ήταν μπλε με διάσπαρτα αστέρια, συμβολίζοντας τον ουρανό. Με την τελευταία ανακαίνιση αφαιρέθηκε ο γυναικωνίτης. Αποτελεί νεότερο μεταβυζαντινό μνημείο της εποχής αυτής. Ο ναός είναι δίκλιτος βασιλική μετά τρούλων και εσωτερικά περιλαμβάνει τρεις μεγάλες κολόνες με κιονόκρανα από αρχαίο ναό της θεάς Αφροδίτης. Ο ναός είναι ο καθεδρικός της Κριτσάς και είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου (νότιο κλίτος), που εορτάζονται στις 21 Νοεμβρίου, και στον Άγιο Χαράλαμπο (βόρειο κλίτος), που εορτάζεται στις 10 Φεβρουαρίου. Το έτος 2001 ο ναός υπεβλήθη σε ριζική ανακαίνιση εσωτερικά και εξωτερικά από το εκκλησιαστικό συμβούλιο αποτελούμενο από τον ιερέα Λεωνίδα Γιαλούρη, τον Ζαχαρία Βάρδα, τον Εμμανουήλ Αφορδακό και τον Σταύρο Σημαιάκη και υπό την επίβλεψη, τις συμβουλές και την καθοδήγηση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πέτρας κ.κ. Νεκταρίου. Οι εργασίες τη ανακαίνισης ξεκίνησαν την 1η Μαρτίου του 2001 και αποπερατώθηκαν τον Οκτώβριο του ίδιου έτους.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 34
Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν περιλάμβαναν εσωτερικά αφαίρεση πρόσθετου γυναικωνίτη, καθαρισμό κολόνων και επιχρισμάτων, αποξήλωση παλιάς
ηλεκτρικής
αντικατάσταση
με
εγκατάστασης, νέα
υλικά,
αφαίρεση
εξωτερικά
παλαιού
αποξήλωση
δαπέδου των
και
παλαιών
επιχρισμάτων και αντικατάσταση αυτών με νέα, συντήρηση και επισκευή της οροφής του ναού. Το κόστος της αναπαλαίωσης ανήλθε σε 60 εκατ. δραχμές και καλύφθηκε από δωρεές των κατοίκων και εράνους. Ο ναός παραμένει επισκέψιμος τα σαββατοκύριακα .
Η ενορία της Παναγίας της Οδηγήτριας αποτελεί παράδειγμα ζωντανής ενορίας που λειτουργεί για το κοινό συμφέρον των κατοίκων του χωριού και εξυπηρετεί καθημερινά τις λειτουργικές ανάγκες του ποιμνίου της. Οι εποχές που διανύουμε είναι αρκετά δύσκολες και έχουν πολλές απαιτήσεις. Η Εκκλησία σήμερα καλείται να παίξει και να διαδραματίσει σημαντικό και σπουδαίο ρόλο από τη δική της θέση και να μη μένει αδρανής στα κοινωνικά προβλήματα που απασχολούν τον τόπο και την κοινωνία γενικότερα. Η Εκκλησία ως θεσμός οφείλει να είναι πάντα κοντά στον άνθρωπο και τα προβλήματά του. Πρέπει να δίνει πάντα το δικό της δυναμικό παρόν με τον τρόπο της και να μην περιθωριοποιείται ούτε να κρατά αποστάσεις από θέματα που ανήκουν στη δική της αρμοδιότητα. Αυτό το ρόλο προσπαθούν να παίξουν και οι ιερείς της Κριτσάς για το καλό του χωριού, για το καλό όλων μας. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 35
Οι ιερείς που υπηρέτησαν στον καθεδρικό ναό ήταν οι: Παπα-Εμμανουήλ Πόθος μέχρι το 1904 Παπα-Χατζής Ιωάννης Πάγκαλος από το 1904 μέχρι το 1924 Παπα-Ζαχαρίας Ταβλάς από το 1924 έως το 1935 Παπα-Κωνσταντίνος Κουτάντος από το 1935 έως το 1963 Παπα-Κωνσταντίνος Πάγκαλος από το 1963 έως το 1983 Παπα-Ιωάννης Ταβλάς από το 1983 έως το 2001 Παπα-Λεωνίδας Γιαλούρης από το 2001 έως σήμερα, που εξακολουθεί να λειτουργεί. Στην ενορία της Παναγίας παρεκκλήσια και εξωκλήσια: 1. Άγιος Γεώργιος Πλατανιάς.
Οδηγήτριας
ανήκουν
τα
παρακάτω
2. Άγιον Πνεύμα (δίκλιτος ενετικού ρυθμού) 3. Αγία Βαρβάρα (δίπλα στα σχολεία) 4. Αγία Φωτεινή 5. Άγιος Αντώνιος (Παλαίμυλος) 6. Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (Τίμιος Πρόδρομος) του 1314, κοιμητηριακός ναός. 7. Παναγία Κερά (τρίκλιτος βυζαντινός ναός με τοιχογραφίες του 12 ου αιώνα. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και εορτάζει στις 15 Αυγούστου, το βόρειο στην Αγία Άννα και το νότιο στον Άγιο Αντώνιο. Λειτουργεί δύο φορές τον χρόνο, στις 15 Αυγούστου και την Παρασκευή του Πάσχα, εορτή της Ζωοδόχου Πηγής). Τα εξωκλήσια Παναγία του Φλέρμου, αφιερωμένη στο Γενέσιον της Θεοτόκου. Βρίσκεται στον κάμπο της Κριτσάς και γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου Αγία Παρασκευή Ψιμουδιάς. Γιορτάζει στις 26 Ιουλίου. Άγιοι Απόστολοι στα Αποστολιανά. Γιορτάζει στις 29 Ιουνίου Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος. Βρίσκεται στη μέση της διαδρομής Ακρίτσα – Κρούστα και γιορτάζει στις 26 Σεπτεμβρίου. Το μοναστήρι αυτό είναι μετόχι της Μονής Θεολόγου Πάτμου. Τίμιος Σταυρός Οροπεδίου του Καθαρού. Βρίσκεται στο δυτικό μέρος του Οροπεδίου, πάνω στα σύνορα Κριτσάς και Λασιθίου. Γιορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 36
Μεταμόρφωση Σωτήρος. Βρίσκεται στο Μέσα Όρη του Οροπεδίου του Καθαρού, στο ανατολικό μέρος του οροπεδίου, στα σύνορα Κριτσάς – Κρούστα – Μάλλες. Γιορτάζει στις 6 Αυγούστου. Στο ναό της Οδηγήτριας έχουν συγκεντρωθεί όλες οι παλιές εικόνες από τα εξωκκλήσια, μικρές και μεγάλες, για τη συντήρηση και την ασφάλεια τους, και αποτελεί ένα βυζαντινό μουσείο για τους επισκέπτες του χωριού. Πληροφορίες: ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ 720151- ΚΡΙΤΣΑ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΙΕΡΕΑΣ ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΤΗΛ. 28410-51643, ΚΙΝ. 6973-508864
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 37
[ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ]
Σελίδα 38
Άγιος Κωνσταντίνος (Συνοικία Πλάι) (Ν. 30)
Όπως δείχνει η αρχιτεκτονική του ναού, ανηγέρθη μεταξύ 18 ου και 19ου αιώνα, αλλά ίσως και παλαιότερα. Υπήρξε παλιά ενοριακός ναός. Άξια προσοχής είναι η ξεχωριστή τεχνοτροπία της εικόνα της Παναγίας εντός του ναού. Παναγία Βαρσαμιώτισσα (Ν. 10)
Στα πλάγια κάτω από του Τζάνε στην ομώνυμη τοποθεσία βρίσκεται ο ναός που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, με καταπληκτική θέα στον κάμπο της Κριτσάς. 9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 39
Στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν παλιά κτίσματα, ίσως κελιά, ενώ δυτικά στο ρέμα υπάρχουν παλιοί κήποι με πηγή. Το κτίσμα της εκκλησίας, όπως το βλέπουμε σήμερα, έχει προκύψει σε διαδοχικές φάσεις. Αρχικό κλίτος φαίνεται το νότιο, ενώ οι άλλες κτιριακές προσαρμογές και προσθήκες έγιναν μετά την Ενετοκρατία, κατά την οποία οικοδομήθηκε πιθανόν ο δυτικός χώρος, με προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο. Υπάρχουν στοιχεία όπως το παλιό καμπαναριό, το θύρωμα του παραθύρου, ο παρακείμενος σταυρός κ.λπ. που βοηθούν τους ειδικούς στην ασφαλή χρονολόγηση. Κατά την αντικατάσταση της στέγης βρέθηκαν διάφοροι τύποι παλιών κεραμιδιών. Όποιος βρεθεί εδώ στις 15 Αυγούστου θα θυμάται για πάντα την κατανυκτική ατμόσφαιρα και το δέος που προκαλεί η Βοϊδομάτα Παναγία στην εικόνα της Βαρσαμιώτισσας. Αγία Βαρβάρα (Ν. 21)
Βρίσκεται σε καίριο σημείο, χτισμένη δίπλα στο παλιό σχολείο (19 ος αιώνας) και σ’ ένα από τα μαρτυρούμενα αρχιτεκτονικά μεσαιωνικά κτίσματα της Κριτσάς στη συνοικία Μποτσανό.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 40
Σήμερα την περιστοιχίζουν ο παιδικός σταθμός, το νηπιαγωγείο (παλιό σχολείο), το δημοτικό σχολείο και το γυμνάσιο. Δεν έχομε ακριβή χρονολογία ανεγέρσεως, αλλά είναι μάλλον του 18ου-19ου αιώνα. Η Αγία Βαρβάρα, γνωστή ως Μεγαλομάρτυς, ήταν χριστιανή αγία και μάρτυς που έζησε κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ. Άγιος Γεώργιος Τραγοπιάστης (Ν. 3)
Σε απόσταση περίπου 500 μέτρων νότια από τον Αλμυρό Αγ. Νικολάου βρίσκεται σ' έναν επιβλητικό λόφο κτισμένο από παλιά το εκκλησάκι του Αγ. Γεωργίου του Τραγοπιάστη. Επιμελημένα κρυμμένο το εκκλησάκι από το μάτι του πειρατή. Το γραφικό ξωκλήσι βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τον οικισμό της Αμμουδάρας και τον άλλοτε ομορφότερο Αλμυρό. Ο μύθος μας λέει ότι η εκκλησία ονομάστηκε Τραγοπιάστης γιατί κάποτε ένας βοσκός της περιφέρειας που πέθαιναν τα ζώα του παρακάλεσε τον Άγιο Γεώργιο να του τα γλυτώσει. Με τη δύναμη και τη χάρη του Αγίου Γεωργίου σταμάτησε το κακό. Δίπλα στην εκκλησία υπάρχει σήμερα ένα μεγάλο πέτρινο αλώνι και μια μεγάλη γούρνα λαξευτή στην πέτρα. Στο αλώνι μετά το τέλος της λειτουργίας οι βοσκοί της περιφέρειας έφερναν μυζήθρες, τυριά, αμύγδαλα και ρακή και κερνούσαν τους πανηγυριώτες, όπως έκαναν όλοι από παλιά.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 41
«Τμήμα τοιχογραφίας που σώζεται δείχνει το μεγαλείο του, τα υπολείμματα του παλιού ελαιοτριβείου με την θεόρατη γούρνα που γέμιζε ελαιοποτισμένη ζύμη και τα ερείπια καμαροσκέπαστου κτίσματος δείχνουν την παλαιότητα του λιτά στολισμένου αλλά αρμονικά δεμένου με του πέτρινους όγκους μνημείου. Το παλαιό μονοπάτι σε φέρνει σε ένα κόσμο που μπορείς να προσκυνήσεις και το θεό και την ανέγγιχτη φύση. Οι μεγάλοι πέτρινοι όγκοι επιβάλλονται τόσο ανάλαφρα στο γαλήνιο τοπίο, όσο ανάλαφρο είναι το χώμα που σκεπάζει τον απλοϊκό τάφο ανατολικά του ιερού που τον στολίζουν θύμοι και αγκαραθιές και την ύπαρξή του φανερώνουν οι μικρές πέτρες που μοιάζουν με μπελωνιαστές μαργαρίτες σε μαγιάτικο στεφάνι», γράφει ο δάσκαλος Γ.Ι. Περάκης. Υπάρχουν δημοσιεύματα σχετικά με τον Άγιο Γεώργιο Τραγοπιάστη που μας δίνουν περισσότερες λαογραφικές πληροφορίες, όπως του κ. Μανώλη Γιαπιτζάκη στην Εφημερίδα Ανατολή στις 3-4/5/1997 για τα θαύματα του αγίου. Καθολική εκκλησία Μια εγκαταλελειμμένη εκκλησία βρίσκεται στο κάμπο της Κριτσάς (στο Χάνι). Η εκκλησία αυτή, λόγω του ότι το ιερό «βλέπει» από Βορρά προς Νότο και όχι από Ανατολή προς Δύση, θεωρείται Φράγκικη, δηλαδή από την εποχή της Ενετοκρατίας, όταν οι κατακτητές προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν τους Ορθοδόξους στον Καθολικισμό. Δεν γνωρίζουμε σε ποιόν άγιο ήταν αφιερωμένη η εκκλησία, η οποία φαίνεται να είναι κτισμένη σε δύο διαφορετικές περιόδους. Αριστερά του ναού βλέπουμε την αρχή ενός άλλου κτίσματος, το οποίο δεν υπάρχει πια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το κτίσιμο, καθώς σε μερικά σημεία υπάρχουν λεπτά κόκκινα τούβλα, όπως αυτά που βλέπουμε στις βυζαντινές εκκλησίες στη Θεσσαλονίκη. Πάνω από την κύρια είσοδο υπάρχει πολύχρωμη διακόσμηση, αλλά μέσα στο ναό δεν έχει σωθεί ίχνος τοιχογραφίας (αν υπήρχε). Ύστερα από την διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1204 και την εγκατάσταση των Ενετών στην Κρήτη, οι Καθολικοί έδιωξαν τους Ορθοδόξους κληρικούς και στη θέση τους εγκατέστησαν Καθολικούς. Βελτίωση των σχέσεων των Ενετών με το Ορθόδοξο στοιχείο έχουμε στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν η Βενετία άρχισε να αντιλαμβάνεται τον τούρκικο κίνδυνο.
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 42
Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κρήτη, οι Κρητικοί κατά κάποιο τρόπο ανακουφίστηκαν, γιατί οι νέοι κατακτητές άφησαν μια στοιχειώδη θρησκευτική ελευθερία. Χαρακτηριστική
ήταν
η
φράση
«Καλύτερα
με
τους
αλλόθρησκους»
(Μωαμεθανούς) «παρά με τους αιρετικούς» (Καθολικούς). Ενώ οι Ενετοί δεν κατάφεραν τους Κρητικούς να αλλάξουν θρήσκευμα, αλλαγή υπάρχει την εποχή της Τουρκοκρατίας. Αρκετοί
Κρητικοί
(σε
ορισμένες
περιπτώσεις
ολόκληρα
χωριά),
στην
προσπάθειά τους να πληρώνουν λιγότερους φόρους και να έχουν τα προνόμια των Μωαμεθανών, αλλαξοπίστησαν και έγιναν οπαδοί του Μωάμεθ (οι περισσότεροι δεν είχαν ιδέα από το Κοράνι). Τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας οι γνήσιοι Τούρκοι ήταν ελάχιστοι, αφού οι περισσότεροι ήταν εξισλαμισμένοι Κρητικοί. (Λεωνίδας Κλώντζας, Ανατολή, 16 Απριλίου 2009.) Καθολική εκκλησία (στο Καβουσάκι) Ασβεστωμένη,
παλιά και
αγιογραφημένη,
όπως
φαίνεται,
εκκλησία
με
κεραμοσκεπή. Σήμερα δεν έχει κεραμίδια και είναι αποθήκη κλειδαμπαρωμένη. Ήταν άλλοτε τόπος λατρείας του Θεού των Καθολικών. Και γιατί όλα αυτά; Γιατί ο κτήτορας, που δεν στέριωσε σ’ αυτό τον τόπο, έκανε την εκκλησία να ξανοίγεται από το Νότο στο Βορρά. Οι σκεπτόμενοι ντόπιοι, ορθόδοξοι και ανορθόδοξοι, υποστηρίζουν ότι ο Θεός προβάλλει από την Ανατολή και καταπέφτει στη Δύση. Οι ενορίες της Κριτσάς Α. Της Οδηγήτριας Β. Του Αγίου Γεωργίου Χαρακίτη και Γ. Του Αγίου Παντελεήμονος.
Εικονοστάσια
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 43
Βιβλιογραφία Ενθυμίσεις – Έγγραφα. Ταβλά Εμμανουήλ, καθηγητή. Έκδοση της Επιτροπής Τουριστικής Ανάπτυξης. Ενθυμήματα. Άρθρο του Μαυροειδή Εμμανουήλ στο περιοδικό Δρήρος, τεύχος Απριλίου 1940, σελ. 937. Από το ημερολόγιο 2005 του πολιτιστικού Συλλόγου Κριτσάς Μιχ. Γεροντής Καθηγητής Ιστορικός " ΙΣΤΡΩΝΑ" Αρ.Φύλλου 21-Νοέμβριος Δεκέμβριος 1995 Γ.Ι Περράκη ,Διδάσκαλο ,Ραντολόγια τόμος Γ σελίς 54). Διήγηση Ηλίας Τζώρτζης) Ο Ιερός κλήρος της Εκκλησίας της Κρήτης στην Επανάσταση του 1821. Ευαγ.Παχυγιαννάκη Βυζαντινή Κρήτη
9.Βυζαντινές Εκκλησίες της Κριτσάς ( Ελληνικά)
Σελίδα 44