IVAN MEŠTROVIĆ
JÓZEF PIŁSUDSKI Historia jednego pomnika / The Story of the Monument
Ivan Meštrović / Józef Piłsudski Historia jednego pomnika The Story of the Monument
2
3
Ewa Ziembińska
Ivan Meštrović / Józef Piłsudski. Historia jednego pomnika
4
5
Po śmierci marszałka Piłsudskiego 12 maja 1935 r. podjęto wiele inicjatyw upamiętniających jego postać. Na ogromną skalę zamawiano malarskie i rzeźbiarskie portrety do dekoracji wnętrz gmachów publicznych oraz przestrzeni miejskiej. Oczywiście wizerunki wodza były obecne w wielu miejscach już w latach 20., ale wraz ze śmiercią marszałka praktyka ta bardzo się rozpowszechniła. Najważniejszym wówczas projektem stało się upamiętnienie Józefa Piłsudskiego pomnikiem w Warszawie. Już trzy dni po jego śmierci zawiązał się Stołeczny Komitet Budowy Pomnika Marszałka. Jak podkreślał generał Bolesław Wieniawa-Długoszowski, przyjaciel i adiutant marszałka: „Potrzebę tę odczuwa cały kraj”1. Na lokalizację warszawskiego pomnika wybrano Plac na Rozdrożu. Zaważyła nie tylko bliskość ważnych siedzib państwowych, jak Belweder, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych czy Ministerstwo Spraw Wojskowych, ale także położenie przy głównej arterii stolicy, którą przemierzały defilady. Planowano również wytyczenie alei Piłsudskiego, która swój bieg zaczynałaby właśnie na placu, a kończyła się przed Świątynią Opatrzności. 1 lutego 1936 r. rozpisano otwarty konkurs, do którego mogli przystąpić wszyscy, choć z zastrzeżeniem, że tylko polscy, artyści. Stowarzyszenie Architektów Polskich wskazywało, aby unikać gigantycznej skali rozwiązań w typie rzymskiego pomnika Wiktora Emanuela w Rzymie, Pomnika Wolności w Nowym Jorku czy Chrystusa Króla w Rio, ale komitet nie wziął tej wskazówki pod uwagę, rozpisując konkurs.
6
W warunkach konkursu podano, że pomnik ma być monumentalny, „ma być artystycznym symbolem wielkich dzieł Józefa Piłsudskiego, godnym zwycięskiego Wodza, Twórcy Niepodległej i Mocarstwowej Polski”2. Przy tym twórca miał swobodę w decyzji co do rozmiaru pomnika i użytego materiału, „tylko dać się porwać — by stwarzać arcydzieła”, jak pisała dziennikarka „Świata”3. W celu odpowiedniego ukształtowania placu pod pomnik przeznaczono do wyburzenia kilka budynków, m.in. pawilony szpitala ujazdowskiego, dom kasyna oficerskiego, prywatne domy przy ul. Koszykowej i 6 Sierpnia. Program konkursu przekraczał zakres konkursu rzeźbiarskiego, artyści w ramach przedstawionego projektu powinni byli stworzyć rozwiązania architektoniczne i urbanistyczne. Przewodniczącym sądu konkursowego był gen. Edward RydzŚmigły, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (w lipcu 1939 r. zastąpiony przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego), członkami: gen. Tadeusz Kasprzycki, Minister Spraw Wojskowych; prof. Wojciech Jastrzębowski, artysta malarz; gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski; red. Wojciech Stpiczyński (zastąpiony przez senatora Artura Śliwińskiego); Stefan Starzyński, prezydent Warszawy; Jan Pohoski, wiceprezydent Warszawy; prof. Tadeusz Pruszkowski, rektor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; prof. Aleksander Bojemski, dziekan Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej; Jerzy Remer, Główny Konserwator Zabytków; Stanisław Lorentz, wicedyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie oraz dwóch artystów zaproszonych przez Komitet po porozumieniu z Radą Naczelną Rzeźbiarzy: Xawery Dunikowski i Edward Wittig (później Ludwika Krasowska-Nitschowa i Zygmunt Otto). W sierpniu 1937 r. w niedokończonym nowym gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie wystawiono wszystkie nadesłane projekty pomnika. Bardzo dbano, aby wybór był anonimowy, każdy projekt oznaczono numerem. Nazwiska artystów umieszczono w zalakowanych kopertach z numerami lub godłami, tak skutecznie, że do dziś autorzy tych niewyróżnionych prac są nieznani, bo ich nazwiska nadal pozostają w zamkniętych kopertach4. Komisarz pokazu Juliusz Starzyński zadbał, aby prace ustawiono w jednakowych warunkach, w kolejności nadanych numerów. Niestety konkurs, który oficjalnie zakończył się 31 maja 1937 r., nie przyniósł rozstrzygnięcia, choć data nadsyłania prac została przesunięta aż o osiem miesięcy, a zgłoszono ich 585. Trzy projekty skierowano do dalszego opracowania z nadzieją wyłonienia zwycięzcy:
projekty Jana Szczepkowskiego, Henryka Kuny i Andrzeja Boniego oraz Mariana Wnuka i Karola Kocimskiego. Jak podkreślano w wielu tekstach prasowych opisujących przebieg konkursu, pomnik to bardzo trudne zadanie dla rzeźbiarza. Autor musi sprostać nie tylko samej postaci, ale także otoczeniu architektonicznemu, musi wziąć pod uwagę, że postać będzie oglądana z pewnej odległości, ponadto musi dorównać wielkością koncepcji osobowości, na cześć której powstaje pomnik. Postanowiono rozpisać drugi konkurs, tym razem w formule zamkniętej. Zdecydowano, aby udział w nim wzięli artyści wyróżnieni w pierwszym konkursie. Do ich grona dołączył Xawery Dunikowski, ówczesny profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Tadeusz Breyer, ówczesny profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, oraz Edward Wittig, który tak samo jak Dunikowski był jednym z jurorów poprzedniego konkursu. Komitet budowy zdecydował się rozszerzyć grono rzeźbiarzy zaproszonych do konkursu o twórców zagranicznych. Postanowiono zwrócić się z propozycją do najlepszych zdaniem komitetu współczesnych rzeźbiarzy: Norwega Gustava Vigelanda i Francuza Aristide’a Maillola oraz Chorwata Ivana Meštrovicia. Kontakt podjęto za pośrednictwem placówek dyplomatycznych w Belgradzie, Oslo i Paryżu6. W Polsce postać i twórczość norweskiego rzeźbiarza znana była głównie dzięki tekstom Stanisława Przybyszewskiego. Niestety, nie udało się go nakłonić do udziału w konkursie7. Maillol odmówił od razu. Oświadczył, że nie
9
jest zainteresowany ani konkursem, ani pomnikiem bohatera8. Pozytywna odpowiedź przyszła ze strony Meštrovicia, wybitnego rzeźbiarza, ucznia Auguste’a Rodina, który miał już na swoim koncie kilka pomników zrealizowanych w Europie i Stanach Zjednoczonych, m.in. Marka Marulicia (Split, 1925), Pomnik Indian (Chicago, 1928), Pomnik Grzegorza z Ninu (Split, 1929), Grób Nieznanego Żołnierza (góra Avala koło Belgradu, 1934–1938). Kiedy nadeszła propozycja przystąpienia do konkursu na monument Piłsudskiego, rzeźbiarz pracował nad dwoma realizacjami pomnikowymi rumuńskich królów: Karola I i Ferdynanda I (odsłonięte w Bukareszcie w 1939 i 1940). W Polsce jego twórczość znana była z wydanej w Krakowie w 1936 r. monografii Wojsława Molé, słoweńskiego historyka sztuki wykładającego na Uniwersytecie Jagiellońskim, oraz artykułów w prasie, m.in. autorstwa Zofii Nałkowskiej. Pierwsze kontakty z rzeźbiarzem nawiązał konsul polski w Zagrzebiu, zapewne we wrześniu 1938 r. Wówczas także zostały przesłane materiały dotyczące postaci Marszałka — książki, artykuły oraz kilka fotografii (przedstawienia portretowe, całopostaciowe, na koniu)9, a także regulamin konkursu i materiały topograficzne10. Rzeźbiarz przesłał odpowiedź już 3 października, ale zaznaczył, że ze względu na terminy zakończenia innych prac będzie mógł przesłać swoją koncepcję na wiosnę 1939 r. W kwietniu do polskiej ambasady w Belgradzie przysłał pierwsze projekty11. Wtedy też została podjęta decyzja o osobistej inspekcji terenu przeznaczonego pod pomnik. Meštrović przyjechał do Warszawy w maju, podejmowany był, jak donosiła prasa w licznych artykułach, przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego i dyrektora Muzeum Narodowego Stanisława Lorentza. Po wizji lokalnej rzeźbiarz skłaniał się ku decyzji, że należy posadowić pomnik na placu, tak, aby był widoczny zarówno z alei Piłsudskiego, jak i z drugiej strony Wisły. „Zdałem sobie sprawę na miejscu, że tylko coś wielkiego i monumentalnego powinno tu stanąć” — pisał w liście12. Ponaglany przez Komitet Budowy Pomnika 20 czerwca 1939 r. przesłał do Warszawy projekty i fotografie makiet13, zaś kilka dni później skrzynie z rzeźbami14. Meštrović zaproponował bardzo klasyczne rozwiązanie — konny pomnik marszałka na cokole na tle łuku triumfalnego, wersja A: z jednołukową arkadą i wersja B: z trzema arkadami równej wielkości, zdobionymi postaciami Wiktorii15. Łuk planował wykonać z granitu lub innego twardego kamienia, a postać Piłsudskiego na koniu odlać z brązu. Pomnik miał dominować nad otoczeniem, stąd jego monumentalne rozmiary — statua marszałka 25 metrów wysokości, a łuk 50 metrów. Artysta
10
wskazywał także na możliwość umieszczenia w łuku triumfalnym muzeum Piłsudskiego, które opowiadałoby historię odzyskania przez Polskę niepodległości16. W makietach, które przedstawił, jedna ukazywała konia w ruchu, druga, jak sam artysta pisał „w spokoju, w pełni dostojeństwa, który strzeże swojej ojczyzny jak lew (…) zawsze gotowy do pokonania przeciwnika”17. W zaleceniach przed realizacją Meštrović napisał, że trzeba przeprowadzić pogłębione badania i zwrócić szczególną uwagę na zejście w stronę Wisły, tak aby teren stał się naturalnym postumentem pod pomnik, w jego okolicach zaś należy uniknąć wznoszenia wysokich budynków. Projektując pomnik Piłsudskiego, artysta realizował dwa konne pomniki królów rumuńskich. Kompozycyjnie i stylistyczne są one dość podobne zarówno do siebie nawzajem, jak i do projektowanego pomnika Piłsudskiego18. Meštrović miał do projektowania pomników szczególne umiejętności nie tylko jako rzeźbiarz, ale także przez fakt, że studiował architekturę w wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jerzy Stempowski, pisarz i krytyk literacki, określił Meštrovicia „największym od starożytności geniuszem rzeźby monumentalnej”19. Badaczka jego twórczości Barbara Vujanović uważa, że artysta miał umiejętność „wpisywania pomnika we wnętrze urbanistyczne”20. Meštrović bardzo dokładnie rozważał kwestię odpowiedniego dystansu od rzeźby, koniecznej przestrzeni wokół monumentu. Projekt warszawskiego pomnika opracował z architektem Haroldem Biliniciem, swoim stałym współpracownikiem, z którym stworzył m.in. Pomnik biskupa Strossmayera w Zagrzebiu. Tymczasem 21 lipca 1939 r. odbyło się posiedzenie sądu konkursowego. Po rozpatrzeniu pięciu prac stwierdzono, że żaden z projektów nie daje właściwego rozwiązania i nie może zostać przeznaczony do realizacji. Najwięcej głosów zebrał projekt Xawerego Dunikowskiego (11 głosów), o jeden mniej projekt Henryka Kuny, tylko jeden głos uzyskał projekt Jana Szczepkowskiego, który wygrał pierwszy konkurs. Praca Meštrovicia oceniana była poza konkursem, ale pokazano ją z innymi wybranymi projektami na wystawie 6 sierpnia 1939 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie. Wybuch II wojny światowej przerwał prace nad pomnikiem. Powojenna sytuacja w Polsce uniemożliwiła jego realizację. Dziś koncepcję Meštrovicia możemy poznać przede wszystkim z dwóch zachowanych modeli pomnika przysłanych przez artystę do Warszawy na konkurs, rysunków przygotowawczych oraz zdjęć archiwalnych znajdujących się
11
w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Gliptoteki Chorwackiej Akademii Nauk i Sztuk oraz Atelier Meštrović w Zagrzebiu. Projekt Ivana Meštrovicia wpisywał się we wzorzec plastyczny prezentujący przywódcę na koniu, znany już od czasów antycznych kanon sztuki tryumfalnej. Gdyby został zrealizowany, byłby największym pomnikiem w stolicy, z wielkim założeniem architektoniczno-urbanistycznym wokół. Byłby także jednym z najbardziej spektakularnych pomników autorstwa Meštrovicia. Przebieg konkursu, zarówno pierwszego, jak i drugiego, pokazuje, z jaką pieczołowitością przygotowywano się do umieszczenia nowego pomnika w Warszawie, jak wiele dyskusji stoczono, przeprowadzono liczne analizy przestrzeni przeznaczonej na monument, aby wybrać jak najlepszą koncepcję upamiętniającą Marszałka i wpisującą się w tkankę miasta.
12
13
1 Przemówienie gen. dr Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego na posiedzeniu organizacyjnym Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamięci Józefa Piłsudskiego, „Architektura i Budownictwo” 1935, R. XI, nr 2, s. 37. 2 Cyt. za: Program i warunki Konkursu na projekt pomnika oraz placu pod pomnik ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Warszawa dnia 1 lutego 1936, bez numeracji stron, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. 3 Z. Norblin-Chrzanowska, Pomniki Wielkiego Marszałka, „Świat” 1937, R. 32, nr 46, s. 8. 4 Koperty, wciąż zalakowane, przechowywane są w Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. 5 Info za: Sprawozdanie komisarza konkursu Juliusza Starzyńskiego z 2 lipca 1937, Archiwum MNW. 6 Protokół posiedzenia Komitetu Budowy Pomnika z 11 marca 1939, Archiwum MNW. 7 Rozmowy prowadził poseł RP w Oslo Władysław Neuman. Info za: J. Trybuś, Pomnik na rozdrożu, w: Skontrum w Muzeum Rzeźby, red. A. Tarasiuk i A. Janiszewska, Warszawa 2013, s. 241, przypis 43. 8 Protokół posiedzenia Komitetu Budowy Pomnika z 1938, Archiwum MNW. 9 W archiwum Ivana Meštrovicia w Zagrzebiu znajduje się spis książek na temat Piłsudskiego, które zostały przysłane artyście przez polską ambasadę. Były to m.in. Joseph Pilsduski. Interview by Dymitr Merejkowsky, 1921. Translated from the Russian by Harriet E. Kennedy, B.A., London & Edinburgh, Sampson Low, Marston & Co., Ltd., 1921; Idea i czyn Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1934. 10 List konsula Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w Zagrzebiu z 2 listopada 1938, Archiwum Ivana Meštrovicia, Atelier Meštrović, Zagrzeb, teczka nr 56. 11 List artysty do Konsula Ambasady Polskiej w Zagrzebiu z 4 kwietnia 1939, Archiwum Meštrovicia w Zagrzebiu.
12 List Ivana Meštrovicia z 20 czerwca 1939, tłumaczenie listu w Archiwum MNW, oryginał w języku francuskim w Archiwum Meštrovicia w Zagrzebiu. 13 Ibidem. 14 Według listu do Ministra z 20 czerwca 1939 rzeźbiarz wysłał: 1. Makieta sytuacyjna; 2. Makieta łuku i pomnika 1:100; 3. Makieta Marszałka Piłsudskiego na koniu 1:20; 4. Makieta Marszałka na koniu 1:10; 5. Studium torsu Marszałka Piłsudskiego ok. 1/3 ostatecznej wysokości. 15 W pierwszym założeniu na łuku oprócz Wiktorii miały być też postaci legionistów oraz napis. Zob.: List Ivana Meštrovicia do konsula ambasady RP z 4 kwietnia 1939, Archiwum Meštrovicia w Zagrzebiu. 16 Ibidem. 17 List Ivana Meštrovicia z 20 czerwca 1939, Archiwum Meštrovicia w Zagrzebiu. 18 W kolekcji Gliptoteki Chorwackiej Akademii Nauk i Sztuk w Zagrzebiu zachowały się makiety ukazujące Piłsudskiego w pozie bardzo dynamicznej, z rozwianymi połami płaszcza i uniesioną ręką, jakby czymś rzucał (nr inw. G-MZP-847, 848, 855, 898). Te rzeźbiarskie szkice nie mają żadnej dokumentacji rysunkowej. Wydaje się, że są to efekty myśli rzeźbiarza dotyczących pomnika Piłsudskiego, które nie były kontynuowane. W kolekcji znajduje się także Głowa Piłsudskiego (gips, nr inw. G-MZP-123). 19 List do ojca (Stanisława Stempowskiego) z 27 XI 1945, w: J. Stempowski, Listy, wybór i red. B. Toruńczyk, Warszawa 2000, s. 135. 20 Epopeja adriatycka. Ivan Meštrović, kat. wystawy, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2017, s. 35.
14
15
Ewa Ziembińska
Ivan Meštrović / Józef Piłsudski. The Story of the Monument
16
17
After the death of Marshal Józef Piłsudski on 12 May 1935, a number of initiatives commemorating him were taken. His portraits and sculptures were commissioned on a massive scale as decoration for public building interiors and urban spaces. Certainly, the Chief ’s pictures were present in many places already in the 1920s, but with his death, the practice became even more widespread. The most important project at the time was to commemorate Józef Piłsudski with a monument in Warsaw. As soon as three days after his death, the Capital City Committee for the Construction of the Monument to the Marshal was set up. As emphasised by General Bolesław WieniawaDługoszowski, the Marshal’s friend and adjutant: “This need is felt by the entire country”1. The Plac na Rozdrożu square was selected as the location for the monument in Warsaw. The choice was influenced not only by the proximity of important buildings housing state institutions, such as the Belweder Palace, the General Inspectorate of the Armed Forces, and the Ministry of Military Affairs, but also the location by the capital city’s main traffic artery, which was a route for parades. Marking out the Piłsudski Avenue, which would begin its course right here, at the square, and end by the Temple of Divine Providence, was also planned. On 1 February 1936, a competition was announced, open to all artists, yet with a reservation that they had to be Polish. The Association of Polish Architects recommended that solutions of gigantic scale, such as the National Monument to Victor Emmanuel in Rome, the Statue of
18
Liberty in New York or Christ the Redeemer in Rio de Janeiro, should be avoided, but the committee did not take this advice into consideration when announcing the competition. The terms of the competition stipulated that the statue should be monumental and that it “should be an artistic symbol of Józef Piłsudski’s great achievements, worthy of the victorious Chief of State, Founder of the Independent and Powerful Poland”2. At the same time, the creator was free to determine the size of the monument and the material used, “just let himself get carried away — to create masterpieces”, as a journalist for the “Świat” weekly wrote3. In order to prepare the monument square properly, several buildings were earmarked for demolition, including the pavilions of the Ujazdów Hospital, the officers’ casino house, and private houses on Koszykowa and 6 Sierpnia streets. The programme of the competition went beyond the scope of a sculpting competition — as part of their designs, the artists were supposed to create architectural and urban planning solutions. The chairperson of the competition jury was Gen. Edward RydzŚmigły, General Inspector of the Armed Forces (replaced by Gen. Kazimierz Sosnkowski in July 1939), and its members included: Gen. Tadeusz Kasprzycki, Minister of Military Affairs; Prof. Wojciech Jastrzębowski, artist, painter; Gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski; Ed. Wojciech Stpiczyński (replaced by Senator Artur Śliwiński); Stefan Starzyński, Mayor of the City of Warsaw; Jan Pohoski, Deputy Mayor of the City of Warsaw; Prof. Tadeusz Pruszkowski, Rector of the Academy of Fine Arts in Warsaw; Prof. Aleksander Bojemski, Dean of the Faculty of Architecture at the Warsaw University of Technology; Jerzy Remer, Chief Conservator of Monuments; Stanisław Lorentz, Deputy Director of the National Museum in Warsaw, and two artists invited by the Committee in consultation with the General Council of Sculptors: Xawery Dunikowski and Edward Wittig (later: Ludwika Krasowska-Nitschowa and Zygmunt Otto). In August 1937, all of the submitted designs of the monument were exhibited at the new, still unfinished, building of the National Museum in Warsaw. Great care was taken to ensure that the choice would be anonymous and each design was marked with a number. The names of the artists were placed in sealed envelopes with numbers or emblems; so effectively that the authors of the works which were not selected remain unknown to this day, because their names are still sealed in the envelopes4. The exhibition officer Juliusz Starzyński took care that the works should be displayed in identical conditions, in numerical order.
19
Unfortunately, the competition, which officially ended on 31 May 1937, did not end in the selection of the winning design, even though the submission deadline was put forward by as many as eight months and 58 designs were submitted5. Three designs were chosen for further development with the hope of selecting the winner: the designs by Jan Szczepkowski, Henryk Kuna and Andrzej Boni, and Marian Wnuk and Karol Kocimski. As it was stressed in numerous press articles reporting on the competition, a monument is a very difficult task for a sculptor. The author needs to deal not only with the figure itself, but also the architectural surroundings, they need to take it into consideration that the figure will be viewed from a certain distance, and moreover, its size has to equal the concept of the personality it commemorates. A decision was made to announce another competition, a closed one this time. It was decided that the artists selected in the first competition should participate. They were joined by Xawery Dunikowski, a Professor at the Academy of Fine Arts in Kraków at the time, Tadeusz Breyer, then a Professor at the Academy of Fine Arts in Warsaw, and Edward Wittig, who was a member of the jury in the previous competition, just like Dunikowski. The Committee decided to expand the group of sculptors invited to take part in the competition by reaching out to foreign artists. Proposals were sent to the best contemporary sculptors of the time, according to the Committee: Gustav Vigeland from Norway and Aristide Maillol from France, as well as Ivan Meštrović from Croatia. They were contacted via diplomatic posts in Oslo, Paris, and Belgrade6. In Poland, the figure and works of the Norwegian sculptor were known primarily thanks to Stanisław Przybyszewski’s texts. Unfortunately, he could not be persuaded to join the competition7. Maillol refused right away. He declared that he was interested neither in the competition, nor in the monument to the hero8. A positive response came from Meštrović, an outstanding sculptor, pupil of Auguste Rodin, who already had sculpted several monuments in Europe and the United States, including Marko Marulić (Split, 1925), Equestrian Indians (Chicago, 1928), Grgur Ninski (Split, 1929), and the Monument to the Unknown Hero (Mount Avala near Belgrade, 1934–1938). When the proposal to joint the competition for the monument to Piłsudski came, the sculptor was working on two statues of Romanian kings: King Carol I and King Ferdinand I (unveiled in Bucharest in 1939 and 1940, respectively). In Poland, his works were known from a monograph by Vojeslav Molé, Slovenian art historian and
20
21
22
academic teacher at the Jagiellonian University, published in Kraków in 1936, and from press articles, including some written by Zofia Nałkowska. The first person to get in touch with the sculptor was the Polish consul in Zagreb, probably in September 1938. It was also then that materials concerning the figure of the Marshal were sent — books, articles, and several photographs (portraits, full-figure portraits, on a horse)9, as well as the terms and conditions of the competition and topographical materials10. The sculptor replied on 3 October, but stressed that due to the deadlines for other works, he will not be able to send his concept before the spring of 1939. In April, he submitted the first designs at the Polish Embassy in Belgrade11. It was then that a decision about a personal inspection of the area intended for the monument was made. Meštrović came to Warsaw in May and was received, as the press reported in numerous articles, by the Mayor of the City of Warsaw Stefan Starzyński and the Director of the National Museum Stanisław Lorentz. After the visit to the site, the sculptor was of an opinion that the monument should be located at the square so that it would be visible both from Piłsudski Avenue and
23
from the other side of the Vistula River. “I realised while on site that only something colossal and monumental should be erected here,” he wrote in a letter12. Urged by the Committee for the Construction of the Monument, he sent his designs and photographs of scale models to Warsaw on 20 June 193913, and several days later — trunks with the sculptures14. Meštrović proposed a very classic solution — a statue of the Marshal on a horse, on a pedestal against the background of a triumphal arch, version A: with a one-arch arcade, and version B: with three arcades of the same size, decorated with the figures of Victoria15. He planned to make the arch of granite or a different hard stone, and to cast the figure of Piłsudski on a horse in bronze. The monument was supposed to tower over the surroundings, hence its impressive size — the statue of the Marshal was to measure 25 metres in height, and the arch — 50 metres. The artist also pointed out the possibility of housing a Piłsudski museum in the triumphal arch, which would tell the story of Poland regaining independence16. One of the scale models he presented showed the horse in motion, while the other, as the artist himself wrote, “in peace, in full grandeur, guarding his homeland like
24
a lion (...) always ready to defeat the opponent”17. In his recommendations before the execution of the project, Meštrović wrote that an in-depth survey needs to be carried out and particular attention paid to the descent towards the Vistula River, so that the area would become a natural plinth for the monument, and that the construction of tall buildings in its proximity should be avoided. While designing the monument to Piłsudski, the artist was building two monuments to Romanian kings, both on horses. In terms of composition and style, they are quite similar both to each other and to the designed monument to Piłsudski18. Meštrović was particularly skilled in designing monuments not only as a sculptor, but also due to the fact that he studied architecture at the Academy of Fine Arts in Vienna. Jerzy Stempowski, writer and literary critic, described Meštrović as “the greatest genius of monumental sculpture since the antiquity”19. A researcher of his work, Barbara Vujanović, believes that the artist had the ability to “inscribe monuments within urban interiors”20. Meštrović considered the issue of proper distance from the sculpture, the necessary space around the monument, very carefully. He prepared the design of Warsaw’s monument in cooperation with architect Harold Bilinić, his long-time collaborator, with whom he created the Monument to Bishop Strossmayer in Zagreb. Meanwhile, on 21 July 1939, a meeting of the competition jury was held. After looking into five works, it was decided that none of the designs provided the right solution and could be executed. Xawery Dunikowski’s design received the largest number of votes (11 votes), Henryk Kuna’s design — one vote fewer, and Jan Szczepkowski’s design, which had won the first competition — only one vote. Meštrović’s work was judged outside of the competition, but it was presented together with the other selected designs at an exhibition at the National Museum in Warsaw on 6 August 1939. The outbreak of World War II interrupted the work on the monument. The post-war situation in Poland made it impossible to build it. Today, we can learn more about Meštrović’s concept mainly from the two preserved scale models of the monument sent by the artist to Warsaw for the competition, preparatory drawings, and archival photographs found in the collections of the National Museum in Warsaw, the Glyptothek of the Croatian Academy of Sciences and Arts in Zagreb, and Atelier Meštrović in Zagreb. Ivan Meštrović’s design followed the artistic pattern presenting the leader on a horse, the canon of triumphal art already known in the
antiquity. If it had been built, it would be the largest monument in the capital, with a huge architectural and urban complex around. It would also be one of Meštrović’s most spectacular monuments. The course of the competition, both the first and the second one, shows how meticulous the preparations for the erection of this new monument in Warsaw were, how many discussions were held, and how many analyses of the space intended for the monument carried out in order to select the best concept commemorating the Marshal and matching the urban fabric.
25
1 General Dr. Bolesław Wieniawa-Długoszowski’s speech at the organisational meeting of the General Committee for the Commemoration of Józef Piłsudski, “Architektura i Budownictwo” 1935, R. XI, no. 2, p. 37. 2 As cited in: Program i warunki Konkursu na projekt pomnika praz placu pod pomnik ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie (EN: The Programme and Terms of the Competition for the design of the monument and the monument square commemorating Marshal Józef Piłsudski in Warsaw), Warsaw, 1 February 1936, no page numbering, Archive of the National Museum in Warsaw. 3 Z. Norblin-Chrzanowska, Pomniki Wielkiego Marszałka (EN: Monuments to the Great Marshal), “Świat” 1937, R. 32, no. 46, p. 8. 4 The envelopes, still sealed, are stored at the Archive of the National Museum in Warsaw. 5 Information as cited in: Sprawozdanie komisarza konkursu Juliusza Starzyńskiego z 2 lipca 1937 (EN: A report of competition officer Juliusz Starzyński of 2 July 1937), Archive of the National Museum in Warsaw. 6 Minutes of the meeting of the Committee for the Construction of the Monument of 11 March 1939, Archive of the National Museum in Warsaw. 7 The talks were held by a Member of Parliament of the Republic of Poland in Oslo, Władysław Neumann. Information as cited in: J. Trybuś, Pomnik na rozdrożu, in: Skontrum w Muzeum Rzeźby, ed. A. Tarasiuk and A. Janiszewska, Warsaw 2013, p. 241, footnote 43. 8 Minutes of the meeting of the Committee for the Construction of the Monument of 1938, Archive of the National Museum in Warsaw. 9 In Ivan Meštrović’s archive in Zagreb, there is a list of books on Piłsudski which were sent to the artist by the Polish embassy. They included Joseph Pilsduski. Interview by Dmitry Merezhkovsky, 1921. Translated from Russian by Harriet E. Kennedy, B.A., London & Edinburgh, Sampson Low, Marston & Co., Ltd., 1921; Idea i czyn Józefa Piłsudskiego, Warsaw 1934. 10 A letter of the Consul General of the Republic of Poland in Zagreb of 2 November 1938, Ivan Meštrović’s archive, Atelier Meštrović, Zagreb, file no. 56.
11 The artist’s letter to the Consul of the Polish Embassy in Zagreb of 4 April 1939, Meštrović’s archive in Zagreb. 12 Ivan Meštrović’s letter of 20 June 1939, translation of the letter in the Archive of the National Museum in Warsaw, the original in French in Meštrović’s archive in Zagreb. 13 Ibidem. 14 According to the letter to the Minister of 20 June 1939, the sculptor sent: 1. A situational model; 2. A scale model of the arch and the monument 1:100; 3. A scale model of Marshal Piłsudski on a horse 1:20; 4. A scale model of the Marshal on a horse 1:10; 5. A study of the torso of Marshal Piłsudski, about 1/3 of the final height. 15 The fist concept assumed that apart from the figures of Victoria, there would also be figures of legionnaires and an inscription on the arch. Cf.: Ivan Meštrović’s letter to the consul of the Embassy of the Republic of Poland of 4 April 1939, Meštrović’s archive in Zagreb. 16 Ibidem. 17 Ivan Meštrović’s letter of 20 June 1939, Meštrović’s archivein Zagreb. 18 Scale models presenting Piłsudski in a very dynamic pose, with the tails of his coat flapping and his hand raised as if he was throwing something have survived in the collection of the Glyptothek of the Croatian Academy of Sciences and Arts in Zagreb (inventory no. G-MZP-847, 848, 855, 898). There is no drawing documentation of these “draft” sculptures. It seems that they are the effect of the sculptor’s thoughts on the monument to Piłsudski which found no continuation. The collection also includes Piłsudski’s Head (plaster, inventory no. G-MZP-123). 19 A letter to his father (Stanisław Stempowski) of 27 November 1945, in: J. Stempowski, Listy, selection and ed. B. Toruńczyk, Warsaw 2000, p. 135. 20 Epopeja adriatycka. Ivan Meštrović, exhibition cat., International Cultural Centre, Kraków 2017, p. 35.
Ivan Meštrović 1883–1962
26
Najbardziej znany chorwacki rzeźbiarz. Urodził się w 1883 r. w chłopskiej rodzinie i aż do momentu wstąpienia na Akademię Sztuk Pięknych w Wiedniu (dyplom 1904) nie odebrał żadnej sformalizowanej edukacji. Już w roku 1911, w wieku 28 lat, zdobył Grand Prix na wystawie światowej w Rzymie za rzeźbę (wówczas Grand Prix za malarstwo przypadło mistrzowi wiedeńskiej secesji Gustavowi Klimtowi). Był uczniem Auguste’a Rodina. Wielka indywidualna wystawa w Victoria and Albert Museum w Londynie w 1915 r. otwarła mu drogę do międzynarodowej sławy. Po II wojnie światowej wyemigrował do USA, gdzie został profesorem rzeźby na Uniwersytecie Syracuse. Mimo że schyłek życia spędził w Stanach Zjednoczonych, zawsze czuł się związany z Dalmacją, gdzie został pochowany w rodzinnym mauzoleum, które zaprojektował na wzgórzu niedaleko wsi Otavice. Meštrović był pierwszym artystą, któremu za życia zorganizowano indywidualną wystawą w Metropolitan Museum of Modern Art w Nowym Jorku (1947), a o jego znaczeniu dla rodaków świadczy choćby to, że reprodukcja jednej z jego ikonicznych rzeźb Historia Chorwatów widnieje w chorwackim paszporcie. W swojej twórczości łączył dziedzictwo antyczne i bizantyńskie z modernizmem, a Słowiańszczyznę i Bałkany z cywilizacją śródziemnomorską.
The most famous Croatian sculptor. He was born in 1883 to a peasant family and had no formal education until he began studies at the Academy of Fine Arts in Vienna (diploma in 1904). Already in 1911, at the age of 28, he won the Grand Prix for sculpture at the world expo in Rome (that year, the Grand Prix for painting went to the master of the Vienna Secession, Gustav Klimt). He was a pupil of Auguste Rodin. A large individual exhibition at the Victoria and Albert Museum in London in 1915 was his gateway to international fame. After World War II, he emigrated to the USA, where he became a Professor of Sculpture at the Syracuse University. Even though he spent the evening of his life in the United States, he has always felt connected with the region of Dalmatia, where he was buried in a family mausoleum, which he had designed on a hill near the village of Otavice. Meštrović was the first artist to have an individual exhibition organised at the Metropolitan Museum of Modern Art in New York (1947) during his lifetime, and his significance to the Croats is reflected, for instance, in the fact that a reproduction of one of his iconic sculptures, History of the Croats, is imprinted in Croatian passports. In his works, he combined the ancient and Byzantine heritage with modernism, and the Slavic and Balkan heritage with that of the Mediterranean civilisation.
27
Ivan Meštrović / Józef Piłsudski. Historia jednego pomnika Ivan Meštrović / Józef Piłsudski. The Story of the Monument 18 października – 25 listopada 2018 / 18 October – 25 November 2018 kuratorka / curator Ewa Ziembińska organizator / organiser Narodowe Centrum Kultury / National Centre for Culture koordynacja / project manager Anna Rudek-Śmiechowska projekty graficzne / graphic design Full Metal Jacket Wojciech Koss, Jerzy Gruchot projekt wystawy / exhibition design Kamila Schinwelska / Elipsy tłumaczenie / translation Anna Mirek, Lenguana Kordegarda. Galeria Narodowego Centrum Kultury Krakowskie Przedmieście 15/17, Warszawa kordegarda.org Specjalne podziękowania za pomoc przy badaniach dla Anny Masłowskiej, Magdaleny Getaldić, Lany Majdančić, Barbary Vujanović / Special thanks for help with the research to Anna Masłowska, Magdalena Getaldić, Lana Majdančić, Barbara Vujanović. Wystawa wpisuje się w projekt badawczy Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w Królikarni, poświęcony rzeźbie monumentalnej w Europie Środkowo-Wschodniej / The exhibition is part of a research project of the Xawery Dunikowski Museum of Sculpture Królikarnia, dedicated to monumental sculpture in Central and Eastern Europe. Fotografie i eksponaty pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie / Photographs and exhibits come from the collections of the National Museum in Warsaw.
Sfinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022 / Financed from the resources of Poland’s Minister of Culture and National Heritage within the framework of the “NIEPODLEGŁA” (“The Independent”) Long-Term Government Programme for the years 2017–2022.
28
