Makłowski Kazimiesz - Sztuka Ludowa w Polsce

.

5ZTVKA LYDOWA

W POLSCE NAPISA

<AZIN1ERZ nOKtOWSM ly

3^^ -rycln^ w tefcdcte 3T-^

KSIGARNI H AITENBERGA w£LWO>X/IE JslAKiAD

IriiTiww

y

'f^^^ls

mm^smmmm^:

^®^ -M^^^^li:^®^

^Jl^i^Jli ^tti^^^-iO'

^^^i^^^^x^mi^

'^m^^i&^m^m^^^M^m^: ^p|!^pv^i|;

^m^^'^i»Mhi»

Digitized by the Internet Archive in 2011

with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/sztukaludowawpolOOmoko

SZTUKA LUDOWA W POLSCE

SZTUKA LUDOWA

w POLSCE CZ DZIEJE

I

MIESZKA LUDOWYCH

CZ

II

ZABYTKI SZTUKI LUDOWEJ NAPISA

KAZIMIERZ MOKOWSKI

LWÓW NAKADEM KSIGARNI H. ALTENBERGA 1903

t/K

Kraków. — Druk W.

L.

Anezyea

i

Si^óki.

onie-przyjacielo wL

OD nuTORn. Praca niniejsza

powstaa, jako próba uogólnienia zebranego

w tej mierze materyau, na kartach «Tygodnia», dodatku do

u nas

«Kuryera Lwowskiego*. cie

Uogólnienie to, niejako syntetyczne ujmieci si w czci pierwszej jako «Dzieje mieszka

sprawy,

ludowych ». «Dzieje»

mórki i

omawiaj rozwój przemian tej zasadniczej kojak jest izba ludowa w rónych czasach i

mieszkalnej,

wiekach.

Cz

druga jest natomiast rozbiorem, analiz niejako rozmai-

tych dalszych budowli ludowych, które zwracaj uwag na si swoim

ksztatem

zdobniczoci, a wyrastaj z wspólnego pnia chaty ludu

i

naszego.

Rysunki zamieszczone przez autora

Nie

i

s w przewaajcej czci wykonane

przez Tadeusza

Mokowskiego.

mog zakoczy sów niniejszych, nie podzikowawszy

wpierw Wielmonej Pani Bronisawie Kondratowiczowej za dostarmateryaów odnoszcych si do Królestwa Polskiego lska, p. Gosienieckiemu za udzielenie do mojej dyspozycyi teki rysunkowej, dotyczcej zabytków budownictwa kocielnego drewnianego w Wielkiem Ksistwie Poznaskiem, Wielmonernu Panu dr. Aleksandrowi Czoowskiemu, archiwaryuszowi miasta Lwowa czenie wielu i

i

za wskazanie

wnianych

róde, odnoszcych si zwaszcza do zamków dre-

w dawnej Rzeczypospohtej.

Lwów w listopadzie 1903.

CZ DZIEJE MIESZKAM

I

LUDOWYCH.

WSTP. Aby wskrzesi... cae szeregi zamarych poko-

»

le,

nie potrzeba na to silnego polotu

Mamy

je

przed

sob

i

wyobrani.

moemy dowolnie

Odtworzenie przeszoci

staje

bada. si spraw opi-

sow. Dziki temu moemy na podstawie takiego materyau zbudowa embryologi wszystkici

urzdze spoecznych. przeszo spoeczna istnieje szych

na-

Najodleglejsza nasza i

drga przed nami y-

ciem*.

Letoiirneau.

Przedmiot, którym si na kartach niniejszych zajmuj, poci-

ga mnie ju zdawna pomimo,

e nie mia on w Polsce licznych

pilniejszych przyjació, odliczywszy

. p. Matlakowskiego, Gersona,

Kraszewskiego

z

i

dr.

Karowicza, a

yjcych

Witkiewicza

i

Wa-

wrzenieckiego.

i

Zwaszcza pisarze: J. Kraszewski, Matlakowski, dr. Karowicz Witkiewicz zostawili trway lad w nauce kulturze polskiej swoi

jem zajciem si «polsk chat». Za wyjtkiem jednak bada

dr.

Karowicza, opartych w isto-

gównie na materyaach jzykoznawczych na pewnych, ogólnie zauwaonych pomylanych cechach koleby, a za-

cie swojej

raczej

i

i

wartych w «Pamitniku fizyograficznym w artykule «Chata polska», tudzie szeregu uwag w Encyklopedyi rolniczej, niema ani jednego »

uogólnienia,

dotyczcego

tak

wanej sprawy

dla

naszej historyi

cywilizacyi.

Pitno bowiem monografii miejscowej nosz na sobie wrcz pomnikowe prace nieodaowanego Wadysawa Matlakowskiego, DZIEJE

MIESZKA.

owe dwie ksigi, omawiajce «Budownictwo ludowe na Podiialu», sprzt»; ta ostatnia wydana ju w najnowszyci tudzie «Zdobienie i

czasach.

s

zaprawd kamieniem wgielnym Dziea Matlacowskiego do swojszczyzny w dziale zamiowania rosncego si budzcego i

sztuki stosowanej.

Dziki Witkiewiczowi znowu sprawa staa si w pewnej miebudownipopularn w Polsce, a wzmoona uwaga na sztuk ctwo ludu naszego, zostawia niejeden lad w czasopismach obraz-

rze

i

w

kowych, zwaszcza

we «Wile», w

Wawrzenieckiego, . i

ludoznawstwu

miesiczniku,

rysunków

postaci

Gersona,

p.

i

notatek,

. p.

powiconym,

dostarczonych

przez

Kopernickiego, Witkiewicza

Udziel.

Dorywczo znale pisarzy, których oko,

nym,

rzadko

jednak

w nizinach ludowych, skiego,

mona ustpy u wielu starszych naszych

wci zreszt zwrócone ku szczytom spoeczzauwaao a jeli

zabytki

kultury,

tkwice

u Zoryana Chodakow-

egoty

Kraszewskiego,

Kolberga,

starej

czasem, jak

Paulego,

Jaroszewicza,

zwrócono oblicze w stron ludu wiejskiego, to notowano wszystko, pieni, obyczaje, opisywano stroje, rozkopywano mogiy grodziszcza, powicajc stosunkowo mao sów sprawom ludowej

mow, i

sztuki stosowanej

i

budownictwa.

Przyczyna obojtnoci szlacheckiego spoeczestwa nowszych czasów tkwia w pewnem nierozumieniu przeszoci i niechci do

nazywano dawniejsze zabytki. przerabiania, lub barJaki sza wyzbywania si, niszczenia barzyskiego sposobu «odnawiania» najpikniejszych pozostaoci po dawnych czasach ogarn naród, groc przerwaniem caej nici «starzyzny», jak

i

kulturalnej,

wicej ze sob pokolenia.

Rujnacye bezmylne w Krakowie, poczynione nietylko za rzdów Republiki, zniesawionej zburzeniem ratusza pamitkowego, równie bezmylne odnawiania w Warszawie, jak np. katedry w. Jana przez Idzikowskiego to

w pitym dziesitku XIX-go stulecia —

s przykady barbarzystwa kulturalnego, napeniajce gorycz

serce badacza dziejów sztuki polskiej.

«Zdaje si,

e dwie tak rodzime dziedziny, w których bodaj

powinnimy mie co swego:

rolnictwo

uj cudzoziemczyzny; zudzenie,

i

i

myliwstwo, powinny by

w tern niema adnej tradycyi.

«Gdyby Mickiewicz zmartwychwsta

i

przyjecha do nas za-

—

3

—

marzy, zdumiaby si Zginy stare dwory lub paacyki, wzorowane na azienkowskim paacu... Spotka w domu szlacheckim dawniejsze meble, choby z czasów Ksistwa Warszawskiego, lub stare sztychy, albo choby listy wojskowych z lat 30, stanowio dla mnie prawdziw rzadko» pisze Matlakowski w przedmowie do «Zdobnictwa» (str. 5). Gorzej to, na palcach prawie u jednej rki policzy mona

polowa na szaraki,

jak o tern

.

.

.

e

imiona artystów

uczonych, którzy bodaj

i

czniali stare «graty».

w oówku

i

piórze uwie-

S to zmarli ju, artyci, Gerson, Matejko Podi

czaszyski, a zwaszcza

nieodaowany uszczkiewicz, dalej

uczeni:

. p. prof. epkowski, a z dziaajcych energicznie do dzi, prof. Map. Wadysaw oziski, nie liczc wstpujcego

ryan Sokoowski dopiero

i

w znaki suebne modego pokolenia, tudzie starszej ge-

neracyi dyletantów.

Oto grono gdzieindziej

tych,

którzy

jednostkow prac to tworzyli, co

byo zbiorow spoeczn robot.

Jeli pomniki pysznego kocielnego, szlacheckiego miejskiego budownictwa byy w nieposzanowaniu, to có dopiero mówi o biednej chaupie wocianina, tak czsto niepozornie wygldajcej. i

Silniejsz za to

uwag Niemców,

zwracaa nasza kultura lu-

dowa w dzielnicach. Prusakom podlegych. Praca Meitzena (Berlin

1882), tudzie

«Dom niemiecki w swoich ludowych formach» dzieo Henninga, szwagra Yirchowa «Dom

niemiecki w swoim historycznym rozwoju» (Strasburg 1882)

i

ocena

tych dzie przez Hansa Lutscha, zawieraj nieco materyau dla poznania budownictwa naszego ludu.

Cenne piknie wydane szczegóy, odnoszce si do Litwy Kaszubów, zawarte w tomie VII «Pomników budownii

pruskiej

s

i

ctwa i historyi sztuki Prus wschodnich». storyi

Niemcy zabrali si do planowego zebrania szczegóów do hirozwoju wasnej chaty chopskiej, a niemiecki zwizek archi-

ju ku temu pierwsze kroki. Przykad powyszy, tak zachcajcy pod wielu wzgldami, zdaje si, w Polsce nie tak prdko znajdzie naladowców w licznem przecie gronie architektów budowniczych. Nauka o chacie w Polsce zasuguje przecie w zupenoci, aby si ni szczerzej zaj. Jeli dawne archiwalne zabytki tkwice w mowie ludu naszego, w nazwach miejscowoci plemion, znaki sowne, pozwalaj nam odczytywa pewne strony przeszoci, jak tektów poczyni

e

i

i,

i

1*

pokazaa praca prof. Wojciechowskiego o Chrobacyi, to

to dobrze

mowa wizanych bierwion, rozkadu mieszkania ludowego,

przecie

rozmieszczenia sobie

tach

i

przechowania dobytku, tudzie zdobnictwa, w kszta-

waciwych najwicej uywanego, rozjaniaby wiele

zagadkowych brzmie

i

nazw, zwizanych z dziejami cywilizacyi

polskiej.

Mow jednak tych

bierwion» rozumie naley, « wizanych zgoskach oderwanych, jakiemi s; wszystkich we umiowawszy j

kody, kloce, koki, kozy, krokwie, ciel, okna, dwirza

kote w tej zoonej

postaci,

a wreszcie zbiorowisko zagród

-

ja-

i

nazwach

byo wynikiem lat hcznych staych wiekowo warstw kulturalnie

bdcych niegdy koniecznymi warunkami ycia w Polsce,

nych, a

d.,

i

e w skadzie, ukadach

miecio w sobie

t.

jak jest dzisiejsza chata, zagroda, — wie (wiec wszech) sioo, sio-

do, osada. Trzeba bowiem zway, zagrody niema nic takiego, coby rozwoju, nie

i

wic

i

yciem samem przodków naszych.

Dla historyi dla zrozumienia

dzenia,

za sztuki

znajomo

i

budownictwa ojczystego, zwaszcza naszego ostrouku stylu odro-

form

niektórych

i

w rozwój owem pojciu

chaty chopskiej

wprost nieodzown.

jest

Cae budownictwo miejskie drewniane podciewizania ukadu dachów odbijajca siwformie renesansu polskiego, ma swoje ródo w skadzie koleby wociaskiej. niowe, pewna strona

i

Praca niniejsza nie bdzie

i

nie

moe by wyczerpaniem za-

wymagajcego jeszcze roboty spoeczestwa. osobiste zdjcia daj jednak w pomaterya ocenion rozpraw czeniu z innemi pracami, zwaszcza nie

gadnienia,

Archiwalny

i

do

dr,

o

Karowicza, ile

pewn cao, która

i

dla szerszego

spoeczestwa,

sdz, bez interesu nie pozostanie.

Rozprawa dr. Karowicza, ugruntowana, jak to zreszt z jego kierunku naukowego wynikao, nadanych, z jzykoznawstwa wzitych, zagrody, opiera si gównie na waciwociach rozkadu chaty a pomija natomiast to, co dotyczy skadu, odrbnoci ksztatów i

i

form zdobienia koleby.

Prac niniejsz uwaa naley za skromne dopenienie powyszego braku w rozprawie pracy

pozwol

sobie

dr.

Karowicza.

doda wnioski,

z

A jeli w biegu niniejszej brzmie sownych wzite,

porównawczo ocenione, to kierownic moj po zawodowo mniej mi znanych falach bdzie istota to ycia mieszkalnego gospodarczego zamarych pokole, a nie — u mnie tem bardziej bezpodne stosowanie oderwanych zasad o wycznie brzmi ei

i

i

—

niov/em pokrewiestwie wyrazów. to za czyni w imi metody, któr

jedynie na dzisiaj

uwaam za korzystn

a

Bd

postaram si niej.

dla

badania

niniejszego,

któr uzasadni

ROZDZIA

I.

O METODZIE Prof. niemiecki Riehl

powiada:

Leute)

w dziele swojem «Kraj

«Przyroda kraju, jego

lud» (Land und

i

geograficzna

odrbno

wytwórczego w pierwszej linii; winnice, ki, uprawa roli lub lenictwo wywieraj silny wpyw na ksztat domu».

okrela

tre ycia

Powysze zdanie jest w zasadzie suszne; materyalne to, klimat, ksztat i

morza,

waciwo gruntu pod nogami, nawodnienie, blizko

sowem cae

otoczenie

wraz

z

najbliszem

ssiedztwem,

okrelaj spoemwszelkie plemienne, az biegiem czasu i

narodowe odrbnoci. Prace Buckle'a, Spencera, Darwina, Morgana

i

Marxa

stwier-

dziy w caej rozcigoci prawdziwo powyszej tezy.

Róne czsto w najwyszem filozof icznem ujciu nagromadzonych faktów, zbiegaj si one-w uczynieniu ludzkoci zjawiskiem przyrodniczem, której pochodowe drogi rozwoju wyledzi mona jedynie,

badajc caoksztat warunków wszelkiego ycia na ziemi.

Przyroda zewntrzna okrela ycie wytwórcze czowieka. cie wytwórcze znowu wypenia si caoci

codziennych

y-

szczegó-

ów, które powtarzajc si dugo, doba po dobie, wpywaj na form ycia pciowego rodzinnego, wrzynaj si w wiat wyobrani, wierze przesdów, odciskaj si, jak piecz w mikkim wosku, w sowach wyraeniach, wlok si w lad za nimi czi

i

i

i

sto

tysice

lat

sama forma ycia, która nie barw nadaa, zanikna dawno do szcztu.

jeszcze wtedy,

gdy sowu dwik

i

kiedy

-

7

Wemy mieszkaca bezlenego stepu azyatyckiego, jakim jest Kirgiz.

«Step nie zna przeszkód

i

nie rozgranicza

obszarów na czci

wyrane. Przestrze, wolna we wszystkich kierunkach, zapewnia czowiekowi olbrzymi swobod ruchów, z której on korzysta sowicie. — Wiatr roznosi czowieka w stepie, jak drobny piasek morski» mówi Kirgiz, a my dodajmy jego spoeczn.

—

czno

Kirgiz

koczuje na przestrzeni od dolnej

Wogi a do Uralu,

a nawet do granic Tybetu.

W stepie Bukiejowskim np. rody nogajskie jc obok i

zwolna utosamiaj

siebie,

i

kirgizkie, koczu-

si antropologicznie

kulturalnie.

Najnisz grup spoeczn stanowi namiot, 3 do 15 namiotów stanowi khoton (grecki «chiton», tkanina, polskie «katanka szata», «szatro», buda cygaska, sanskryckie «kthuna, kszuna»), obóz zoony z dziada, synów wnuków; kilka obozów tworzy ajmak, kilka aji

i

maków anghi, odpowiadajcy rzymskiej gens, a wyprowadzajcy si od wspólnego przodka; kilka anghów stanowi uus, kilka

uusów hord. Zjednoczone hordy stanowi plemi,

a kilka plemion

uywa

w stepie jednego jzyka.

niekiedy

za wodzowie czyli w cigu dalszym ujednostajjzyków. Ko zowie si u Kirgizów po prostu mai (t. j. bydl), a wszelWielcy

i

nih kilka

zwierz zostaje oznaczone przez dodanie stosownego przydomka do tego wyrazu. Koczownik kie inne

rodzi si prawie i umiera na koniu. Ko te stanowi w stepie przedmiot czci istotnej, kto chce pochwali jedca, chwah konia, obraa go, lekcewac jest obelg dla pana. Ko biewe wszystkich uroczystociach, jest ideaem piknoci. Nawet zaloty do narzeczonej nie obejd si bez odpowiedniej

rumaka, co wicej, uderzenie konia rze udzia

przenoni:

Oj ty panno moda, modziuchna,

Oj ty czarnej kobyy rebitko! Kiedy umiera bogaty Kirgiz, rumakowi jego obcinaj grzywy i

ogon,

ko zostaje w stanie «wdowim»

i

nikt

go nie dosiada. Gó-

wnym pokarmem koczowników azyatyckich jest ml eko, zwaszcza koskie, spoywane zwykle, gdy nieco skwanieje sferi

Z misa jedne plemiona ceni przedewszystkiem konin,

mentuje.

inne baranin.

Miar znaczenia bogactwa jest równie bydl. Ceremonia przyj kae rozpoczyna rozmow od pyta, jak si hoduj bai

rany

Mongoów.), lub konie

(u

(u

Kirgizów),

s ogony

czy tuste

pierwszych ^).

Nie wierz,

pojmuj,

a raczej nie

jeli bogaty cudzoziemiec

e nie posiada trzody, kiedy za uwierz, uwaaj go za chystka. Trzody s ródem wszystkiego. powie,

Namiot wyrabia si ze skóry, tkaniny wenianej lub pilni, po-

rodku wisi kocioek, na belkach uzdy sioda dokoa ogniska na ziemi le skóry pilniowe wojoki. Skóry tkaniny i

,

i

pilniowe obracane

i

s na odzie, pomiot na opa... Drzewa nie lubi,

dla pojedynczych drzew w stepie czuje pewien szacunek, nigdy ich nie zrbie, lecz obwiesza ofiarami». (Krzywicki, Ludy, 155, 156

kaza,

Umylnie przytoczyem zwizy opis ycia stepowca, aby poe twórczo zdobnicza musi si trzyma tego ywiou i

spoeczno wzrasta.

yciowego, na którym caa

Wena, ni,

tkanina,

wyszywanie na tkaninie, wzorzysta ple-

cionka ze skóry lub trawy suszonej (mata), oto teryalne i

str.

157).

i

ywioy

sztuki

stepowca.

s naj pierwsze ma-

Kombinacye

w

przeplataniu

w wyszywaniu daj t rónorodno Unijnych motywów,

które

odnajdziemy na rozmaitych czciach ziemi, w Azyi, Europie, Afryce trzymanie Ameryce, sowem wszdzie, gdzie step, pastwiska byda, owiec koni okrelao ycie gospodarcze ludzkie tkaninami wyszywkami wypenione mieszkanie. Pokrewno form zdobnii

i

i

i

i

czych

i

ksztatów mieszkania

i

sprztów znacznie jest powszechniej-

sz od pokrewnoci brzmie. 1)

Rozmowy podobne

si do przenoszenia brzmie

miliony tycli

w kóko powtarzane niemao przyczyniaj na coraz to inne, byle w pewnej mierze

razy

samycli

obrazowo pokrewne pojcia.

uywajca porówna obrazowych, miaa miliony skromnyci powaciwego materyalnego róda. Wyledzimy nieraz, jak gówne sowo w cigiem nieiistannem uyciu zetrze si tak, jak dugo w obiegu bdca moneta, zamae na sobie barw znak stemPoezya nasza,

przedników, którzy poprzenosili nazwy czsto bardzo daleko od

i

plowy do niepoznaki, natomiast pochodny dziki

temu uywany, zachowa na sobie

wspólne ródlisko. (Przyp. autora).

i

brzmieniowo pokrewny wyraz,

w czystoci pierwotny znak

i

ale

mniej

odrazu

ukae

Powinowactwo brzmie zawise jest bowiem od ukadu krtani, ksztatu jamy ustnej, sowem od waciwoci anformy wydeciu tropologicznych!, dajcycli ju rónice w wymawianiu wród plemion i

prawie

w jednakowych

mieszkajcych, byle antropolo-

warunkacli

gicznie odmiennych, jak to

si

dzieje np.

krótkogowcy wymawiaj krótko ttal,

w Tyrolu, gdzie «bruneci a

blondyni

dugogowcy

gardowo thab>. (Krzywicki, Ludy). Natomiast jednostajniejszy ukad oka, forma soczewki, ksztat wiatowraliwo nerwów siatkówki jest przyczyn nieporównanie wikszego ujednostajnienia wzorców obrazowych. i

Dziaanie otaczajcej

przyrody

na nerwy wzrokowe

tedy jednakim obrazem odbija si w fantazyi

i

jednako

wicej

teje jako

w dziele sztuki.

forma

Na tem polega waciwo, e pene dotykalnej obrazowej mowy, bojowe strofy pienia miosne ludów z pod rozmaitych wieo dziaaj na wyobrani, mgie, jednakowo jasno nieb jeli tylko suchowo- sowne trudnoci, dziki dobremu tumaczeniu, i

i

i

usunite zostan. To wspódziaanie wzroku, jako ujednostajniajcego ywiou, przyczynia si tem bardziej do powtarzania si podobnych zjawisk gospodarczych przy jednakowo sprzyjatudzie form yciowych i

jcych okolicznociach Dr.

^).

Ludwik Buchner charakteryzujc liczne

i

niezmiernie cie-

kawe rysunki w ornamentach jaskiniowego czowieka, potwierdza to w nastpujcy sposób: «Mimowoli przypominaj te przedhistobczsto nie bardzo na ryczne dziea sztuki dobrowolne dce pocztki próbnych rysunków u naszych dzieci, albo te rysunki na skórach kociach bydlcych uludów pierwotnych. Zdolno prdkiego rysowania charakterystycznych rysunków jest wród ludów pierwotnych bardziej rozgazion, ni si zaafrykascy muzwyczaj sdzi. Australijczycy, Buszmeni, Eskimosi

rk

i

i

i

rzyni

s to zwyczajnie nie tylko dobrzy rysownicy, ale te zrczni *)

Do zauwae powyszych nawiza naley równie tajemnic powstawania

pisma obrazowego, a potem znakowego, które obok przelotnie

wania si na migi, trwale

i

zawsze

uywanego porozumie-

suyo jako porednictwo tam, gdzie mowa sów

nie wystarczaa.

Przygldajc si mimicznej rozmowie gucioniemych, zobaczymy w caej czypotg wyobrani ludzkiej, umiejcej dopatrze daleko wspólnot ruciów, pooenia, paszczyzny przestrzeni w otaczajcym wiecie. stoci

i

—

—

10

naszym snycerzom w romantycznych górach Alp

snycerze, podobni

berneskich.

czasów ludów owych, ren

tak, jak za

I

wród przedsta-

wianego wiata zwierzcego by gównym tematem, tak te Szwajcar kozic w najrozmaitszych sytuacyach przedstawia. (Europas vorgeschichtliche Kultur. Hellwald Kul. Geschichte. Tom i

I,

str.

194).

Uwaga powysza wyjania, dlaczego na rozmaitych miejscach samodzielnie kunszt garncarski, z obziemi powstawa niezalenie i

glin koszów, jak to angielskie wykopaliska wskazuj,

lepiania

wiadectwem

czego

tykw,

(Ohnefalsch Richter, Zeit. fur Ethnologie 1892, 23 tom,

Mieszkania palowe powstaway

w Afryce, w Ameryce,

wiata, i

lub

s przedhistoryczne naczynia Cypru. u

str.

35).

w najrozmaitszych czciach Dajaków

Borneo

wyspie

na

w kilku po sobie nastpujcych uwarstwowieniach

kulturalnych,

równie zupenie samorodnie. Typ okrgy namiotu, lub plecionki koszowej z dymnikiem u góry, take jest wasnoci ludów najrozmaitszych czasów krajów, stopie cywiHzacyi byy po temu. jeli tylko zewntrzne stosunki Zwizana te z przyrod wewntrzn gromad ludzkich caego stosunku czowieka do przyrody jest rodowa forma organizawasnoci, wspólna w pewnym okresie wszystkim lacyi rodziny Morgan Fr. Engels, Pierwotna rodzinaj. dom, Z form warunkami wytwórczoci ludzkiej zespolon jest zdobniczo, sztuka. Tworzywo, w jakiem powstaje pierwsze zdobnictwo, przyrodniczemi swemi wasnociami okrela doskonale zai

i

i

i

fi.

i

i

wtek form. Kult za, jako pozornie najwicej oderwane od materyalnego ta zjawisko, jest take niczem innem, jak wzglsadniczy

dnie

najwyszem

i

najczystszem

kadorazowem uogólnieniem

otaczajcym wiatem. Równie materyalne to ycia odbija si na tworzeniu wyrazów. Dla stepowca koczujcego przyroda jest wiecznie jednak,

stosunków yciowych czowieka

z

gwiazd, prowaprócz pór roku, ciepa zimna, soca, ksiyca dzcych wozy koczownicze, pogody burzy, istnieje tylko stado i

i

i

i

—

namiot, niejako najblisza koni, a poza stadem dom czowieka mieszkalna skorupa. Dlatego namiot, miejsce chwilowego zamieszkania, staje si ródliskiem nazw dla szeregu

owiec

i

poj,

zwizanych istnieniem swoje m z pótnem namiotu, jak to

bdziemy mieli sposobno niej pokaza.

—

—

11

u mieszkaców palowych mieszka, które, po jaskiniach, sta-

nowi jedn z najstarszych form przybytku ludzkiego w Europie — do nazw odzi, wiosa, wody, paló w, plecionki trzciwiklinowej przywie si wielka liczba nowej i

nazw plemiennych czynnoci zwizanych z dziaaniem ludzkiem jego wierzeniami. i

i

Równie silnie na pojciach wyrazach odbije si forma mie— póniejsza od palowej, jak jest ziemianka kosz. Przyjdzie drzewo, pocztkowo z kor, potem z kory odarte odcinie si w nieskoczono na caym obszai

szkania i

i

ycia ludzkiego, jak to na jzyku naszego narodu doskonale do dzi ledzi mona. Zjawi si cega czerwona odyje mur kamienny, z biegiem dugich wieków zewntrznej przemiany ziemi zewntrznego wzrostu pojemnoci ycia ludzkiego, to cae «murowanie», «opus romanu m», sposób rzymski, jak go starzy nazywali, odbije si na mowie, na pojciach brzmieniach wyrazów ukae pochodno swoj, zreszt dokumentami historycznymi stwierdzon. Za w pewnym wspólnym zakresie wszystko jest jedno, czy to si dzieje w Ameryce, lub na wyspach Sandwich, lub u ujcia Wisy. Ludy, mieszkajce nad morzem, si zway «Pomorzanami» w Starej Sowiaszczynie, a «ludmi z nad sonej wody» na wyspach Sandwich (Krzywicki, Ludy, str. 87). Nasi Lachowie znajd swoich krewniaków hen na Nowo-Hebrydach w «ludziach z zaroli», wojujcych równie zacicie z «ludmi z nad sonej wody», jak kiedy nasz Bolesaw Krzywousty ze so-

rze

i

i

i

bd

wiasko-europejskimi Pomorzanami.

Zmiany w spoeczestwach, rozcigajce si do wszystkich objawów ycia spoecznego, wyraaj si w coraz wyszych cywiHzacyach, nieustannym rozrostem wiadomego obej-

mowania coraz to wikszych obszarów zaspokojonych potrzeb

i

niezaspokojonych

pragnie, a

s zawise od nastpuj

cych czsto wspódziaajcych warunków: 1. Zmiana powolna warunków ycia oddziay wuje powolnie stale na i

2.

(n.

p.

zmiana

klimatu)

ludno osiad.

Ludno koczownicza samowolnie zmieniajc oto-

te nieustannie jako zewntrznych wpywów waw ten sposób w miar przenoszenia si w okolice o odmiennym ukadzie ziemi, wód, temperatury, przeksztaca te czenie, zmienia

runków ycia,

i

i

—

—

12

form swego gospodarowania, az niem caoksztatu i

yciowego. koczownicza ludno przemieni si 3. Osiada te moe przez zmieszanie si wzajemne, a nastpnie przez dostosowanie si w czasie mniej lub wicej zgodnego wspóycia. i

Do powyszych tez doda jednak naley zasadnicz uwag. U kadego ludu ze zmian otaczajcyci warunków zmienia si

wprawdzie forma istnienia, ale przetwarza si powolni e w miar siy, czasu wkorzenienia si w umys ciao i

i

j

umysowej. przeytyci ksztatów kultury gospodarczej ydzi n. p., od kilkuset lat zamieszkali w Polsce, maj odcinite na swojem yciu dusze lady pobytu w Niemczech, zaw argonowej mowie. trzymane w stroju Tak samo odnale mona u osiadej na roli ludnoci lady dawnego koczowniczego, palowego, a nawet jaskiniowego ycia, dawniej

i

i

nie tylko

w bardzo

licznych

zabytkach jzykowych,

wnictwie mieszkalnem, gospodarczem

i

ale

w budow ca-

zbytkownem, tudzie

ym charakterze zdobnictwa.

e w zy

ludzko w dziejach swoich przeya, jest w niej, mówic sowem filozoficznem Sowem,

Hegla,

s

s t k o,

w podwójnem znaczeniu «a u g e h o b e n». f

Raz «aufgehoben» jako cego

co kiedykolwiek

pozornie

dzisiaj,

co ju przebytego, nieistniej-

zniesionego

na

zawsze,

a drugi

raz

jako

nieustannie rzecz zachowana, zawarta w ludzkoci wpywajca na ogóln sylwet kultury poszczególnych narodów; owych gatunków drzew przerónych, rosncych w ogromnym od biegunów do równika gwarzcym lesie ludzkoci. i

tak by musi. Inaczej nie wzrastaaby pojemno ycia spoecznego osobistego tem samem nie byI

i

i

oby historyi kultury. Kultura dopiero,

pokoleniami wzbierajc, usposa-

bia jednostki do skupienia w sobie

natonego ro-

zumowo, uczuciowo, obyczajowo materyalnie ycia, które nazywamy cywilizacy. Oto jest poprawka, jak wraz z innemi uwagami doczyem i

do susznego zreszt zdania prof. moje nastpne przypuszczenia.

Riehla,

i

na tem usiuj

oprze

ROZDZIA

II.

EUROPn PRZEDHISTORYCZnn. Ojczyzn nasz w szerszem znaczeniu jest Europa. Historya tej czci wiata odcisna si na naszej cywilizacyi. W Europie dopiero rozwin si ten typ kultury aryjskiej, która dzi rozpiera si na caym wiecie. '

Byo to w dyluwium, w ostatniej zanikajcej epoce lodowej. Klimat dzisiejszej pónocnej Norwegii by klimatem rodkowej

Europy;

foki,

pingwiny

i

reny

uwijay si tam, gdzie dzi

grzej si w

socu kpielowicze morscy. w tej najmniej przez zmiany ówczesnego klimatu dotknitej czci Europy, we Francyi w HiPojawia si wówczas czowiek

i

szpanii.

Nie znaczy to, eby go pierwej nie byo, prawdopodobnie poprzedza jaskiniowego czowieka wedug znakomitego znawcy jaski angielskich Boy Dawkinsa, «czowiek rzeczny ch», który przed epok czwartorzdn, to jest ostatni w geologii, w towa-

uj

rzystwie «Elephas antiquus» (sonia starszego typu) istnia pie.

(Lud. Buchner,

I^ell.

K.

g.,

tom VI, str.

Czowiek ten trzeciorzdowy,

w Euro-

191).

zdaje si,

e ustpi przed na-

pywowymi lodami miejsca ludzkoci jaskiniowej. Jaskiniowiec dopiero wtedy lady swojej bytnoci pozostawi

w grotach, kiedy mu si udao z kawaków koci lub drzewa

i

ob-

upanego odpowiednio krzemienia lub którego z Nephroidów, Jadeitu naprzykad, uzyska topór, bro, zdoln wyprze drapiene

— zwierzta,

—

14

zamieszkujce jaskinie, wówczas ciepe temperatur do-

bywajc si z wntrza mniej ostygej ziemi.

Wgry pene Francy a, Anglia, Wochy, Szwajcarya bdcych kiedy miejscem zamieszkania. i

grot,

Bertrand naliczy

w

r.

s tych

1874 w 40 rozmaitych departamentach

Francyi okoo 400 jaski niegdy zamieszkaych.

Obok naturalnych grot trafiaj si sztucznie drone jaskinie, czowiek wyku w kredowym pokadzie gór Juraj-

które pierwotny

U nas w Krakowskiem, w Bubniskach nad Dniestrem, w Uryw Beskidzie znajdziemy lad jaskiniowego mieszkania przedhi-

skich.

czu

storycznych ludów. Czowiek trzeciorzdowy, razem z czowiekiem

jaskiniowym dawniejszej epoki, nalea wedug Dawkinsa «do okresu paleolitycznego,

nie

polerowa

kamienia,

nie

zna je-

chowu byda,

nie

mia zwie-

jeszcze

szcze garncarstwa, rolnictwa

i

rzt domowych, odziewa si w skóry zwierzce, by dugogowcem i

pochyozbnym, a

y

z polowania*.

Ku kocowi okresu lodowego,

ciepo wzroso, czowiek jaskiniowy

kiedy

przyszed z Azyi

«ludzia» neolitycznych czasów, który

penie ju wyplenionym nie zosta

zosta wyparty przez

(cyt.

i

nigdy zu-

u Buchnera, Hellwald Kul-

tom str. 191). Czowiek ten «azyatycki» umia polerowa krzemie, urzdza

turgesch.,

I,

sobie sztuczne domostwa, a groty opustoszae

w czasach wojen

religijnych

jtkowo

we Woszech

jeszcze

i

suyy jeszcze dugo

przeladowa jako ucieczka, i

Chinach

a

wy-

do dzi, jako codzienne

mieszkanie.

Szczególnie

interesujc

jest

synna grota w. Magdaleny

w departamencie Dordogne w poudniowej Francyi. Po raz pierwszy spotykamy si w niej z «dzieami sztuki» jaskiniowego czowieka.

S to rysunki

i

zarysy przerónych przedmiotów, a zwaszcza

zwierzt, które to szkice

czyniono za

pomoc rylca krzemiennego

na kociach.

Znajduj si wród nich wyborne odtworzenia, jak naprzykad na pó zamanej pytce z koci soniowej odnaleziony obraz trzech

kroczcych za sob mamutów. Z jaskini Bruniuel rysunki rena, konia, kozioroca, wa,

s

ososia,

niedwiedzia

skiego,

obok ptaków

W

jaskiniowego,

gadów. Szwajcaryi, w sawnej

sonia,

tura,

jelenia,

psa mor-

i

grocie Kesslera

koo Szafuzy, od-

L

—

-

15

obok resztek kultury jaskiniowego czowieka szcztki

naleziono

maego konia czasów dyluwialnyci, który zdaje si suy czowiekowi wówczas za gówne poywienie. Z rzeby szczególnie znan jest z rogu rena wycita gowa pimowca, który dzisiaj zupenie na pónoc si usun, razem z t uzdolnion artystycznie ras dugogow, posiadajc jak mówi Krzywicki «wzgldnie twarz szerok, wzkie oczodoy, wysokorosy wzrost». Ci pierwsi artyci byli to myliwi, stojcy w tej fazie rozwoju, co Indyanie dzisiejsi pónocnej Ameryki. Myliwi ci wywdrowali czciowo wraz z reniferem na pónoc, do Szwecyi

—

—

Danji». (Krzywicki, Ludy,

i

Z czasem

str.

zmieniajcego

250).

bowiem nachylenia

si

ziemi

do

soca dnsolacyi, jak nazywaj to twórcy powyszej hypotezy, tumaczcej

istnienie

epoki

uczeni

lodowej,

Kroll,

Wallace

Pilar,

Penci), orodek zimna przesun si znowu w niezmierzonej linii czasów ku biegunowi pónocnemu h Lodowce ustpiy z pónocnego pobrzea rodkowej Europy, cofny si w góry w okolicaci Alp, a na ich miejsce rozpostara i

si na poy bagnista nie wiele stepowym charakterze.

dowiód

Istnienia jej

M

badajc faun przedhi-

Alfred Nehring,

storycznych grot niemieckich

i

wgierskich. Znalaz w nich bowiem

w ostatnich czasach powstaa nowa próba tumaczenia epol<i lodowej.

Pawe

nowie

rozmarzajca tundra o pó-

i

Sarasin

Fritz

Zesz. 3) wsicazujc,

ziemi, przy tych

(Yerhandl. d. Naturforschenden

Gesell.

in

Basel

Pa-

1901.

e lodowej epoce towarzyszy obnienie stanu ciepoty na caej

samych prdach morskich

i

rozdziale

rónic

w temperaturze co dzi,

wyjaniaj ówczesny spadek iloci ciepa (z pooenia wiecznej linii niegów w okresie lodowym (Penchi obliczono, e ubytek ciepa o 6 stopni Celsiusza w porównaniu do dzi, przedstawia na j skr a ni e sz zmian zimna, któr dla lodowej epoki przynaley) masowymi wybuchami wulkanów, które wyrzucajc olbrzymie kby oboj

j

j

czne kurzu wulkanicznego, zdolne byy osabi si promieniowania soca podnie ilo opadów. Jako dowód przytaczaj powysi uczeni wybuch wulkanu Krakatau w lecie w r. 1883, którego masa wyrzutowa wynosia pomidzy 16—30 szeciennych kiloi

metrów, 3

lonem i

a rzucona

bya

na

blisko 40 kilometrów

w gór. Masa ta okrya ziemi

— 4 razy, a obniajc si zostaa porwan do umiarkowanych okolic okrywajc wedymnym ziemi.

wschody soca,

Wówczas to rzucay si w oczy jaskrawo czerwone zachody

o których

pisano

szeroko

i

dugo,

a

wicej

jeszcze rozprawiano,

w równikowych okolicach py ten by tak gsty, e zasania soce zupenie, kiedy nad widnokrgiem ledwo co si wznioso. Welon ten

zmniejszy gwatownie pro-

pyu dziaajc jako ziarno, okoo których para wodna skrapla si moga, wywoywa musiay czstsz ilo opadów powietrznych mieniowanie

wiata

i

ciepa, a czstki

—

16

-

szcztki koci skoczków stepowych tego gatunku, który yje obeEuropy wschodniej (Zeitschr. f. Ethnologie, cnie w stepach Azyi i

tom

rok 1887,

13,

Na tundrach

str.

107).

tych jedne miejsca obsychay, natomiast gdzie-

znowu szumice roztopami rzeki, zwaszcza ku ujciom, twomoczary. rzyy bagna wysun si czowiek na wiat boy chronic si jaskini Z przed dzikiemi zwierztami, a take przed wilgoci moczarów, wybudowa mieszkania na palach, w których znowu przeby dugie indziej

i

i

tysice

lat.

Za na suchszych miejscach, moe wród lasów, jakby odle-

gym wspomnieniom jaskiniowych mieszka hodujc, chowa zmare w maych sztucznie uczynionych kamiennych grotach, ustawia im szeregi kamieni, lub

rymi zasiane

te jedne na drugich, tak zwane dolmeny, któ-

s pola przedhistorycznych czasów, a które szczegól-

niej piknie we Francyi oglda mona. Miarkujc po tych olbrzymich czsto dolmenach, sucych zapewne za groby caym plemionom, spotykamy si w Europie, jak to zreszt take z mieszka palowych wnosi mona, z pierwszymi objawami gromadnego ytym czasie zjawia si zapewne, jeden z najstarszych sprztów, cia.

W

plecionka koszowa z wikliny; trzcina, druga bagnista rolina uyta

mat, z lnu czyni si tkaniny, sie na ryby, sznur

jest na

na koeczkach pócienko.

i

mgie.

Na

Kosz oblepiony glin

w onych

stwierdzono

Mauritiusie

czasach

i

dziane

i

wypalony dawa

wiksz ilo burz,

i

ogólnie

zauwaono zwikszenie si wilgoci w powietrzu. Jeli odniesiemy to wszystko do koca epoki trzeciorzdowej

i

ych

i

dugi

czas

tycli

czasów

to potwornie

wybuja-

caej dyluwialnej, to odnajdziemy znamienne dla

warcia si wód na brzegach dzisiejszych

ldów staych.

Znak

trwajcych wybuchów wulkanicznych, wobec których dzisiejsze wy-

s odblaskiem.

Masy pyu wulkanicznego wic rzucone w powietrze, powodujc znaczniejsz ilo opadów, mogy najzupeniej obniy ciepot na powierzchni ziemi o 6 stopni Cel., co znów wystarczao dla utworzenia si powoki lodowej tam, gdzie dzi koysz si fale zbó szumi lasy. W czasie cofaepoki lodowej zaznaczaj si midzylodowe okresy wzmoeniem si ciepoty niem lodów znamienne. Panowie Sarasin tumacz to zjawisko przerw w czynnoci buchy sabym

soce

zasaniajc

i

i

i

wulkanów

i

umniejszeniem si

powysz przemawia iormacyi,

i

to,

pyu

i

popiou wulkanicznego

w powietrzu.

e u koca okresu wgla kamiennego

i

Za teory

w czasie Permskiej

w którym to czasie panoway gwatowne wybuchy wulkaniczne, równie s

ogadzone porysowane skay), które za okresem lodowym dawniejszym przemawiaj. Panowie Sarasin przychodz wic do wniosku, e •pomidzy ogniem wntrza ziemi spotgowaniem si jego czynnoci a pomidzy okresami lodow)'mi istnieje przyczynowy zwizek*. dane (nieuwarstwowione rumowiska,

i

i

— pierwsze urny

i

garnki,

17

—

noszce na sobie, jak to z niektórych egzem-

plarzy terrakotowych w Anglii znalezionych wnosi mona, a nazbyt widoczne lady w zdobnictwie, swego oparcia si o plecionk

koszow. lady mieszka palowych, odkryte przez Meyera w r.

wywoay

na dnie jeziora zurychskiego,

poszukiwania

1853,

w innych

i

si osady tak wielkie, e blisko sto tysicy palów odkryto na jednem miejscu, jak to jest naprzykad w Robenhausen. Pomost na palach oparty pokrywa przestrze 60.000 metrów kwadratowych. Na jeziorze Neufchatelskiem mogo wedug oblicze zmieci si bHzko 5.000 ludzi. Z pocztku palowe mieszkania byy jedynie rusztem palowym, wbitym w dno jezior, stawów lub bagien, na którym mieciy si chaty plecione z wikliny, a oblepiane glin, jak to znaleziona w «Terramare» emiliaskiem (Nadpadowe budowle palowe) okolicach, a gdzieniegdzie znalazy

resztka gliny z odciskiem plecionki wiklinowej

wskazuje

fZeitschr.

tom II, str. 3, Hartmann, Ober Pfalbauten). Niektóre budowle mieszcz jako wypenienie midzy palami ziemi kamienie. f.

Ethn.,

i

We wschodniej czci

Szwajcaryi

i

górnej

Austryi z nasta-

niem doby metalowej w kulturze urywa si raptem istnienie palowych mieszka, natomiast w zachodniej Szwajcaryi cay okres bronzowy do elaznej epoki przepdzaj jeszcze ludzie na pa-

a

lach 1).

W pónocnych Niemczech

w pónocno-zachodniej Sowiaszczynie mieszkania palowe istniej w pónej elaznej epoce, jak i

Yirchow tylokrotnie pokaza udowodni. Z palowemi mieszkaniami wic zwizany jest doniosy okres kultury, oparty na wynalazku spoytkowania wyarzonych lub wy-

to prof.

i

topionych kruszców.

Metalem tym w Europie

bya pocztkowo kowana mied,

która te jako wyczne tworzywo dotrwaa gdzieniegdzie [w Ameryce,

a do jej odkrycia) do najnowszych czasów. \)

lady jzykowe krzemiennych niegdy motów istniej u Wgrów, którzy pra-

w pierwszyci czasaci osiadego ycia, do dzi moc innych wyrazów w mao zmienionych, zaschych niePo madziarsku krzemie zwie si »Kowa«, kowal za to »Kovacs<i,

wdopodobnie przejli je od Sowian je

zatrzymali,

jako formach.

jak

i

zreszt

ku »kovacsol« (Pagarasi-Worterbuch der ungarischen Sprache). Widocznie jeszcze za czasów najcia Wgrów do Europy istniao u Sowian ywe jzykowe wspomnienie krzemiennych DZIEJE

motów

MIESZKA

i

narzdzi. O

— Istnienie

jej

18

—

metalu bronz poprzedzajcego

jako

udowodni

napyw cyny z fenicyjskiego wscliodu, która zmieszana z miedzi czyni j atwo topliw daje razem pikny óty przydatny alia, urwa wnet okres miedziany.

Pulszky. Dalszy

i

i

Hellwald przypuszcza nawet, miarkujc po zawartociach gro-

bów

przedetruskici

w Italii

e

w Afryce take ludy bezporednio z okresu krzemiennego przeszy do elaza, elazo po-

po tern,

i

e

przedzio bronz, a jedynie niewy-

trzymao

na

wilgo

i

dziaanie

powietrza rdz przetrawio elazne zabytki

tego

starszych

ciko dzi

okresów

i

stwierdzi

dla-

nie-

wtpliwie dawny wynalazek elaza. Hellwald

przypuszczenie

opiera

naprzód na wszdzie Wiz.

1.

Mieszkanie palowe ze Szwabji.

atwej do wypraa-

stych okolic,

e wypraenie

nia elaza, dalej

na fakcie,

jest technicznie

atwiejszem

W kadym jednak talu

obecnej ru-

dzie darniowej jako naroli bagni-

i

odkucie elaza znacznie

i

poprzedza zawsze sztuk odlewania.

razie

waciw przewag elaza jako me-

odnie naley do ostatniej, najpóniejszej epoki.

Uczynienie z kruszców nowych, trwaych, ostrych narzdzi pracy przyspieszyo tern bardziej tempo rozszerzalnoci ycia opai

uczynio z mieszkaców czowieka ziemiankowych lud pod wielu wzgldami do nas ogól-

nowania przyrody

palowych

i

na

rzecz

i

nym typem cywilizacyi zbliony, rolniczy

i

pasterski.

Uczeni rozróniaj gównie dwie warstwy kultury metalowej,

bronzowej

i

elaznej, której formy odnajdujemy u mieszkaca pa-

Starsz z nich jest warstwa bronzu, zwana od mianarzdzia bronzowe gdzie znaleziono bronie

lowych

chat.

steczka

Hallsztatt,

najpóniejszej,

ju w elazo wchodzcej

i

epoki,

warstw hall-

sz tack. W okresie hallsztackim wida jeszcze wpyw plecionki tkaniny na zdobnictwo metalowe. Metal nie wydoby jeszcze ze siebie, za wyjtkiem spiralnie krconych drutów, jeszcze tych wai

ciwych form, przystosowanych do odlewu, kucia Natomiast

w nowszej warstwie,

i

grawirunku.

ju elaznej na

poy, zwanej od wioski nad jeziorem Neufchatelskiem La Tene, okresem lateskim, zjawia si samodzielna ornamentyka.

-

-

19

obrazy zwierzt, odlewem

Linie, listki, rozety,

wiadcz o nowo powstajcem

i

odkuciem piknem

form artystycznych, nie

ródlisku

znanych ludzkoci przedtem. Zdoby je chop palowy szwajcarski, którego ycie codzienne

wyjaniy uczone

badania

podstawie

kuchennych,

resztek

Rutimayera

O' Heera,

i

zawartych na dnie

palowi naleeli do ludów rolniczych

i

dokonane na jezior.

Chopi

pasterskich.

Obok najrozmaitszych zwierzt upolowanych,

jak

sarna, ja-

niedwied, o, tur, ubr, zjawia si wini, miarkujc po zmianach anatomicznych, chowem wywoanych, zdawna bardzo udomowionej kilka ras zwierzt domona razie jest rzdkiem zwierzwych, dzi ju zaginionych. ciem, ale naley ju do dzisiejszego gatunku. Z rolin wyróni Ruttimayer trzy odmiany pszenicy, midzy innemi rodzaj dokadnie podobny do tej, któr w grobach królów egipskich odnarodzaj oswojonej tor-

zwiec,

fowej

i

Ko

leziono (Triticum turgidumi.

Obok

tej

pszenicy, lubicej widocznie

ziemi wieo z wody odkryt, znaleziono proso, gatunek sowem wilgotny grunt lubice yta owsa. Z roztartego na by brak zupeny

jczmienia (Hordeon hexastichon),

zboa, natomiast arnach prosa pieczono placki, którego resztki znalazy si na dnie mietnika jeziornego. Suszone jabka, czerenie, jarzyny, maliny, i

ziarna bukwy suyy na deser jako owoce. Z jarzyn znano rzep, marchew, groch pasternak. Len dawa prz-

orzechy laskowe

i

i

dz na tkaniny. domku koo Schiessenried w górnej Szwabii wynika, byy tworzone z wizanego w ramy drzewa (ryglówki), skadao si z izby z ogniskiem kamiennem koMieszkanie, jak to ze znalezionego

i

midzy belkami wypeniano glin. Dugo mieszkania wynosia 10 m., szeroko 7 m. Z brzegiem czy wie palow drewniany mostek. Naturalnie by to ju znacznie rozwimory. Przestrze

nity typ mieszkania (wiz. 1). Sztuka chopów palowych nosia na sobie wybitne pitno plecionki tkaniny, a tylko metalowe wyroby, jak limakowe spinki, przypominay drutow technik (gitego drutu), kolczyki za i

spawki wdkowe. Niektóre przedmioty,

znalezione

w stacyi Sipplingen,

na

e

je-

wie palowa a do czasów bodeskiem, wskazuj na to, bya zamieszka. We Woszech górnych istniay mieszkania palowe nasypowe (Terramare) midzy Padem a Apeninami, ziorze

rzymskich

2*

—

20

—

w okolicy Reggio Emilia; w Irlandyi za wyspy sztuczne drewniane, zwane Cranoges, które równie historycznych czasów sigaj. Odkadajc omówienie nawodnych mieszka, sigajcych istnieniem swojem dziejowych, cile okrelonych czasów, do osobnego, «palowcom> powiconego rozdziau, dotkniemy tu jedynie palowych budowli, znajdujcych si poza granicami Europy. Podróni

Papuasów w Nowej Gwinei, u Dajaków (na suchej u murzynów na jeziorze Tsad. ziemi), w Szczególniej ciekawe dane dotycz mieszkaców pónocnego Celebesu, Toun Singals, o których p. Riedel (Zeitschrift f, Ethnol. 1872, str. 193) temi sowy pisze: «Z wiadomoci moich o ich r. Toundanosy czyli Toun Singalsy przeszoci wynika niewtpliwie, znaleli

u

je

Borneo

i

e

z

pocztku nie byli mieszkacami budowli pao wy eh,

zmuszeni zostali przez kilkaset lat domy swoje budowa na jeziorze w Milecz dopiero z braku ziemi n a h a s a».

Domy te, podobne na wskro do europejskich tego samego wiadcz jeszcze raz a nazbyt wyranie, e od zewntrznych warunków fizycznych zawis jest materyalna strona ycia pokroju,

czowieka

i

e podobne objawy ycia mog samorodnie powstawa

tam, gdzie istniej podobne stosunki przyrodnicze.

Palowcy s nam moe najblisi rodzim, z osiadego ycia pync kultur, w przeciwstawieniu do stepowców-Aryów wdrownych. Zostawili oni w pojciach, wyrazach, wreszcie w konstrukcyi inynierskiej, tudzie w sztuce, tyle nabytych drogobudowniczej i

cennych

dowiadcze,

e przybyy na miejsce przez nich zajte

stepowiec-Arya radyby sobie bez nich

da nie móg. Nie dziw te,

e tradycya palowej kultury z czci jest przechowywana w calem sownictwie ludów aryjskich, które niegdy pierwsz stop w Eurou Sowian. pie postawiy, u Greków, Rzymian, u Germanów rasowo «palowe» wynika, ludy Ju z powyszych zestawie i

e

mogy by jednolite w czasie midzy

okresem kamienia gado najnowszych dzonego, przez okres miedzi, bronzu, elaza, czasów. Przed pier wszem najciem krótkogowców, a potem Aryjczyków z Azyi, zamieszkiwali Europ poudniow zachodni du-

nie

a

i

gogowcy. Do

nich

naleaoby zaliczy niektóre typy Walii

i

Irlan-

wos gruby

których przedstawicielach czytamy: «Chód ciemny, twarz duga, a nawet bardzo duga, czsto nawet wazka, najszersza poniej oczu, Podbródek bardzo wazki, czasami wystadyi, o i

lekki,

-

-

21

najczciej w ty podany. Nos wazki, niekiedy znacznie dugi, czasami zbliony do ydowskiego. Czoo wzkie, lecz nie pochye. Skóra ciemna lub mocno czerwonawo-brunatna. Czaszka jacy

i

duga

wzka».

bardzo

i

(Mackintosi

Krzywickiego, Ludy,

cyt. u

str. 248).

Równie Hiszpania, Sardynia,

Korsyka, Sycylia

poudniowe

i

Wochy byy w zaraniu dziejowem «Iberyjskiemi», jak nazywaj antropologowie ludno przedaryjsk. Jzyk Basków, zdaje si, ostatniego szcztka ludów przedaryjskich, któremu

w niedostpnych Pirenejach udao si odrbno

dwikiem, obcym zupenie swoj zatrzyma, równie skadni pniowi jzyków indo-aryjskich, wiadczyby o dawno minionych i

dziejach Europy.

Plemiona indogermaskie, na poy dugogowe, które zjawiy si w Europie, po dugich zapewne wiekach wdrówki przyniosy ze sob tradycye i zwyczaje stepowych ludów, jakie opisywalimy na wstpie,

mówic o Kirgizach w poprzednim rozdziel.

«Ulega, zdaje si, naprzód aryanizacyi Grecya, zalana przez Pelasgów, Illirów, potem przez Traków, którzy zepchnli poprze-

dników w doliny górskie pówyspu bakaskiego czycy)

i

sami

zajli

porzecza

urodzajne

oraz

AlbaBeocy, dajc pocztek

(dzisiejsi

Tessali

i

w dalszym cigu wtargnli do Azyi Mniejszej, Armnóstwu grup drobnych (mykyjskich, frygijskich likijskich). Wreszcie jeidcy Eranu. od menii spotykamy inny potok aryjski ItaHi Aryjczycy ukazali si szcze póniej przybyli Helenowie. daleko póniej, a paleontologia dowodzi, ze przybyH tutaj z póa

W

i

W

wi, e posiadali ciki cigny woy, e byli odziani w skóry proste tka-

nocy z trzodami woów, kóz, owiec,

wóz niny nia

'),

i

e jedynie wódz mia topór bronzowy. Sycylia za, Sardy-

i

i

który

Hiszpania jeszcze za czasów historycznych

8)

byy iberyjskiemi»

Wóz na koach to jeden z najstarszych sprztów, tak, e zdy wej obok Wóz by u nich przedstawicielem soca w pe-

konia do sonecznej mitologii Indów.

wnycti razach (Zeitschr. palone

tom

z

15).

f.

Ethnologie. Mannhardt die lettischen Sonnenmythen).

z

epoki

bronzowej znaleziono

Równie

Italia

daa

gliny

szereg

w Szwajcaryi (Zeitschr.

wozów o ciekawej

f.

Koo

Ethnologie,

konstrukcyi z przedhistory-

Urn przedstawiajc wóz z koami o 4 sprychach, dwukonnie zaprzony, wydobyto w Darslobe w Prusach wschodnich. Równie ornament cznych czasów.

koa o 4 sprychach widoczny styk«, zdaje si

na

licznych urnach sowiaskich,

czy z przedstawieniami o socu

i

o wozie.

zestawiony ze j>swa-

(cyt.

Ludy;

u Krzywickiego,

—

22

zobacz te: Dr. Lubor Niederle, Lid-

dob pfedhistorickei. O Sowianach Dr. Niederle mówi za co nastpuje: Sowianie,

stvo V

jzykowo zwizani z grup otewsko-litewsk, zapewne razem z ni oderwali

si od pnia indogermaskiego.

O tem za, czy Sowianie

naprawd Aryami, czy te zaryanizowanymi przybyszami, badania jzykowe nic nie powiadaj. Ze stanowiska antropologicznego tyczy si Sowian zupenie to samo, co odnosi si do innyci na-

byli

rodów.

krótkogowców wród Sowian ku poudniowi zaciopónocy. Badania ubywa w kierunku wschodu za czaszek z grobów midzy 8 a 16 stuleciem poucza, e Sowianie dawniej wicej liczyli dlugogowców wród siebie, którzy zupenie podobni byli do typów germaskich z grobów rzdowych. Zdaje si wic, e dugogowcy aryjsko-sowiascy zmieszali si z krótkogowymi pramieszkacami rodkowej Europy (których wzdu Alp przez Bakany ledzi mona), zupenie jak to si dziao Germanów. Im bliej sfery alpejskich krótkogowców, u Celtów Liczba

i

dowi przybywa,

i

i

tem krótsz jest czaszka ciemniejszem uwosienie pe, im dalej blondynów. na pónoc, tem wicej dlugogowców Rónice te wytworzyy si zapewne po oddzieleniu si gazi litewsko-otewskiej od sowiaskiej, co dziao si zapewne ku koi

i

i

cowi

okresu

neolitycznego,

kultury miedzianej,

w okolicach Prypeci

i

a

najpewniej w pocztkach

kiedy

te

Berezyny

nie

plemiona poza górny Dniepr

wyszy.

kilkaset lat przed Chrystusem. (Niederle,

Byo to zapewne na

O puwodu Slowan, Studie

sowaskim staroitnostom). Na pniu kultury palowych mieszkaców zaszczepili swoj ponk «namiotowcy», zmieszay si rodzime, dugo nabywane oby-

k

napywowemi, a z nich wysza nowa forma ycia kulturalyciu gospodarskiem, któr nego, odzwierciedlona w mieszkaniach rozway w sylwet dziejow uj bdziemy próbowali. Przedmiotem za klinicznym naszych bada bdzie jedna gazka pnia indogermaskiego, lud polski. Dzieje przeksztacania si wewntrznego naszego narodu tysicznymi wzami zwizane czaje z

i

i

s z reszt ludów Europy

i

dlatego rozbierajc history niepozor-

nego mieszkania wociaskiego w Polsce, w pewnej mierze rozpatrzymy wntrznoci Europy w historycznych czasach w jej poufnem

domowem yciu.

-

-

23

Przechodzc obecnie do szczegóowego rozbioru warstw mieszkaniowo-kulturalnych

w Europie

i

w Polsce, pragn poda zarys

bdc kocowym rezultatem mudnych

ogólny, który u mnie

studyów, dla czytelnika stanowi bdzie natomiast pewne mylowe rozoenie caoci, nieodzowne dla ledzenia caoksztatu pracy. Za-

e

s

znaczam jednoczenie, podane ninie najwaniejsze wytyczne po których warstw dziejach budownictwa kultury od nastpujcej a równoczenie z nastpn w z a naley.

kadw

znaki,

i

odróni

Genealogia rozwojowa mieszka

i

w Europie.

Wtek europejski. Trzeciorzdowiec — czowiek uj rzecznych

I.

ko. Mieszkanie: nieklecona buda z gazi u

Botokudów fmoe zby II. Czwartorzdowiec

gogowy.

i

(?).

Bro: róg,

Sztuka nieznana jak

(?).

pazury nawlekane).

— Epoka lodowa. — Jaskiniowiec du-

— Myhwy. — Bro, narzdzia: róg, ko

i

krzemie

niegadzony. Mieszkanie: grota kamienna naturalna, po niej sztuczna. Sztuka z myliwstwa poczta, w rogu, koci w krzemieniu wyraona. Pocztek techniki kamiennej, tej podstawy wszelkiego póniejszego budownictwa w kamieniu. Alluwium, zniknicie lodowców, tundra stepowa w Europie, potem liczne bagna. Zmiana materyau budowniczego z kamienia na drzewo, plecionk koszow glin suszon, potem palon, std pocztek garnków. Kamie kamieniem obrabiany gadzony. Dziedzictwem myliwskiej epoki chów rogiem upany,

i

III.

i

i

dzikich ownych zwierzt, zwaszcza wini. lady pocztków rolnictwa. Pótno z lnu.

oswojonych,

dawniej

Wtek azyatycko-europejski stepowy. IV. Stepowcy krótkogowi. Step — mrona zima — gorce lato,

stada koni

i

owiec, tkanina z weny. Mieszkanie: namiot z

Dno

pil-

wtki tkaninowe geometryczne. ku zmianie miejsca. Pocztek metalów. Mied. V. Stopienie wtków stepowej napywowej z palow, tubylcz osiad kultur. Bronz. Plecionka koszowa tkaninowa w sztuce, wpyw bagna na formacy osad staych na jako urzdze ni. Sztuka to

i

i

spoecznych. Okres elazny VI.

Ziemianka

i

zetknicie si z

dob historyczn.

— kosz — opuszczenie mieszka palowych —

—

-

24

z pomostów palowych na ziemi — wypalanie — std pocztek cegy majoliki wraz z budocian glinianych wnictwem murowanem w cegle — rolnictwo — chów byda —

przeniesienie

si

i

sztuka: i

koszowa

plecionka

i

skórzana (patrz sztuka staroceltycka

normanska).

Drzewo jako wyczny materya.

Ró-

nice w traktowaniu jego zawarte w przyrodniczem otoczeniu

w hi-

VII.

w

Las

Europie:

i

storycznych warunkach rozwojowych. Oparcie o palowe mieszkanie. Znaczenie drzewa VIII.

i

rolin

w sztuce

i

w kulcie.

Znikanie lasów. Zwrot do kamienia

muru kamiennego

i

cegy. Odrodzenie

ceglanego, czyli wejcie do dziejów sztuki wy-

i

zw. historycznych. w formach stylów Wedug Niiescha, który poczyni obliczenia dotyczce w Szwaj-

raonej caryi,

czas

t.

uwarstwowie geologicznych atwiej byo odczyta prawdopodobny trwania warstw kulturalnych, przypada na gdzie z

okres lodowy

okoo 100.000 lat. Przejcie od okresu lodowego do

tundry 12.000

lat.

nia)

tur

Okres stepowy

i

tundrowy (gadzonego kamiecay neolityczny wraz z kul-

8.000 lat. Okres palowy, wzgldnie miedzi,

bronzu

i

elaza 4.000

lat.

Od koca neolitycznego

czasu (historyczna epoka) po dzisiejszy dzie 4.000 fiir

Ethnologie XXIX, Ver. 86).

lat.

(Zeitschrift

ROZDZIA

III.

MYLIWY. -- jnSKIIilOWIEC EUROPEJSKI. Dajc w poprzednim rozdziale ogólnie pomylany szkic rozwoju przedhistorycznej Europy, miaem na celu uczynienie ram szerokich, w które póniej pomieci bdzie mona poszczególne dziay w badaniach. Obecnie rozpoczynam szereg ustpów, powiconych szczegóowym badaniom od najstarszej warstwy kulturallad wyrany nauka na wiato dzienne wydobya. ow jest omawiana ju nieco kultura jaskiniowca europejskiego, o której wspomnielimy w poprzednich rozdziaach. Nim jednak skierujemy uwag na przedmiot niniejszy, naley si czytelnikom naukowe wyjanienie, dlaczego tak odlegy okres, »niewypenion przepaci« przedzielony od kultury czowieka alluwialnej, której

Warstw

nych czasów,

uwaamy za konieczne ogniwo, bez którego acuch

mieszka ludowych nie mia by swego mylowego pocztku. Wmieszamy si przez to nieco w spór naukowy, który rozgorzawszy midzy lingwistami a antropologami rozdzieli wiat dziejów

naukowy na dwa obozy.

Pierwszy, a zarazem starszy

i

silniejszy,

wychodzi z zasadniczego pokrewiestwa, wicego wspóczesne w ten sposób sankryckim jzyki indoeuropejskie z iraskim przyjmujc istnienie w odlegej przeszoci pnia wspólnego dla azjatyckich, szuka kolebki naszej wspóczeArjów europejskich i

i

i

snej kultury

w Azji (Schraden. Odam antropologów (Penka-Wilser),

opierajc si na cisym zwizku, jaki istnieje pomidzy dugogowcem jaskiniowym we Francyi, a wspóczesn ras dugogowców-

—

26

e

wspóczesna blondynów pónocno-europejskich wnosi (Penka), siga swoim pocztkiem parasa Europejczyków jest tubylcz, nowania epoki lodowej. Ze stanowiska antropologicznego nie jest i

natomiast

rozwizan sprawa

którzy siedzc

istnienia

krótkogowców brunetów,

wzdu pasm górskich rodkowej Europy, s tak

typowem zjawiskiem.

Ju w szkicu poprzednim, powtórzylimy twierdzenie wybinaukowyci imion, jakoby ci krótkogowcy przedstawiali napywowy ze wschodu ywio, gdzie do dzi krótkogowiec jest tnie

olbrzymio

przewaajcem

rasowych,

których

ca

si dnak indogermaskich.

zjawiskiem.

Zmieszanie

tych

ywioów

obrazem jest ludzko europejska, wysuwa jeswego dokonania spraw pokrewiestwa jzyków Istnieje

mianowicie

trudno

tych

odczynienia

wpywów jzykowych, jakie pra-europejczyk dugogowy niewtpliwie zostawi, ale w tak jednolitym stopie, e wszelkie oddzielenalenego jemu pierwiastku ze wspóczesnej pltaniny jzyków jest na razie niemoliwe, zwaszcza wobec panujcej u jzykoznawców dnoci wywodzenia z jednolitego pnia

nie

indo-europejskich,

jzykowego wszelkich dzisiejszych odrbnoci (Schmidt). Tem milej mi jest wic powoa si na jedn z otwartszych gów, za jak

uwaam H. Hirta w niniejszym przedmiocie. — H. Hirt przyjmujc wyniki bada antropologicznych, przyznaje, »e Europa przed bezludn, ale najciem Indo germanów, nie moga by pustynn w pierwepok, przed lodow e od niepamitnych czasów jeszcze szym okresie kamiennym, istniao liczne osiade zaludnienie. A jeli i

dalsze istnienia tych ludzi,

nieda

si na pewno udowodni,

to

je-

e

dzijego rasach), dnak uczy antropologia (nauka o czowieku siejsza ludno europejska nie naley do jednolitej rasy, za jak ze wzgldu na rodzin jzykow w ogólnym zarysie musi by i

uwaan«. — Rónice rasowe wiadczyy pejska

dalej,

e tubylcza euro-

ludno nie zostaa pobit, etc. etc.

Uwzgldniajc

dalej

warunki

klimatyczne,

niekorzystne

dla

aklimatyzujcych si dopiero zaborców, przychodzi Hirt do przekonania,

e ladów tubylczej ludnoci, nie naley szuka w brzmieniach

jzykowych, nie

susznie

ale

w wymowie, w barwie jzykowej niejako.

wskazuje

na jzyki

romaskie,

jako

na

taki

Zupeobjaw

mowy obcemi naleciaociami, wzitemi od silniejszego w kulturze ywiou acisko-rzymskiego. Mimo to nikt na tej podstawie jzyków romaskich od wspólnego pnia wywodzi nie b-

przesycenia

— dzie,

wiedzc,

27

—

e powstay one jako wytwór zmieszania si

Iberyjsko- lub Celtycko-romaskicti pierwiastków. przypuszcza

Hirt

dalej,

e dawniej to podstawianie pod tubylcz

wymow obcego jzyka dziao si tern dobitniej e wielkie grupy i

tómacz si gównie

jzyka indogermaskich zdobywców na obcojzyczn podbit ludno na wpyw narzeczowe

przeniesieniem

i

jej

na dzieci zaborców (przez niankii«. (H. Hirt, Die Yerwandscliaftder Indogermanen.

verhaltnisse

Indogerman.

Forsciungen

IV,

40,

41, 42).

Tak wic wedug Hirta wymowa dzisiejszyci ludów euroiDugogowcy na pónocnej stronie Alp wymawiaj «thal», krótkogowcy «ttal)», stanowi lad jzyków dawnej tubylczej europejskiej rasy. Dowodzioby to susznoci twierdzenia p. Kossinny, e »porównawczo jzykowa metoda przecliodzi poza granice swojej monoci, kiedy si za pomoc niej jedynie usiuje odgapejskich

—

dn stosunki kulturalne czasów pierwotnyci«. (Die

ethnol. Stellung

der Ostgermanen. Ind. germ. Forsch. VII, 185i. Inna natomiast jest

co jako wiekowy

rzecz z tem,

tubylczy dobytek materyalnej od-

— Tam tradycye dowiadczenia, tak stare czsto, e ju tylko s w dziedzinie oderwanego kultu zamknite, yj duej czsto ni jzyk, z tego

rbnej kultury

yo

rozwijao si niegdy.

i

i

i

wzgldu dokadny

warunków materyalnego ycia zaginionej pozornie epoki, jest zawsze doniosym czynnikiem skadowym póniejszyci uwarstwowie w kulturze. Patrzenie na ludzko jako na rezultat uwarstwowie kulturalnych, czem si nasza metoda odznacza, jest na podobiestwo ukadu warstw geologicznych wczeniejszych póniejszych w dziejach ziemi, nieodzownem narzdziem mylowem do rozumienia istoty postpu nietylko w zakresie kultury materyalnej, nietylko w sprawie mieszka ludowych: przypuszczenia nasze nie okae si bowiem w biegu rozwaa, rozbiór

i

i

—

i

byy dowolnemi tysicy

lat

i

e e mimo zamazanej w perspektywie dziesitków

jaskiniowej

— kamiennej przeszoci, lady nieliczne

owoczesnej kultury po dzi dzie w dogodniejszych warunkach si

zachoway.

Rozwamy wic to, co wiemy o myliwcach — jaski-

niowcach europejskich. istotny

iMówimy o myliwcach, albowiem

to jest

mianownik gospodarczy tego ciekawego przedhistorycznego myliwca zjawia si on w jaski-

Europejczyka. Z tem znamieniem niach wie,

europejskich,

czy

ju

jako

i

jak

z

nastpujcych

»czowiek

zauwae

wynika,

uj rzecznych« trzeciorzdnej

kto t.

j.

—

—

28

epoki nie wszed w t faz kultury. Wnosi to nastpujcych faktów, stwierdzonych przez nauk. — Za.

przeddyluwialnej

naley

z

panowanie epoki lodowej w Europie zmienio gruntownie warunki yciowe. Wzmoone zimno na powierzchni ziemi albo uniemoliwio istnienie rozmaitym gatunkom zwierzt, albo zmusio je do przystosowania si.

— Przystosowanie to objawio si obok zmiany

w uwosieniu zapewne, (porówna nagiego sonia z gsto

Wiz. 1, i

2,

3,

4,

5,

6,

7.

i

dugo-

2.

Bro owna (haki, strzay, wócznie, liarpuny),

koci przez jaskiniowca-myliwego z epoki lodowej.

—

5,

uczynione

z

rogu

Ozdoby, naladujce zby

zwierzyny, jako

nawlekana na drut ozdoba

(z

czasów póniejszych, tak zwa.

neoli-

tycznych,

gadzonego kamienia).

—

8.

Pytka

rena,

czyli

przeszytego strza.

Rysunek myliwego

z

kociana

z

wizerunkiem

jaski francuskich epoki lodowej (najmniej

28000 lat temu).

wosym mamutemj z dnoci zupenie naturaln usunicia si z pod wpywów zaostrzonego klimatu do jaski. Jeli prawd jest przypuszczenie braci Sarasinów, ziemi

towarzyszy

to jaskinie

temperatury

e wzmoonej czynnoci ogniowej

obnienie temperatury

na

jej

powierzchni,

dziaay przycigajco na wszystko, co yo, swoj od wysok ciewzgldnie zewntrznej niezalen i

do

pot. Jeli przedstawimy sobie temperatur dzisiejszych piwnic

-

29

—

w zimie, albo te kopal wgla to mniej wicej odpowiada odtworzy o ówczesnych stosun-

to obrazowi, jaki

musimy

kach. Rzecz jasna,

e najlepsze wzgldnie zewntrzne warunki

matyczne gromadziy zupenie zrozumiaem, czech (z

i

sobie

najwiksz ilo yjcych

istot.

Jest

kli-

wic

e w caej Skandynawii, pónocnych Niem-

na brzegach jezior alpejskich prawie si tylko neolityczne

kamienia gadzonego) spotyka bronie narzdzia, podczas kiedy i

starszych paleolitycznych

(z

krzemienia upanego) brakuje.

Stoi to

si odbyway w okresie lodowym jedynie paleolitycznemu czowiekowi na zewntrznym zachodnim skrawku europejskich lodowców pozwalay istnie. Dlatego wic jest tyle ladów paleolitycznego czowieka z niedoskonaymi toporami krzemiennymi w obfitej w bryy krzemienne, wolnej podówSzwajcaryi. Doczas od lodu Francyi, a tak mao w Niemczech piero po cofniciu si lodowców wielkich, mogy si osiedlenia Niemiec, Szwajcaryi paleolitycznego czowieka posuwa w t. d. lady jego istnienia znaletam, gdzie okoo Bruszwiku,

w zwizku z zajciami,

które

i

i

gb

i

i

ziono». (Europas Yorgesch. Kultur. Lud. Buchner. Heli. Kulturgesch. I.

(791,

880).

si tómacz owe

Tern

zwierzcych, jakiemi

wielkie

koci tem si tó-

zbiorowiska

s w istocie jaskinie Francyi,

i

rogu jako narzdzia broni w rku maczy poprzednictwo koci róg stanowczo byy najstarsz form dawnego myliwca. broni. wiadcz o tem owe synne znaleziska grot francuskich, z koci gdzie najdelikatniejsze narzdzia owcze sporzdzane zb mamuta róg staj si te tworzywem, lub z rogu. w którem powstaj pierwsze dziea sztuki jaskiniowego myliwca. (Patrz wiz. 2). Kade upolowane zwierz daje wic skór na odzie, lub trofea myliwskie. a twarde szcztki jako i

— Ko

Ko

i

i

s

i

i

bro

Zwyczaj dzisiejszych myliwych oprawiania rogów, zbów, ków uywanie ich jako ozdoby owczej istnia w dawniejpazurów zdobienia si najprzeróniej szych czasach równie, jako i

i

ch

obrobionymi szcztkami upolowanych zwierzt.

W Czechach na-

przykad znaleziono, ju do neolitycznych czasów nalece ozdoby, utworzone z nawlekanych zbów psich wilczych. Najciekawszem jest jednak to, obok prawdziwych zbów spostrzeono naladownictwa z rogu albo z koci cite, uczynione na wzór oryginaów. (Wiz. 2. obr. 5). Widzimy to na powyszym przykadzie, jak sztuka cile jest opart o przyrod zewntrznego ycia ludzi

e

kiego. (Zeit. fur Ethnologie XXVIII ver.

17).

—

30

—

Równie bro myliwska jest w istocie swojej matk wszelkiego narzdzia gospodarczego.

rk

— Jeli chodzi o kamienne utwory

ludzkich, to Lindenschmidt powiada:

«e rozdzia midzy bro-

ni

a narzdziem wydaje mi si niemoliwy. Przeznaczenie dla obydwóch uytków wydaje mi si tem prawdopodobniejsze, e jeszcze u Franków topór zawsze do podwójnego uytku suy». (cyt.

Hein. Altpreussische Wirtschaftgesch. Zeit. fur Ethnologie XXII.

Lecz bro z koci lub rogu miaa t zasadnicz wad zwaszcza w okresie kiedy o kad pid ziemi w ciepych jaskiniach musiao si walczy z mas zwierzt, którym równie ciepe legowisko przypadao 189j.

do smaku,

e twardoci nie przewyszaa kostnego szkieletu. Ilo

wielka upliwego i twardego materyau, jakim jest krzemie, zwrócia

jednak uwag

wzmoon myliwca dopiero wtedy, kiedy epoka lo-

«uj rzecznych» do jaski, zetkna go jak najbliej z kamieniem. Zblienie si codzienne yciowe w grodowa, zapdziwszy go od

s liczniejsze, wskutek znanej rozpuszczalnoci

tach wapiennych (a te

wglanu wapnia w wodzie) z licznemi tam buami krzem lennem miao decydujcy wpyw na cay typ kultury póniejszej kamieni,

nej.

Ale

i

wtedy jeszcze zauwaymy Hiatus, to

jest okres przej-

ciowy midzy koci, rogiem a krzemieniem. Z bada naukowych okazao si naprzykad, e narzdziem, którem obrabiano do uytku krzemienie, byo starsze tworzywo, róg, «którym drobne zomki

W

ten sposób tworzy si nado dzi u pierwotnych ludów, jak naprzykad u Eskimosów w Alasce. Podobne narzdzia ludu ziemi ognistej (przyldka poudniowej Ameryki) opisa Rank. Jest to tpa, okrga lasenie odbijano, ale

wyciskano niejako>.

rzdzia krzemienne

czka z koci, któr si o brzeg skrawka krzemiennego osadza, a potem gwatowniej naciska tak, przez nacisk same drobne kawaeczki odpadaj. (Hein. Altpreuss. Wirtschaftgesch. Zeit. f. Ethnol. XXII, 197). I tem róni si zasadniczo okres starokamienny od nowszowow tym ostatnim okresie ju kamie, kamiennego,

e

suc

e

bec drugiego

kamienia jako narzdzie, wprowadzi (porów, szli-

fowanie brylantów proszkiem dyamentowym) technik gadzenia

narzdzi kamiennych.

— W starszym okresie istnieje natomiast

wci niezatarta wspózaleno materyaów ze zdobycznego myliwstwa pochodzcych: rogu zabytki i

rysownicze

jaskiniowca

na koci,

francuskiego

i

i

koci

z

krzemieniem.

pozostawione nam

przez

zachodnio-szwaj carskiego,

moliwe jako wspódziaanie koci wygadzonej

Wspaniae myliwca

byy tylko

krzemieniem,

prze-

31

mienionej

w tabliczk,

twórczego

w doni

i

rylca

krzemiennego,

artysty z okresu lodowego.

jako narzdzia

— Przedmiot ry-

zawsze wykadnik yciowy danego ludu, grona wyszed rysujcy artysta. Olbrzymia za przewaga rysunków z grot epoki lodowej to przedmioty polowania — zwierzta owne, myliwy-czowiek bro jego owcza najulubiesza. Przegldajc owe rysunków, z

to

którego

i

sunki,

mimowoli przypomi-

nam sobie zupenie t sam techinik wcinania wykonan

scen myliwsk na jednym cyrklu ze zbioru p. Dembowskiej w Zakopanem, gdzie

góral strzela do guszca. Naj-

wikszym tam jest guszec, jako cel polowania,

potem

zkolei wielkoci swoj uderza strzelba, a najmniejszym

którego guszec nie

jest ten,

powinien widzie, myliwy.

Równie

topory rzebione

i

w owyci grotach na kamieniu, znacznie przerastaj wiel-

koci

wadajcego

czowieka.

—

niedwied

jaskiniowy,

Wiz.

nimi

Bro owna

i

3.

narzdzia epoki paleolitycznej (star-

Dziki za szej) z upanego Icamienia epoki lodowej. tym rysunkom mamy wcale dokadny przegld ówczesnego owieckiego wiata; to mamuta

s

i

t.

d.

ubr,

jele,

obok ptaków, jaszczurek, ryb

ren, i

t.

koza, d.

kozioroec,

Równie

nie

foka

braknie

scen myliwskich, z myliwymi cito rylcem rysowanymi, albo sny-

cersk robot rzebionymi. Obecnie coraz powszechniejsze jest ówczesnego czowieka zrozumie mona jedynie «jeli si go uwaa jako wytwór my]iwstwa». Do dzi jeszcze niektóre ludy centralnej Brazylii w okresie kamiennym, to jest, nie znaj uytku metalów jednoczenie zdanie,

e

yj

i

s

myliwcami». (Von Steinens «Unter den Naturvolkern Centrabrasi20 r. wyd. 1894). Znamiennem za jest dla przedmiotu naszych badan przypuszczenie Grossa o ródlisku artyzmu ówliens» str.

czesnych

myliwców jaskiniowych, które powtarzam za H. Hirtem

—

—

32

rozcigoci: «Naj starsi mieszkacy jasl^i w Europie, ci sporzdzacze niegadzonycti narzdzi l^rzemiennycti, pozosta-

w caej

nam pewn ilo rysunków na kociaci, które dotd wyday si zagadkowymi. Ale zagadka wyjaniaa si przez porównawczo etniczne rozwaanie ycia ludów myliwskich. U nici wszystwili

o

w rysowaniu zamiokici znajdujemy zgrab n — dzisiaj wzbudza najwynas u co tego, wa]nie do wyprowadza Grosse zdolno sze zdziwienie. w któryci trafnie ze spoecznycti warunków, i

Ow

yj

owe ludy. Wadanie strza

i

ukiem (czego liczne ostrza

krzemienne strza po jaskiniowcaci europejskich pozostae

s wiade-

ctwem niezbitem) wymaga pewnej rki, która równie do rysowania jest potrzebn, a przy polowaniu nakazane i

dokadne zauwaenie zwierzyny uatwia jego rysunkowe dobre w podobiestwie wyobraenie. Wanie ze sztuki mieszkaców ja-

ski w Dordogne mona na pewno wnioskowa o ich yciu myliwskie m. Za rol-

Wiz. 4.

Bro owna

i

narzdzia z epoki neolitycznej

(modszej) gadzonego kamienia.

nictwa nie znali»,

w ówczesnej

Forsch. V. 402i. Tak

skiniowca

zna nie mogli,

wzgldów khmatycznych

ze

wrogich rolinnoci

i

lodowej epoce

wic wyjaniwszy ródo

(I-Iirt,

tak

Indogerm.

rodzaju sztuki

ja-

— myliwca, zwrócimy si do omówienia mieszkania

jego

—

jak

przyroda

—

Z pocztku z natury rzeczy jest ona tak, Póniej umiejtno obchoczowiekowi daa. dzenia si z kamieniem doprowadza do sztucznych grot, jakie zwajaskini.

szcza istniej

—

w górach jurajskich

i

liczne

s te u nas w dolinie

Dniestru i Stryja (w Bubniskach) i pod Krakowem. Istnieje

pewna

prawidowo w

zasiany

jest

sca

Assyryi

Azyi

tych

sztucznych

grot,

wszake któremi

wiat ówczesny od Azyi przez pustynne dzi przez Egipt

Sprawozdanie dniej

rozwoju

z

doskonale

miej-

a do Europy. Lehmana po zachorozwojowy owych jaski

podróy panów Becka okrela ten rys

i

—

—

33

sztucznie

dronych mieszkalnych (Zeit. fUr Ethnologie XXI. st. 548).

Mówic

o

licznych

tysicach jaski

z

Hassan-kef,

w ten sposób,

«Chaldejskie odrónia je od izby skalne rzeczywicie to budowle odznaczaj si tern, z regularnie wykrojonemi drzwiami, z czworociennemi miarowo wykutemi przestrzeniami, których ciany wedug monoci, czsto

poprzednio

widzianych

s

e

Wiz.

Groty

— sztuczne jaskinie

chaldejskich.

5.

z

Hiszpanji przy Euilar.

W

Hassan-kef, w Skiefdan, jakote wielk sztuk s wygadzone. we wielkiej liczbie innych osiedle jaskiniowych, które potem po-

Z

gór to, co potem nazw jaskiniowoci. Szczególniej wejcie zatrzymuje nieregularne znami jaskiniowego otworu; nie bywa na drzwi zmieniane

znaem,

i

bierze

przeksztacane, a równie DZIEJE

MIESZKA.

i

wntrza zatrzymuj owo za-

-

—

34

okrglenie nieregularno naturalnych grot, z których mieszkania pr z ec e w wikszej czci powstay i

i

drog rozszerzenia wszystkie

przeksztacenia.

i

moliwe porednie ksztaty

i

s

Naturalnie,

przejcia od mieszka

j

a-

skiniowych do skoczonych pokoi skalnych, skadajcych si z

piter

poczonych etc». cisy historyczny

stopniami

i

rozwo-

jowy wze wie owe przeddziejowe groty z wityniami skalnemi od których

si Egipt

roi

waciwe tworzywo

Indye.

i

Uwaajc kamie

jako

mianownik ówczesnego skalnego wntrznego budownictwa, zrozumiemy dopiero owo niesychane obeznanie si z technik kamienn (wiz. 5). witynie skalne, pomniki groPotworne ogromem groby bowe (piramidy dalej wntrza jaski na wiat boy wyprowadzone, caa sztuka kamienna, czsto w najtwardszych materyaach, w syw granicie wykonana, moe by tylko zrozumia, jako enicie i

—

I,

i

zespolenie czowieka z kamieniem, dokonane w jaskiniach lodowej epoki. Czowiek nawet nie wyobraa sobie inaczej mieszkania po mierci tylko jako jaskinie. Tzw.

Hunów», dolmeny

(patrz wiz.

6.1,

niejako zmarniae formy jaski.

kamienne, podziemne

i

kamienie grobowe,

«oa

wszystko to

wiadcz o tem komory grobowe ziemi utworzone

sztucznie na powierzchni

góry skalne, piramidy, mieszczce

w sobie grób — jaskini, mie-

pomiertne Faraona. Tak te trzeba rozumie owe liczne groby kamienne, skrzynkowe, lub dolmeny, utworzone z kamieni podobnie tak, aby odlegy obraz jaskini sob przedstawiay. I te groty ciemne, które Europ ja day wyblichowawszy ówczesnego czowieka jemu owe niebieskie oczy due, jasne wosy bia cer (niby biae odygi kartofli, które pki w piwnicy puciy) sztuk obszkanie

—

i

rabiania kamienia

poczyy znowuow najodleglej-

sz epok z najnowszymi czasami. A jeli dzi zwrócimy si do tej czci Europy, która klimatem swoim najlepiej przypomma ówczesne warunki ycia, do prowincyi w Finnmark w Szwecyi,

to ze

zdumieniem spotkamy

ywy po dzi dzie lad sztucz-

z kamienia. Rysunek powtórzony za Augustem Meitzenem daje mniej wicej dokadne o tem wyobraenie (wiz. 7.)

nej groty,

jaskini

U nas pami

mieszkalnej,

okresu

odtworzonej

kamiennego

— jaskiniowego zagina

prawie zupenie dziki innym warunkom ycia póniejszego. Jaski-

35 nie

pod Krakowem, groty

dziedziców.

A

w Bubniskach nie pozostawiy po sobie pami, zawarta w jzykach so-

drobna

jednak

wiaskich wiadczy wyranie o czasach, kiedy «kowa» dzi po wgiersku

krzemie daa nazw kowalowi (ko-wats wgierskie)

kowadu. Na Litwie «topory kamienne» litewskie Perkuna-kulka, zatrzymay znaczenie swoje kultowe dugo poza kres uywania krzemienia. do dzi uywa si ich do celów leczniczych, a znachodzenie ich w dbie Perkunowi powiconym, tembardziej podi

A

krela

ich znaczenie». (Bartels. Zeitschrift

352).

Pozostaje

nam

tu jedynie

Wiz.

fiir

XXV. str.

Ethnologie

zestawi grup wyrazów, które

6.

Szcztkowy obraz jaski, mieszka w ksztacie grobów kamiennych, zwanych dolmenami.

razem nalec, stanowi wyrany lad wspomnie mieszka ciemnych skalnych u ludów aryjskich. Cie, Tien, (niem.)

etymologicznie

Schatten, (gotyckie

i

Skadus,

fgrec).

Skaiy

— facin.) obscurus, 'ród,

górno-niem.) scheme(star-górno-niem.) scimo,Tien,tin,stin, stein, scimo,

scheme wskazuj za dwikowo na ciemno jaskini kamie. Poniewa Tyn oznaczao jeszcze w starej sowiaszczynie okrelony przybytek mieszkalny, mamy wic przed sob pojcie i

mieszkania wyznaczonego przez ciemno kamie, sowem jaskini. Czy wspomnienie to odnosi si do jaski mieszkalnych wschodnio-azyatyckich, czy te nawiza je naley do grot i

francusko-szwaj carskich,

szcze.

to

ley poza granicami naszych przypu-

W kadym razie rozbiór

tej

warstwy budowniczo-kulturalno3*

—

36

—

by jest konieczny dla dalszych rozwaa, bo mieci w sobie wze, jaki obejmuje moe jeszcze przedlodowe myliwstwo trzeciorzdnego czowieka z jaskiniowcem — myliwym z epoki lodowej dyluwjalnej, dalej z ludzkoci polerowanego kamienia, a dochodzi wpywem swoim Egiptu Assyryia tern samem na budownictwo Indy artystyczny

i

i,

Fenicyi, Grecyi (wiz.

8).

i

Rzymu a do historycznych czasów

ROZDZIA IV.

NAMIOTOWIEC STEPOWY. Nawizujc do omawianego w przeszym rozdziale sporu o ojczyzn Indo-Germanów, wspomnielimy o gbokich rónicaci, jastaroytników Hindziel w tej materyi wiat jzykoznawców ojczyzny Indoszukaniu antropologów). Skonno ku gwistów kie

i

i

Germanów

jedynie

porastajcy cli, czy

w

Europie,

wród jezior

czy

to

wród lasów dzi Litw

pruskich,

czy

te w poudniowej

zakwestyonowaa wogóle spraw istnienia stepowej kulludów europejskich. R. Mach zadajc sobie pytaw dziejach tury nie: «czy Germanowie byli wdrownymi pasterzami», a uwaajc, Szwecyi,

e wszyscy Germanie s skandynawskiego pochodzenia, tak powiada: «Jeli nasi przodkowie na pónocnej ziemi nigdy koczowni-

e

wogóle kami nie byli, to wydaje mi si uprawnionem zdanie, Germanie nimi by nie mogli. Czy nimi byli, nim si z wyszej indo-germaskiej jednoci wyczyli, zostaje pytaniem dalszem, któkoczownictwo rego roztrzsanie musi by wolne od przesdu, jest konieczn form przejciow rozwoju kulturalnego czowieczestwa». Nic tak nie wskazuje szkodliwoci jednostronnego ujmowa-

e

nia

pewnego tylko dziau zjawisk,

jak

przykad powyszego rozu-

mowania. Czowieka nie mona odczy od przyrody, a nie potrzeba na to, aby stwierdzi istnienie niegdy warunwcale do Azyi Z bada berhnskiego to niezbicie. ków stepowych w Europie

i

i

odnonych kopalnych koci w brunatwo wyprowadzi ów wniosek, który zreszt popieraj równie dane geologizoologa Nehringa

i

ze znalezisk

wickiem, na Morawii

i

na

Wgrzech da si jasno

i

38 cznej natury.

Najwaniejsze z tych zwierzt kopalnych stepowych

s to rodzaje antylopy «Saiga tartarica» (znana u nas ze stepów zajc karzeek (Lagomus pusillus) jako dowody dawnego stepu skoczek stepowy w Europie rodkowej zwierodkowo-europejskiego. Jeli wic rzta, których dzisiejsz ojczyzn jest step na rozgraniczu Azyi czowiek, Europy, to nie ulega najmniejszej wtpliwoci, jeli istnia wówczas, musia si dostosowa do stepowych warunków. Zreszt znan jest rzecz z dziejów poudniowej Europy, las jest wzgldnie najpóniejszem zjawiskiem, a poprzedza go najna rozgraniczu Krymu

i

Ukrainy),

(Alactaja janilus)

i

yy

e

i

i

e

Wiz. Jaskinia sztuczna mieszkalna z prowincyi

Haus).

—

a.

7.

Finnmark w Szwecyi (Meitzen, Das deutsche

ognisko, A. wejcie, C. sypialnia.

step, a przed stepem tundra póstepowa. To samo stwierdzio gromadne badanie ogólnego szwajcarskiego Towarzystwa dla pielgnowania caoci nauk przyrodniczych z r. 1896, a p. Nuesch tak to w licie do Yirchowa ujmuje: «Dziki wspódziaaniu wszystkich, biorcych udzia, udao si stwierdzi: a) Nastpstwo po solenego wiata zwierzcego; bie tundrowego, stepowego wskazuj na zmiany polodowe b) wszystkie zwierzce wiaty

przód

i

s

klimatyczne;

c)

i

udao si stwierdzi wspóistnienie

czowieka (paleolitycznego) z obiema temi starszemi

-

39

-

warstwami w polodowej historyi ziemi; cznych

czasów

znaleziono

po raz pierwszy

d)

z neolity-

miejsce grzebania

neolityków (ludów nowszej epoki gadzonego kamienia) las zamieszkujcych, ludu starszego ze

«szwaj carskich

jezior»

od

waciwych chopów palowych

(Zeitschrift

fur Ethnol.

XXIX,

str.

89).

Z danych powyszych jasnym jest wniosek, e wprawdzie uwaaN.

tr;4

4,

i^^.

Wiz.

8.

jaskiniowych mieszka. Rozwinity typ grobu sl<alnego z Egiptu jako obraz zamarych na zewntrz. caoci w wysunite kamienne witynie s Dalszem ogniwem

koczownictwa za konieczn form przejciow rozwoju kuljedynie, jak turalnego ludzkoci jest «przesdem», ale tak dugo nie

dugo nie uda si udowodni w dziejach ziemi warunków przyrodniczych, które nieodzownie istnienie koczownictwaste-

wywouj.

p owego przyrodniczych

Bez dokadnie umiejscowionych dziejów danego kawau ziemi nie wolno jest bowiem su-

miennemu badaczowi wspóczesnemu wnioskowa o odlegej przeszoci danego ludu. Stwierdziwszy wic istnienie niegdy stepu w Europie, mamy zupene prawo wnioskowa, e ludy ówczesn i

—

—

40

Europ zamieszkujce, yy w warunkach gospodarczych do ycia dzisiejszych

chanie i

stepowców zbHonych. Warunki te upodobniay niesy-

ówczesn Europ

kto wie,

pograniczem

z

azyatycko-europejskiem

czy nie byy dlatego

si ludów z Azyi do Europy. zmieszanie ówczesnych

ras,

pierwszym impulsem przelewania Na jakich warunkach dokonao si

tubylczej

dugogowej

napywowych

i

krótkogowców, to usuwa si na razie z pod rozstrzygnie, w kadym razie po dzi dzie nieprzerwanie istniejce warunki stepowe na na zachodzie Azyi dugo bardzo, jak z garda wschodzie Europy róde, rzucay fale ludów, które zalewajc Europ, ruchliwoci Aryów stepowców przeamyway póniejsz zachowawczo osiai

dych, rolniczych plemion europejskich na kulturze Europy. Jeli jednak Aryowie przeyli

i

odciskay

piecz swoj

dugo w warunkach ycia ste-

powego, to musiay si na jzykach, wyszych ze wspólnego aryjskiego (indo-germaskiego w cisem pojciu) pnia odcisn wyrazy obrazy zwizane z systemem gospodarowania mieszkania na stepie. Spróbujmy wic, kierujc si pewn w ustpie pierwszym i

i

omówion zasad, oddzieli brzmienia zczone ze sob obrazow pokrewnoci, tkwic w sposobach ówczesnego ycia. Rónica w zastosowaniu metody mojej do zabytków jzykowych od tego, co czyni fachowcy lingwici, szukajcy wyjanienia faktów z prawi-

dowoci w pokrewiestwie dwików sownych, jest nastpujca: Opieram si na spostrzeeniu wyraonem ju

optyczne podobiestwo ksztatu j

c e jest

przy tworzeniu nowych

i

pierwej,

e

ruchu decydu-

pochodnych wyrazów,

a doty-

kalno porówna, wspólna wszystkim cenionym poetom, w róniczkowy drobny sposób urobia moc pochodnych wyrazów Do ja^).

kiego

stopnia

obraz

i

rysunek

decydujcym w tworzeniu

szematyczny

nietylko

ksztatu

i

ruchu jest

dzie sztuki stosowanej, niech

e m kosmiczne(pozaludzkie) byo, podug filozofii indyjskiej, zorganizowane w rody na zasadzie wzajemnego (obrazowego) podobiestwa. mija, strzaa, bysk a-

posuy fakt przytoczony przez Krzywickiego: «P

')

Rzecz jasna,

podobiestwo odgosu,

1

i

e w sowach zgrzyt, wist, grzmot, zawartem jest suchowe czyli tak

zwana »onomatopeja«.

—

41

—

wica naleay naprzykad do tego samego rodu (szybko poruszajcych si linij owco w) (Krzywicki, Ludy, str.

189).

nas

sowa wyrazy, bdzie dla Takim klanem, w jaki si kadorazowy typ ycia kulturalnogospodarczego, obrazowo

w

wi

cao ujty.

Naturalnie,

pewne wiato na rozdzia

i

e sprawdzian nasz, rzucajcy ju

uoenie brzmie, byby niewystarcza-

i

jcy, gdybymy nie uwzgldnili kolejnego uwarstwowienia

kultur, wzitego z paleontologii, archeologii co kiedy nastpuje, a dlaczego musi nastpi, i

rzeczy

z

Wiedzc, zestawiajc obraz historyi.

i

i

mniej, sdz, bbdy, ni puszczajc si samopas na bardzo

zabytkiem brzmieniowym,

dziemy naraeni na

mao jeszcze, ograniczone teory pole pokrewnoci dwików jzykowych.

W ramach klanu obrazowego, wicego cao ycia w danym typie kulturalnym, rozwija si pokrewiestwo sów poj wedug nastpujcego szematu obrazowego, mylowo rozwaonego. i

1)

czynnoci 2)

o w

Pierwszy stopie wyrazów zwizany jest z c z

Czynno

i

i

e k i e

m

wykonan materyaem. stykanie si cige z pewn szcze-

przez niego

i

góln robot nadaj nazw czowiekowi odróniajc ,

go od innych

ludzi,

naprzykad tkacza

kujcego. 3) Czynno w wyrazie

oznaczona

tkajcego od kowala

wie si z przedmio-

odbija si na tym przedmiocie w formie przetworzonego odpowiednio do prawide jzykowych brzmienia

tem roboty

i

(ple co? — plecionk). 4)

Czynno odpada od materyau pierwotnego

stosowa si moe do innych materyaów, dobn poprzedniej robot wykona mona.

i

z

których p o-

(Ple zamiast

co ze skóry). 5) Istota materyau, plecionka, tkanina moe sw nazw dawa utworom przestrzennym (szata — szatro — namiot), byle tylko obraz, zwizany z zasadniczem przeznaz

palików wiklinowych

czeniem, si nie zmieni'). 6)

Odpada materyalno zwizana z przedmio-

^)

Odzienie dla jednostki jest szat, pallium, paszczem, dla rodu lub rodziny caej

za szatrem, palludamentem, paank. U ludów pierwotnych, u których rodowe poczucie jest silne, bywa czsto odzienie mieszkanie sownym jednoznacznikiem. i

—

—

42

tern,

czynnoci tworzywem, a pozostaje czowiek

z lin

j

p wyobrani.

i

w

ruchu skrze

(Czowiek «plecie

p 1 o t k i»).

W miejsce czowieka podstawia si co innego

1)

byleby 8)

jcie,

ono czynnoci swoj jego przypominao. Znika w ogóle istota dziaajca, a pozostaje oderwane po-

które

i

wtedy jeszcze obrazem swoim wskazuje na to ma-

teryalnego poczcia.

(Krtactwo — Plotkarstwo;. tre, a pusty dwik wyrazu szuka nastp-

Wreszcie zanika

najbystrzejszycti obrazowo pokrewnej treci, zwodzc tem badaczy lingwistycznyci. (Tak dawna nazwa «gaj» osada ludzka, nej

i

przeniosa si na «gaj», nazw modego lasku, tak «s z w e d z k e szace» powstay ze «witych cerkwiszcz», zatraciwszy pierwotne odniesienie siej. powyszy sposób kada forma istnienia ludzkiego, stepowa i palowa, ziemianek-koszów, drzewa z kor, drzewa obupanego i

W

z zasadniczego ta ymamy siekierki z koci, z rogu elaza uczynione, tak mamy jelenia, z krzemienia, miedzi, bronzu namiotowym, palowym w wyraone tosamowe, pojcia te

ciosanego, cegy, kamienia urabia

i

ciowego wszystkie pojcia,

i

jak

i

i

ziemnokoszowym drzewnym sposobie. Obok zupenie wyrobionych poj poprzedniej epoki, wyraonych od sowa nai

mota, wi, zjawia si tosamowe pojcie, wyraone w pokleci (pierkoczowa kleta ple, kosz chodnem od pal

miot,

—

wiastek, sanskrycki kali, drzewo).

— W

i

i

—

w c ple plotki, ple koi

i,

szaki, kleci klatki, kade za z tych zda oznacza jedno

i

to

samo (Bruckner «0 Piacie» str. 2)

Tak czynno materya mieszkalny wytwórczy odmienny przemienia odpowiednio wyobraenie dziaania, a tem samem znaki brzmieniowe sowne. Wedug metody wyej omówionej rozwamy wic, o ile przechoway si jeszcze lady stepowego ycia w kulturze Aryów. i

i

i

Zaznaczymy, jcia

e najwicej oderwane, a wic najstarsze po-

s wyraone w jzyku na stepach urobionym, najdoskonalsze

instytucye spoeczne, czsto do klanu namiotowców brzmienie swoje

odnosz, a budownictwo wociaskie do dzi jeszcze w Niemczech Sowiaszczynie, przechodzc przez tubylcz miejscow europejsk kultur palowców, koszowców drewlan, nie wyzbyo si zui

i

penie skadników,' z wdrówki dugiej przyniesionych.

—

43

—

Szczególnie piknie jest zachowany

razów

klan obrazowy wy-

poj «namiotowych» u Wgrów, którzy jeszcze w hi-

i

storycznej dobie wiat na koniach przebiegali, o których

zwiedzajcy kraje sowiaskie w XI

arabski,

dziarowie jestto

asach,

a

podrónik «Ma-

stuleciu, pisze:

naród, mieszkajcy w namiotach

ledzcy, gdzie spad deszcz

i

i

jest pasza».

sza'Al

tom. ebiskiego, Rocz. nauk. poznaski). których bory, a zwaszcza bagna odciy bardzo wczenie od reszty Europy, nie zmieniajc wiele jzykowo, przechowali równie duo z czasów stepowej wdrówki. Jeli o twórczoci artystycznej palowców twierdzi mona, tkanin, to w nieporównanie opara si ona o kosz, plecionk wydatniejszy sposób mówi to naley o «namiotowcach». Tam tkanina jest wszystkiem, do tkaniny odnosz si w ostatniem odwoaniu najoderwasze pojcia, najdalej odbiege brzmienia, Bekri,

Równie Litwini,

e

i

weny wychodzi caa dzidywanowej, wschodniej siejsza zdobniczo sztuki maurytanskiej, tureckiej perskiej, która przecie niegdy w ornamentyce celty cko-normaskiej, otwierajcej history stylów nowoczesnych, miaa zupeny oddwik w Europie. Aby odtworzy w sobie myl kosmiczny klan namiotowych z

pltanej

we wszelaki sposób skóry

i

i

poj

ze

i

stepowego ycia wyrosych

wyrae, uprzytomnijmy

comy swego czasu o Kirgizach, w lad za panem Ludwikiem Krzywickim, w rozdziale Il-gim powtórzyli. sobie

to,

Wiemy stamtd, e ko, trzoda owiec, step, namiot t k anina z weny, szal, sukno, pil, miso, mleko, woda do gotowania ogie gnój bydlcy stanowi wszystko, co wypenia gospo i

i

darcze ycie stepowe.

Wiatr za, który wedug przysowia kirgizkiego «roznosi lud wdrowny po stepie, jak drobny piasek morski», niós przez dugie pokolenia

wieki

przodków naszych,

wygubiajc

ich

miliony po

drodze — od Azyi ku rodkowej Europie.

za ci Aryowie podczas dugiej wdrówki tak jak Kamuk w Azyi a cygan w Europie w namiotach.

Mieszkali Kirgiz

i

«N a m o t» *) i

^)

cza,

Jako

to

nazwa mieszkania do dzi najpowszechniej-

róde obok sownika porównawczego jzyków sowiaskich Miklosi-

sownika wyrazów etymologicznyci Goriajewa,

uywam tu sowników aciskiego

— sza

—

44

moe. «Namiot» po polsku, — «Namjet» rosyjskie — «Namat«

— «Namd» afganskie — «Namata» — sanskryckie «Naos» przestrze mieszkalna w Grecyi — <'Nemet» witynia po kelty cku — «Nemezal» uczynione co z pilni, woj(wojok) wschodnio-azyatyckie

z

oku, po wgiersku. Zestawiwszy nazwy mieszkania, poszukamy obecnie wza obrazowego do poczenia w jeden «klan namiotowy » poj brzmie przechowanyciwpiclirzachjzykowycti ludów europejskich wsctioi

i

dnio-azyatyckicli.

Przypatrzmy si yciu stepowca na rozgraniczu Azyi

Mrone poranki

i

zima

ostra,

szczególna

i

Europy.

waciwo stepu, zmusza

czowieka do ochrony ciaa swego przed chodem. Poniewa dzizwierzt

kich

prócz

wilka

niewiele,

jest

których

skóry

mona

obróci na odzie, a domowe zwierzta nie zawsze si opaci jedynie dla cigania skóry zabija, przeto wczenie trzeba «mota», «wi» «tka» wen na odzie^). Czynno przy wyrobie tkanin dzieje si wedle rozmaitych sposobów, które dostrzeemy w ugrupowaniu masowem wyrazów, do klanu «namiotowego» nalecych. Pierwsz seryj wyrazów daje pierwiastek <<mete^^ (maorus) i

— «rnotani namo(serb.) «namotatl» — (rosyj.) «namotowati» skd — «Numetas» zasona, mimetus odziewka na gow zamonych kozmiatani

«metu>y

<<iniede»

lub

^^pomloU, dalej

tam» —

(litew.)

— (maorus.) na— (biaorus.) Namet przykrywka, nanijutka okrycie gowy na ubach rozpite — (bug.) to samo tiamiotka — (wgier.) Nemez biet,

rodzaj woalki, numetustas zasonity tkanin

mitka

pil.

Pochodnym z tych okry

wszystkich

wyej wyliczonych

ludzkich jest wyraz «namiob>

brzmieniach

(Klotz), greckiego (Pappe), francuskiego (Littre),

i

we

rozszerzonych poj-

polskiego (Linde), romasko-aciskich

jzyków (Kórting). 1) Wena jeszcze dugo na ldzie europejskim, zwaszcza na pónocy jako tworzywo koczowniczej gospodarki dugo utrzymuje przewag nad lnem czyli wóknem rolinnem, wytworzonem na tle osiadego na poy rolniczego ycia. G. Boschau w pracy

e na pónocy wedug jego poszukiwa w okresie wena suya do wytwarzania tkanin, jak to ca-

«Anfange der Webeteclinik» mówi,

bronzowym wycznie kowicie zacliowane ubiory str.

243). Natomiast

bagienno-rolniczy,

z

dbowyci trumien wykazuj (Zeitsclir.

w starych budowlach palowych,

umiejcy si doskonale

z

f.

Ethnologie XXI

zamieszkaych przez lud osiady

lnem obchodzie,

weny brakuje zu-

penie (tame). Jestto wany szczegó, na który w rozdziale Palowcom powiconym powoamy si jeszcze.

— jak

ciach,

np.

(greckie;

-

45

Od «motaa^, mci,

temenos.

(jak wrzecionem), porusza, id wyrazy (starosowiaskie);

mtny, w dalszem xoz'^\vi\^z\\x smtny

«mtew>

a

<~<mastatiy

tati»,

to

i

smutny,

tu

tam

i

Mt, omt,

mci zdi to <ma-

Od mci, mota wioó

medelo^.

—

(nowosow.) omot, womot oszustwo (omotanie). Mci, mt, si zamt, mdlic przetwarza si te na «zmota^ zamieszanie, skan(biaorus.j smiitolówka nieporzdal — (ros.i miate powstanie

— — (ukraiskie) «/;z«^H^a», zamieszanie, «omut>-> wir — za— Obraz optyczny mutek, mie umys zamcony, smutny. dek

(czes.)

zamieszania, splatania, poruszania tu widocznym

nego,

jest

na

wyrazach

i

owdzie rytmicz-

— (ukrai.j mete, nieyca,

niena — (serb.) mecawa — skd przez

zawierucha

dalsze

prze-

wyrazu otrzymamy wedle omówionego przedtem prawi(Tumu.j nemet nieg. porusza (jak wrzecionem

niesienie

da —

Rk

—

—

(lit.) mtu, mesti (wgier.) pemet — (rumu.) miota, mie daje (wg.) ment ciska, rzuca podmet, metuwe miota (staros.i (pruskie.) motas atmotas mesti (niem.) schmeissen (lit.) numeta wrzuci co rodka (namiotu). zwizku najbliszym z «mota», «motek» weny jest (ukrai.) menteli, mjateli, men-

— —

—

— W

—

—

t e 1

mantellum — (wgj. m e n e — (po. gór. niem.) (star. gór. niem.) men te, co wszystko oznacza, paszcz,

(ac.)

mantel —

t

odzienie z materyi

rozpinane

niby

wenianej

namiot

Okrycie tkane z weny, sprystych u Biaorusinek, to

uczynione.

na ubach

namjet, namjetka — (arab.) mata plecionka ze somy — (acin.) mat ery a odnosz si, jak to zreszt rola kobiety u Indogermanów w gospodarstwie domowem wyranie wskazuje, do jej gównej pracy domowej. Brzmienia, mater, mer, mother, mutter, macierz, matka, matrona wie si z pojciem kobiety tworzy cielki, motaj ej z motków materye weniane namiotki.

c

i

Wogóle kobieta w pierwotnych gospodarkach, czy to stepowych, czy pomniejszych rolniczych, odgrywa pierwszorzdn rol. Z tego wzgldu kobieta jest bardzo cennym sprztem domowym, za który ludy pasterskie stepowe do dzi pac dlatego rabunek kobiet, którego lady znajdujemy w obrzdach lubnych caej Europy w podaniach historycznych tak niegdy wielk odgrywa rol. U Germanów wedug Tacyta iXV) kobieta uprawia rol, za czasów Homera greckie niewiasty mey zboe, sadziy, przdy tkay

—

i

i

i

Tomaszek, Starzy Trakowie, I [122). Równie gotowanie mcznych potraw naley do kobiety. Im wicej za tradycyje rolnicze

len

I

— sabn,

rzycielki matki,

—

wystpuje obyczaj kupowania robotnicy, two-

tern silniej

ludu, którego

46

nawet wród europejskich plemion.

Ksi Traków,

mczyni pogardzali rolnictwem, rzecze do Xenofona:

«Chc twoj córk kupi wedle trackiego obyczaju» (cyt. u Hirta: Der Ackerbau der Indogermanen. Indogerm. Forschungen. V.,

str.

wy400j. Na tle wic matki — kobiety, jako siy rodzcej rozumie nam naley to, co polski uczony Antoni twarzajcej, p. i

Mierzyski w wybornem dziele «róda do mitologii litewskiej* (str. kult <'matki» wogóle jako siy 12) podaje a dowiemy si, wytwarzajcej pody, a zarazem opiekunki tworów by

e

jeszcze na starej

Litwie znacznie rozwinity.

Tworzycielka lasów

— mat, dara — mat, tworzycielka ogrodu — — emes mat, matka-ziemia — Mater-gabia, matka — ogie to

meta

i

t.

d.

Tak wic to, comy z pokrewnoci wyrazów klanu stepowego, wymiarkowali, zgadza si z temi wskazówkami, które te z innych róde,

wypywa si zdaj. Wytwory, rk «matki», materye, owoce mudrównie jak twórczynie same, byy przedmiotem rabunków (jak dzi pienidze) w czasie podbojów na stetnantel, niantellum> odnosi si rabunek «mentowath pach. Do zrabowa, a take odwrócenie tego samego pojcia w «pozby si czego wbrew woli». Ta ostatnia myl przechodzi do obrazu uwolnienia w ogóle, co po kroacku «mentowati» oznacza. Jeszcze w historycznych czasach stwierdza suszno wniosku, wyprowadzonego z ugrupowania pokrewnie brzmicych sów, fakt podany przez podrónika Al Bekriego z X stulecia, który pisze o Czechach, «wyrabiaj te w krajach Bwimi (Bohemi) lekkie chusty, które na nic si nie przydadz, temi oni rozrachowuj, za nie kupuje si pszeAl Bekri o Sonica, zoto, srebro wszystkie rzeczy» (ebiski wianach). Z motana namiotka>, któr mierzono na dugo szeodmierzy roko przy handlu, czy si (lit.) namata, kawaek ponaznaczy (ukrai.) namityty okreli, kmituwati poj (biakmityty prykmitny, pojtny (rosyj.) zamletka uwaga (litew.) nuorus.) meta (pol.j umie, (ac.) numero liczy mona miara oczna, zkd wiedzie si ogólne pojcie wadzy, wielkoci, wieloci zwizku z «namjet», jako pienidzem {iac.)numen. nej pracy rcznej,

poda

i

i

<

i

—

i

i

—

— —

—

—

—

—

—

W

i

monet jest

i

numisma,

nadto

jest

dalej

numus^^

—

(ac.)

— takie nummulas

zwizek z «numero» liczy a te odnosi si (litew.) Nu many n prowa-

których brzmieniowy

widoczny. Tu

pienidze

—

—

47

prowadzi interesa pienine «.naniikstis^ najmita czyli ten, co za motlii pienidze pracuje. Stan ten najemny odpowiada najwidoczniej redniej klasie ludu, która przechowaa si w organizacyi rodowej Prusów Sowian,

—

i

a do iistorycznyci czasów. «Prusacy

si na szlactit, wolnycti

dzielili

i

do gleby przy-

wizany ci» (Otto Hein — Die preussische Wirtschaftsgeschicite bis zur Ordenszeit.

Zeitscirift fur

Etinologie rok 1890 tom

22

165).

str.

Równie 'greo mneistros, naley do czego. — (grec.) nomisma przez uycie obyczaj co wprowadzonego, — fniem.j mlete, meda najem (litew.) mizda, — (grec.) mlodos nale do powyszego wza i

obrazowego.

Do «namas» namiotu, naley yciowo gospodarczo — (gxtz.)noi

/w7spastwiskodla koni owiec — «nomeon>y pasterz, <tiomadio!> pa Z omota na motowidley> — (ac.) mowere, rusza, tu owdzie, meta mienic — (greo mtena mienic — wiedzie si fac.) mu-

^).

i

i

tare,

skd moneta, pienidz, co razem wskazuje na silny iandel zamienny

w odlegej przeszoci, którego pienidzem bya mata motek, maWida te dalej, e

terya.

do tego samego róda.

pojcie wasnoci majtku odnosi si maines mainiti (pol.) mienie

—

—

(Lit.)

—

—

(ot.) miju, mit, mainiti (ac.) mimmius. Natomiast pojcie tego «mienia» czy si z poczuciem wspólnej wasnoci, co przy organizacyi rodowej jest do przewidzenia. (a.) communis wspólny, (niem.) 'rgemein, gemeinde (a.) numi nensis, gmina. Pojcie ructiu zmiany w wyrazie (a.) «mato>y <.<moneo» zmieniam, dalej obraz ugniatania, czego, mitoszenia^^ ,miszania,

(ukrai.) majno,

—

—

i

<^

znajdzie swoje brzmieniowe odbicie w 'miesyty> (ukraiskie), ciasto

misi,

—

mesto.

Wizay by si z powyszymi

(grec.)

—

(ot).

dwie rzeczy.

Od

mixtus zmieszany, (zendyjskie) maetha, obrazami

moci^, miasto most, sowem miejsce pobytu, zmieniane od czasu do czasu, jak towpocliodzie na stepie przystoi. Równie wiecznie zmienna pla«miesyt>> i <^mutoy>

*) i

—

miesic — (ukraiskie) misia, (niem.) Monat mois wie si z moneo, po acinie mieniam.

neta ksiyc, (franc.)

szoby

«

Grecki wyraz

>

<s.miodos»,

niemiecki

substancyi,

uwaany w formie czynszu w póniejszych czasach, jako-

mtete najem

opaty, tumaczyby powstanie wyrazu ^miód,

któr opacao si rozmaite czynsze

meth^ i

—

powinnoci.

—

48

—

Do niniejszego ustpu naley te próba wyjanienia wyrazu stanowiska spoecznego,

—

kumetis

(prus.)

(lit.)

jaki

zajmowa niegdy

kunemytys, pracownik.

W

'kmet>, kmie, starej

Sowia-

szczynie ikmie' oznacza rdze zamonej wolnej ludnoci z pewnem odcieniem godnoci osobistej. Prof. Bruckner wywodzi to

od nazwy aciskiej <.cotnes>K U «Greków» istnieje podobnie znaczcy wyraz 'kumytisy>. Miklosici w swoim sowniku porównawczym powiada jednak: «Przeciw pokrewiestwu, przemawia, pomiznaczenie w gównych sowiaskich jzykach, ogólne aciskiego sowa. Jeszcze nieprawdopodobniejszem wyprowadzenie tego sowa od gr. <iktnytys». (Etym. Worter-

nwszy form

i

rozszerzenie jest

buch,

str.

121).

Tymczasem tak jak (a.) «deus», bóg storycznych bóg,

i

czasach

niezalene od

zby, tak samo

«dentes

i

i

kmet»

i

s

zby, w hiwyrazów «diewos«

dentes^

litewskich

comesy>

i

<kmytys^ na-

ley cofn wstecz, do wspólnego indo-germaskiego róda nawskró przedhistorycznego^). Wiedzc o tern, jak rol odgryway wyrazy ukraiskie — kmituwati poj, prykmltny pojtny, — htewski wyraz «konemytysy^ pracownik, w zwizku z <mamjotka» jako «majtkiem» w chustach obliczanym, z prawdopodobiestwem okrelimy w kmieciu wysz warstw stanu redniego — majcego wasno albo osobist, albo te jako <(k)miete'>, '(k)miedey> «(k)mio,

— polskie) sowem najem, lenno. «Machay rusza czemkolwiek szybko, — mata, waek wrzeciono — modos buntownik zamieszki czynicy — dos» (kmiotek

fgrec.)

(grec.)

machaiwa, narzdzie, którem wymachujc, mier si zadaje, po polsku miecz, (ukrai.) mecz stanowi w sobie obraz optyczny zwarty

i

wyrany.

Do <miecza», noa dugiego, odnie meita

bowany

— (a.) meta granica —

1)

naley

(pols.)

(star.

p.

prof.

w tym wzgldzie jednego narodu do drugiego, Sowian od

Zwaszcza dotyczy

Tam

n.

musz jednak wyzna, e nie zawsze pokrewno sów kae mi

widzie zapoyczenie si

spoecznej.

—

Majdan zamknite ogro-

Nie ujmujc powadze naszych historyków-lingwistów, jakim jest

Aleksander Bruckner,

Gotów.

dalej

rzn — (gotyc.) mejten, mita, mietha, znak zakar-

germ.)

to

nazw wicy cti si z pierwocinami gospodarki równolege rozwinicie wyrazów oder-

powstanie, a póniejsze

waszych z prastarych materyalnych róde jest na porzdku dziennym.

-

-

49

—

dzeniem i odzielone rowem pole jako jednostka w mierze odcitego

Z2L od

maltl

urobione, jak

-

,

(star.

niem.;

rzn, id przedmioty sposobem rznitym

— germ.) methi, medhi, sup, — (a.i modus sposób na co, (oszczdno filar

^sanskr.)

meidt drzewo, belka

Mas, Maas co,

— inizda, miedza^). ^star.

w pracy, jak daje nó metalowyi. Metal

(w formie

noa

i

miecza,

suy

czczony u Sowian;,

w pocztkach, jak wida z powyszego zestawienia, zapewne do obrabiania szkieletu drewnianego pod namiot. Byoby niezmiernie interesujcem t drog dowiedzie si, jaki to móg by «metal« którym si posugiwali przodkowie nasi na stepie, a który póniej wszed zamiast tkaniny, jako porednik w wymianie iandlowej, czyli pienidz, (st.

moneta. Gotycki wyraz

niem.) sniida metal

den ku, czy si

mltha

,

ruda metalowa |

— iszwedzkiei smida — (^niemieckiej

z (la.)

scliinie-

metallum kruszec, mettall góry krusz-

cowe. Natomiast «smida» metal, odpowiada brzmieniem, sowiaskim

—

Do byszczcej miedzi odnie naley, (sanskryt.) swiditas — (lit.) swideti wieci, wiato, wyrazom «mied»,

inied

(prus.)

medanice.

w ogóle okiem objty widnokrg, wiat. Nie naley bowiem zapomnie, e czerwono-ognista barwa miedzi nader wczenie poczya si z barw pomieni boskiego Agni, ognia soca owyci najdostojniejszych! pierwiastków boskich stepowca. Sonce; jak dzieo niebieskiego kowala rysuje si w wyobrani starej otwy. zwizek z wdrówk stepowców jej Staroytno miedzi aryjskich, pokazaa si dopiero dziki badaniom Pulszkyego Hampla Józefa. Zwaszcza Wgry wykazay w wielu okazach staroytnych poprzednictwo okresu miedzianego. Much wykaza, jak

wreszcie

i

i

i

formy miedziane siekierek, do zudzenia nasze ciupagi przypominajcych, znajduj si wzdu przez Czechy, Galicy, Gory^iy, Rumunii. Podobne wzory znajduj si w Ataju, bagna Lubiany i

')

Dociekanie

pochodnoci wyrazu

moe by wtedy uwieczone pomylnym

ycia lub uycia, do której ten wyraz si odnosi, jest wyranie napywow, obc, co bez dokadnego uwzgldnienia dziejów, mytów, szcztków buwierze, byoby niezmiernie trudnem. downictwa zdobnictwa ludowego, poda skutkiem, jeli forma

i

i

Dzieje

si to naprzykad z wyrazem takim jak

pochodzi od gockiego «hleifs» (cywilizacya

i

«chleb», który

jzyk str.

27).

wedug prof. Brucknera Tymczasem zwizek po-

midzy szeregiem nazw poctiodzcycti od prastarego sowa «kali» drzewo, wie «kolib», chopa, kalibak (chleb spodarki

odwitnie pieczony),

(ros.)

kulebiaka, chleb,

z

typem go-

len o-r olni cz e j, jak to zobaczymy w jednym z nastpnych rozdziaów,

ogromnie zaciemnia prawdopodobiestwo przypuszczenia DZIEJE

MIESZKA.

prof.

Brucknera.

4

co

-

50

-

Semipalatyska, Kazania, Wadimira, co dowodnie czy Jekaterynosawia, Saratowa, Permy, z tamtejodkrycie miedzi, jako uytkowego metalu z Uralem

w okolicach

Orenburga,

Sieminogorska,

i

W

Csaklya na Wgrzech ródliskami kopalnemi kruszców. znaleziono foremki odlewowe na mied, na wskro podobne do szemi

któremi

tych,

hucu

jeszcze

do

dzi bronzowe

siekierki odlewa.

«Jeszcze w Rzymie waono wedug «ciarków miedzianych», a pan

Hampel, od którego powysze daty bior, tak koczy: «Jak mona Rezultat nie pozna w tem reminiscencyi okresu miedzianego». wic, osignity metod klanu wyrazowego, zgadza si zupenie z przypuszczeniami uczonych.

U nas czsto znajduj mied w Prusach wschodnich, majc zreszt, jak to rozbiór chemiczny wykaza, w skadzie zanieczyszczajcych domieszek, ogromne podobiestwo z okazami wgierskimi. Schrader (Sprachvergleichung und Urgeschichte), uwaa równie mied za metal Aryjczykówod Finnów zapoyczony. Dowodem mied zdawna uwaano jako metal, w którym narody tego,

e

wdrowne o stepowych tradycyach, szczególne maj upodobanie, Znan jest zdolno do kotlarstwa jest nastpujca okoliczno.

w miedzi klepanej u cyganów. Otó przez cae rednie wieki utrzymuje si opinia, e ci od wsi

do wsi

wóczcy si «nomadowie» to s «kotlarze» (Kessler).

Ju w XII stuleciu wspominaj o nich autorowie jako o «kowalach na zimno», naprawiaczach miedzianych kotów (Kaltschmiede), a au tor poetycznego opracowania Picioksigu Mojesza czy ich w ten sposób wskazuje na ich wschodnie pochoz «Izmaelitami» i

dzenie.

We Woszech zw si «Dardanerii», który to wyraz równie

historyczne trdy cye Tak wic koczowniczem yciem, którego ojznaczyzn stale jest step. Nie ulega wic prawie wtpliwoci, wdrówkowych leziska miedzi w Europie do pierwszego okresu fal odnosi naley, któremi morze ludowisk najprzeróniejszych na stepie, prawie do blizkich nam historycznych czasów zalewao

w stron wschodu

wi

pokazuje.

mied ze Wschodem

i

i

z

e

a

Europ. Idc dalej w zestawianiu wyrazów klanu stepowego, znajdujemy ywe lady zemsty solidarnej rodowej, która po dzi dzie istnieje na stepie Kirgizkim, a której lady liczne odnale mona prawie u kadego ludu europejskiego. Kada krzywda wyrzdzona «Mstowi., rodom stepowców, musi by oddana w równej mierze jako nemesitos gniew (grec.) nemesys ywio zemsty

za-msto, zemsta,

—

—

—

51

«numów» rodu namiotowego. «Msto» dostojne imi stepowe rodu, na którego cze odprawiano w Grecy tajemnicze «misterje» eleuzyskie, pozostawio do dzi lad w jzyku polskim w tytule jego wasza mo, w zacnem imieniu Mstów, Mestwitiów, Mciwojów. Od «maass» miara (acin.) mensura (ros.) miera (lit.) meraotl, wiedzie wyobrania do innego pnia wyrazów stepowych. rónas suci i

i

i

—

—

—

i

dosowem jego jest: <^merg mergati'> co oznacza lad — (zendyjskie) mareghati cign, wóczy si tu ówdzie, skd (aciskie; niargo mylnie, iniem.) Mark graniczna odlega prowincya. i

Ten ruch, ladem znaczony, «bdzenie tu ówdzie nici wenian» na wyszywce wykonywane, '^mierzwienie'^ niejako, daje (ros.) merea, merega tkanin wenian — (starosow.) merea, sie — (czes.) mrie rzeszoto (wgier.) mreae (ukrai.) mereannyj, ipols.; myrwa wzorzec wyszywkowy (lit.) merea, mergia, margi/me psi: e odzienia (sanskryc.) margml omorgnyml (franc.) mirage obraz zudny (grec.) amergo. Zwierzciem dajcem wen na «mereki^ myrwy bya <<merluszka'> owca (franc.) merlats (tureckie tatarskie) maria (hiszp.) merinos ukrai.- huculskie) marzanna. Zima pena «buranów», zawiei nienych, gorzko odbijaa si na yciu koczowników. P. Witort piszc o Kirgizach (Ze stepów Azyi rodkowej miesicznik Lud. tom I, str. 3j, tak powiada o zimie, tej «cikiej porze roku»: «Niedawno rzeki i ruchliwy koczownik, zakopuje si w kystawie, bez dachu okien, strawa jego jest ndzn sprowadza si do resztek maych koniny lub baraniny, stosunki ze wiatem zewntrznym przerywaj si na kilka miesicy, lub tak trudne, pomimo nudy tsknoty, towarzyski Kirgiz nie odwaa si opuszcza auu, z obawy wilków buranów. Jeszcze gorszem jest pooenie stad... jednej cikiej zimy «jednej gooledzi wystarcza, by tysice zamonych Kirgizów doszo do kija ebraczego, by grasowa olbrzymia miertelno, by ludzie umierali wprost z godu, jak to si

—

—

—

—

—

—

—

—

—

i

—

i

—

—

i

i

e

s

i

i

zacza

dziao

w

r.

1882

i

1883,

kiedy z

powodu dutu

(gooledzi,

unie-

moliwiajcej bydu wydobywania sobie paszy z pod niegu) pado blisko 2/4 ogóu stad kirgizkich». Podobna mier musiaa by te czstym gociem zimowym u Arjów w czasach stepowego ycia. To co w Indyach jest (sanskryt) moros, deszczem ma-

ym, chodn ros porann isanskr.) merszati, polewa wod, prze-

— moros ditew.i merga. — marzn czy si dalej z pojciem niedostatku

mienia si na stepie na "mróz»

Mrzyty,

4*

—

-

52

—

(ukrai.) mersza merszatl godu. (Star. Sów.) Mrszaw etiudy ctiudn, (pol.) morzy {glodtm). Czowieli marznie mrszewieje morzy

i

i

si to jest ctiudnie z godu

i

i

Umrze —

z zimna, wreszcie umiera.

mrem — (sanskry mar, marati — (acin.) — (arme.) meranil — (kurdyjskie) myr-gii — mór, m.yrty, miorfe, mariati zabija — (greckie) moros — — — — (niem.) (m)brotos mier to (sanskryt.) mrta mrtas mara. Mord — (a.) mors. Mimociodem zwracam uwag na znaczce w polskim jzyku pokrewiestwo wyrazów mier smród — smert,

(starosow.) mriti

mors —

—

(serb.)

t.)

moiirir

(franc.)

(pol.)

(litew.)

(grec.)

i

szczelnego ubioru w zimie stesmrid (ukrai.). Potrzeba ciepego powszecmem uczuciu u Europóniejszem si na odbia powej, stepowie (Zwaszcza, ciaa. pejczyka, na «wstydzie» nagiego stale si ani nie myje ani nie kpie, a wic si bardzo rzadko rozbiera. Ludy natomiast dugo nad wod mieszkajce zatracaj w czasie ciepego lata ten «wstyd», a nabieraj zamiowania do czystoci i

e

Wedug pogldu

«stua» prof. Buchnera «stygn» — Powstyd (pol.) zima. Scham (niem.) we wstyd zimno, przeszo — — obmierzi so(pol.) mierzi, (serb.) mrzyty czucie zimna mraz do kpieli).

i

co —

i

—

(gotyckie) smarsas (zapras) zaprawa jedzeniowa smairthr gnój, pomiot koski, (pol.) smród, mierdzie. Ten smairthr

bie

gnój

(lit.)

koski

lub barani jest

podstaw ludzkiego istnienia w zimie

ubity pomiot), Kirgiz nie Bez «g"//fl» (gij to ususzony na zmarzby na stepie na mier. jurty, majc czem opala swojej Pan Jan Szczepkowski («Pieszo z Odesy do Warszawy». Gazeta sportowa, padziernik 1901), stwierdzajc na Bessarabii zaciowane stepie.

i

do dzi obyczaje gospodarcze stepowców u tamtejszyci chopów, zboe, dajc si wyraa: «Kolonici (chopi maoruscy), chaty waków, kamiennych do zaprzonym depta koniom je

móc

tak

za opalaj nawozem suszonym na soc u». Widzimy wic z tego, jak wysoce pochodna zaleno matewywouje dugo jeszcze podobne objawy na

ryalna od otoczenia stepie

kirgizkim

w Azyi

i

i

w europejskiej

Bessarabii

wród Rusi-

e

z gotyckim Tak wic jest wszelkie prawdopodobiestwo, gnojem, pomiotem, wie si zapewne stary polski wyraz, dzi zaginiony, oznaczajcy widocznie niegdy najniszy

nów.

«smairthrem»,

moe niewolny stan smardów, to jest ubijaczy pomiotu na opa, w odrónieniu od samodzielnego hodowcy stad <kmeta» i

kierownika tabunów koskich, jezdnego «konezia» knezia.

Zawodem smardy byo naprawd mniej wonne zajcie,

zbie-

—

—

53

w «gij» gnoju na ogie. Wyraz «smarda» gównej postaci, zachowa si jedynie w swej zaginwszy dawno w powyszem znaczeniu w ustach matek, chccych zgani mniej czysto zaatwiajce si dzieciaki. (<Ty smerdo jedna»). Take nie ze przynoszc, a latem wiedziwo, e z zim straszn, mier

rani, suszenia

i

ubijania

i

ciepem

tlistem,

filozofiireligijnychAryów

w porach

walki

i

czy si jedna z najdawniejszych

rozkosznem

i

— Zendawesta. Przepa midzy latem a zim

przejciowych wiosny

i

jesieni,

to

wieczny bój

wiatoci sonecznej, a bogiem zimna, za ciemnoci, z której kiedy Ahuramuzda, wadca krainy ciepa wiatoci Iranu, wyjdzie zwycizc nad królem zimna ciemnoci

midzy bogiem ciepa i

i

i

i

Ahrimanem,

rzdc Turanu.

Przejdziemy obecnie do nowej grupy wyrazów, których uoenie pozwoli nam zauway powolne przejcia od ycia czysto

koczowniczego do rolniczego, o jakiem u Sowian mówi ierodot Halikarnaski Lib. IV. Cap. 17. «Tu nad Halizonami mieszkaj, Skyale towie rolnicy, którzy sadz pszenic nie na to, aby

j je,

na sprzeda». Poniewa Herodot pisa o tych «Skotarzach> (od

V wieku przed Chrystusem, przeto mamy niejakie

Skot bydo?) w

oparcie co do czasu,

kiedy

si stawa

to przeksztacenie

mogo.

ródem materyalnem niniejszej gazi sów klanu namiotowego jest «szyta cignami skóra zwierzca» uywana jako pokrynamiotu albo w uwosionym stanie jako kouch. niem. Sc/iin(polskie) cigno, cieg (Star. Sów.) Stigno (angiel.) Sliank. Zszywanie ciken, Schenkel (minie udowe) (niem.) stebat (ukrain.) postubatsia gnami, ciganie skóry (czeskie) ste(pol.) stebnowa steppen (porównaj step) (star.-sakson.) stegat — (niem.) Stich (im Nahen) — (pol.) cieg (drzwi na ciaj ciaj cieka, optyczny, kan. Pochodny obraz cie

—

—

—

—

—

—

—

ladami wdrówek step). Kóprzestrze istebnowana (acin.) stinprzekówanie ig oznacza (niem.) stechen, obrazem narzdzia do przekówania gere (greek.) stigain czyli «szyda» jest (grec.) stylos, zaostrzona paeczka do pisania. To, otwarte,

i

kó —

cie,

kó —

—

co,

«wystebnowano» zeszyto, a potem rozcielono na (s)tlo^ (od stlat). To, skóra, namiotu, jest

istylosemy>

szkielecie

wygld

zewntrzny odrywa si ju w pojcia «tioy> '^

ciao.

ciaa ^ ta to tusty (cielisty). Z obrazem dwikiem stat^ ciel, sia, pociel i

«istlat>>

stellio

— (starosow.) stela-stol

-

Peen za

wi si

(czeskie) steliwo,

plewa

—

54

—

— —

(prusk.) stalis (poddólka) (ukrai. -huculskie) postoy obówie skórzane, (pod stop podcielone). Rozpinanie ta skórzanego na szkielecie namio-

sieczka,

towym, odzwierciedla si w szeregu wyrazów okrelajcych przestrzenne utwory.

— (pruskie) stalis —

Stellio

szkielet, sztelarz (niem.) gestell

pastolas. To ukad,

(litew.) stelas,

— skd (a.) (sijlata

i

(si)locus miej-

sce przebywania. Tylic,

(Grec.)

Diele tarcica,

deska

— (sakson.) thielle — (ród. gór. niem.) — w dalszym cigu

dyl na szkielet namiotu uywany

klepisko, a take miejsce gdzie si «///» wieczny ogie. Na pocztki rolnictwa na form omotu zboa wskazuje wyraz «tooka» (ukrain.) oznaczajcy dzi u Rusinów jesienn robot wspóln przy ziarnie, a wicy si z wyrazem 4loczy>^ <4ilom tooczyty» to jest ciarem ciaa obuskiwa zboe, jak to do dzi w Bugaryi w Besarabii przy pomocy bydlt czyni — (patrz

sie

i

i

i

cytaty Szczepkowskiego: Pieszo z Odessy do Warszawy).

szydo do szycia, paeczka w ogóle, przeodmiennego nieco konara sownego, wyraajcego gównie wyobraenie stania, Stylos (grec.) paeczka (litew.) stelbas (ros.i stolb (pol.j slup. Pie drzewny stojcy nazywano <^stolby (lit.) stalis (sanskryt.) sthiilna stó w zdroGrec. stylos, ostre

nosi

nas

do

—

—

—

—

—

—

—

bniaem znaczeniu stopen, stopie.

Cz

—

za ciaa «stpajca^> po stopniu to '^stopay pie do obuskiwania kaszy stop, stpa. Szczególnie wiele wyrazów obej-

mujcym wzem, jest zasób sów, których pierwiastkiem jest «stat', Zaczepiaj one o najprostszy materyalny obraz, jakim jest ta namiotu, na stojcych drkach przenosz si hen,

sta».

rozpinanie

i

a na budow organizacyi pastwowej. «Stat\ stay,

— (starosow.) stoj buda mieszkalna — (greckie)

supowa lub komora zapasowa (stodoa) skd pochodne (grec.) «stoi — badzo» gromadzi (ros.) stojaJi, staw/ia «s/oa»

hala

— — (rumu.) statiwe, warstat tkacki — (albaskie) stan koszara dla owiec, stan, stanica stajnia — fa.) statio, stacja — otasis — (acin.) status staa budowa pastwowa — Uetat — (niem.) staat — (nowoperskie) stan w sowach: CjuWstan, Beludys/^fl/z, Mghamstan, (sanskryt.) stha, stliana, — (pruchata

niewielka

(grec.)

(franc.)

stliiti,

skie) postaf

istnie.

Dowodem obrazowego zwizku ustrojów sto-

jcych z drgiem w szkielecie namiotu jest szereg wyrazów; (rosyj.)

— stoar,

kij

gel drg

—

55

w stogu — (pol.) stoysko — (ród. niem.) Stange, Sten-

— fniem.) steg

i

stock

kij

— finslandzkiej Stiah kó.

suy w okresie przejciowym ku wicej stalszemu osieKó jako rodek stogu siana. Wskazuje to na wzgldn wyszo dleniu ten

cywilizacyjn naszych przodków od dzisiejszychKirgizów,którzy siana nie

gromadz na zim dzi jeszcze. Stóg siana, (greckie) stegana

pokrycie ukrycie, zachowanie czego.

wie si brzmieniowo

siana

i

Wstpowa na szczyt stogu

obrazowo (niem.) stelgen wchodzi

— (staro niem.) stigen — (greckie; — — cign. chon (a.) vestigiati fstarosow.i stigniaty —

na gór, stiege schody

stei-

(pol.)

Równie «stq/cy> obraz drgów, namiot podpierajcych daj wyrazy (sanskryt.) stabli podpiera - (medyjskie; stabh opiera si — astembys mocny — (niem.) stemmen moc wyraa, mocowa si — (litew.) stembi, pie — (ot.i stabs, kó — ^niem.) stamm, pie — stab laska

— (greckie) stobris, maa laseczka, dbo.

Do czynnoci samej — budowania namiotu odnosi si w fros).

— (a.) struvere budowa, stnies kucza — (ukrain.i sotwo-

stroif

—

(pol.) stworzy tworzy. Podog tworzy, sieczk po niej (litew.) straja rozpociera wyraaj sowa (niem.) streii sieczka

ryf

podcióka

— — (acin.) sterno stratum, rozpociera, stramentum,

poszycie som, strzecha. Ogromnie ze stanowiska dziejów

naszych interesujc jest grupa wyrazów bezporednio zwizana z wyobraeniem rozpocierania czego na powierzchni ziemi. Sterno, stratum, cier, rozpociera, cierka i streu, czy si bowiem brzmieniowo ze «cier(niem.) sterben umiewem» trupem zwierzcia niepogrzebanego i

—

ra,

(star.

niem.)

z niedostatku,

stirben

—

jako cierwo

(angiel.) to

stairwe,

by rozpostartym

i

zakoczy ycie

zostawionym.

Wiadomo, e indyjscy dzisiejsi krewniacy europejskich Indo-Germanów, Parsowie, czciciele ognia wyznawcy Zendawesty wystawiaj i

trupy ludzkie

na poarcie ptastw u, psom, wilkom

i

in-

czworonogiej. Obyczaj to na wskro zwizany z pochodem na bezdrzewnym stepie, gdzie oranie rolnictwo nie uczy jeszcze ziemi, a brak siew lasu materyau palnego nie pozwala trupa pali,

nej dziczy

gb

wera

i

i

bo ogie to rzecz droga

i

cenna.

staje si tam uciliwym, gdzie si prowadzi yza gdzie si ludzie z miejsca na miejsce przeno-

Zreszt trup cie

osiade, tam

sz, zostawia si trupa na stepie lub (pync na morzui wrzuca si

-

-

56

w wod. Zwyczaj taki przyszed z czasem u Parsów do kultu religijnego. Jan Potocki

legych okolic

w

r.

w opisie swoim « Podró do Astrahanu 1797 »

i

przy-

widzia podobny sposób zostawiania

umarych psom na poarcie u Kamuków; «tak wic psy godzone zmuszone s ywi si trupami Kamuków». U «ludów wschodnioeuropejskich », które

wedug Herodota iLib. IV. Cap. 125. 126) wó-

czyy si midzy « Persy « ojczyzn Zendawesty a «Istry» w V-tym wieku przed Chrystusem, musiay si te osta obyczaje «Indów przypominajce» jak to zauway u Sowian Al Bekri podrónik

X stulecia. Strabon o koczowniczych Scytach, mieszkajcych midzy Sogdyanami a Baktryanami, tak powiada: «W stolicy Baktryi psom daj osobne nazwisko, w naszym jzyku grobowników. Psy te, powinny poera kadego, kto upad pod ciciarem staroci lub choroby. Z tej to przyczyny w okolicach arabski z

a pomidzy murami wala si mnósamo o Hyrkanach: «W kraju tym mówi to stwo koci ». Cycero lud wspólnym kosztem, a znakomitsi po swych domach utrzymuj psy, aby ciaa ich zjaday, poniewa uwaaj to za najznaczniej-

tego

miasta nie

wida mogi,

szy sposób pogrzebu (cyt. w Dzienniku polskim Nr 376 z

r.

1903).

Równie Wulfstan «niemiec» który odby podró do brzegów pruskich w IX stuleciu, opowiada o pewnym zwyczaju u Estoczyków nawskró postpowanie Parsów, Kamuków, Baktryanów Hyrkanów z umarymi przypominajcym. «Jest wród Esthów zwyczaj e gdy kto umrze, ley w domu niespalony przy swoich magach przyjacioach cay miesic czasami nawet dwa, królowie inni wielcy panowie o tyle duej, o ile ich majtnoci s wii

i

i

ksze,

czasami pó roku

le niespaleni na ziemi w domach

Dopiero groby grzebalne s, jak to Karowicz zauway rozpoczynajcej si rolniczej wyrazem mieszka ziemiankowych swoich»...

i

wytwórczoci (Chata polska;...

W staroytnictwie za odnie naley grzebanie trupów do kultury tubylczych chopów palowych niegdy, którzy poczli prze-

nosi si na suchsz ziemi. Zaatwi si jeszcze musimy z wizk Tisser (franc.) sów odnoszcych si do pierwiastku «tkaó^ (wgier.) takasz — (a.) texere tka — (nieni.) (tatarskie) tokmak (pol.) (kirgiskie) kothoti zbiorowiska namiotów tuch sukno kotara zasona, kotara chata uboga. Wyrazy te wszystkie zbiorowo odnosz si do 4kania^ to jest czynienia tkaniny- z sukna lub na drg pilni. Tatarzy do dzi wyrabiaj pil w ten sposób,

—

—

—

—

—

e

nawijaj ugniatan

i

-

57

nieustannie

zwilan pil. Narzdziami

drg kienniczymi wic s: ciarek do ubijania na któr pil, owo najdoskonalsze pokrycie namiotu

<ttyka'>

i

su-

do duga, si

nawija.

Std wic pokrycie namiotu pilniowe udzielio nazwy swojej motowi, tyce, dachowi, a nawet czasami caemu domostwu. — «Tyka, tkn, zatka, tkwi, tyczy — (greo tiikos mot

— tektion — da.) — — (greckiej tego. fniem.) Dach tangere, tadus — (wos.) toccare tegos — (a.) techun, tegiimn wiejski dom — (ira.j teg dom. —

tekttan

(litew.)

(star.

sakson.)

thigg-ja

(ot.j

Mamy wic cay rodowód mieszka, wywodzcy si od pilni, bdcej niegdy na stepie pierwszym «dachem'>. do dziau wyrazów, rzucajcych jana pierwotn kultur Indogermaskich stepowców.

Przechodzimy

obecnie

wiato Podstaw materyaln

skrawe

wego

jest

gazi sów

niniejszej

zwierz wprost niezbdne

i

klanu namioto-

na stepie nieocenione,

ja-

— kiem jest ko. Ko — (starosow.) ko — (poabiaskie) kun kninas, watach — pochodzi wedug Mi(wgier.) kancza — — klosicha z sanskryckiego ganantl, gan, bi, goni, przegania ~ genu pa (zendyjskiej alpigan — (armeskie; gan — deino, ród. niem.) giindetia — germ. niem.) gund — <^ganlth Z — gonitwa. — hiindz (arme.) gniczis demein bi pa — (arm.) hundz gonitwa wi si wyrazy, a wic najprawdo— podobniej istnienie ówczesne, czczonego bosko psa — (a.) canis psa gatunek kiindys, wiejski chien — (niem.i hund — (lit.)

(star.

(litew.)

fgrec.)

(star.

(lit.)

(pol.)

(franc.)

owczarka w Polsce, bardzo pierwotny do wilka podobny w swoim si ksztacie. Z <'gna» a zwaszcza ogania si (od ogon) ogon. (pol.) ohon ogonmkrai.) wygon, obraz, pojcie sowo ogon, i

cz

—

i

Z wyrazami ^ogania'> si bez którego, jak

ogon zestawi naley nazw przedmiotu,

i

ju pisalimy, yby w zimie nie byo mona na

Przedmiotem tym jest «gnój» bydlcy, koski lub owczy, (starosow.) jedyny materya opaowy stepowca. '^Gnój'^, «gni» giinoj (rum.) ganaj (wg.) hniis (czes.) hniti, gnyty, gnyju oddawa ka gawati, (sanskryt.) (kurdyjskie) ganltl, gamnitl ubija go w «gij», «gnióth> gnój jak przy(star. slo-^.) gówno. Zbiera stepie.

—

—

—

—

—

— —

i

pucilimy ju poprzednio <smarda». Zim na ognisku pon wic mao pachncy «gnoJowy» ale ciepem szafujcy «wity ogte»^).

—

(rum.)

—

—

(czes.) giiiis (soweskie) Gniisen Od gni id wyrazy «gnuny» (rosyj.) giiioj — oznaczajce nierucliomego le(polsltie) gnuny hnus >)

—

—

niwca wylegujcego si przy ognili.

—

—

58

—

Kin, wygon, gonie, ogon, ogania si, gniegnój, nieci ogie w którym kady wyraz sterczy jako ogniwo materyalne. acuch, oto

Ogie — (starosow.) ogn, (serb.) ogan — (czes.) ohen ohnisko —

—

— (otew.)

(pols.)

ogie ogarek — (sanskr.) agni

ugniis

— (a.) ignis — (fiskie) uhni — (szwedz.) ugn. Nawet oby-

ugnis

(litew.)

w wyrazie ro-

watelstwo «ogniska» namiotowego przechowao si

syjskiem <^ogn-isz-aniny> mieszczanin.

Równie rzucajcym si w oczy

ogniwicy, gorczki — gniew — (ukrai.) — (tatarskie) gynahia. Jasno czerwona ognista barwa konia, wahniw

zwizek ognia,

jest

(pol.)

ciwo witych sonecznych koni w mitologii indyjskiej, jest gniad czyli

ognist maci swoj (sanskryt.j kanczana, (a.) nitidus. Miejsce wyobione na ognisko a moe skad gnoju suszo-

— (sanskryt.) nida nizda — (arm.) nist — (niem.)

nego, to Vgniazdo-'-'

mist gnój.

nest i

W tem <^gniedzie^> «ognisku», trzeba byo «gnetyty, nietyty, — (niem.) gneista iskra — (szwedz.) gnista ganeista — gneisti — geneisti iskra — (a.) nitere ascere

nieci ogie

(star.

(island.)

island.)

byszcze. Z escere, gneisti czy si

vestia (grec.)

sta bogini ogniska dawnego, która daa nazw <^EstialskiemU'>,

Italii.

— (acin.).

We-

caemu pówyspowi

— (Mommsen, Gesch. Roms).

Równie izba, w której czowiek przebywa, a jest ni z koniecznoci

izba

z ogniskiem

ludzkie, (starosow

)

w porodku zwie si

isfba izba — (serb.) izba, istwa

—

jako gniazdo (litew.) istab

—

— (prowansalskie) estuwe — (fryzyjskie) — (red. gór. niem.) stupa, estiiba — (a.) est — stowe. Oderwane od «izby» wyrazy s (niem.) — ontos, istnienie (przebywanie w ciepej jest

(rednio islandzkie) stuba (star.- gór.

niem.) etawe

(angiel.)

ist

(pol.)

izbie).

(grec.)

Z «gnetyty'>, geneista, gówno, ka suszony, wie si cze dla ognia, wyraona w «gowiet» czci — (lit.) gawet, gawenios — (ot.) gowet

— (tatarsko-kazaskie)^7Z?/Y — (a.) wedug Bruckmanna favere.

Od Akielewicza znowu wiemy, e «Gabia» w uroczystej mowie litewskiej oznacza ogie, jak ski

go cytujc

powiada Mierzy-

(róda do mit. litew. str. 13). Tak wic susznem jest przypuszczenie, e pomidzy koniem,

gnojem koskim, nieceniem ognia jego utrzymywaniem w <izbie», a kultem wiata ciepa, w pomieniu witym wyraonym, na którym opiera si synna cze ognia w Zendawecie u dzisieji

i

i

szych

Parsów,

istnieje

zwizek

cisy

i

zwarty.

Bya

to

cze

w odlegej przeszoci stepowej wspólna wszystkim Aryom. ró-

59

—

dem jej za byy przyrodnicze warunki stepu tak doskonale w klanie

namiotowym wyrazów indogermaskich odbite. Do tych odlegych czasów zapewne odnosi si synne poda-

nie greckie o «Prometeju»,

który

wit iskr ognia bogom wy-

Tam te u wrót górskich do stepu azyatycko-europejskiego, na skaach Kauwtrob kazu, mia mu sp zesany przez rozgniewanych bogów, wiecznie odrastajc wyera. Pilnowanie <'iskry» boskiego ognia, byo wtedy warunkiem istnienia na stepie, a urzd stranika lub straniczki ognia istnia dugo jeszcze potem, kiedy Aryj-

kradszy,

odda

ludziom na uytek.

w Europie znoniejsze warunki znaleli, jako urzd kapanek Westalek, straniczek witego wiecznego ognia w wityni bogini ogniska domowego Westy w Rzymie. obyczajach najwicej moe przechoLitwa, która w jzyku czycy

i

waa zabytków dawnej cywilizacyi, bya miejscem, gdzie szczególziemi», a przedeniej czczono «soce, ksiyc, gwiazdy, gromy, rozpowszechniony, tak kult by wszystkiem ogie, którego

e Litwini niekiedy z naciskiem czcicielami ognia si zowi. «Pismo bezpatryarchy z r. 1370 nazywa Litwinów, «szpetnie miar. z 1380 w pimie Nil Patryarcha ogie». czczcymi bonie czci nuje Olgierda «Królem Litwinów czczcych ogie». Miejsca GwaDugosz, praski. Hieronim Romowe, których byo kilka. i

Filotheja

s

gnin

wiadcz wyranie, e na rozmaitych miejscach np. w Wilnie

ogie wity. Kapan majc powierzony wany wity obowizek «strzewielkim enia ognia witego» by niejako naczelnym wróbit

pali si

i

i

dostojnikiem. (Mierzyski, ród. do mit. litew. II, str. 28, 30, 31). «Wieczny ogie tli si równie w zabudowaniu <'namas^ gdzie nie byo pieca». Na mudzi modlono si do bóstwa zwanego Gabija, str. 15, Gabija bogini: «podnie ar nie rozpuszczaj iskier» (tame we znale mona wityniowych, ognisk ksztacie w Otarze 29 I,

1.

po sobie nastpujcych kultach europejskich. Na tych otarzach skadano ogniowi w ofierze to, co cenne mie, kury, a wic maso, lepsze czstki misiwa, drzewo wyborowe, ludzi. woy tuste, konie najlepsze, a nawet koguty, barany

wszystkich

kolejno

i

i

i

Niecono iskr ogniow z dwóch tartych o siebie kawaków drzewa. Tak czyni do dzi pierwotne plemiona, a cze dla ywego lub «nowego ognia« przejawia si u ludu naszego w <Sobótkach» w noc witojask na szczytach gór obchodzonych. Bohdanowicz

— w dziele wiada, c z e

m

60

—

drewniaho mirosozeznania u Bieorusów> po-

*Pereytki

Biaorusini «ognewi molatsa, zowuszcze jego swaroykada rodzina posiada ogie wasny>>, w razie a dalej,

e >,

e

<

przenoszenia go nie zapominaj go zabra.

Plu na ogie si

nie godzi. Narzeczona wchodzc po raz pierwszy do chaty nasi piecowi. Sztuka wydobywania ognia drog tarcia nie zagina u Sowian do dzisiaj w szcztkowej formie, jak to zwyczaje Sorbów uyckich u naszego ludu, dowodnie wykazuj.

rzeczonego, kania

i

(Patrz

roczniki «Wisy»).

W Europie w historycznych ju czasach,

wielu pisarzy zgodnie przywiadcza o niewygasej czci ognia. Owszem, obfito palnego materyau, jakiego dostarcza las, rozszerzya raczej

rol ognia w kulcie. Nie

do bowiem, e «otarz ogniowy»

ciaa zmarych poczto dawa pouwaajc t drog za najpewniejpoarcie, na witemu mieniowi Wulfstan z IX-go z przodkami. zmarego si sz do poczenia obyczaj, i zwoki jest wieku, opowiada o Estoczykach, e u nich zmarego, z jakiego ludu by pochodzi, musz by spalone (Estowie, to w ogóle nazwa, dawana plemionom otewsko-litewskim, jak

zajmowa rodek wityni, ale

i

udowodni Mierzyski), a jeli gdzie znajd niespalone zwoki, to wielkiemi ofiarami okupywa. to Al Becri opowiada o Sowianach Srnin», e «jedno z ich plemion pali swych ubitych, a drugie ich grzebie». Wida z tego, e w niektórych okolicach Sowiaszczyzny system ciao-palny pocz zanika. Natomiast «drugie plemi> pali si w ogniu gdy gowa plemienia umrze, «równie wdowy dobrowolnie gin na stosie» «pal sowem jak mówi obyty ze wiatem Arab, take swoje konie» «maj obyczaje podobne do obyczaju Indów». Nestor mówi o RaSiewierzanach, e yli po lasach, stade dymiczach, Weyczanach u nich nie bywao, jeno igrzyska midzy sioami, a gdy kto umar, wyprawiali mu tryzn, potem uoyli stos wielki, pooyli umarego na stos spalili. Zebrawszy potem koci, woyli je w n a c z y n e>\ (Nestor. 10. Mon. Pol. 559i. to

ka

<

—

i

i

I.

i

«W pogaskiej

Litwie spalono, podug wspóczesnej kroniki liwo-

jednym najlepszym zota, w kaftanie sadzonym perami koniem, w sukni z purpury kamieniami z pasem zoconym i srebrnym. Równie te same

skiej,

trupa Olgierda z 18

wierzchowcami,

z

i

i

i

kroniki pisz o «ofiarach poncych w ogniu bogom litewskim powiconych-. mudzini jeszcze w r. 1320 spalili wójta Samji Gerharda Riede na koniu, uwizanego do czterech palów. Ostatnia

— taka ofiara

spona w

Memelu

tura

i

61

lubowania bogom w osobie komBruckner. Staroytna Litwa, Bibl. 434). O obyczaju tym jako powszechnym

r.

1389,

Kajpedy.

(Alex.

warszawska 1894, str. 247

i

—

niegdy wiadczy te niezliczona ilo grobów ciao-palnych rozsianych po caej Europie. Obok ywego ognia <i czci ogniska domowego*, istniaa równolegle «cze socu oddawana». Ahurasoca Iranu w przecimuzda perski jest wadc krainy ciepa ciwiestwie do Ahrimana, króla krainy zimna ciemnoci. To samo i

i

przeciwiestwo istnieje w mitologi starosowiaskiej. Wedug zgodnego wiadectwa, Adama Bremeskiego (XI stulecie przed Chr.); Saxona Gramatika (XII. stuleciej Hellmolda proboszcza z Bozowa i

na Pomorzu (XII. stul.) «wity, wiaty peen wiatoci «wicidz», to wiatowid wyraniej «wiatowed>>, czyli ten, który zna wiato (sanskryckie «veda>^) i wiedzie

soce ku zwycistwu.

Mieszkaniem

wiatoweda »Szway testix» Jadwingów, by «Ty n-wiata», czyli

witynia. Byo to zapewne z pocztku ogrodzenie miej-

sca

«gaju»

witego

uczynienie

i

go przez

to nietykalnym.

Tak

a

do przyjcia chrzeciastwa. Do dzi u byo mudzinów «pot», (ciana) ukadany ze szczepanych palików nazywa na Litwie prawie

si

«Tyn tynnica«,

na

«szwentajnen, Swints» dzisiaj

zatem miejsca wite brzmi wiciany. Niektóre jeziora zway si

Litwie

w Prusach: Swynthei, Swintinnye, Swyntheynen, a miejscowoci na wity tyn na palach wznienich na palach budowane «Szwento-pile »,

siony.

dzo

(Mierzyski I. 81,

71).

W Sowiaszczynie posiadajcej bar-

wysok natenczas cywilizacy, przedstawiano ju wiatoweda

«wiatowida» w ozdobnych «Tynach-wiata,» na podobiestwo czowieka o trzech, czterech a nawet siedmiu twarzach wyciosanych w kodzie drzewnej. Tumaczy t wielotwarzowo wiatoweda zagadka ukraiska, któr przy podobnem mojemu wyoeniu przytacza W. Schwartz

w pracy ^Niebieskie drzewo wietlane w podaniu w kulcie» (Ethnographische Zeitschrift tom XIII. str. 150.) «Stoi drzewo w porodku i

do kadej chaty zaglda»... Drzewo, które ma dotykalnie przedstawia wiatowidztwo wszechstronne soca, musi by wielotwarzowe, wielooczne, wedle surowych wyobrae pierwotnych. Jeszcze w chrzeciastwie przedstawian bywaa na Rusi Trójca w postaci »Trzygowa« (patrz rozprawa prof. Maryana Sokoowskiego, wyd. wsi,

i

Kom. do proboszcz

bad. dziejów sztuki z

przedstawiaj

w Polsce. Akad. Umiejt.i. Hellmold

Bozowa powiada (Lib. 85i. z

>Sowianie

wiele

dwoma lub trzema lub wicej twarzami».

bogów

—

—

62

Podamy póniej star lask opoln magistratu w Korzelowie zrysowan niegdy w Wiecu. znalezion w ratuszu na poddaszu oprawie licianej widzimy tam równie czterotwarzowy obraz, ksztatem zamare dzi czasy przypominajcy. i

W

—

Hellmold tak Przeciwiestwem wiatoweda by '<Czernoboh» mówi o tem (Lib. 52): «Sowianie obok witych gajów czcili bogi doszczcie od dobrego, nieszczcie od zego Boga mowe. Wierz, poctiodzi^). Zego Boga zw Czernoboh to jest czarny. U Zaratiustry ducha dobrego». «zima ostra, jest dzieem ducha zego. Lato

e

—

Wszystkie powysze pierwiastki, odnajdziemy mao co przez chrzeciastwo przeksztacone w wiatopogldzie ludu naszego, który pan Mynek w doskonaej pracy: «Zarys pierwotnej Religji Lachów na tle poda ludowych» (Lud miesicznik tom I. str. 53 i dalsze), tak przedstawia: i

«Dziwa biae» przybieraj posta dobrych znaków

s przedstawicielami «wiata

ciepa».

i

Dziwa czarne

(«Czerne'

s ciemnoci zimnem

przemieniaj si w mróz Bóg ze swemi duchami biaymi mieszka zamieszkuj wiat tak, w niebie w »obokach (tam gdzie soce), a «cort» razem ze swoimi duchami w «podziemiu» fgdzie ciemno). Owocem wiekuistej na «tym wiecie» same przeciwnoci. walki «Biayg z Cornym» na odwrót. ycia to «Corni« niszcz «Bioli» przywoaj do Co Boga (wiasamego wcieleniem Dlatego ledwie «grom« który jest bogi

»

i

i

I

e

i

i

»

s

i

toweda albo Porenunza (Hellmoldi, Pioruna, (u Litwinów Perkuna) «ziemi na wiosn zapodni, a ona wyda miliardy «cudów» w poLudzi», staci poytecznych «Rolin, Drzew, Zwierzont czyli Biesów i

zaledwie je «Dysc, Rosa,

Soce

wypielgnuj, zjawia si

pón jesieni <straszny Mróz» uo-

sobienie «C a r t a»

i

Misionc»

(Czernoboha),

i

inne

cudowne dziwa

wszystkie

mrozi

pody «Gro-

zapodniwszy «Martwo Ziemie», rodzi z ni same «Dziwa on koty (symbol czarownic Corne piesy (biesy-djaby) kochanek czarta). Zmory, Gnieciuchy, Bdziuchy zagldaj przez d.» Wiara w potg dobroczynn, ognia, wiata, soca, okna t. gromu, wiatoweda nie wygasa jeszcze w symbolach swoich zu-

ma»

i

straszne,

—

i

i

i

Do dzi pal drogocenny niegdy bursztyn w kadzielnicach, a «wieczna lampka» gorejca drobnym pomykiem po wityniach, jest równie szcztkiem potnego niegdy kultu. Niezliczona ilo «ognisk rodzinnych, pomieni mioci, wiate penie.

1)

Zeitschrift der

Morgenlandischen Gesellschaft

L.

50. S.

43. str.

185.

— wolnoci,

soca

prawdy, gwiazd

si poematy wieszczów ladach,

kich

jakie

—

63

przewodnich»,

wierszopisów,

i

tysice

od których roj

wiadcz równie o gbo-

wstecz sigajca kultura «stepow-

lat

pikna» odcisna. Temu si dziwi nie wolno. Starzy Aryowie z wyrazami «ko, gna, gnój, gij, fczes.j koiti gniazdo, nieci ogie» wizali: (ukrain.j kon, odkarmic ców» na wyobraeniach

«dobra

i

—

mnoy — dalej

oywam — (sanskryt.j gaja, obywatelskie

giju,

ilit.)

wspóycie, (zend.) gaja, ycie dzid, dzidet

— oywam —

—

(litew.)

(lit.)

yje — — (Staroniem.)

giju, giti, gajno,

ginu (otew.) heine

fot.)

— (ogólno slow.) gaja, miejscowo zamieszkaa gajno, gnia«gaja», ycie, jest obraz peni ycia, <'Wesoo» zdo. W zwizku chino

i

z

po wosku <^gaya» wesoy. Tak wic ów mizerny grzejcy przodków naszych wród zimy myk i

i

mierdzcy poostrej

stepowej

w czasie «buranów, burz» nienych, nasyanych przez Ahrimana — Czernoboha — to by tryumf ycia nad temi ciemnemi potgami. Nie dziwo,

si

z

sto,

e pierwsze osady «przedpolskie, przedpalowe», wizay

nazw

—

i

tern

«gajów»

— (niem.) Gaii — okrg, Kijów

mia-

(kiue)

tómacz si zwroty takie niezrozumiane jeszcze przez

Szajnoch «w tych gajach jest mao lasów».

Nazwa «gaju» (niem.) Main, modego lasu odnosi si wedug mego przypuszczenia do «bogini» ycia Ziwy ywili. wito jej przypadao «w pocztkach maja» (Procosii, chro. p. 113 cyt. u Giewczeniej, ^j wtedy kiedy sebrechta, Wend. Gesch. I, str. 85), moe z wiosn cieszono si [(wos.), gaya, wesoy] «nad klsk Smiertnicy, Mary zimowej, bogini Pomoru» (tame str. 85). A chocia miaa by «ywia» gówn bogini «Poabijów» (tame str. 84), to wadza jej, jak si zdaje, sigaa daleko po za granice Sowian, nadabiaskich przyodrzaskich>. Do niej pewno odnosi si ustp z Tacyta, mów gajach «wy woy wali imiona bogów «Lado wicy o Sowianach, giju (ada), Yleli (Lelum, Polelum), Yassa (Jaseka), Tya» (g=d dzidet oywam» (cyt. o Sowianach W. Ktrzyskiego). O gaju «yi

i

e

wili»

powiconym

—

—

donosi

te

pisarz

z

XV stulecia (Mareschalis.

Herulorum I, cyt. u Giesebrechta. Wend. Gesch. I. 63). Polsce góra zagajona, miaa by równie witniszczem ywji, jako jej «fanum» (Procosii, chro. p. 113 Giesebr. str. 63i. Dugosz wito (I. Hist. pag. 37), mówi o «bogu ycia, który si zowie ywia». Thurii. ann.

W

')

Do dzi na wiosn na Podhalu topi bawana, przedstawiajcego Zim —

mier — Ciemno, miertnic

,

wród uroczystych piewów,

pani Dembowskiej, doskonaej znawczyni podhalskiego ludu.

jak to

wiem

z

opisu

—

—

64

ywji, to jest tej, która ycie daje, obchodzono za w modych za-

najprdzej z wiosn pu-

gajnikach «gajach» (niem.) Hain, które

szczay pki, znaki budzcego si ycia w przyrodzie. Pozosta jeszcze lad tego we wizanych wietewkach oziny, ©puszonych pkami, jakie lud w palmow niedziel do domu znosi uderza niemi krajanów, zapowiadajc, «za tydzie nadejdzie wielki dzie» (Na Rusi, ne ja biju, szutka bije, za tyde, weygdej.

e

i

te wita Wielkiej Nocy, na por wczesnej wiosny; wskazywaoby te na to, e usiowano, wedle mdrej staroUstanowienie

chrzecijaskiej

zasady,

tak zwanych «pogaskich»

dostosowa si treci form do Do dzi te na Rusi, lud i

obyczajów.

powiconych ywji

zamiast do

twychwstania

Jezusa

gajów,

na cmentarz

idzie

w dniu wit zmar-

przycerkiewny

«Haiki» — zabawy, powicone bogini

«gaji>,

i

która

tam odprawia

yciem

i

we-

sooci napenia wiat, jako jedna z najwikszych <biayg duchów» Swiatoweda, Perkunasa, Porenunza, Groma, a jest sama znowu zwy-

cizk pogromczyni «Czorta, Smiertnicy zimowej Gaja, Dzija, Tia, ywja, uderzajc róczk wierzbow czarodziejsk, okwitajc puchem wiosennym, budzi zmartwychwstanie w przyrodzie. Równie gówn zabaw ludu na ».

i

haikach

i

jest

bicie si wzajemne modemi gazkami.

W najcilejszym zwizku z czci ognia, wiata soca stoi kult konia. Prosty materyalny wze czcy

«gnój koski» z yciodajnem ogniskiem,

i

niczem niezastpiony po-

ytek tego zwierzcia — na stepach, podnosi go ju u Kirgizów na niezwyke stanowisko, jak wiemy o tem z cytaty od p. Krzywickiego wzitej. Zwizek gnoju — z ogniskiem, ogniska ze socem,

— biegu soca po niebie

dzi z czasem

w mitologii Indogermanów. powysze

z

twierdzenie kilka

koniem Mannhardt przytacza jako dowód na ciekawych faktów w pracy «Die letti-

schen Sonnenmythen» (Zeitschrift skryckiej

biegiem konia na ziemi, przecho-

w najcilejszy wze, midzy ogniem, socem

jest

fur

zaprzonych do wozu

i

W Wdzie sanSoca, siedem koni

Ethnologiei.

bogini

a dych. Pie Dirghotomusa czci Wasusa za to, e uczyni soca, konia z udami jelenia a skrzydem sokoa (Pegaz helleski). U otyszów istnieje wyobraenie, e Soce pdzi na niezmczonych rumakach, które kocz jazd w 18 godzinach. Grecki «nieznuony» Helios jedzie równie konno po sklepieniu niebieskiem. Germascy bogowie Walhali walcz na witych koniach. «wiato-

gn ze

i

—

—

65

wed» posiada w Ar konie biaego konia, sobie powiconego. Znakiem «Swiatoweda bya stannica» czyli a t e r y a ze znakiem rodowym wyszywanym na drzewcu ko, Stannica Swiatoweda «wojsku przed którem tkanina, miaa tak potg, nawet wadza ksica j niesiono, wolno byo czyni wszystko,

M

—

i

wita

e

Konie Swiatoweda za wrób ludowi czywity ko praw nog, wóczni lec przestpi, to by znak szczliwy, przestpienie lew nog oznaczao nieszczcie* (Giesebrecht. Wend, Gesch. str. 11 75, 76). Odoywszy do nastpnych stronnic dalsze rozpatrzenie ladów «czci konia>> w Eurociylia si przed ni».

niy.

Jeli

I.

pie,

,

wrócim si do spicirza wyrazów, z pytaniem co one nam powie-

dz w tej materyi. Przypominam u wstpu niniejszej pracy zamieszczony opis ycia Kirgizów i znaczenia konia u nici.

Ko

po kirgizku ^^mah zwierz w najwyszem pojciu tego sowa, a nazwa kadego innego zwierzcia urabia si dodajc suffix do «mah> (Krzywicki, Ludy). <^Qhanantb> (zendyjskie bi przegania, (arme.) gati t. d. czy si z wyrazem ko, (star. sów.) ko, (poab) kiin (litewj kninas waaci — (wgier) kancza (ukrai) ki, (Miklosici). Wszystkie te wyrazy zlewaj si w dalszym cigu ze staroytnem sowem knia, (kone, na wzór wite, pien-e robot-e polsku kon-idz, po knidz ksidz, wicidz, pienidz, robocidz, od pnia, ko, wit, pie, robot) (litew.) Kunigas (niem.) Kónig, król. Z brzmienia sowa wida, to dostojne imi odnosio si niegdy do wadcy piastuna tabunów rodowyci, najcenniejszej wasnoci caego rodu nie dziwi si, w Polsce u Kozaków, buczuk ogon koski, by znakiem wadzy. Ztd wic pan, król, ród wie si w jedno w wyrazaci knia (star. sów.) kniag (pol.) knia ksidz (serbskie) knez (wgier.) kenez, (rum.) knez (star. niem.) kuninga chuning (star. saks.) kuning (star. estoskie) konungr z r o d u oznacza jednoczenie

—

i

—

—

—

—

—

—

—

e

i

e

i

—

i

—

i

—

i

—

—

ksi —

—

i

—

— — (prusk.) konagis — kuningas, ksidz — (ot.) kuniing, pan, kenisz król — (ac.) genus, (grec.) genos, ród.

i

naczelnik

(litew.)

Tak majestat konia, uosobienia Swiatoweda, przeniós si na posugujc si koniem pielgnujc go wybran cze rodu, która tem samem do dostojnoci do wadzy najwyszej dosza, jako naczelnictwo rodu, sam majestat królewski. Do dzi Hucu kadego pana «kniaziem» dostojnikiem nazywa. Urobi si tem samem ju na stepie, materyalny podkad pomniejszej szlachty (Geschlecht, ród genus) rycerzy (Reiter, ritter, jedziec). Dowodem zwizku yi

i

—

i

DZIEJE

MIESZKA.

5

—

—

66

ciowego pomidzy «kuningem» to jest szlachetn czci rodu, a koniem, bdzie dalszy rozbiór ladów czci konia u ludów Indo-germaskich. plemi Sasów, ludu bdcego na rozgraWiadomo naprzykad,

e

midzy Sowianami

niczu

wito

Germanami, miao rodow ko w czerwonem polu» byszcza

a

konia biaego, który jako «biay

na stannicy chorgiewnej rodu fiir

Ethnologie

XX.

tom

domkowe

zione urny

Saskiego.

fDr.

Friedel,

Równie w

296j.

str.

Zeitschrift

Saksonii

z przedhistorycznych czasów,

znale-

maj gowy

koskie u szczytu, u tej najgodniejszej czci budynku. Te gowy koskie na przyczókach dachów,

i

na

kocach

belek

rzebione,

dotrway w pónocnych NiemSowiaszczynie w budownictwie ludowem do najnowszych cach czasów w swojem symbolicznem znaczeniu. Zkdind wiemy,

a chronice domy od nieszczcia, i

e

na mamiliskiej wiey w Rzymie, gdzie kult ofiarnego konia padziernikowego zwiza si w ciekawy sposób z uroczystoci doynek, sterczay gowy koskie rzebione. Równie gowa konia

Sylwiusa

na bramie Troi u i

konia

«Trojaskiego»

«Neidstangen»

w pónocnych

Daresa,

i

czste wspominanie tak zwanych

rola

Skandynawii, odnosz si do przedmiotu czci konNiemczech nego stepowca. Ozdabianie szczytów gowami koskiemi u namiowedug tów, chat, u sprztów byo tak niegdy powszechnem, i

e

Goriajewa (Etym. Stawnitielnyj Sowar str. tego skada si z brzmieniem

154),

sowo «Koniec» dla-

ko, koniec, poniewa w niektórych

miejscach «koce» albo« wierchy

»

tych

przedmiotów «ozdabiane

Jasnem by wic byo materyalne ródlisko sów «Konec», zakon, «konyk» (awka do spania) Konwreszcie kontyna, witynia starosowiaska. fwiaty-tyn

byy

rozm'aitemi

wyobraeniami

koni.

—

tyn) gród wiata i konia.

weda»,

Za stolic gówn u Sowian czci «Swiato-

bya Ar-kona, poprostu góra koniowi powicona (sanskryt,

ar-wysoko), gród na wyspie Rugii, któryby znalaz tem samem zupene

wytumaczenie swej nazwy. Nakoniec jaskrawe wiato na zwizek midzy kultem konia, a stepowym obrazem jego jazdy po niebie, rzuca nastpujce zestawienie sów. Gwiazda miesiczna, czczona niegdy bya pod nazw <'Swaroga lub Swaroycy» fBriickner). Na Litwie ksiyc bóg diewos, (Baktryjskiei daiwa, (Sanskryt) dewa bóg i

«diewos» byy jednoznacznikiem.

W Polsce «miesic» to jest zmienna

gwiazda nosi dostojne imi ksiyca, zdrobniaej nazwy od ksi-yc przez dodanie znanej

rzdne

stanowisko

kocówki (yc, ic). Oznaczaoby to jego pod-

w mitologii

sowiaskiej,

niejako

czarownika

—

67

—

zmieniajcego posta, za jakiego uchodzi u Finów (Zeit. de morgenlaend. Gesell. L. 50. S. 43. str. 185). Istnieje u Sowian nazwa tajemnicza pary

bogów «Szwarog», (po rumasku s z we rogu

i

sfa-

U

Kurpiów natomiast para wycinanych nazywa si «parogami». «Pod Wilnem szczytu belek u w konie istniaa nazwa witej miejscowoci Szwentragai, a inne Szwentna mudzi. Rag, ragas znaczy róg, kt co ragai le nad naroe» dachu czyli parogi. zczyoby si w nazw wyobraenie ludu o cznoci pstrokatego konia Wiemy dalej, zmiennego ksiyca da si stwierdzi w podaniach otewskich pstre koniki? «To koniki ksiyca» (Mierzyski, ród. do «czyje mit. lit. I, 104, 75). Zdobniczy obraz parogów, bywa te raz par koni z gowami ku sobie zwróconemi, to znów dwoma rogami wietka

rogul)

i

«Swaroyca».

Krot

«wite

e

i

s

i

nowiu ksiyca, tak, jak je sobie góral z Podhala wyobraa (Matla-

kowski, Zdobnictwo). Zestawienie powysze licznie po rodkowej

tumaczy te znaczenie

Europie rozsianych kamieni z wyrytemi podko-

wami, jakote ogóln wiar

w szczcie, jakie przynosi znaleziona

podkowa a która jest obrazem Swaroga, konia ksiyca zarazem. Tak wic sdz, e udao si nam przeprowadzi skromn prób przedstawienia stepowej kultury przodków naszych, w dobie nawskró przedhistorycznej rozwietli tem samem pocztek dziejów nai

i

narodu

szego

w czasach wspóycia stepowego z innymi «rodami», Sporo

gentami pnia Indo-aryjskiego.

nie

naruszonych prawie wy-

razów z klanu «Namiotowców» zachowali Madziarzy w swojem sowjest to «naród nictwie. Al-Bekri pisze o nich w X. stuleciu

e

mieszkajcy w namiotach

spad

i

i

szaasach a

ledzcy gdzie deszcz

ronie trawa» (aby si tam ze stadami

i

tabunami

Knda» mówi dalej Al-Bekri, a jedno plemi nazywa Dugosz (tom str. 381). Kunin (ac. genus ródi co w zwizku z nazw «Kcincza» ko, jest jeszcze jednym wicej dowodem pochodnoci knezia, kuninga, <koneza^>, od koniucha przedhistorycznego, w okresie stepowej kultury. <^nemezal» pilniowy odnosi si do U Wgrów «n e m e z»

przenie). «Tytu ich króla ich

I

pil

i

namiotu. Nemet, lud (patrz htewskie numetis,

domu zes,

i

greckie «nomadia» kupa koczowników).

nalecy do «namas» Nem rodzaj — Nem-

podzi — Nember, kobieta — Nernzi rodzajowy

dek ród, pokolenie,

-

Nemzetsegi familijny

— Nemze-

— Nernzo przodek —

— Nene starsza siostra wic — Nemtó duch ochronny — boy

Nemzóresz czonek rodziny tem samem piastunka -niania>>)

(a

—

—

68

rodu namiotowców — Nemeli kilka.

Odbicie namiotu, pilni,

przodków rodzinnych,

si,

dopeni

aktu

rozradzania

— rodu, pokolenia

naley obrazem przewagi nad podbitemi plemionami. Wida to ze sów «Nemes» szlachecki, szlachetny <^Nemzetes^> szlachetny. Z powyszego uoNetnesi szlachecki wiele ludów w staenia wyrazów wgierskich wnosi naley, roytnoci, przerzucio znak sowny, namiotowy do najwyszego w pógoda szczepowego, do nazwy rodu. Wiemy naprzykad, nocnej Francyi u ujcia Ligery, byo plemi ^^Namnitów^ (po keli

ludu,

jeszcze

—

— e

i

e

ty cku

«Nemety>

300 lat

przed

witynia), które za czasów Pytheasa to

Chrystusem

handlowao z Brytani

sto <^Namnetum'>, dzisiejsze «Nantes^>. (Strab. IV.

spotykamy

indziej

sie

manys (Armeczycy Miasto «Namur» we cyta

niedaleko

u

Helenów

— Ar-men). — Flandryi,

dzisiejszej

Danii

z

nazwami Nemeios

plemi

i

jest

na

zaoyo mia-

190,

198).

Gdzie-

«Namytes»,

Ne-

— Nemodeiis. —

podug Tate naRenu miecio si

<'Nuithones>>

mieszkajce,

W

zestawi

rodkowym biegu ley z <^Namiotowcamh. plemi germaskie <^Nemetes>>, (Tacyt, Germania magna), od którego Sowian nadao Germanom ogóln nazw <.<Niemcy>\ pewna Ju .p. W. Ktrzyski w swoich «Nazwach Sowian», zwraca uwag

cz

na

to,

e od Nemetów Tacytowskich Sowianie nazw <^Niemców»

wywiedli

— wida to bodaj z wgierskiej nazwy Niemców, bdcej

zachowaniem sowiaskiej z IX-tego stulecia w nienaruszonej zapewne formie. Po wgiersku znaczy «Nemet» Niemiec, Nemetes, niemiecki, Nemethoni, Niemcy. Przypuszczenie prof. Ktrzyskiego jest zupenie suszne, jak to si okae z nastpujcego rozwaania. U Greków <^nomos» pastwisko, czy si z pojciem «nomadio^^ pa, «nomeom pasterz, <^Nomadio» horda pasterska, «Nomonys» dzier-

awca pastwiska. Czynno przechodzi wedug teoryi przez nas wyuszczonej, do imienia wasnego jak n. p. Nomaa imi pasterki. U Homera za <^Nomadesy> oznacza «wszystkie ludy na pónoc w Grecyi mieszkaj ce» — skd si wiedzie nazwa »Skytyjskich nomadów» chisch.

Wórterbuch str.

(Pappee. Deutsch. grie-

1433), Dalszy szereg nazw rodowo-plemien-

nych <^Namnifai, Namytes, Namynesy, to jeszcze wysze, oderwasze ogniwo w tym acuchu. Liczba wielka narodów «namiotowych» uogólnia materyalny wtek «namiotii> u Greków na «Nom//ws»

wedug prawa, <'Nomos> co, do czego przydzielony, (ac). Nomen w lad za niem wlecze si ju zupenie oderwana od

miano, a

-

—

69

materyalnego ta nazwa niemiecka «Name» imi. U Wgrów >>namiotowoó> objawia si w sowach «Nemzedek» ród, pokolenie, «-Nemzet> lud, »Nemes>^ szlaclita, «Nemites, Nemethoni, Niemcy". Nazwy

plemion

s wic tylko dalszem logicznem rozwiniciem, ta materyal-

nego jakiem jest <momos^> pastwisko

«namas» namiot^).

i

Wyraa

si to doskonale w nazwie acifiskiej jazdy synnej «NumidóW'> pónocno-afrykaskicli, którzy nazw

ciodzenie

i

i

przymiotem tumacz swoje poFaszywo wywodzenia

stopie przeytej cywilizacyi.

nazwy «Niemców» od sowa niemy, wskazywaby te fakt, e Nestor wród Sowian zna te «Niemie» w XI stuleciu. Pisze bowiem w kronice (Mon. Pol. Biel, edit.

I,

723), «zdobyli

Misk

i

poszli

ku «Nie-

mieszkacy chyba «niemymi> nie byli. Obraz wicia da Grekom w przerzuceniu si wyrazy, »namaiy> co pyncego, snujcego si, ró-

miezie», której

si, namotania nici na wrzecionie, linji

ruchu,

do — namatiaios, pyncy — <<NamafodiS'>, ródlany. W Polsce mamy nastpujce rzeki, nazw o obraz powyszy zaczepiajce. «Niemen» «Nemonia» dopyw zatoki kuroskiej, obie na Litwie, Namitny, dopyw Kamionki w powiecie stryj skim. Za wsie Namestów w powiecie orawskim na Spiu, Niemcza wspomii

nana jako

Nemi przez Thietmara na Szlsku, Namiot, po litewsku

Namoti w powiecie

rzeczyckim, Nemonia w Prusach wschodnich, odpowiadaj reszcie Namiotowych nazw osad, wsi narodów, wyi

liczonych poprzednio. (Sów. geogn.

Do konia ujedanego odnosi si

natomiast kilka nazw znawspomnianych u Dugosza Kunów wgierskich mówi Konstantyn Porfirogeneta o Kangaros tak: otó »Padzynakitos» nazywani <Kangaros», co oznacza u nich szla-

nych

w historyi.

Oprócz

s

chetno

i

mstwo. (Kan — ko, garos, górny, wysoki co

samo co jedziec na koniu szlachcic, «Ritter hoch zu Ross>). Z warstwami kulturalnemi dzieje si zupenie tak, jak z pokadami geologicznymi. teoryi istniej one w pewnem idealnem uoeniu warstwowem. praktyce za, w przekroju rzeczywistym ziemi, ami si one w najrozmaitszy sposób, lecz mimo to, oko geologa sprowadza je do waciwego nastpstwa w czasie przeto

W W

i

Wspóczesny jzyk, sztuka, budownictwo, obyczaje, s te tak w rozmaitym kierunku przekrawujc si pltanin pokadów strzeni.

kulturalnych z najrozmaitszych czasów ^)

«Gyr»

Plemi namiotowe

jurta.

«Kirgizów»

i

ziem. Przydzielenie jednak

ma równie w nazwie

swojej

pierwiastek

-

—

70

kadej warstwie z osobna, wedug jej zoenia do niej naley,

to co

gospodarstwa

ciaral^t eru,

i

w dziedzinie sownictwa, mieszltania,

sztuki stosowanej, jest celem powanego studyum o iistorycznej kolejnoci form mieszkalnyci. Poniewa mieszkanie jest najblisz funkcy zmienn zalen form gospodarowania ludzkiego, a te znowu korzeniami swoimi tkwi w przyrodniczych warunkaci otoczenia prawa dziedzicznoi

i

ci, przeto z natury

rzeczy samej wynika,

czci

e iistorya mieszkania

w istocie dziejów cywilizacyi w ogóle. Przystpmy tedy do odszukania tych warstw kulturalnych w kon-

jest

strukcji

zdobniczoci,

i

polskiej

litej

i

z

przez które przechodzi lud Rzeczyposponim pokrewne zachodnie sowiaskie ssiedztwo.

Dane ze sownictwa wzite stwierdzaj, namiot, pokryty skór lub pilni,

stepowej

e obok jaskini —

suy jako mieszkanie w czasach

wdrówki naszych przodków. Daje

to

do zrozumienia

ustp z listu Józefa króla Chazarów, do rabbi Chasdaja z IX-tego stulecia, gdzie mówic o Sowianach z pónocy (nad Dniepremj graniczcych, tak si wyraa: «a do rzeki pónocnej Jaik (Uralu), ludzie w osadach bez murów, si po

yj

wóczc

caym stepie a do granicy Hangryn» (Wgier). Sowo «mur»

bra tu naley w znaczeniu staej budowy, bez wzgldu

na

czy

to,

to

jest

drzewo,

te wynika z wyoenia te nie

czy mur kamienny lub cega,

tego

byy zbudowane ani

z

drzewa,

ani z

wóczcym

si

z pilni lub

skóry uczynione. Jaki ksztat

jest z

tern

jak

to

sowa w jzyku aciskim. Osady

do

twarzy,

kamienia,

sterczay

ale jak to

jako

namioty

moe mie ów namiot?

Karowicz który w «chacie polskiej « (Przegl. fizjograf, tom IV), roztrzsa to pytanie, powiada krótko: «Chata Arjów bya Profesor

wspólna», a wic pewnie koHsta. Prof. Leftmann w dziele zatytuowanem «Arja dawnych czasów», (Helhald-Kulturgeschichte tom i

I.

str

250^,

tak

sdzi o tem: «Kilka pni

i

belek

ustawionych

pod

ktem, w kole opisanym (ksztat kolisty jest z natury najstarszy mj, górne koce krokwi tam, gdzie si

zbiegaj

s wpuszczone

i

utwierdzone, rozpito

patwami ustalona, dalej jedno jedyne wyjcie tkanin zasonite, dach kor liciem lub wysany, a schronisko pod dachem, gród rodzinny, niemieckie «burg», aryj-

som

skie «pur», semickie «qur gir» jest gotowe...

w rodku mieszka-

nia znajdowao si ognisko rodzinne, w okoo

oa

-

71

—

bydo mieKto by uboszym u tego dzieci cio si razem pod jednym daciem». Równie powtórzymy sowa prof. Zimmera (O cywilizacji indyjskiej Roz. V), a bdce wyjtkiem ksig Vedy: «Ogie weViolselny spoczywa w porodku ciaty niby w onie matki»

caej rodziny.

i

—

Duc w dziele

dajc konstrukcji rysunek ukadu do co do co zupenie fantastyczny wysokim, zamiechaty drewnianej Arjów z kominem (sic!) let

le

de

«Histoire

iabitation

la

i

liumaine'>,

i

do

szcza jednak ciekawy widok mieszkania przedhistorycznych Pelas-

gów w Grecji, uczyniony widocznie na wzór podobiestwo okrgego skarbca atreuszowego. Natomiast ciekawym przyi

padkiem jest uczynienie dymnika u szczytu okrgej budy, fstr. 156). Yiollet le Duc wzi go zapewne z widoku grupy budowli assyryjskich na starej paskorzebie. Inny wybitny architekt Charles Garnier w dziele «Habitation humaine» daje nawet widok tych pókolisto sklepionych mieszka z otworami dymnikowymi u wierz-

choka (str.

161).

Wszystkie

zdania

te

dopeniane, a nie na

powysze, mniej

lub

wicej

fantazj

szczegóowych badaniach oparte,

s jednak w zasadzie suszne, myl si natomiast w uyciu mabudow

terjau na

i

na pokrycie.

Nie

mogo by drzewo,

a

tem

kamie tworzywem budowlanem gównem, bo takiej chaty na stepie przenosi nie mona. Technika te drzewna Arjów tak jest nierozwinit, e wedug prof. Zimmera (cyt. za prof. Karowiczem), Arjowie nie znali zacinania (bdcego podstaw bardziej

techniki

w

(szkielet

namiotu) rzemieniami,

den»,

dzaj,

budownictwie

w powyszem i

co

sposób

drewnianem),

znaczeniu do

wizania

a

wizali krokwie

sowa «wiza, bindzi uywane zupenie potwierco zreszt

sznurami

czy

rzemieniami

u

chat

starogermaskich zaznaczony na paskorzebie kolumny Aureljusza równie przypuszcza nakazuje. (Wiz. 13 Obr 2). Do chaty indyjskiej, której obraz rysuj nam pieni Athar-

—

a które nam Zimmer (Altindisches Leben str. 149) przytanaley si odnosi jako do utworu mieszkaniowego znacznie przemienionego przez pewn ilo pokole osiadego ycia. Dlatego te chata «bogata w konie bydo», nie moe sob przedstawia pomieszkania Arjów, równie jak nasze dzisiejsze chaty. Lecz staroytne strofy mimo to zachoway duo z tego, co jako stepowy system mieszkania uwaamy. Przedewszystkiem mieszka-

wedy, cza,

i

i

-

72

—

nia indyjskie, podobnie jak namiot jest przenone, a hymn, z którego wyjtki powtarzamy, uoony jest wanie na cze rozbiórki przenoi

Odpowiedni do tycli przenosin, jak w namiocie, zacliowana jest iymnie (Aw. 9.3.) tak to wyglda: «0 wszystkie skarby konstrukcya. sin.

W

przeciowujca ciato,

ciebie

rozlunimy a do wzów po-

ciylonycti szczeblów, supków

belek powalonyci».

i

poczyem, dobrze poczyem, trwae

«Ja to

wizaem, stawy goleniowe znajc tak, jak

r

z e

wzy po-

n i k,

co roz-

wizuje je z pomoc Indry».

a

do wzów na krokwiaci, na zaciciaci, «Rozluniam ciebie na szczycie, na supkacli bocznycti, o ty kryjca na wizaniach i

wszystkie skarby».

«Miejscem przechowania ziarna, mieszkaniemAgni ognia), przybytkiem bogów jeste o boska chato»... f

siedliskiem kobiet i

«Chata jest

dwu, cztero

dziesicio-s lupowej

i

szecio-supowa,

chacie,

pani

za w

budowy

o mi

ley

o,

Agni

jak w onie m a t k i» (w porodku). lekk, jak kobiet chato, «Cho ciki z ciebie ciar, przeniesiemy ciebie tam, gdzie nam ci trzeba». pochye szczeble wizane, Z chaty, która ma supki wyziera ziarno namiotu wcale przenon, jest porodku w ogie

bd i

i

wyranie.

Zdobylimy za ze wszystkich powyszych cytat kilka

ogól-

nych okrele, dajcych jakie takie wyobraenie o pierwotnem miebyo ono «okrge», ognisko szkaniu Arjów. Wiemy wic,

e

miao «w p o

r o d k u»,

dymnik uszczytu

Zczywszy z naszemi

dla caej rodziny.

i

byo «w s p ó

poprzedniemi

1

n e m»

badaniami,

dotyczcemi materyau i techniki budowania, tudzie caoci ycia gospodarczego,

to,

powyej wymieniono, jako cechy prachaty

co

otrzymamy waciwoci ksztatu budowy namiotu, jako na prawdopodobnie jszego mieszkania w okresie stepowej wdrówki. Zwrómy si tedy do Kirgizów, którzy yjc dzi w bardzo podobnych warunkach, na stepach euroArjów,

i

j

pejsko-azyatyckich,

zagadki ciemnej, europejskim.

dali

nam ju

niejeden

klucz do wyrozumienia

jak jest najdawniejsza nasza przeszo na ldzie

Geiger,

którego

cytuje

prof.

Karowicz

w

swojej

«Chacie polskiej », tak je opisuje: «Mieszkanie Kirgizów jest to bitka, czyli

ki-

namiot okrgy z pilni, na szkielecie dre-

wnianym. Z jednej

strony znajduj

si drzwi przysonite za-

— za-

son pilniow, ognisko znajduje si w porodku, a

dym uchodzi otworem wdachu>>.

dokadniejszym jest opis «namiotu>> u Mongoów, koczowniczego na stepach Azyi Europy, dokonany przez pana von Steina w pracy zatytuowanej «o Mongoach» (Zeitschrift Znacznie

ludu

fur

i

Ethnologie,

rok

1875

str.

335

i

336).

«Ogólne mieszkanie

Mongoów, to namiot pilniowy, czyli jurta (gyri, ksztatu, który we wszystkich czciach ich ojczyzny, nawet najwicej oddalonych jest ten sam. Kada jurta jest ma si w ostrokrg górn w której znajduje si otwór do wypuszczenia dymu. Boki namiotu odtworzone s z palików drewnianych

okrg

i

cz,

zwajc

Wiz.

Urny domkowe

z

Karyntyi.

9.

(Zeitsch.

fur Ethnol.).

zczonych ze sob tak, e rozcignite tworz kwadratow krat

wi

o jednej stopie w przeciciu. Przy ustawianiu namiotu tego rodzaju kraty sznurami, pozostawiaj jednak w jednej stronie miejsce wolne, w które wchodz drewniane drzwi, 3 stopy wysokie,

maej szerokoci, przez które wazi czowiek do wntrza na-

o

Namiot jest rozmaitej wielkoci, zwyczajnie jednak 12 do 15 stóp rednicy, a do dymnika 10 stóp wysoki, u góry krat drzwi

miotu.

g

i

przywizuje si dr fkrokwiei wolnymi kocami wpuszcza si je w otwory krgu, utworzonego z drewnianych kawaków, krg ma 3 do 4 stopy w rednicy tworzy sob górny otwór dymnik i

i

i

i

i».

Zwracam uwag na doniosy szczegó, e czste w jzykach indo-germanskich wyrazy

«okrgoci drzewa, belek wchodz-

— cych w

74

-

krg — góry, wzniesienia dymu zupenie i

dwikowo odpowiadaj powyszemu opisaniu skadu i

pooenia dymnika w namiocie Mongoów. Tu przytaczam prze-

lotne zestawienie wyrazów. (Pol), krg, krokiew, góra

—

(grec.)

akra,

—

—

fukrai.) kurta bufprus.) gariati, drzewo najwyszy szczyt fukrai.i kuryty, kure, maa chata, w rozwiniciu osada dowa

—

—

dymi — (pols.j kurz (kurzawa) w znaczeniu dym (kurzy fajk) — Wgier.) kor koo, górbo krzywi

—

(litew.j

kraikan

wci naokoo.

Wyrazy te zestawione w klan obrazowy tak przetworzyyby dwik w którem p. v. Stein mówi o powyszej konstrukcyi: U góry krat, gyra, kurenia, {pTzy)krca si krokwie, które u góry w «krca» si w krge, {wy)kroje krgu z «garianu» (drzewa), kraikan (w koo urobionego) Gór kurenia kurzy si kur(z), (kurzawa dymu). «Gdy cay szkielet drewniany namiotu ju jest zoony, o b w j a si go ze wszystkich stron pilniowemi derami, w zimie zazwyczaj podwójnie. Nad drzwiami [(prus.) garian, drzewo zdania,

i

— (grecj dendra — (armen.j dzar — drzewo za (niemj. dwirze, durrys drzwi — drzwi, brama — podwoje — (ukrain). dweri wskazuj, e ta staroytna cz ska-

drewno Thtir,

Thor,

('polsj.

(lit.)

dowa mieszkania Arjów równie bya drewniana]

i

nad dymni-

kiem zawieszaj okrycia pilniowe a mieszkanie jest gotowe. We wntrzu jego na samym rodku robi ognisko, na stronie

przeciwnej wejciu ustawiaj bogów iBurchanów). (Wiz. 13 Obr. 3 i 4). Wszystko to razem stanowi, jak obaczymy, jednoczenie najstaroytniejszy typ wityni, który w istocie swojej nie wiele si do

dzi zmieni. «Z boku kad narzdzia. Okoo ogniska, na którem cay dzie ponie ogie, rozkadaj si kodry pilniowe, na których si siada sypia. Mao potrzebujcemu koczownikowi nic nie jurty zastpi, któr mona atwo rozebra na inne miejsce przenie. Kiedy si ogie pali, jest wcale ciepo, w lecie pil nie przepuszcza gorca!» Rozpatrzmy po kolei, o ile waciwoci powysze mieszkania stepowego przechoway si w widocznych ladach u ludów europejskich. Zacznijmy od ksztatu, od «o k r g o c i». Najdawniejszem wiarygodnem wiadectwem o wygldzie mieszka ludzkich przedhistorycznych, s urny domkowe, przechowujce we wntrzu swojem popioy ze spalonych zwok ludzkich. Wogóle grób a jest ni w miniaturze kada urna popioowa, jest bardzo czsto obrazem doczesnego mieszkania ludzkiego. czy si to z utworzeniem si wiary w ycie pozai

moe

i

75 grobowe, na wskro do ziemskiego podobne. Lud do dzi zmaremu daje gdzieniegdzie do trumny najulubiesze przedmioty, nie

e kiedy w odlegej przeszoci z grobu czyni równie

dziwo te,

Nils odkry w odkopanyci wymiary chat ze szyj wejciow Eskimosów, a Much susznie wyjania do-

obraz

mieszkania.

w

Skandynawji

urnaci

mowy ksztat relikwiarzy staroytnych z chrzecijaskich, mówic (str. 131): «Relikwiarz i

domkowa okazuj si

urna

ta tylko

zachodzi rónica,

indentycznemi,

e urna pochodzi

czasów pogaskich, a relikwiarz z chrzecijaskich» (cyt. u Karowicza «Chata polska»). z

Wiz. 10.

Urna domkowa z

z

Germanii

plecionkowem pokryciem.

Zachowane urny domkowe z Woch, Germanji Sowiapoudniowej wic pomnikiem niewtpliwym prastarych mieszka ludzkich na ldzie europejskim. Zaczona i

szczyzny pónocnej urna

s

i

domkowa fWiz. 11,) z Italji jest jeszcze okrga, cho jak wnosi naley nie z pilni lub skóry, ale najpraw-

ze wszystkiego

dopodobniej

wiklinowej

z plecionki

i

gazi wykonana. Urn okr-

g, a raczej dach okrgy wykopany w Saksonji, podajw rysunku póniejszym

okrge

w

rozdziale

si zdaje

jak

i

o

koszowych mieszkaniach.

w caoci z

przepojonej

wykonane, trzcin pokryte,

rych

w glinie palonej

obraz

plecionki

Nawskró glin

wiklinowej

s te chaty kosznice, któ-

za-

warty, przechoway nam dwie urny

domkowe, wykopane na ziemiach dawnej Sowiaszczyzny. Podobiestwo,

istnieje

midzy

zewntrza

namiotu

13) a

dwiema

jakie

wizerunkiem

Turkmenów,

(wiz.

niniejszemi

urnami

bdcemi nie-

wtpliwie mieszkaniami przodków, uwalnia nas

naszych

zupenie

od dalszych rozumowa. Wiz. 11. Zwróci tylko naley uwag uma domkowa, obraz przedhistorycznej na przechowane na zachodnio Prze- chaty italskiej (Kult. Gesch. Heii. i.)

gnickiej

urnie dwirze,

kod do zamykania,

I

opatrzone której

szcztkowy lad w wyrazie <:kódka»

e na drzwiach drzewo jako two-

dotd wiadczy

o tem,

rzywo zasadnicze

w ksztacie

i

dwiku lad swój wycisno.

Po-

— midzy urnami domkowemi

—

76

wizerunkiem

a

wyrzebionych na kolumnie Marka

domów germaskich,

Aurehusza

w Rzymie, istnieje

równie jak najcilejszy zwizek w zasadniczym ksztacie. Okrgo, dymnik u góry jedno wejcie, to s cechy, które chat Germanów ówczesnych utosamiaj z namiotem. (Wiz. 13). ródo nazwy Niemców «Nemetów», «Namiotów» staje si wic tembardziej prawdopodobne. Ukad tych chat-namiotów jest równie i

niezmiernie znamienny.

Jeli

jakiem

zestawimy

jest

huculska

sowiaskie wyraenie namiotu koleba

z

tem,

co

w drzewie

podaj nam Rzymianie

o chacie Germanów, to odrazu rzuca si zasadnicza rónica

dowaniu, i

w bu-

mimo rzeczywistego podobiestwa w treci wewntrznej

formie zewntrznej.

Do tej rónicy powrócimy

Nam

tu tylko chodzi o stwierdzenie,

rego

pierwowzorem

skich

budowli

by

namiot,

jeszcze póniej.

e ksztat mieszkania, któ-

naley do najstarszych europej-

e tem samem lad warstwy, któr okrelilimy

i

na wstpie niniejszego rozdziau jako kultur stepowo-namiotow, by, im dalej wstecz, tem wyraniejszy. Obok prostoktnych form

budowli tubylczo

szka

z

europejskiej kultury, istniej

wywodzce. Dowodem za stepowego ich po pierwsze, przeznaczenie tych budowli

namiotu si

pochodzenia

jest,

o kult ognia

zaczepiajce,

i

ywe szcztki mie-

stepowych,

tame

tem wicej przewaa

a póniej

fakt,

e im bliej wschodu

wci jeszcze panujcych warunków ycia,

okrgo namiotowa budowli.

Równie ornament na urnie domkowej w Karyntyi przypomina

ywo ukad szkieletu drewnianego przy namiocie fZeit.

fiir

Ethnol.

XXXII Abhandl. 597). (Wiz. 9, 11). Zreszt synny uczony niemiecki Yirchow, badajc wikszo urn domkowych «przyjmuje bez wahania, te okrge do pieca piekarskiego podobne urny, przedstawiaj pierwotn form domu, która jest starsz, ni dom

e

z

opadajcym skantowanym dachem». (Sitzungsberichte

der preussischen Akademie.

Rok 1883 str. 998).

Jako wspóczenie istniejce podobne budowle uwaa «namiot

namioty Tatarów, (któwozach przewo). Wedug starego malowida jurta Dschingis Chana miaa równie t sam form ... Czukczów, jurty Kirgizów rzy wprawdzie

tnej

mieszkania swoje

i

na

Widocznie wic urny nasze domkowe stoj najbliej pierwoformy budowania. Jak za dugo podobne pierwotne formy

—

—

77

zdoaj si utrzyma, dowodz do dzi «istniejce

w Apuiji

i

pónocno

i

uywane Trudhi

litóre jeszcze

portugalsl<ie wiatraki,

zupenie

wedug wzoru domów w Citania de los Briteiros s budowane ftame str. 1004). «Tak wic nie pomylimy si, jeli owe okrge urny domkowe bdziemy uwaali jako starsze, jak b u d o z kalenic daciow> (tame str. 1004j. Tak stwierdza w pracy uczonej sumiennej staroytno namiotowego wtku prof. Yirciow. ledmy dalej. U Rzymian w okresie dziejowym okrgo jest ju zatra»

w

i

conym w pamici ludu symbolem. (6.

267.

9.)

ju

widzieli

jedynie

Plutarch

w

tyci

^Num.

ze

11)

i

Owidiusz

czci powtarzanych

formach wity, podobiestwo do okrgoci ziemi. Wspóczesny «Rzymianin» niemiecki Mommsen stwarza na-

okrgych

stpujc teorj, co do stosunku ksztatów okrgych

i

prostokt-

Wiz. 12.

Urna domkowa, obraz przedhistorycznego namiotu (kosznicy) sowiaskiej z

Gandowa na Pomorzu.

nych w budowlach. za najstarsz,

»Nie uwaam okrgej formy, jak mniemaj, owszem budowa domu nawskro o czworobok si

opiera, natomiast

okrga forma suya jako najwygodniejszy

bezpieczniejszy przytuek dla przechowywania.

i

naj-

Temu zawdziczaj

sw kolisto skarbce Hellenów, jakote budowle spichrzów rzymskich wity Penatów. Rzecz naturalna, e miejsce na ognisko, i

to jest otarz

Westy

— jako komor ogrzewaln, równie naleao

okrg uczyni, jak to z cysternami obramieniem studni si stawao». (Mommsen, Geschichte Roms, tom I, str. 474 475). Faszypowyszego wniosku ley jak na doni. Zjawisko, wiatyn a Westy, E s t j bogini ogniska domowego, od której wiedzie nazw caa Italia (Estjalia) jest ksztatu okrgego, czy si wyranie z kolistoci wity bogów rodzinnych, Penatów. Inna zupenie jest sprawa z budowlami gospodarczemi ksztatu okrgego. Dla wyjanienia jej postawimy nastpujce twierdzenie, i

i

wo i

e

i

,

—

—

78

w cigu caej pracy. Prawido moje brzmi: «Panujca forma mieszkania nie wypiera zupenie poprzedniej, ale przeznacza jej w gospodarstwie ludzkiem coraz to podrzdniejsze przeznaczeni e». które

W

udowodnimy

—

namiotowcy, zastali stary, tubylczy system Aryjczycy mieszka, jako pochodnych palowej czworobocznych budowania wic day im ukad rozkad toskakonstrukcyi drzewnej; one Italii

i

skich

chat-wityn ze supcami, jak to szereg urn domkowych etru-

ICjtj^f^

Wiz. 13. Ryc.

1.

Urna domkowa starosowiaska

z

Parchimu

w Meklemburgii — dzi w mu-

—

—

Ryc. 2. Drewniane, ze supów stoj(Kultur. Gesch. Heli. I.). zeum w Berlinie cych, ze sob wizanych uczynione mieszkanie Germanów, z czasów Marka Aureliuwygld na4. Szkielet Ryc. 3 sza (z pask, na kolumnie Marka Aureliusza).

—

miotu turkmeskiego (Garnier. Hist. de

skich

la

i

i

habitation humaine,

str.

290).

w wybitny sposób wskazuje. Stosunki fizyczne nowego kraju

równoczesn przemian formy gospodawraz z osiadem yciem rowania, przyczyniy si do zarzucenia okrgych namiotów, a po i

koszów okrgych. Wspomnienia tych ostatnich na Palatynie jednak w historycznym Rzymie byy tak ywe, <Casa RoRomulusa chat narodow, przechowywano mieczworoboczne okrg. Natomiast muli», z chrustu plecion

pewnym

czasie

i

e

wito

i

szkania tak

wypary okrgy

ksztat dawnych namiotów,

e tylko

— bogini

ogniska

-

79

domowego Westa

i

— Penaty rodowe

Burchany

na wzór kamuckich, mieszkay jeszcze w wityniach kolistej formy.

Dom opuszczony przez ludzi, mona odda bogom, mona te przedrugim razie znaczy na spichrz lub stajni, w jednym za z wyr a dnia si jego pierwotne znaczenie w ludzkiem gospodarowaniu. Obok wity niektórych budowano skarbce, jak Atreusza w Grecyi, wic jeszcze tylko spichrze i

i

na

okrgo.

pokryy znowu licznemi ladami SowiaGermani. Okrge zamczyska trafiaj si w Skandyszczyzn nawji, okrgymi kocioami wyznaczony jest rozwój romaskiego Koliste grodziszcza i

stylu,

który

nietylko z tej strony zaczepia

charakterem

Jeeli za sztuki. budownictwa swoim o namiotowy pnia, naazyatyckiego czasem saby, odbiegajc od stepowego wyprawami miotowe tradycye, to wpywy palestyskie, podsycane charakter

i

krzyowemi, znowu wschodnimi wtkami okrgych wity o centralnem zaoeniu, znaczyy swoj rosnc potg (Sokoowski, w AuRuiny na ostrowie Lednicy). «Sacken naprzykad zauway,

e

stryi

okrge witynie

le prawie zawsze w okolicy zamieszka-

w wyprawach krzyowych>>. Liczne znowu s «kocioy w krajach sowiaskich, w Sowiaszczynie wgierskiej, w Krainie, w Mo-

ych

rawii,

przez star feudaln szlacht

Czechach

i

dalej,

która braa udzia

,

do tego stopnia,

e przez niektórych

hi-

okrga ich forma uwaan jest za sowiask wasno to za odejmuje im wyjtkow cech dowodzi, e na tym gruncie, zespolone s cile z przestoryków

sztuki,

i

>,

szoci spoeczestwa

i

z

warunkami swego

ro-

zwój u>> (Prof. M. Sokoowski, Ruiny na ostrowie jeziora Lednicy. str. 258). Ze sów powyszych jasno wyPam. hist. tom fil.

III,

najwikszy nasz znawca historyi sztuki, wie nika, tych budowli z dawnemi sowiaskiemi grodziszczami

e

i

jeszcze dawniejszenii

okrgo kolistemi

wpywami azyatyckiej kolebki. W Norwegii

Niemczech trafiaj si równie okrge, lub w koo wpisane rysem poziomym budowle (koció w Akwizgranie budowany przez Karola Wielkiego), rosn jednak w miar zbliania si ku poudnio-

i

wemu wschodowi, gdzie u azyatyckiego nieboskonu w wschodnio-

¥

rzymskim grodzie Konstantyna, mieci si ródo bizantyskiego stylu o centralnem na kolistej podstawie opartem zaoeniu. Podobny objaw powrotnej fali w warstwach kulturalnych zau-

—

-

80

way nasz uczony, prof. Aleksander Bruckner w jzyku polskim. Rozdziela

on

wyranie

w

naprzykad w dzieku «Cywilizacya Polsce

i

jzyk» bardzo

warstw mieszczask jzykow XV

i

XVI

Nas szczególnie na tem stulecia równolege do powrotu pierwiastka okrgoci miejscu zastanawia, namiotowej ze stepowego wschodu, najcie wyrazów tatarskici szlacieck XVI, XVII

i

XVIII.

w jakie obfituje jzyk polski w XVII wieku,

tureckicli,

i

i

któremu

si na kresaci wschodnici ste-

jazda szlacliecka polska, ucierajca

powych, pitno owe wycisna. U ludu, ywio wschodni multasko-wooski obok «waaszania» koni, zapisa na jzyku górali ruskich znak swojego wpywu w zakresie gospodarki polskich i

pasterskiej

równie

t.

j.

ludzko w potrzebach mowy odwiecznych

Sowem widzimy, e w warunkach ycia, zwracaj czsto

tak wybitnie stepowej.

powrotne fale w kulturze

i

poj napowrót do tych samych

róde jzykowych, w których najlepiej dany typ cy-

wilizacyi (w danym wypadku konno-pastersko-stepowej) odbicie swoje

znajduje. Prof. Bruckner kilkakrotnie

w cennej swojej pracy na po-

wysze zjawisko wskazuje («Cywilizacya

jzyk», Warszawa 1901). Germaskie mieszkanie okrge z dymnikiem u szczytu, na wskro do namiotów mongolskich podobne, na kolumnie Marka Aureliusza odtworzone, witynia Westy w Rzymie, skarbiec Atreui

w Grecyi, rzymski Panteon, zamczyska okrge w Germanii, okrge grodziszcza na Pomorzu w reszcie Polski, okrge kocioy w Fuldzie, na Bornholmie, u nas na ostrowie Lednicy w Strzelnie na Kujawach, cerkwie bizantyskie w Carogrodzie, s to wszystko wic niezalenie od siebie powstae wtki okrge w budownictwie, które poczte niegdy w wojoku, przez kosz kamieniu potrafiy przechodrzewo, nawet w cegle

sza

i

i

i

i

wa swoj wiekami sta form. Okrga forma wogóle jest niezmiernie cenion u ludów pierpierwszorzdna jej rola w kulcie nietylko w wity-

wotnych, a

lad pozostawia. Póniej przy sposobnoci omawiania «koszowych» mieszka ziemianek, pokaemy cisy zwizek, jaki

niach swój

i

istnieje u

nas pomidzy sowami: cerkiew, Krak, cerkwiszcze, Kyrke,

i t. d., a kolistoci pierwotnych wity. Na tem miejscu zwrócimy jedynie uwag na ksztat «monet», które, sigajc bardzo odlegej przeszoci, tem samem w przewanej swojej iloci okrge. pleciony wieniec, «Corona», staje si symbolem

krg

s

W koo

godnoci królewskiej.

Koo, na cztery czci przedzielone, zjawia

81

si na urnach sowiaskich w pónocno-rodkowej Europie penie podobna ozdoba

na

istnieje

wczeniejszych (Yirchow). Ozdoby

monetach wendyjskich sce,

i

te

urnach

etruskich,

i

zu-

o 1000

lat

znajduj si na tak zwanych

na brakteatach pierwszych Piastów w Pol-

w tyme samym ksztacie.

Thietmar

(V, 6),

wspomina o tem,

e Mieszko, król polski, nie way si wobec Hodona, markgrafa, to jest w konierzu okrgym, ozdobie niezawisych w Za

ukazywa si w krynie (Crosina), futrzanym, bogatym,

ksit

chodniej Sowiaszczynie. Szczególne poszanowanie okrgych

form istnieje do dzi u polskiego ludu. Pan doskonay badacz zwyczajów ludowych, pisze w pracy o nagówku «0 poczuciu pikna u ludu, z okolic ropczyckiego w Galicyi>: «Ksztaty kuliste ulubione. Bryy paskie, nie podobaj si tutaj. Czworoboczny ksztat maj tylko te sprzty, które daj si najatwiej zbija w czworoboki, jak: óka, awy, stoy, ramy do obrazów, ale nie to kulistych

i

Udziela,

okrge

s

i

s

chcc co przyozdobi, piknem uczyni, daje si temu ksztat pulchny. tak poduszki na ókach ukada si, eby si wzdymay, dziewczta obior najwicej spódnic, eby w biodrach jak naj pulchniej wiece s pókolami, na pisankach rysuj figury o k r g e, «buki chleba» s równie prawie k u s t e» («Wisa», tom III, upodobane.

ksztaty

Natomiast,

I

wyglda

,

1 i

str.

20).

Mimowoli czy si w umyle to odznaczenie «k u s t o c i» «kolistoci» w ropczyckiej estetyce, z wyrazem greckim ^<kalos» pikny, co u «Homera oznacza pewne cielesne waciwoci (Pappee, Deutsch.-griech. Worterbuch, str. 1198), a jedno1

i

i

»

czenie

w sowie

«kalitideo^>,

walcowa, doskonale odbija «na

pokrewiestwo z kolistoci». Pewn te «cielesn stanowi... biodra u synnego posgu «Weniis kalypygos» — Wenus pikno-biodrej, o której te zupenie, jak o piknej Ropczyczance powiedzie mona te jako «o k u s t o b osobie bliskie

waciwo

1

drej».

i

-

i

— Sercem okrgego namiotu, jest ognisko, które

dugo, mimo przemiany okrgego namiotu, lub kosza na czworoboczny budynek, urodzony z palowej drzewnej konstrukcyi, zatrzymuje swoje czysto rodkowe w izbie pooenie. witynie Rzymu, Crecyi Germanii oddaj rodek budynku, owo miejsce i

przecicia obu przektni pod ognisko, to jest

Sercem domu mieszkalnego Grecyi DZIEJE

MIESZKA.

jest

otarz wityni.

równie otarz w rodku

«podwórza»

82

bdcego

(aulos),

—

jednak

rozszerzonym jedynie,

da-

wnym szczytowym dymnikiem namiotu. Podobnie te rzymski dom

ródo wiata jednoczenie, na rozwin «dymnik» namiotowy podwórzec, w koo daciem pulpitowym otoczony (atriumi. Jeszcze i

zaciowuj ten staroytny ukad otarza-ogniska, nim go póniejsze czasy ze rodka kocioa przenios do ctióru — miejsca, które w namiocie Mongoów ju dla bogów burclianów jest przeznaczone. Podeszwa, zaciowana jeszcze bazyliki staroclirzecijaskie

w szcztkach

starogermanskiej

wityni w Lundzie

(Fr.

Seessel-

wyranie na rodkowe pooenie otarza. Zupenie wic, jak przektni w przeciciu si w namiocie Kirgizów, mieszcz si bogowie Grecyi, Germanji Sowiaszczyzny w swoich wityniach. Przypominam, co mówi p. v. Stein, ju cytowany w tej mierze. Mongoowie «we wntrzu namiotu, na samym rodku robi berg, «Die altgermanische Kunst») wskazuje

i

na stronie przeciwnej wejcia ustawiaj b o g ó w». Na stronie przeciwnej wejciu ustawiali bogów, jak to z zachowanych szcztków podwalin wity w Norwegii wynika, ognisko,

starzy

Ryciny

Normanowie.

w rozdziale, mówicym

o ksztacie

wity starosowiaskich na Rugii, poka, jak to z opisu do-

e

bogokonanego przez Saksona Grammatyka (XII wiek) wynika, równie stali wiatowed, Trzygowy naprzykad wie Sowian, jak na

«s t r o n i e

przeciwnej w e

j

c i u»

i

bliej «p r z e c w i

1

e-

gej ciany». Edda skandynawska, mówic te o ognisku, na którem poz tarcia drzewem o drzewo powstay ogie, powiada

n «ywy»

by

ogie, «Na rodku podogi powinien pene rogi te koty winny nad nim wisie, winno si nosi okoo ognia, urzdzajcy ofiary winien penoci cae jedzenie ofiarne bogosawi. Powinno si naprzód na cze Ody na co nastpuje:

i

pi, potem na

cze królowi «bohaterów» fcyt. u Seesselberga, Alt-

germanische Kunst,

str.

66).

Starszy typ chaty wociaskiej jednoizbowej w Norwegii po-

udniowej,

tak

zwany

lldhus,

posiada do

dzi owo ognisko

wporodku podogi z awami dookoa ciany. (Henning, «Das deutsche Haus»

str.

Nieoceniony,

64).

a tyle razy

cytowany przez nas Al-Bekri,

opi-

zatySowian z X. stulecia: «Buduj sobie dom z drzewa n akamienia z ognisko kaj szpary ywic, zatem buduj suje

i

i

83

przeciw ogniska (w dachu) robi otwór dla wypuszczenia dymu. Skoro ognisko si rozgrzeje, zatykaj otwór» 'cyt. u ebinskiego

— «Co Al-Bekri wiedzia o Sowianach»). wiatopek, we-

dle kroniki czeskiej

Kosmasa (str. 1108j usiad w samym rodku

izby na ognisku. Najstarsze ciaty, które widzia

rysowa p, Zygmunt Gloger

i

na Mazowszu iPolesiu nad narwiaskiem, a którycli rys poziomy, po-

damy póniej w rozdziale o «drzewie»,

maj ognisko — piec

na

rodku caej cliaupy, (Encyklop. polska, Tom Ciatai. Natomiast nie mog si powstrzyma od dania rozkadu budynków goI.

spodarczych ze wspólnoty rodzinnej poudniowo sowiaskiej. Znaczenie tych budowli polega nie tylko na tem, to mieszka-

e

nia

pal owe, bo t waciwo

^^

.

i

jej

s

znaczenie rozbierzemy

^

1

J

w na-

V,

Wiz. 14. A, izba z ogniskiem

w porodku — C, wspólne mieszkanie rodzinne — D, komora E,

okrga koszara.

stpnym rozdziale. Tu podkrelimy jedynie pooenie ogniska

w gównej

chacie

mieszkalnej,

czysto rodkowe, jak

w namiocie,

jakote ksztat koszary dla owiec. Koszara ta ksztatem okrgym swoim, wedug prawa przez nas wykrelonego, winna przedstawia w sobie przypomnienie dawnego okrgego namiotu, co si zreszt sprawdza w zupenoci. Podobny objaw znajdziemy ró-

wnie w gospodarstwie owiec,

pasterskiem

Hucuów, gdzie koszary

dla

znowu zasadniczym rysem obwodu, przypomn kolib, mie-

w gospodarce lenej przechowanego do dzi. tam jeli zespolimy wntrzne pooenia ogniska we waci-

szkanie starszego typu,

Tu

i

wem mieszkaniu, jakiem jest u Hucuów staja, ze sylwet zmarniaego na rzecz zwierzt dawnego typu mieszkalnego, otrzymamy na-

w swoim zasadniczym tylekro podkrelonym typie. Widzimy obydwu rysów poziomych, jak w pooeniu ogniska odzwiercie-

miot z

6*

-

84

-

si wpyw namiotu stepowego na ukad mieszl^a, ju zupenie warunl^acli powstayci. si te zjawiska zreszt mieszkania daleko silniej bywa wronite w ywntrze tern, z zewntrze budynku dlatego odporniej szem staje cie czowieka, ni si w przeksztacaniu w cigu wieków. Podobnem bowiem zupenie zdaje si by mieszkanie starych Greków. Z nieliczny ci wzmianek w Odysseji wynika równie, ognisko znajdowao si w porodku, przy niem siedzi wedle staokoo cian cign si rego obyczaju królowa (Odys. 7. 135). dla

w

Wi

innycti

e

i

e

W

awy

W

Podoga z ubitej ziemi

(Od. 21, 120). nocy (Od. 7. owietla si izb drzazgami smolnemi, jak u nas dzi na Podialu 95i.

Dym pokrywa powok kurn rozwieszone po ciaciany zsosnowycli belek (Odys. 19, 38) wizb z wysokiego dachu. U szczytu otwór (jak u koleby za dymnik, jak to byo w pahuculskiej) suy za ródo wiata acu Perdikkasa (Herodot VIII. 37) w germaskiej halli. Ognisko równie w starogermaskiej chacie stanowi waciwe jdro mie(Od.

18,

naci

bronie

36).

i

i

i

i

Gówna sie chaty

chopskiej zwie si Eren naley do aciskiem ara, ognisko-otarz. Anglosasi nazywaj sowem dni cay dom, okrelajc dodatkami, jak: <<heal-dm» hal, «gdst-drn» gocinnic, ^>medo-drn^> izb pijack, ^^holm-drny dom szkania.

jednego pnia

na falach

i

z

(okrt)

(Grimm; Gram. II.

331). Inne

okrelenie staronie-

mieci w sobie równie ognisko na samym rodku, przy którem przyjmuje si goci, jako w najdostojniejszem miejscu mieszkania. «modoci Jezusa» poemamieckie sieni:

«Flet'>,

«flezzh «flazzh>,

W

stulecia

cie z XII.

«Flecie» koce

i

znajdujemy ustp, gdzie autor opisuje,

dywany ukada si dookoa ogniska

e we

(zupenie jak

wnamiocie Mongoów). (Cyt. u Henninga, Das deutsche Haus, str. 141). Najstarszy przechowany typ chaty starogermaskiej

w Skan-

wspomniany wyej Henning: « Jeli z przedsionka wejdziemy do wntrza, to obaczymy izb, która bez dalszego przedziau siga od jednej nagiej, drewnianej ciany do drugiej, od podogi do szczytu dachu. rodku podogi mieci si poziome miejsce na ognisko, jedynie podunem uoeniem kamieni ograniczone. Nad ogniskiem wisi kodynawii,

tak opisuje

W

duy

cio na sznurze, który z obracalnego rusztowania si zwiesza. Dym wychodzi przez zamykajcy si otwór dachowy, który nietylko komin, ale okna zasti

puje tak,

e wiato dzienne nigdy pócienia w izbie rozprószy

-

85

—

moe. Otwór dymny znajduje si wprost nad ogniskiem, blizko grzbietowej belki na kalenicy zwie si w Danji nie

i

Norwegji jeszcze dzisiaj Lyre albo Ljore tak, jak w najstarszych pomnikach literatury*. Wiel opisuje okoo roku 1050, jako ogóln regu budownictwa w Halingdalen w nastpujcej formie: <staropónocny sposób budowania, szczególnie na wsi, obchodzi si bez poway, a mieci ognisko w rodku izby, bez komina ^cyt. z Heni

>

ninga:

«Das

deutsche Haus* str. 62

i

63

1.

Opisy powysze, zesta-

ukadu namiotowego budownictwa okrelilimy, uzasadniaj w dalszym cigu szereg na-

wione z tem, co

jako

charakterystyk

szych przypuszcze.

Wszak taki ogie weselny w sercu chaty, jak w onie matki, (Wda) dymi jeszcze w chacie górala zakopiaskiego w przeszym wieku na miejscu

pysznicej si dzi

-gruby-.

Niemiec Schultes,

podrónik po Galicyi w kocu XVIII, wieku, tak opowiada o wntrzu chaty górali na Podhalu: ^Ognisko jest w rodku chaty, dzieci» (Cudzoziemcy o Gana okoo którego licyi, Schniir-Pepowski, str. 100). Szcztkiem tego rodkowego stanowiska ognia jest palenisko w szaasie góralskim, wymoszczone na przeciciu si przektni. Do dzi te, mimo wzgldnego udoskonalenia, zachowa piec piekarski swoje rodkowe stanowisko w chacie Mazurów pruskich, której rys poziomy w rozdziale VI. bdzie

pezay

uwidoczniony.

Ognisko ledwo omurowane, z kotami na erdziach wiszcymi, widnieje te do teraz na Litwie pruskiej (-Bauernhaus in Ostpreussen» Ver. d. Baudenkmalern] in Ostpreussen, str. 48). Na mudzi te «na rodku sieni na miejscu oboonem kamieniami pali si ogie, a nad nim wisi sagan na drewnianym kruczku, co u biedniejszych ludzi do dzi si spotyka*. rodkowe te stanowisko ogniska zajmuje komin w staroszlacheckich dworkach na Litwie (Roemer Seliwestrowicz. Chata mujdzka, Wisa, tom II. str. 843). Zygmunt Gloger w ksieczce wybornej p. t. Dolinami rzek'> przytacza równie co podobnego z Birsztan na Litwie «Do nocy bya podobn lewa strona domu zoona z wielkiej, kurnej i

izby z

maemi

okienkami

i

ciemnej za

ni komory. Na rodku

izby gorzao na trzonie kamiennym ognisko napeniajce izb dymem, który przez otwór w powale dostawa si pod strzech, a ztamtd wychodzi na dwór dziur w szczycie pod stropem» (str. 65).

—

—

86

Chaty mujdzkie litewskie, których pochodzenie od namiotu te ich nazwa wiele mówica «namas, nomas vel numas» (Mierzyski, ród, do mit. litew. 14) zwracay ju zdawna uwag podróników, historyków uczonych. Dugosz (cytowany i

potwierdza

i

w Encyklop. staropolskiej. Tom pod sowem Dom) widzia jeszcze okrg, «w niszej czci do okrtu» podobn, nau Glogera

II.

miotow form, jak to z przytoczonego tu opisu wnosi naley: «mudzini w owych czasach (okoo r. 1413), dzicy nieokrzesani, barbarzysk tchnli srogoci. Nie mieli oni adnych porzdnych domów, ani mieszka, ale w lichych miecih si chatach. Chaty somy, szersze od spodu, coraz bardziej klecone z drzewa i

i

zwajce si u góry, podobne byy w niszej czci do okrtu (ówczesnego, a wic prawie okrge?) u szczytu miay otwór, którym gór wchodzio wiato. Pod tem okienkiem

ognisko

palili

i

gotowali

ogrzewajc si od zimna, które w tym kraju

sobie

wiksz

straw,

cz roku

W takich chaupach mieszkali wraz z onami,

panuje.

dziemi czeladzi, chowajc w nich razem bydo, trzod, zboe wszystek sprzt domowy. Nie znali innych domów, izb godowniczych, paaców, spiarni, i

i

komnat stajen'>. Mierzyski (ród. do mit. str. 15) powiada, e w «namas», jak namiocie kirgizkim lub kamuckim nie byo pieca, lit.

i

ale «ognisko, na

którem tli wieczny ogie» Dowiadujemy si dalej,

e wgierskiej nazwie ducha ochronnego, rodzinnego: N e m odpowiada mujdzka nazwa bóstwa domowego ska przechowana w kronice woyskiej deus»,

co oznacza

140

141),

i

wedug wywodu

oomas-nomai

domowy (porównaj N o m a d pner

w

dziele

i

o

Littauer»

i

t

ó,

litew-

«Numa-deus», albo «Nomap.

chata,

Mierzyskiego (tame str. dievos bóg, razem bóg

po grecku horda

wydanem w Gdasku w

nem «Der preussische

«Numeja»

r.

1794

pasterska). Lep-

a

zatytuowa-

rozrónia nastpujce rodzaje bu-

w okolicy Ragnety: «Litwini yj w dwóch mied. w klaszkaniach, mianowicie w «stubie» (patrz izdba, etuwa nie wyrazów namiotowych), w której mieszkali zim (a wic wa«namas» który niejsza chata, jeli w niej zim jest czowiek) znowu by rodzajem mieszkania letniego iju obnionego niejako w swem znaczeniu mieszkanemi. Trzecim gatunkiem dowli litewskich

i

t.

i

uywana, raz jako «komora, raz jako sypialnia» (O klcie pomówimy' osobno przy drewnianem «kleconem» budojest «klecia, kleta»

—

87

—

w dziele «Obrazy Litwy» Kraszewski Jóprzytaczaj opis tych «namas«, które nazwane numami, zapewne «numas» wedug przytoczonych wyej dyalektywnictwie). zef,

Jaroszewicz,

i

s

w «Litwie»,

cznych odmian. Opisuje je Paszkiewicz w «Dzienniku Warszawskim^,

w

r. 1829, jako budowle zkrglaków, bez okien, z drzwiami jedynie, 8 okci szerokie a 15 dugie, dach na atach, dart kor

kryty.

W rodku «n u m a

moszczone podmurowanie,

s»

byo na okie wkopane, glin wy-

ognisko

(ugnia-wiete

— miejsce dla

w koo lub kwadrat otoczone kamieniami, które tworzyy rodzaj awy lub przyzby. Po za wolnem, czysto zamiecio-

ognia),

nem miejscem, byo ogrodzenie z bierwion na dwa okcie wysoa poza

niem dopiero stanowisko dla byda. «Numas, nomas, namas> skadao si waciwie z «namiotu» zaznaczonego przez owe kie,

bierwiona na dwa okcie wysokie», gdzie przebywali ludzie

i

z pier-

byda. Myl podobn znajdziemy jeszcze daleko od Litwy, do dzi dnia w ukadzie chaty rusiskich hiucuów. «Numas», któr jeszcze na pocztku tego wieku dookolnego

cienia

z

widzia Paszkiewicz,

miejscem

dla

zewntrznym zerwaa ju Dugosz, opisujc chat do «okrtu w niszej czci» podobn. Drzewo, jak to zobaczymy w nastpnym rozdziale, budowanie mieszka na palach wysuno zwycizko, bo lepiej do okolicznoci tworzywa przystosowan, z

co z

tem,

ksztatem swoim

XV wieku donosi nam

i,

i

form kwadratu, lub prostokta. Natomiast dowodem porednim dalszym zronicia takiego «namiotu» ze stepem, bez wzgldu na to, czy ten namiot w materyale tkaninowym, czy

wiklinowym jako kosz, czy drzewnym jak bywa wyraony, jest wiadomo o dawnych mieszkaniach koszowych kozaków zaporoskich, któr podaje w swojej «Historyi Zaporoa» Iwarnicki (str. 80). Wiadomo powysza jest o tyle wan, e stanowi sob równie dziejowy przyczynek do wyobraenia wntrza owych koszów-namiotów, które materyaem nale do innego ju rozdziau, ksztatem wewntrznym huculska koleba,

nie

by mimoto namiotami. Zaporoec, Nikita Leongjetumaczy powstanie nazwy kosza u Zaporoców: «Ko-

przestay

wicz,

tak

czuje

zim

i

latem po stepie zaporozki Kozak,

dla

ochrony od chodnych wiatrów i «durnej» pogody, potrzebne mu byy

kosze.

Kosze byy podobne do paatek (mieszka póniej-

szych; przyp.

autora),

obszyte

do o koa «polstiem» (obiciem

póciennem lub skórzanem,), za, aby si mogy przenosi, poka-

dziono je na dwóch koach.

W rodku byo ognisk

o».

Sowa ko-

zaka, Nikity Leongjewicza, powtórzone przez Iwarnickiego, doskonale

odzwierciedlaj zwizek ksztatu kosza, «obszycia» go skór lub pó-

tnem dookoa, ogniska w porodku, z potrzeb takiego przenonego mieszkania na stepie. W rozdziale, powiconym «koszowiziemlance», powrócimy jeszcze do powyszego wiadectwa. Obecnie zastanowimy si, o ile wskutek zmiany ksztatu ludzkiego mieszkania pod wpywem bagienno-palowym na kwadiat lub prostokt, zaginy dawne stepowe formy w budowlach mieszkalnych. mieszkania Nawet w tak pierwotnych chatach, jakiemi

s

bydo, stodoa ognisko w porodku «k e e t y» mieszcz si pod wspólnym dachem, istnieje prostoktny ksztat — jako zasadniczy wtek, po palowych budowlach odziedziczony. Na Litwie mielimy ju prawie wszystko

chopów

dolno-saskich,

gdzie ludzie,

i

1

—

— sagany na kruczkach, miejsca dla ludzi donazw w caoci od czasów stepowej w-

ognisko w porodku

okoa,

drówki dochowan, prócz dwu rzeczy, namiot zasadniczo okrelajcych: formy okrgej, lub w koo wpisanego wieloboku dymnika u szczytu dachu. Rozwamy okolicznoci, w których ludno aryjska w Europie niegdy stepowa, moga zachowa na sobie lady stepowej i

wdrówki nierozpuszczone zbytnio w okresie palowej kultury. Miej-

ludno moga, jak owad w bursztynie niejako, zachojedynie lasy góry. wa ksztat starodawnej cywilizacyi,

scem, gdzie

s

i

Warunki ycia w górach, zasadniczo odmienne od okolicznoci, towarzyszcych osiedlaniu si w wilgotnych dolinach, wywoay w Szwajcaryi, mimo jednoci plemiennej, zupenie inny rodzaj budowania (na kad, na zamek), ni na nizinnych wiosn wilgoci zalewanych dolinach, gdzie panowaa lowej

wycznie z konstrukcyi pa-

wyrosa ryglówka. która wczenie po przybyciu do Europy, bliej

Ludno,

poudnia, zostaa wpdzona w góry, moga zachowa waciwoci przyniesione ze stepów znacznie duej ni lud puna doach mieszkajcy, choby by tak, jak Litwini, bagnami

wschodu

i

i

szczami przez dugie wieki od reszty wiata odcity. Lud góralski w Karpatach Alpach, tak jak ludy stepowe, koni. Rónica jest nie z rolnictwa, ale z chowu byda, owiec tylko ta, góry wprowadzaj nowy ywio do gospodarki, jakim

y

jest las,

i

i

e

którego na stepie nie znano.

-

-

89

O ile las, jak to si dzieje na halach wpywu na gospodarowanie, prawie nienaruszony.

pooninach, nie ma stepowy charakter kultury pozostaje i

Ludem takim s nasi Górale z Podhala,

ale

w znacznie jeszcze wikszym stopniu Huculi w górach Karpackich na Pokuciu prawie,

na

i

Bukowinie.

we wszystkiem, co

(prócz wódki, tytoniu, soli

O góralach

«Harii>>

Lud

to

pikny

i

rosy

i

i

na

wskro

od doów prochu strzelniczego) niezawisy. potrzebuje

mówi

co wytwarza

i

Tacyt jeszcze na 100

przed

lat

e maj tatuowane ciaa, waciwo ludów bardzo

Chrystusem,

skór na ciele przyMoe to o nich pisa Teofli Simonikata okoo 629 (Mon.

pierwotnych, które jeszcze nie odzienie, ale strajaj.

r.

e «nie zwykli przypasywa mieczów, poniewa ich kraj nie zna elaza». MoHwo tego przypuszczenia opieram na tem, e w ogóle ludno góralska, pozbawiona rudy Pol.

str.

3j,

darniowej, jako wytworu równinnych bagnistych okolic, musi si posugiwa albo drzewem, albo innym metalem, miedzi bronzem. Ciekawym przykadem czciowo ju lenego stanu cywilizacyi byli, wedug wiadectw kronikarzy ludoznawców, Litwini, plemi pierwotnoci kultury w wielu szczegóach zbiegajce si z Hucuami. Istniej u nich naprzykad lady kowania soca i

i

ywe

miedzi, przedstawienia wspólnego wszystkim Arjom. Pie otewska powiada «Kowal kuje na niebie, wgle sypi si w Dwin». Dopeniacz przekadu Jana Malali mówi wyz

ranie o litewskim kowalu, który ukuwszy soce, rzuca je na niebo, aby wiatu wiecio (porównaj odnony ustp o tem w klanie wy-

razów namiotowych, o miedzi,

w

miast istniej

okresie

tylko

historycznym

wieceniu pieni

jako lad dawnej kultury.

i

i

socu).

Nato-

wyobraenia powysze Mied zagina, a elazo

byo tam bardzo rzadkie, tak, e o Litwinach jeszcze w XVI stuleciu mona byo mówi, e ich «kraj nie zna elaza». wiadcz o tem sycili

e

Gwagnin asicki. asicki pisze naprzykad, mudzini miód warzyli piwo w naczyniach, wyrabianych z kory i

i

e wrzucali w nie rozpalone kamienie«. Tak samo straw wedle wiadectwa Einhorna z XVII wieku otysze.

w ten sposób, warzyli

U Hucuów za s jeszcze bardzo wyrane lady kultury bronzowej to zachowane w najstarodawniejszem narzdziu ludzkiem, i

jakiem jest topór, toporek, ciupaga. Do dzi, wprawdzie ju tylko jako ozdob, obok innych drobnostek, odlewaj dawn bro nai

rzdzie to jest topór, w bronzie, za pomoc bardzo pierwotnych fore-

-

—

90

zdobi go geometryczno-tkackimi motywami. Równie opoNestora o Krywiczanach, e «nie znaj stade maeiiAl Bekrego o dziewictwie, poczytanem u Sowian za wad skich», u dziewczyny, a nie jako zalet, stosuje si do bardzo swobodnego ycia pciowego u Hucuów. Prof. Szuciiewicz, autor monografii «Huculszczyzna>>, mówi o stosunkacti pciowych, dla których nawet zblienie si midzy córk a ojcem nie pozostaje obcem. Do dzi s pozbawieni instynktu rolnika. «Grzechem jest ziemi pru» powiada Hucu (Huculszczyzna, str. 164). Dla niego «meranna» (owce krowy) konie, stanowi gówne bogactwo w rzadko rozsianych gospodarstwach, które pooeniem wzajemnem przypominaj zupenie

mek

i

wiadanie i

i

i

to,

co Alupeke powiada o otyszach,

e «poganstwo to nie mieszka

gromad, lecz buduje si z osobna w lasach». To samo mówi asicki o mudzinach» (cyt. Mierzyskiego Mit. lit. I, str. 10). Dane powysze o obydwóch tak pierwotnych plemionach si z tem, co mówi Prokop (umar okoo poowy ywo

wi

e

«mieszkaj Sowianach (de bello goth. 2, 14), w lichych chaupach (kalybe), oddaleni jedni od drugich, zmieniajc czsto miejsce pobytu». Zaprawd, Hucu do dzi «zmienia czsto miejsce pobytu. Zim mieszka we «wsi», w której, jak w abiu, VI wieku) o

chaty

s na mile rozsiane, lub w lesie na robocie; latem wynosi

si na pooniny ze stadami. Jedno z tych mieszka czasowych huculskich zwie si zupenie tak, jak je Prokop w VI stuleciu po grecku «kalybe» nazywa, to jest po huculsku «koliba». Nazwa ta jednak, chocia równie bardzo stara, zwizana jest z drzewem (kali po sanskrycku) jako tworzywem budowlanem, a nie dotyczy ani ksztatu, ani rozkadu huculskiej koliby. Natomiast litewska przechowana nazwa chaty «numas, nomas, namas» ywcem si stosuje do budowli, któr, aby naleycie oceni, naley sobie kamuckim namioprzypomnie wszystko, comy przy kirgizkim

—

i

cie

powiedzieli,

i

nam

co

uczeni

o

ksztatach

chaty

pierwotnej

odkry zdoali. Namiot okrgy, jedyne wejcie, ognisko w porodku, krokwie w ostrokrgi u góry uwidookoa ogniska. Pozane, dymnik u szczytu,

oa

suchajmy za, jak opisuje kolib, «namas» huculsk doskonay znawca Huculszczyzny, prof. Szuchiewicz, autor piknej ksiki, z której cytuj niniejsze wyimki, powtarzajc jednoczenie rycin rozkadu poziomego widoku, tej interesujcej, bo ksztatem n a .

i

wskro przedhistorycznej budowli (Wiz. 5-ty

i

6-ty).

«Leginy» (parobcy)

91

—

kad sobie w lesie na jesie ubianki, a na

zim koliby. Na <'kolib» bior na pótora metra wysokie o

m o lub i

dwunast ocienne (w koo wpisane) grodzenie z ostrzewia (ostrub- koda drzewa

wierkowego), które

wytykaj mchiem dobrze, aby «w ciat nic Na wierzciu grodzenia ustanie wiao». wiaj krokwie w kozy w ten sposób, aby si zbiegy u szczytu w jedno, kozy pokrywaj tarcicami lub kor, grzbiet

wierkow ywic

dachu wylewaj

ani

(zupenie (jak to Al-Bekri o budowie

sowiaskich opowiada), zostawiajc jedynie u szczytu

otwór

(prozir) dla

przej-

W

Wiz.

poziomy

Rys skiej 4.

;

2.

15.

koliby

wejcie

hucul-

gówne

chorimci (sie); 3. wejcie

cianach niema okien, tylko cia dymu. do koliby waciwej. nizkie podwójne drzwi, od naroów grodzenia do rodka dwie cianki, a w kocu tej cianki drugie drzwi (tworzy si w ten sposób rodzaj sieni na rycinie oznaczonej)' Sie ta nazywa si chorimci (choroma u Rosyan wykwintny dom, witynia) w niej trzymaj wod, zawieszaj na klinchram kokach «sarsamu», na wierzchu siennej ciany skadaj piy. libie jest bita podoga z wybrakowanego drzewa, albo ziemia przykryta kor, «aby z niej zimno nie szo». Na podog kad óka (podoa), czyh niziutkie tapczanki, zrobione take z wybraków

—

W

drzewnych,

opartych

na

poprzecznych,

w gowach

grubszych,

w nogach cieszych krglakach. Spa si za kad na oach, wycielonych dkami ciany,

z

ciesioki,

nogami

odpa-

gowami do zrbowej

do

ogniska

(watry),

na-

krywajc si sierakiem lub «weret»; «podoe» zarzdcy («zawidcia», za wodza, zaustawione obok ciany

ojca),

sieni;

w no-

gach óek kad zastawki z desek, «aby nie

pieko w nogi od ognia»; nad ókami w gowach przybite póeczki, gdzie «leginy>> trzymaj swoje rzeczy, oprócz nich za stercz

tam

garnki,

przechowuje si

mka

i

t.

Wiz.

16.

Widok przedni koliby

u góry

otwór dymnikowy.

d.

Kadc si spa, zawieszaj huculi siekiery na khnkach, kady nad gow, (aby je w potrzebie natychmiast w rk chwyci mona byo), apcie skórzane (postoy) kad na koniec gowy, by

swoj

-

-

92

zasychay od ognia», a onuce ciel pod siebie, «aby ich dym nie przechodzi, bo si od tego dr». «Poród koHby ukadaj ognisko, zoone z podsypki, uczykamienia, na wierzch niej cztery omio-dziewicionionej z gliny calowe bierwiono, wymaszczone glin, aby «ogie na glinie rozoony lepiej gorza» podsypka podesania jest za na to, aby si «nie

i

(

Dym z ogniska idzie «proziriem», otworem górnym, na zewntrz. Do ognia godz «zawidcia», «kajmana«

«ogie podogi nie czepia».

turecko-macedoskie «Kaim-makan»,

patrz

I

zast-

rodzaj

starosta,

pcy, namiestnika politycznego i litewskie «kone-mytes>, najmita «do to jest takiego czowieka,

chaty nalecy»), lib, gotuje

je, rbie drzewo, nieci

który porzdkuje ko-

utrzymuje przez ca

i

ogie (porównaj: ogie przez cay dzie utrzymywany przez Kamuków, wieczny ogie, Znicz, kultu stepowców u Litwinów, utrzymywanie wiecznego ognia w wityni Westy, bogini ogniska donoc

mowego

przez

chrzeciaskim)

westalki,

gorejc lampk w kociele pieko, ani nie byo

wiecznie

i

w ten sposób,

aby

ludzi nie

w kolebie».

zimno

ywo nakrelonego obrazu ycia w kolibie str-

Jeli z tak

cimy drzewo, jako materya nowy — to upina koliby razem z tern, co si w jej wntrzu dzieje, tak ywo przypomina namiot ukadem z tern, tak zgodna jest ksztatem Kirgiza lub Kamuka i

i

co sobie ludzie uczeni, jako mieszkanie Arjów wyobraaj fp r z y p o-

minam okrelenia prof. Leftmanai, e j za najstarszy

form pomnik budownictwa

europejskiego

uwaa

naley.

te to interesujca zgodno w ksztacie z urn domkow italsk, jakote jeszcze wiksze podobiestwo do urny domkowej sowiaskiej, na Pomorzu znaz Parchimia lezionej. Jeeli urna z Gandowa na Pomorzu Stwierdza

i

i

w Meklemburgu,

miarkujc po jej

dokadnie

okrgym

ksztacie,

koszem z wikliny plecionym, a glin wyoonym, najblisze jej ogniwo w acuchu rozwojowym mieszka ludowych naszych,

jest

to «koliba» huculska stanowi

a

trzecie z kolei,

dniej

zbadane.

uwaajc

Starszym

w Europie, byyby

namiot za

od

koliby,

pierwsze mieszkanie doka-

rodowodowo

typem

jedynie plecionki z gliny utworzone, ule

chaty

okr-

ge, które istniay na wyspie Long Island do r. 1823. (Karowicz: Chata polska tak te kosznic jako czasowe schronisko pa1.

stucha,

1

okrg

zupenie do urn domkowych podobn spotkaem

—

-

93

przed samym Zabotowem na Pokuciu przy drodze z Kossowa w Sierpniu

w

skiej

koliby od stepowego

r.

Natomiast bardzo

1903.

podobnej budowli omio,

wanem dla pochodzenia hucul-

namiotu

jest istnienie

prawie zupenie

nawet picioktnej drewnianej u Burja-

a

tów (ludu na wpó osiadego w zachodniej Syberyii, z ogniskiem w porodku, z dymnikiem u góry, opisanej mi przez p. Szwarcego, który wród nich duszy czas przebywa. Rónica jest ta,

e kiedy jurta burjacka, bdca syberyjskiem powtórzeniem namiotu w drzewie,

jest

mieszkaniem letniem,

koliba hucul-

ska przeznaczon jest na przybytek zimowy.

Przemiana konieczna, przez dugie, równe pnie drzewne jako tworzywo, warunkowana, czyni z chat

prostoktne

budowle

Mimo to jednak wtedy zna w redniem nachy-

z czasem.

jeszcze

i

krokwi (okoo 45^/o stopni), w przewadze poaci dachowej i nisleniu

wpyw na-

koci cian bocznych,

Przykadem tego niech b-

miotu. dzie

wizerunek

powyszy

ilZ-tyi

wzity z wybornego dziea archiSeesselberga (Atgermanische Kunst). Grób Wikinga, tekta, p. Fried.

przekrojony, daje obraz jego j

^-

cia

doczesnego,

,

spdzanego '^

Wiz.

yPrzekrój

17.

Wikingów;

grobu

(przez

na. mieszkanie). ^Fried.^ Seesselberg. o ,. .,. .

odzi W domu. Dom ten, typ

,

,

ód

.

Altgerm.

1

i

pierwotny

nów,

jest

j^yj^^t.

póniejszych Normajednoczenie prostoktnym wyrazem namiotu, a

i

dowodzie mieszka zajmowa by pierwsze miejsce po culskiej, a

ger,

czwarte w caej genealogii. Pan Zygmunt Glo-

nieporównany

wego budownictwa, stodoy

w ro-

kolibie hu-

litewskie

mionik zabytków narodozauway, e te

zbieracz,

znawca

sztuki

obyczajów, susznie

i

i

zupenym prawie brakiem widocznych cian bo-

rozoystym, ziemi sigajcym, dachem, przypominaj namiot. Dach chaupy wieniaczej w Polsce, Litwie Rusi swojem nachyleniem zreszt cigle przypomina kt, pod którym wojok cznych,

a

i

jest

rozpocierany na szkielecie namiotu.

ladów, jakie w ksztacie odziedziczy Europejczyk po swojej stepowej

Tak uporalimy si i

ukadzie mieszka

z

rozbiorem

—

94

—

wdrówce. Pozostaje rozpatrze obecnie dalsze lady w motywach zdobnictwa

charakterze

i

przeznaczenie

wej

i

zawarte,

w

tudzie

rodzaj, je niewtpliwie

zabytkach,

których

do kultury namiotowo-stepo-

odnie nakazuj.

lady owe istniej w zdobnictwie ludowem. Zdobienie u ludu bowiem nie jest bezmylnem nalepianiem lub wyrzynaniem ozdóbek

w taki dese, jak lina na jzyk, a «fantazya artystyczna» na

papier przynosi.

U ludu ornament ma gbsze, symboliczne znaczenie, jest niesdów o otaczajcym materyalnem odbiciem jego wierze chocia nastpi przestosunku. A do niego swoim o wiecie

jako

i

i

miana istotna wiatopogldu, to mimoto dawne zdobnicze symjeszcze dugo, wprawdzie w nieustannie sabncem znabole

yj

Na starych kocioach

czeniu.

norweskich,

mimo caego pokostu

chrzeciaskiego, sztuka «pogaskich>> Normanów wiedzie swój yobjawia si w rzebionych »sagach», ze wiata bóstw Gerwot, Maleryego nad manów przedchrzeciaskich. Prace Holdena i

i

rysunkami, wydane nakadem «Smithsonian Institution» pismem w Londynie, wykazuj jako ogólne etniczne zjawi«midzy rysunkami na naczyniach a kultem sko, i

e

plemienia istnie cisy zwie k». (Cyt. u Ludwika Krzywickiego, Wisa, tom III. str. 99j. Poczucie tego gbszego znarysunków

czenia

i

obrazów

maj nawet dzieci,

uparcie pytajce

si nie «co to jest», w malowidle lub rzebie, ale «c o to z n a c z y ?» Najgodniejsze,

najdostojniejsze

miejsca na sprztach,

w izbie lub

domu daje si obrazowi najwyszej w szeregu wierze istoty. Takiem nawskró dostojnem miejscem na chacie, niegdy u naroa szej ciany wejcie majcej, jest przyczóek dymnikowy kalenica chaupy stronach nad dymnikami tam, gdzie si po obu w Halickiej Rusi koczy. Tam te znajdziemy czsto w Polsce ciepa, formy, przypominajce sob najwysze wyraenie wiata yciodajne soce. Znak Wielogowa, wiatowida mieci si w gó-

na

w-

i

i

i

rach huculskich i u Podhalan na czole cerkwi lub chaty, jako Soce, So-

neczko, podane przez niezapomnianej pamici Wadysawa Matlakowskiego,

w jego dziele «0 budownictwie ludowem na PodhaIu«.

Ogromnie

dla

odrodzenia

artysta- malarz

dzi mój

domys

i

sztuki

polskiej

zasuony

pisarz,

Stanisaw Witkiewicz, potwierciele o kultowej roli przyczóka, opowiadajc,

krytyk,

i

badacz,

górale podniesienie szczytu

p.

e

i

ustawienie jego

uwaaj prawie za

95

obrzd religijny, przy i<tórym, jak przy naboestwie, zdejmuje soHuculszczynie spotykaem «soce si czapki. Na Pokuciu nazw przedstawienia pojnecznik», jako dwa bliniacze form w Drohocia, równie na czole budynków. Za w Samborskiem byckiem, rzadziej ju na Pokuciu, zjawia si na szczytach dachów, i

i

i

i

okrga

deszczuka,

której ciele

gwodziami, niby

soce promieniami, nabita,

zabobonn wiar przywizuj. Podobne

do zupenie soce, przez uczonego Yirchowa omawiane, trafia sie cztamtejsi

Wiz. 18.

Obraz

1.

i

2.

zda poranna

Obraz

5.

Obraz

6.

soce

i

krzy z jednego domu

(Prusy wschodnie).

— Obraz

4.

(Prusy wschodnie).

Krzy

Soneczko z Zakopanego na przyczóku

i

(Matlakowski

Soce z przyczóka na Pokuciu. — Obraz 7.

na dnach urn sowiaskich.

— Obraz

i

8.

3.

Gwia-

wschodnie).

—

«Budownictwo»).

—

ksiyc (Prusy

Rozmaite rodzaje ozdób

— Obraz Sfatyska. — Obraz 10. parogi z Prus wscho— Obraz 11. parogi kuronskie. 9.

dnich.

sto, hen,

a w Prusiech wschodnich (Wiz. 18, obr.

1).

lic Drohobycza (Wiz. 19) jest jednak tem ciekawsze,

«Soce» z oko-

e wedug wzoru

czstego, jaki jeszcze przy okresie lenej kultury omawia bdziemy,

czy si w par z wyobraeniem krzya. Wedug znanego przysowia:

«Bogu wieczk

rzonej

i

dyabu niedopaek».

swojej opiece chaty,

dzieli

miejsce powie-

chrzeciaski znak krzya

z

poga-

w Prusiech Soca-wiatowida. Nieinaczej jest ksiyca albo Wschodnich, gdzie równie obok wizerunku soca, skim symbolem

i

— Wiz. 18, Obraz

wieczorna tam, jak i

1,

2, 3,

4),

—

96

widnieje znak krzya.

Równie gwiazda

j

nazywa Yirchowi, trafia si poranna («Morgenstern>>, jak Stróu, niedaleko Nowego Scza w okolicach Krakowa.

i

W

krzya znalazem równie obok zczone zestawienie «soca» chaty.fWiz. Soce tu caym samej u tej 20.) na dwu przyczókach i

swoim wygldem niezmiernie si zblia do tej szeciopromiennej wycitej na powale u sosrbu wprost nad ogniskiem u rodka chaty. Byby wic w tem jeszcze jeden, ze zdobnictwa pierwiastek wzity, dowód na wypowiedziane przypuszczenie, gwiazdy,

e

soca ogniska, wiata ciepa, zczony we wierzeniach, zespala si w wyobraeniu zdobniczem. Podobne znaki istniay najprawdoi

i

i

«Tyna-wiata», domu boskiego, którego nazwa, dzi na «wityni» przeksztacona, w nazwie obrazie «wiat» podobniej

na szczytach

i

W

najdawniejmimo to nie zatara swego pochodzenia. szych czasach «witynia» bya po prostu ogrodzonem miejscem, «witym, wiatym-Tynem». Wedug p. Romera («Wisa», tom II, zawarta,

str.

843), u

lików, 83)

mudzinów do dzi

nazywa si

«tyn,

pot,

ukadany ze szczepanych pa-

tynnica, tynnik».

Hellmold opowiada (Ks.

e «przy nawróceniu Przybysawa natrafili na gaj wity. Cz

tego gaju otacza bardzo troskliwie zbudowany

w którym

«Tyn>>,

znajdowao si dwoje wrót».

Na wyrónionem miejscu spotykamy w izbie góralskiej

i

hucul-

skiej okrgy utwór ornamentacyjny. Miejsce jego u samego rodka

izby na «sosrbie», wprost znaku na pododze, gdzie przedtem znaj-

dowao si ognisko w dawnych, namiotowych czasach, ju tem samem wskazuje na niezwyke jego znaczenie. Ornament ten, spotykany na ziemiach caej zachodnio-pónocnej Sowiaszczyznie w Boni, a nawet w Palestynie, zasuguje na jak najszczegóowsze badania. Dzieli on jednak dzisiejsz swoj postaci los wszystkich mytów,

które kolejno po sobie króloway. Starsze nowsze warstwy w wiatopogldach plcz si nietylko w «podaniach ludowych», ale w wizeruni

i

kach zdobniczych. Wedug Mannhardta: »Dielettischen Sonnemythen» («Zeitschrift fiir Ethnologie»), «przedstawiano soce jako koo, z

czego si

rozwino bóstwo, w konie zaprzone. Przedstawienie

w wielu sowiaskich baniach. Soce przejawia si w ten sposób, jako wóz». W zagadce ukraiskiej, ju przytaczanej, soce znowu «jest drzewem, które do kadej chaty zaglda». rozbiór powyszego ornamentu musi dotyka Tak wic to wraca

i

«okrgego ogniska, soca, koa

i

drzewa», a

wic rozpatrywanie

97

rozoy naley. Na tern miejscu wemiemy na

jego odpowiednio

uwag,

jako

pierwotniejsze,

«koo»,

jakie

bardzo

urnach

starosowiaskich,

czsto

ale

ksztatem

trafia

si na

pokrewne zdobienie,

budowli palo-

z

grobów z epoki elaznej zachowanych. Zwróci na nie uwag po raz

wych, lub

z

pierwszy prof. Yirchow jeszcze w roku 1871.

Na dnie zewntrznem garnków, na rodkowej ich czci niejako, umieszczali starzy Sowianie, mieszkajcy midzy Elb a Wis, krzy, w koo wpisany. «Garnki takie palowem mieszkaniu w Daber, przy palowem mieszkaniu w Soldyskiem jeziorze w jeziorze znaleziono

przy

wielkiem,

Wiz. 19.

Soce

i

krzy

ze

szczytów

teje samej chaty z okolic Drohobycza. (Zdjcie autora).

i

Persyskiem. Formy koa z jeziora Dbrowskiego (Dabersee) znajduj si prawie zupenie podobne na dnach urn z budowli palo-

w Lac du Bourget, w Sabaudyi. Podobne krzye, w koo wpiznajduj si w palowych «Terramare» parmeskich, ale s tysic lat wczeniej sze» (Yirchow, «Verhandlungen d.

wej

sane,

o

Zeitschrift

fur Ethnol.»,

W dwa prof.

lat

1871,

str.

93).

póniej okazao si,

(Wiz. 18. Obr.

7,

wedug sów

tego

8,

9).

samego

e «urny z pod Oomuca zgadzaj si zupenie e tamdnogarnkazdobipicio-

Yirchowa,

z naszemi, a co dziwne,

i

palczastykrzywkole. O obfitoci tych znaków w pomorskich budowlach, na odpowiadajcych

Pomorzu wyspach, mówiem na posiedzeniu z dnia 10 grudnia 1870 r.».

nety,

Wystarczy dalej przejrze motak zwane wendyjskie nasze i

najstarsze Piastowskie (Stronczyski,

«Monety

Piastów»),

jakote znaki na

przedmiotach na Podhalu,

równie

citych,

aby

krzye,

w koo

wpisane,

szemi kókami, czsto

w drzewie

znale tam z

mniej-

w wiartkach.

Stosujc zdanie angielskich ludoznaw-

Wiz. 20.

Soce i

krzy

(gwiazda ze

szeciopromienna)

Stróa pod

Nowym S-

czem, równie z przyczóków

tej sa-

mej ciaty. (Zdjcie autora).

ców, I-loldena i Mallaryego, brzmice:

«midzy rysunkami na naczyniach, a kultem plemienia istnieje cisy zwizek», musimy przyj jaki szczególny cznik midzy krzyDZIEJE

MIESZKaD.

—

—

98

em, w koo wpisanym, cztero- lub piciopalczastym, a wierzeniami naszych przodków. Najpewniej oznaczao owe koo u wozu, o cztereci lub piciu palcach, wóz soneczny i soce czterotwarzowe, ku czterem

stronom wiata zwrócone. Dowodzi tego powszechno staroytno ornamentu, niewtpliwie pocztkiem swoim stepowej kultury sigajca. i

W tomie Il-gim, na

str.

76,

w «Zbiorze wiadomoci antropologji krajo-

wej* jest oddany rysunek kocioka przedhistorycznego, znalezionego na ziemiach polskich, gdzie jest, obok konia, z wyranie narysowan

grzyw, koo soneczne promieniste, z zaznaczonym punktem rodkowym, wielokrotnie w pasie obwodowym powtórzone». (Wiz. 23. obr. Natomiast w stron wozu sonecznego, w myl wywodów 1, 2). Mannhardta, wskazuje rysunek wozu w dwa konie zaprzonego, z dyszlem widowym, a jedcem konnym na przedzie, umieszczony na urnie w Darslobe, z Prus wschodnich. Koa u tego wozu maj równie tylko cztery palce («Zeitschrift fur Ethnol.» XIV, koa Równie bliskim jest zwizek tego «soneczka» str. 532). u wozu ze sfastyk, ornamentem ogólno- «indo-aryjskim.», o którym mówi szeroko p. migrodzki na kongresie etnologów w Pai

ryu, a pisa w «Wile».

zdumiewajc. rki lewej

Powszechno tego ornamentu jest istotnie

Wszdzie

wiz. 18-sty, obr. 8

zówki zegarowej.

i

9),

jest

krzy

ze strzaami obrotowemi,

wskazujcemi

ku prawej

znaczy

to

(odwrotnie,

od

na rysunku

jak

w odwrotnym kierunku wska-

Jest to kierunek,

jaki

ma koo u wozu, na-

si poruszajcego

moe w ten

oznaczaby sposób drog ku zachodowi, w jakim szy plemiona

indo-aryjskie

w Europie

przód od rki lewej

ku

i

prawej

i

byby znakiem stanniczym wdrownych,

od Azyi ku Europie dcych plemion. Na urnach starosowiaprzedmiostaropiastowych na pienidzach wendyjskich skich tach Podhalan, spotyka si równie «sfastyk», znami ogólne rodowe i

i

i

potem wedle p. migrodzkiego, u osiedleców europejskich, po odamaniu niepotrzebnych ju wskazówek, strzaek, jako znaków wdrownych, przemienio si na symbol wiata Arjów, które

chrzecijaskiego:

krzy,

nawet

ju w

czasach

przedchrze-

cijaskich.

Do wdrówki Arjów odnie te naley wany szczegó zdobniczo-pomnikowy, jakim ninach

s tak zwane «baby», rozsiane na rów-

Sarmacyi póstepowej. Wyobraenie

to,

niby

ludzi,

nibyto

supów przydronych, siga u nas po Kalisz, a wie si z podo-bnymi

zabytkami

Azyi

zachodniej,

a

gównie Turanu.

«N a w e t

-

99

—

ornament gwiazdy, lub promienia, przywodzcy

namyl Zoroastrow cze ognia, wielce rozpowszechnion u Mongoów, przed przyjciem u nich Buddyzmu», «a widniejcy

prawdy przypuszczenia,

nad

kubkami niektórych bab, dowodziby

e pomidzy Azy zachodni a ludami

zwizek cilejszy, ni przypuszczaj» Pam. Akad. Um. (M. Sokoowski, «Ruiny na Ostrowie w Lednicy Tom III, str. 195). Pewne wiato na znaczenie tych «bab», rzucaj europejskimi dzi,

zachodzi

».

pomniki z drzewa na niektórych cmentarzach litewskich, gdzie

ró-

wnie pomnik jest jednoczenie to jakby figur czowieka, to jakby supem przydronym (Bauernhaus, Ostpreussen). Zwizek ten jest

Wiz. 21. a) Gowica koska namiotu Wikingów; b) Konie na chacie uyckiej («Wisa»); c) parogi z pod Krowodrzy, pod Krakowem (Wawrzeniecki. «Wisa»); d) parogi (o lub

jele) z Litwy pruskiej («Bauernhaus, Ostpreussen »);

e)

parogi

z

kurpiowskiej chaty

(« Wisa »).

jasny, jeli

uwzgldnimy cay sposób pozostawiania zwok, znaczkomi drog, na stepie przebyt. Moe te

cych niejako swoimi

«baby» oznaczay miejsca «le zimowych», kiedy «mier-baba-miertnica»

e

kosia gsto, chodzc od namiotu do namiotu stepowca. supy przydrone zwok chowanie» jeszcze w historycznych

«drogi,

czasach

i

w pojciach niektórych Sowian si czyo w jeden obraz,

wiadczy ustp ciekawy z kroniki Nestora («Mon. Pol.» I., str. 559). Siewierzanie yli po lasach, stade u nich «Radymicze, Weyczanie i

7*

I

-

—

100

bywao, jeno igrzyska midzy sioami. A gdy kto umar, wyprawiali mu tryzn, potem zoyli stos wielki, pooyli umarego zebrawszy potem koci, woyli je w naczynie spalili, na stos «z ostawiali na supie (postawiach na stopie na pitech) nie

i

i

przy drogach». Wida z tego, e jeszcze w czasach ciaopalnych istniao «cierwa» po

stare przyzwyczajenie

drogach

zostawiania,

na wzór Parsów,

obrzdu

stepowych,, wprawdzie tylko jako

pogrzebowego. Zwyczaj ów gdzieniegdzie dochowa si do historycznych czasów. Przy wszystkich drogach do Rzymu prowadz-

si od grobowców rzymprzypominajcych tern zupenie zwy-

cych, a szczególnie przy «Via Appia» roio skich,

idcych wzdu drogi

i

przez Nestora Siewierzanom przypisany.

czaj

Wedug

objaniacza

ruskiego

przekadu

Jana

Malali,

«ten,

który dopiero na ldzie europejskim nauczy Litwinów palenia cia,

si «Sowia»,

skada, jako ofiar 9 pieczonych le«ród. do mit. litew.» I, 20). Ustp Nestora, wyej przytoczony, wyjania natomiast znaczenie: stopów, supów przydronych, którymi bez wtpienia wszystkie, od Turanu po Kalisz sigajce «baby» kamienne. «Stopy» te, to niejako znaki przydrone dla poszczególnych czci gromady plemiennej, ze wzgldu na rzadk traw stepow i na wielk ilo stad, po szerokiej przestrzeni rozsianych, tak ustawione, aby wskazyway rozprószonym krewniakom drog kienazywaj

a

,

dzion ze «wini» (Mierzyski,

s

a

s

i

runek pochodu, a moe miejsce

nie grobu dla m e e no c i

r t

zmarych,

i

To wszystko da si wywnioskowa ze zwy-

i».

1

przezimowania w czasie wielkiej, zimowej

jednocze-

czaju Radymiczan, zanotowanego przez Nestora.

Na drodze

europejskiej,

powsta zapewne wóz,

z

ju

przy

zetkniciu

si

z «lasem»,

drzewa urobiony, a Tacyt pisze o So-

w Il-gim wieku po Chrystusie, e «niektóre z wielu rodów Sarmackich na wozie, w konie zaprzonym, ywot przepwianach,

dzaj» (Tacyt, «Germania», c. 46). Mówilimy ju przedtem o wle obrazowym, jaki czy konia, najcenniejsze na stepie zwierz, ze

socem, wiatem

i

ogniem.

«W pieniach otewskich» liczne czy-

tamy o tern wzmianki.

Soce ma dwa zote (gniade) konie

mann.

455).

«Lett.

Volksl.»

«Dwa wspaniae, zote

konie

(Ull-

wioz

soce przez bram» (Ulm. 463). «Soce, siedzc na górze w rku trzymajc zote lejce, kpie swe konie w morzu. Kady bóg ma wspaniaego konia. Siwe konie chowano u wielu narodów wród ogroi

— dzenia

wityni, jak to

«Deut.

Mit.)*

II,

623).

—

101

byo naprzykad w Skandynawii» (Grimm.

O poszanowanin koni, powiconych bogom,

mówi Tacyt («Germ.»

Jest

10).

on zewntrznym znakiem wiato-

wida, Zwierzowieca, Radogosta. Widzimy go w tej roli na synnym posgu wiatowida (wiatowitaj czterotwarzowego, ze Zbrucza

wyowionego. Równie na kamieniaci mikorzyskicti, znalezionycti pod Krotoszynem w roku 1855 1856, widnieje obraz konia, a obok nierozczny z nim obraz czowieka. Podobnie jedna urna z Pokonia» (Yirchow. «Zeitmorza ma na sobie wizerunek «czowieka koo Szamotu urna, Znaleziona IX, 30). V, scirift fur Etlinol.» rysunek konia na równie obecnie w muzeum w Poznaniu, nosi sobie. Znamienne wyjanienie ze strony Goriajewa o zwizku dwii

i

kowym

obrazowym midzy «koniem

i

w wielkiej

zastosowanie,

liczbie

ludowem przechowanych.

bieniu

i

kocem

»,

znajdzie szerokie

zabytków staroytnych

w zdo-

i

W Mallmitz, na lsku, blisko

Wiz. 22. (Rosya.)

Gowica krzemienna (Hellwald kultur.

Gesch.)

gdzie w Ilwie, w 1000, król Bolesaw Chrobry przyjgo, pielgrzymujcego do Gniezna, znalemowa cesarza Ottona ziono rkoje o podwójnej parze gów koskich, ozdobionych

miejsca,

r.

III

Niezmiernie za zbamiZeitschr. f. Ethnol.» IX, 24). chatach chopprzechowane po liczne s jeszcze lady czci konia, Litwy, w postaci zakocze, czyli tak zwanych paskich Polski «wilczymi

(

i

S to zdobienia, które po raz pierwszy spotkano na urnie

rogów».

domkowej (przedhistorycznej, okrgej, namiot wyobraajcej (Zeit. f.

Ethnol.> Ver. 328).

Oznaczay te parogi,

ksiyca

i

dla «pstrokategO'> konia.

w krzywiznie «wietka wyrnitych niejako 5,

6).

jak poprzednio

i

i

Ksiyc

nowiu », albo te

wywiodem, i

ko czy si wic

gów koskich, ku sobie

tworzy najblisz czowiekowi par poufaych bóstw,

zauszników niedostpnego wiatowida fWiz. 23, Litwa,

wschodnie

i

cze dla

Kurpie,

zachodnie,

Mazury,

Krakowskie,

rys. 3, 4,

Wielkopolska,

Pomorze, Rugia, Poabia, pene

Prusy

s tych

—

102

-

koców, zreszt jako zdobienie piknych si

one stale na najdostojniejszem

i

miejscu

znamiennych. Mieszcz

budynku, na kracach

e

bezporedniem miejscem, na którem si niegdy pamieciy, byy w poprzek namiotu biorc, dwie przeciwlege sobie krokwie, wiadcz gowice koskie, zachowane na namiocie Wikingów, które podaj wedug rysunku p. Seesselberga, z dziea: «Die altgermanischeKunst». Wiz.21 a. Do rycin niniejszych doda naley

kalenicy.

rogi

Równie domy Kurów Pobrzeu kuroskiem, wedug Yirchowa, s wycznie gowami koriskiemi ozdobione. Lemcke widzia w Pockiem «gowy koskie koo Mawy Mawki, niezwykle piknie rznite» (Zeit. f. Ethnol., XXI, ver. 113). Z przedmiotem zdobienia dzieje si to samo, co Powtarzajc si nieskoczenie czsto traci swój, z wyrazem. bezporednio z przyrody wzity ksztat, uogólnia si coraz bardziej Czsto dopiero, po zezaciera w formie swoje pochodzenie. stawieniu wielu okazów, wzitych z rozmaitych okolic, tak, jak z nazw, zapoyczonych z rozmaitych narzeczy, mona dopiero domaca si waciwego, przyrodniczego wtku. Nie dziw, e «koce» czerpaków góralskich, czsto z jzykiem u spodu, zatary swoje

licznie

wyrzezane konie

z

Prus wschodnich.

na

i

i

i

i

•koskie pochodzenie*. Czerpak do mleka, niegdy, na stepie, do «koskiego» mleka, musia mie z natury rzeczy znami konia na sobie. Jeli zestawimy poniej szereg wizerunków gowic do czer«parogów», to podobiestwo gowy koskiej wystrzeli napaka potwierdzi w ten sposób domys p. Mieczysawa der dobitnie i

i

Limanowskiego co do pochodzenia ksztatu owych rczek. Równie rczki czerpaków ze róde Wisy, z gór lskich, zebrane przez ze szczytów chat p. Warchaowskiego, acno przypomn «koce» litewskich,

z

moe jeszcze

wyobraeniem i

rena?).

jelenia

najprawdopodobniej

(kto

wie,

Ko wogóle w zdobnictwie wielk rol od-

grywa. Rewizya kocioa w Insterborku, z XVII

stulecia,

powiada,

e «na grobach mczyzn na Litwie stawiano deski, wyrnite w ksztacie konia, na grobach kobiet w ksztacie ptaka»

(Dr

XX, 97). Matuszewski («Wisa»), zwiedzajc niegdy sowiask Rugi, znalaz na wierzchu starej chaty, nalecej do niejakich Klas ów, by koskie, a na progu pod-

Friedel, «Zeitschr.

kow.

f.

Ethnol.«

ksiycowego jednoczenie, jak z porównania ksztatów podkowy parogów wnosi naley. Wiz. 23. Ob. 3, 4, 5, 6). Jeli zestawimy niniejsze wywody z tem, comy przy bada(Symbol wietka

i

niach nad ródem i powstaniem czci koskiej poprzednio powiedzieli,

to zjawia

—

103

si pewna strona gospodarczego, obrzdowego

i

artysty-

cznego ycia stepowca, w dokadnoci niewiele ju do yczenia pozostawiajca. Zupenie wic miao moemy z powyszyci bada twier-

e

przeciowana przez pisarzy niemieckich nazwa szczeciska: dzi, «Kontyna» (continae), jako miano wityni «Trzyglawa», jest prastar

nazw T y n a — czci konia powiconego

porednio dowodem, ko niegdy rzeczywistej czci zaywa. Nazwa, tak zupenie równorzdnie utworzona z mianem: «wia-Tyn>, <'witynia>', królestwem boga wiata, «wiatem», brzmi wic istotnie «Koni

e

Wiz. 23. 1,

Ko

2.

i

sonce,

miach sowiaskicli.

powtarzajce si w okó kota, znalezionego na zieZmarniae parogi (gowy koskie) z Prus wscliodnici,

rytmicznie

—

5,

6.

obok wietków ksiycowycli (4), (Matlakowski. «Zdobnictwo») podkowa, wykuwana w kamieniacli (wiatowid I.). 7, 8, 9. «Koce» z czerpaków na Podhalu pai

—

rog.

i

— 10. Gowica koska ze parogów na Kurpiach. — 11. To samo na uycach. — Tosamo Prus Wschodnich. 12.

z

Tyna», «Tyn-Kona'>, a gór, czci jego powicon, bya góra Kona,

«Arkona na Rugii».

Sowem «ko», dla wdrujcyci po ldzie Sowian, by

tern,

czem smok morski mityczny dla pywajcyci po oceanie Normanów, a zapewne winia dla tubylców, na palach mieszkajcych, z epoki przedwdrówkowej. Smok zdobi dzioby odzi, przeszed stamtd na szczyty przyczókowe starych, drewnianych kocioów norweskich, budowanych wedle skadu masztowego, o szczegóach, z konstrukcyi odzi wzitych szed w lad za podbojami Normai

nów.

W Anglii, w Londynie naprzykad, koció w. Piotra

przez

Normanów

Pawa wedug wiadectwa obrazu na starym dywanie w Bayeux, równie wyobraenie smoka mia u czoa. postawiony,

i

— Widzimy

z

—

104

powyszych wyszczególnie dowodnie,

jak

wanem,

a niestety, tak bardzo zaniedbanem, jest dla dziejów sztuki badabudownictwa ludowego, jakich ta nietknita pranie zdobnictwa i

wie kopalnia dostarcza skarbów ródowych dla poznania dawnych dziejów narodowych, tam, gdzie wszelkie róda staroytnicze, a tem-

ju nie dopisuj.

bardziej archiwalne

e

Pisalimy naprzykad, okrelajc kultur koczownika-stepowca^ sztuka plemion, stale nieosiadych, opiera si na formach z tka-

ctwa i plecionki zapoyczonych. Tam, gdzie przyroda jest jednostajna, gdzie zreszt cige przenoszenie si z miejsca na miejsce w wyobraeniu szczególne ksztaty rolinne zaciera w pamici i

zwierzce, tam tylko te stworzenia odciskaj si w sztuce, które czowiekowi, jak: ko, lub pies naprzykad. Witowarzysz i

wci

a czasem

s najpierwsze reali-

zerunki

konia, czowieka,

styczne

«siuety» rysunku polskiego. Lwia jednak

psa,

to

cz

form zdobniczych musiaa wic nosi na sobie dywanowy, plecionkowy, tkaninowy lub wyszynkowy charakter. sztuka wschodnich ludów, których ycie duNie dziw wic, zbiego po dzi dzie o stepowy chanamiotach w gie tysice lat

e

i

rakter kultury

ometryczne

nosi na sobie wybitny charakter,

si ociera,

figury

tkaninowej

stylizowanej

plecionki.

w ge-

Budynki,

w stylu maurytaskim wzniesione («Alhambra» w Hiszpaniij, wygldaj jak cudownie w kamieniu dziergane koronki, lub tkana w «mozajce» gazów rónorodnych dywanowa zasona. Najstarszy keltyckich, wieo do cywilizacyi rzymstyl ludów germaskich i

synny styl romaski, a raczej keltycko-normaski, jest peen zdobnictwa geometrycz-

sko- chrzeciaskiej

przywiedzionych,

nego plecionkowego. Zupenie zbdne

s wobec tego ciemne przypuszczenia, czy

plecionka irlandzka wpywaa na plecionk

W

normask, czy odwrot-

illuminowanych kodeksach klasztorów, zaludnianych nie. dzkimi mnichami, plecionka tak silnie przewaa w wyobrani,

irlan-

e na-

sam Chrystus na krzyu, maj nawet postacie ludzkie. wici wosy na wzór plecionek skórzanogi przemian popltane rce nych. Nie inaczej dzieje si ze staronorweskimi ornamentami na i

i

i

tudzie na przedmiotach, z eza do stylu romaskiego. przeszo tego Ornamenty sznurowe plecionkowe pokrywaj portale, ciany, fryzy okna zabytków romaskich, nawet poczynajca si u progu

kocioach,

w drzewie

laza urobionych. Wiele

kamieniu,

i

z

i

i

-

—

105

gotyku przewaga motywów rolinnych

zwierzcych, ujmowana plecionk gazek «potworków». przedhistoryczn Europy, zauwaymy prze-

wci w przewijanie si

jest

Sigajc w przeszo

i

i

i

wag geometrycznych figur zupenie wyran. Istnieje ona we wszystkich pierwotnych kulturach. Hirschfeld zna starogreckie urny z gro-

bów attyckich, «gdzie ornamenty wedug wzorów tkackich s sporzdzone« («Zeit.

f.

Ethnol.»

Tom. 6, str.

13).

Urny,

znajdowane na ziemiach sowiaskich, z okresu neolitecznego, nosz na sobie wybitne pitno obwizywania nici lub drutem. Yirchow nazywa je stale «ornamentem falowym z grodziszcz

-YL Wiz. 24. Zdobienie*). — — IV. Dese paska tkaniny grobu przedhistorycznego Horodnicy (wiatowid. 53 68). — V. Motyw zdobniczy na drzewie Zakopanego (Matlakowski. «Zdobienie»). — VI. Ornament na odrzwiach I.,

Ozdoby

II.

III.

z

drewnianych parzenic

w Zakopanem (Matlakowski.

»

Wyszywka naramiennikowa z Huculszczyzny. z

I,

z

str.

i

z

wejcia do dzwonnicy w Jasionowie na Huculszczynie. (Zdjcie autora).

sowiaskich». Pan Friedel, znalazszy w Kópenick urn podobnego typu w przedhistorycznem mieszkaniu, «skonstatowa ozdoby,

w nastpujcy sposób wykonane: Proste, 2 mm gbokie rysy, przez owizanie widoczne utworzone» («Zeit. Ethnol.» Tom III. f.

e

Pan Hirschfeld stwierdza natomiast, «w dziele Schliemanna znajduje si urna, która ornamentem swoim zblia si do str.

246i.

typu

grodowego ipalowego sowianskiego»«(Zeit.

f.

Ethnol.»

za o tych ozdobach ^typu grodowego palowego», co nastpuje: «Gdzie byy sowiaskie osiedlenia, tam znajduj si te ozdoby». Powyszy ornament z szeregu VI, str. i

14).

Yirchow powiada

—

—

106

wókien owinitych, trafia si jako motyw zdobniczy po dzie dzisiejszy na chatach uyckich, na co sam Yirchow ju uwag zwróci («Zeit. f. Ethnol.» IX, str. 434), Ohnefalsch-Richter, podajc rysunki waz starocypryjskich, które, nawiasem powiedziawszy, ude«powstay rzajco przypominaj zdobnictwo huculskie, powiada,

e

te

ornamenta w czasach, kiedy jeszcze

ckich na indo-aryjskie»

(«Zeit.

f.

nie

Ethnol.»

byo wpywów semi-

1891, XXIII). Wystarczy

Liptowa, na Porównie spojrze na znaleziska ze Starogrodu dostrzec ogromne podobieEthnol.». IX, aby morzu («Zeit. 7), stwo ozdób na rogu rkojeci noa z ornamentyk huculszczyzny spinek z Ratuowa na Podhalu. Zupenie wic zrozumiaym jest zwizek midzy ornamentyk romask a zdobieniem ludu zakoi

f.

i

i

piaskiego. Pan skiej ludowej,

Dr.

St.

mionik sztuki pol-

Eljasz Radzikowski,

zauway powysze podobiestwo, mimowolnie w oczy

si rzucajce («Styl zakopiaski», str. 25). Jeli styl polski zakopiaski, mimo pozornego odosobnienia w wielu swoich objawach,

bdcy ladami gotyku, renesansu geometryczno-tkackie, o

ile

i

sko-ruskim, który, nie liczc lekkich cznie pierwotniejszym

i

baroku,

ma w sobie elementy

wicej istnie ich musi w warstwy

przez

stylu hucul-

ladów bizantynizmu, jest znasztuki

europejskiej prawie

nietknitym. Dowodem jego staroytnoci jest wielkie ubóstwo mo-

tywów rolinnych zwierzcych przewaga geometrycznych, z tkactwa wyszywek wzitych wzorów. Tak zwane kioski (motyw z trawy przewzity), gwiazda szeciopalczasta w kole opisana (soce s to jedyne pierkrój pnia jednoczenie), tudzie krzy grecki i

i

i

i

—

nowszego pochodzenia z czasów osiadej gospodarki, które zanikaj wobec powodzi «rzezek, krywulek, hoowkapokryte rzeby drewniane, tek ilczytego pyma», któremi czynic je zupenie podobnemi do wyszywek naramiennikowych wiastki zdobnicze

s

i

na koszulach.

Wybitne podobiestwo powyszych motywów przedhistorycznych prawie wspóczesnych na ziemi naszej uwalnia mnie od i

dalszych

sownych wywodów.

Zreszt do dzi na ruskiem Podolu dowa domowa, tak czerwonoruska, jak

i

i

na Podlasiu sztuka

lu-

biaoruska nie wysza

zupenie poza zdobnictwo w tkactwie wyszywaniu zamknite. U górah' zakopiaskich natomiast «m y r w y» «r e c c e» (rzeszoto) przenosz si z wyszywa na drzewo. Szczególnie ciek-

jeszcze

i

i

i

107

wym ornamentem jest «myrwa, mierzwa», które to miano spotykalimy w klanie wyrazów namiotowych^. Zjawia si on na wyszywkach hucul<

na wazie

skich,

w Zakopanem

cypryjskiej,

na nogawicach odzienia góralskiego

w drzewie

dokonanem. (Wiz. 25). Na zakopiaskich góralach zna jednak starsz kultur osiadego dawniej ludu. Osiade ycie odcisno ju swoj piecz, wyobion przez otaczajc przyrod przez history ostatnich i

na

zdobnictwie

i

kilkuset

lat

polsko-europejskiej

kultury

— na sztuce górali Pod-

k

lasów, równopierwiastki rolinne hala. Motywy zwierzce «dawne», stepowe ycie w plecionce si ju prawie z tem, co i

wa

i

wyszywce pozostawio. d. t. Zjawia si gsto «leluja, dziewiciornik, koski>> raj sob drzewo, jako wtek w sprzcie budownictwie. i

i

i

obie-

i

Wiz. 25. 1.

—

2. Myrwa cita w drzewie (Zakopane). pane). — 3. Myrwa z wazy cypryjskiej.

I

i

oto

dzieje

si

ciekawa. Kwiaty te

i

rzecz

Dó nogawicy portek z myrw (Zako-

— Myrwa na wyszywce huculskiej.

przyrodnicza,

ale

niemniej

zioa, wycinane na drzewie,

dziwna

s tam styli-

zowane stale wedle techniki wyszywkowej. Na rycinie zaczonej (wiz. 26.) zestawiem wyszywki o motywach ludowych ze zbioru p. Udzieli

z

pierwiastkami rolinnymi, citymi

w drzewie wedug «Zdobnictwa» Dr. Matlakowskiego. Motyw (6-ty) gazki w podobnej linii charakterze lici znalazem hen daleko i

na pónocy, na sowiaskiem

niegdy Pomorzu wyrnity na za-

pieckach stoka.

Wyszywkowe stylizowanie rolin stanowi wic podstaw odrbnoci stylowej sztuki Podhala. Dziwnie podobne to ycia gospodarczego ujednostajnia wa-

ciwoci

cywilizacyi.

czepiajcej o

Odrbn te naprzykad cech kultury za-

wdrowne

tradycye

jest

pismo «wiciowo-wzowe».

108

lady istnienia tego pisma wizanego we wzeki na wiciach odnajdziemy na napisie

Comai w Anglii z Pembroksw formie dugiej nici nawlonej (Win-

Nillen,

z

wyrytym na kamieniu

hire,

i

kelmann. Gesciichte der Angelsachisen). Podobne zjawisko zupenie

poczte, znajdziemy u staryci Amerykanów.

niezalenie

w Meksyku mieli sznurki rozmaitej barwy

i

«Inkowie

rozmaicie powi-

zane (uipos), suyy one do zapisywania statystycznyci danych, prowadzenia list cywilnych

i

notowania faktów historycznych. Kady

rodzaj tych sznurków posiada szczególnych uczonych,

celem tó-

Wiz. 26.

— Matlaliowski). — Motywy wyszyZapiecek ze stoka na Pomorzu. U spodu wanek na chustach ze zbioru Udzieli. — jego, gazka liciem odpowiadajca wyszywce. — (Liibke. Yolkstumliche Bauweise 1.

Zdobienie na drzewie

2.

(Podhale

3.

4.

6.

5.

z

in

Ostdeutschland).

maczenia treci tam zawartej » (Krzywicki «Ludy» str. 207). naród

o

tak

wybitnej

stepowej

Równie

koczowniczej kulturze, jakim

s

Cygani, uywali do niedawna pisma wiciowego, jeli wierzy mona

wiadomociom w

tej

(Ethnogr. Zeit. XXIX. nie

tnej

493).

wzy na wiciach wizali

sob

podczas Grecyi

udzielonym przez

mierze str.

« Jeszcze

p.

Schulenburga

okoo roku 1842

...Cyga-

w ten sposób porozumiewali si ze w staroywdrówek koczowniczych*. Równie

wze

dwójnie zwizany

wze gularski».

i

i

mia symboliczne znaczenie witego znaku. «Po-

wze zwa si «nodus Herculis»

i

suy jako

—

-

109

Pan Schulenburg podaje równie ciekawe guzy o rozmaitem znaczeniu, jakie do dzi u mynarzy badeskich na wsiach niu (Wiz. 27, obr. 4, 5,

s w uy-

6).

Pismo wiciowo-wzowe na wyspach brytyjskich naprowa-

epkowskiego na myl, e niektóre znaki zdobnicze na urnach sowiaskich, s równie niczem innem tylko pismem wiciowo-wzowem. Rysunek zaczony w wiz. 27. — 1, 2, 3, wyraa owo trafne przypuszczenie. Jest to wzorzec wzity dzio naszego

Józefa

prof.

wykopanej pod Dobieszewkiem w Poznaskiem, a znajdusi obecnie w zbiorach Akademii Umiejtnoci w Krakowie

z urny

jcej

(Ethnograph. Zeit. XVII.

Równie

na

str.

116),

liczb

Litwie

dni

umówionych znaczono sobie

Wiz. 27. 1.

Pismo wiciowo-wzowe 6.

irlandzkie.

—

Znaki uwizione

2. 3. To samo z urn sowiaskich. mynarzy niemieckich.

—

4. 5.

wzami na sznurze pasie». — warszawska. 1897). ner, Staroytna Litwa W Polsce dochowaa si pami pisma wzowego w zwrokarbami na drzewie, lub

i

(Briick-

Bibl,

cie nia.

«rozesa wici», oznaczajcem wezwanie do pospolitego ruszeZ «wici» wie p. prof. Aleksander Bruckner wyrazy «vicydz,

s

w e t e w, plemi, maj na podstasami umiej tre z umówiorytmicznie nawizanych wzeków odczyta,

witezie, to

ci,

którzy

(czes.)

i

wie rozesanych wici powoa

nych a w danym i

razie zebrane

wadzi. (Briickner:

na

i

«wiec»

plemi, na wroga poprowa-

O Piacie). Umiejtno rozpoznawania ze spo-

sobu,

w jaki s wzeki zawizywane, treci posannictwa, bya zna-

kiem

wyszoci

i

uczonoci,

tajemnic najwyej stojcej grupy wodzów. Odbija si to w ga-

w plemieniu, kapanów, wieszczów

i

—

—

110

zi wyrazów klanu namiotowego, bdcej treci swoj przyczynkiem jedynie do twierdze wija, witi,

wicia,

wiszonti,

prof.

wetyt,

wietstwo,

wietew plemi,

Brucknera. (Starosow.) Wit, wity, wieszczat

—

—

wi,

(pol.)

wieszcz,

(pol.)

(czes.)

wiJa, — (maoros.)

— wóJ, warstwa potu, (std splatanie, splewojna, za biorcy udzia w wojnie wojowie), — cenie walczcych wity, — (sanskryt.) wajami, plecie, wie tkanin, — winogradowa oza, — (acin.) viere splata, (otew.) eteim, — (niem.) winden, — (gotyc.) gawida cz — winioju. Wi rozesa, wi widzie gór. niem.) wita — wyty,

wyjun, (minóg.) ludzi,

(litew.)

viju,

wejii,

vitis

vit,

(star.

(grec.) (F)

(litew.)

i

wie zawiera

dnoczenie wiedzie jak

je-

t wie wiecowi, (wietu,

i

miejsce zebra oznajmi, to caa «wiedzay>, «wieszcza» zjawiska yciowo «wod, wodza» cechiujca. Wszystko to (starow przeszoci a wic brzmieniowo si wice. Wid

litewskie

j

s

i

—

i

sow.), wid, widaty — wid, wiec,

daty

—

(czes.j

widim, wideti

(pol.)

widzie, wiedzie,

wie, (prowadzi) wieszcz, woda, wódz, — (star. slow.) wie-

(ros.)

znacliodzi,

wied'

wda

—

(czes.)

poznanie

— (sanskryt.) vetu wiweda,

wede

(ksigi

Wedy),

— wieszcz nawidz — (a.) inwidio, invisti — mdry — (a.) videre widzie —

zdmi,

—

(litew.)

weidas,

wei-

— pawidzio nie(prus.) weisei — (niem.) weise (franc.) voir — (grec.) (F)idein

(wajdelota

weizdeti

kapan),

i

— (gotyckie) witam widzie (nasze wita, powita) — (niem.) weiss znam — = egit znalaz — (armen.) gitel (g = = gór. niem.) wizzan

widzie, homerowskie (F) ida znam, (islandzkie) vita

(star.

t

1

d),

opowie, napis. Std ten, który ma to 'witaz» — (serb.) witez, (czes.) rozesa wici prawo do wojen

(greckie)

{F)istory,

— wiking — withing —

wite

(pol.)

(F)idea

— (wgier.) wite — (runiczno-germa.) waeting witing — (gór. niem.) witis — niem. ród.) wikingr — (anglo sakson.j wiccing.

wicyoszcza

(litew.) (star.

(prus.)

Staropolski zwrot '^^krci wicp> («Krcisz wici Jezuito>>), oznaczajcy plecenie niedorzecznoci

i

kamstw lub bajek odnie naley równie

do przeddrzewnej, stepowej epoki w dziejach kultury naszej. Tak wic zebraem za pomoc powyszej metody, na razie jak

sdz dowodów, na stepowy pocztek cy wilizacyi naszej we wspóce

innymi Indo-Aryjczykami

pocztej.

ley <najnowsz» hypotez

Wilsera,

z

do

Odrzuci te stanowczo nachce szuka pocztku

który

Arjów w górzystej Skandynawii. Równie nieprawdopodobnem jest twierdzenie p. K- Penki, który kolebk Arjów, zamiast do stepowej krainy, odnosi do bot

i

bagien pomorskich,

nad

—

-

111

z rzadka botem. lady wymianownikiem jest «namiot», jego ukad ksztat, tkanina rozmaicie pltana; tudzie zdobnictwo przez nas rozwaone okrelone, nie pozwala szuka pocztku Arjów w krajach nic wspólnego ze stepem nie majcyci. Trzeba wic przyj za uczonymi Lathamem, Benfeyem, Geigerem, Kunem, a zwaszcza Schraderem, stepy na rozgraniczu midzy Azy

morzem Batyckiem, nastrzpionych

bitne stepowej kultury,

której

i

i

e

Europ, dotykajce od strony europejskiej rza Kaspijskiego, byy ojczyzn Arjów. i

Ma wskazówk ku temu

jest

Uralu,

Kaukazu

i

mo-

wspólno brzmieniowa «woda»,

wódz w wyrazie «wojewoda», woda, wódz wojów wyraz woda (niem.) wasser wisser (znajcy drog, rzecz). Dawaoby to do zrozumienia, e przejcie wód rzek naleao do rzeczy trudnych, tylko najmdrzejszym w plemieniu powierzanych. Sowiaskie nazwy rzek, poczwszy od stepów podkaukazkich i

i

i

Europy dziwnie w «wodzie» swoje odbicie jest «Wielga woda» Woga. Nastpnie id (Wo.) Don dopyw jego (Wo.) Doniec. Woda z progami (Wo.) Dnipr (ohy). Strumie wodny Wo.) Dnistr (um), dalej (Wo.) Dunaj Wo.) Dunajec. Do nazw tych nawiza, naley cze dla wody, na rozgraniczu Azyi znajduj.

Pierwsza

i

woda,

i

i

pewnie przedtem na stepie nieznan. Wspomina o niej Nestor, jako o waciwoci dawnych Sowian. Istnieje ona u Litwinów, Bohdanowicz znajduje

j u Biaorusinów, którzy czcz religijnie «jeziora,

wi

Z czci powysz si moe nazwy bogów, jak Wotan u Germanów. Plemi «Wandalów» (lit. Wanda woda), Danów naley te zwiza z t ogóln nazw sodkiej wody. U Greków Danae córka Argiwskiego króla Akrisiosa, zostaa zapodniona deszczem przez Zeusa. kadziee

i

istocznicy».

Wedug podania italskiego, Danae wysza za Pilumnusa urodzia Daunusa. Tak symbol wody deszczowej, zapadniajcej spragnion ziemi, odbija si w sowiaskich nazwach rzeki i

ddu

wody. Król Argolidy Danaos ma znowu 50 córek, Danaid uczy wraz z niemi ludno, wyszukiwa róda kopa studnie. Jedna z nich Amymnona za ucisk miosny ze strony Posejdona otrzymuje w darze nigdy nie wysychajce ródo w okolicy Lerne. Znai

i

i

nem jest znaczenie róda oliwnem drzewie Ateny

Kastalii

w Delfach. Na Akropolisie przy

byo ródo. wit te jest sadzawka na

Skace w Krakowie. Woda z tej sadzawki ma moc uzdrawiajc. Dalej w naszej narodowej bani dziewica Wanda (woda), ratuje

—

—

112

myskaczc (wlewajc si) do Wisy. Z zestawienia nazw wody rozumienie si na wodzie, to rzecz tów wynika, wyrosa na tle europejskich warunków ycia. Pochody stepowców jeziora, daway w «rodach steprzez liczne bagna, rzeki ogromne znaczenie «wodzom, wodom, Daunusom, wiksze aryjskich» powych Danaosom» t. d. Odbija ono jednak w sobie donios zmian stosunków przyrodniczych, jaka zasza po opuszczeniu solnych steddysty, peen pów wejciu w kraj mokry, wilgotny, leny jezior, jakim bya Europa dawnymi czasy. Rozbiór rzek, bagien tej przemiany bdzie przedmiotem badan nastpujcego rozdziau. kraj,

i

e wito

i

i

i

i

i

i

ROZDZIA V.

PFiLOWCY W DZIEjnCM KULTURY EUROPY I

POLSKI.

W

wielo lapoprzednim rozdziale rozwaylimy jako dów namiotowej kultury stepowców, co jak gazka zostaa wszczepiona w ponk palowej kultury «praeuropejczyków». Próbowalimy równie odnie do typu namiotowców, wiele jeszcze na wskro i

w sztuce tak u naszego narodu, wspóczesnych zjawisk w yciu jakote u najbliej nam pokrewnyci. Tem, czem byy namiotowe palowe mieszkania dla bagien, dolin mieszkania dla stepu, tem Europa rodkowa w okresie porzecznycli. mokrade jeziornyci i

s

i

lodowym przeya czas wielkich bagien z owej pory mamy spor ilo ladów palowych, ale ju osiadych mieszka, sigajcych powstaniem swojem jeszcze czasów kultury kamiennej, kiedy mao co ogadzony krzemie naj waniej szem by na narzdzia robocze i

i

bro tworzywem.

Jako rodzimy typ budownictwa przedindogermaskiego, zastali przy swojem wejciu do Europy stepowcy namiotowi palowe musieli przystosowa si do nowych warunków gomieszkania, i

spodarczo-yciowych. Mimo to tysicami lat nabyte na stepach zwyczaje nie zanikny, jak widzielimy z caego dowiadczenia poprzedniego rozdziau, do szcztu, a owszem stopiwszy si z nowymi nabytkami w jedno, przetrway dugo po za kres warunków, i

niegdy wywoay. któr stepowcy przy swojem wejciu wzdu rzek brzegów morskich w Europie znaleh, wytworzona zostaa przez

które je

Kultura,

i

DZIEJE

MIESZKA.

—

114

—

Palowców, to jest szereg ludów, które pominwszy swoje antropologiczne odrbnoci, musiay ycie swoje spdza w miedostosowa gospodarstwo swoje do warunszkaniach pal owy eh ków na wskro rónych od tego, co jest waciwoci stepu. Zasadniczym za mianownikiem kultury «Palowców» jest i

—

o, stao

wczeniej poo siad zwala na wytworzenie si rolnictwa, ni to si dzieje u ruchliwych wdrujcych stepowych ludów. Na miejsce wic praeuropejów

jej

osad,

która

znacznie

—

tubylców

— wcisny si nowe plemiona, zajmujc bardzo czsto

zapewne pozostae po poprzednikach palowe mieszkania. Mieszkania te dotrway jak wiemy gdzieniegdzie do historycznych czasów. Ju Hippokrates wie o nich przy «Phasis» (op. om. Edit. Kuhn. I, Herodot opisuje

p. 551).

przez które

je

dokadnie.

przepywaa Struma,

rzeka

Byy na jeziorze Prasias, zwca si dzi po turecku

Kara Ssu, jako dopyw morza Egejskiego. Budowle palowe Daków, przedktóre gorzej wskutek pochodni pomiennych rzymskich, kolumnie Marka na paskorzebach Aureliusza. Westawione w

s

wrogiem na pale. Dumichen z XVII wieku wie Czerwonem morzu. «Czasowe na palach zbudowane domy widzia Hartmann jeszcze w r. 1867, przy jeziorze Garda. Takich budowli palowych uywaj te rybacy na Dunaju powyej Braiy. Nowoczerkask w okrgu doskich kozaków, ma by równie czciowo na palach zbudowany» (Hartmann, neci uciekaj przed

o budowlach palowych hen przy

«Uber Pfahlbauten. Zeitsch. f. Ethnol. II, 3). Sicz na rycinie starej z XVIII stulecia przedstawia si jako szereg mieszka palowych na szeroko rozlanej wodzie, poczo-

sob palowymi pomostami.

nych ze

W zwizku z powyszym

ro-

dzajem mieszka powstaa zapewne nazwa rzeki «Pódpilnoi» (Zob. Iwarnickiego «Istoria Zaporoa» tom III). Rzymie jeszcze za czasów republiki miecio si na botach Kampanii 33 miast, które dopiero po zniszczeniu zaginy. Caa Kampania bya bowiem jednem wielkiem bagnem, a w pewnej

W

mierze jest niem jeszcze do

dzisiaj.

Równie w dolinie Padu, od-

Apeninami od Kampanii w okolicy Parmy, Modeny, Reggio Emilia, istniej wzgórkowate utwory okoo 5 m. wysokie, a o 60 do 70 m. rednicy, zwane z woska <Terra di mare» (napywowa dzielonej

ziemia), które licach. lat,

wyszy z konstrukcyi palowej w tych botnych oko-

Tam miecie

i

odpadki

tworzc w ten sposób

kuchenne rosy

z

biegiem dugich

misz wzgórza, na którem mieszkali

115 ludzie,

podnoszc

od czasu do czasu samo pole mieszka.

tylko

Terramarów naley do neolitycznych czasów, wikszo jednak zawiera w sobie Kilka

z

tych

pierwotne narzdzia bronzowe, które gównie

do uytku

domowego

i

yy. Podobne «Terra di

rolniczego mare»

su-

znajdziemy

równie gdzieindziej, przy szczegóowem omawianiu niniejszego zagadnienia.

cki,

Wiz. 28.

Friedrich Seesselberg, architekt niemie- Szemat Unijny ukadu palowego nawodnego. wyda niedawno pikne dzieo, zatytuo-

wane: «Die fruhmittelarterliche Kunst der germanischen Vólker». dziele tem rozbierajc skad i ukad chaty germasko-

W

skandynawskiej, przychodzi do

konstrukcyjn tak

nastpujcych wniosków. Podstaw

mieszka palowych jakote chaty ró-

wninowo niemieckiej, jest sup wbity w dno jezior przy mieszkaniach palowych a w ziemi w norweskich Stabkirken, (pniowych kocioach), lub w podwalin drzewn, jak u dzisiejszej

Supy te zwizane s u góry patw, (Wiz. mieszka palowych pomost wyoony deskami

chaty niemieckiej.

28) która tworzy u

lub krglakami, a w mieszkaniach wytwarza wtek skadniczy, który u Niemców nazywa si «Fachwerk», u nas za zwie prof. Soko-

j

owski ryglówk, a lud za mieni to samo «murem pruskim» (Wiz. 29). Czasem dla lepszego utrwalenia obydwa supy, wewntrz prostoktnego pola, dwa poprzeczne kawaki drzewa, idce niby

cz

po przektni,

tworz czsto ozdo-

i

bnie wycinany

wtek «krzya w,

Andrzeja*, widoczny na typie chaty niemieckiej, której rycina powyej jest

zaczon.

W póniejszych

jeszcze czasach, próna przestrze

wypenia si kamieniami lub ceg w wapno wprawian std pochodzi nasza ludowa nazwa muru pruskiego», wskazujca jednoczenie przymiotnikiem swoim na

Wiz. 29.

i

<

Szemat linijny pochodny z konstrukcyi palowej, a

waciwy skadowi cliaty dolnoniemieckiej.

obco

tego sposobu budowania naszemu narodowi. Dalsze

badania

p.

lowy» chaty niemieckiej

Seesselberga wykazay, nie jest

e ten wtek «pa-

cile zwizany z «dusz rasow» 8*

—

116

—

Niemców. W Skandynawii, gdzie mieszka palowych nigdy nie byo, zachowa si tylko szcztek tego ukadu w ty-

wity drewnianych norweskich to jak take rysunkami wykaza, silnie zostaprzekonywujcymi p. Seesselberg wizania szkieletów w odziach masztów jcym pod wpywem pie hieratycznym

i

i

Natomiast «bur», to jest mieszkanie chopów ma czsto zupenie podobny wtek skadowy, jaki jest

staro-normaskich. norweskich,

bywa budowane stale na wieniec, u dzisiejszych naszych chat, wizane na zamek (Blockbau, w Prusach Wschodnich Q u e ri i

kad

Nawskró byoby jednak bdnem wywodzi z tego jakiekolwiek wnioski na temat zaszczepienia powyszego systemu w Polsass).

sce w czasie najazdu «Normanów» dokonanego, w Szwajcaryi bowiem

jedno

i

to

samo plemi Allemanów, zgoa si nie trzymao

jednostajnego systemu budowania, ale na jeziornych

doach roz-

wino ryglówk, natomiast w górach, gdzie jak wiadomo, niebyo materyalnych warunków na utwopalowych mieszka, to jest nie byo bagien, istnieje kultur dugich wieków przepiknie wyrobiony system budownictwa wiecowego «na zamek które kiedy prawdopodobnie istniao w Grecyi, a utrzymuje si do dzisiejszych czasów prawie w caej Sorzenie

»,

wiaszczynie. Z Germani znowu nawskró jest zwizan Italia, od której rozpoczniemy szczegóowe rozwaanie palowego budownictwa.

W Italii warunki, panujce wówczas przypuszczalnie we wszystkich ówczesnych równinach,

wywoay

prawie

nieprzerwan

kultur palow.

Wprawdzie przyszli Aryowie ze Wschodu, majcy bardzo odlege, bo moe jeszcze kolebki Indo-germaskiej sigajce wspomnienia mieszka skalnych, dalej przynieli ze sob na dugich wiekach wdrówki, wyksztacone namiotowe sownictwo, kulbagna dolin wourzdzenia spoeczne, to przecie bota tur skich, a zwaszcza Kampanii rzymskiej byy silniejszym panem, zmusiy do przemiany systemu anieli poprzednie nawyknienia mieszkaniowego. Widzimy to z licznych «Terramare', utworów, i

i

i

które

Helbig

stanowczo do

Italików

odnosi

(Palowe

mieszkania

w dolinie Padu). Dwa prdy Italików wdary si do Woch. Jeden starszy w przejciu midzy kamieniem bronzem, grzebicy zmare swoje, pozostawi w jeziorach górnej Italii mniej liczne budowle palowe, ubogie w metale bez pewnego ksztatu i

i

uwarstwowienia

i

obsadzi

-

117

w dalszym cigu

cae poudnie wraz

(eców, po sowiasi<u sierpów, Serbów) r. 1000 przed Chr. do niej przyszo, imi które okoo plemienia, swoje otrzymaa. Drugi za, modszy prd, nalecy ju do epoki bronzowej, ciaa zmarych palcy, to s waciwi budowniczowie Terramaricoli, o których mówilimy wyej: oni utworzyli we wschodniej czci równiny Padu, cile wedug mody wiz

Sycyli, co od Siculów

tyniowej toskaskiej wzniesione palowe mieszkania, na

dzi ju suchym gruncie, pene metalu wskazujce na szybki postp ruszyli potem przez Apeniny, a do z achodnio-rodkowej Italii do Rzymu. Te palowe miei

i

utwory rozwojowe starszych jeziornych budowli byy to czworoboczne ku poudniowi licem zwrócone, czsto waem rowem otoczone domki. Domki te, majce czasem rodzaj szkania,

i

wznosiy si na ruszcie palowym, wbijanym niekiedy wedug pewnego systemu. Ruszt ten by opadrzewa kasztanowego. Na trzony pomostem z klonów, dbów pomocie posypanym warstw piasku stay w porzdkowych lub trzcin szeregach, z chrustu plecione, glin narzucane,

utwierdzenia wojennego «arx»,

i

som

kryte budy.

Odpadki gospodarskie wskazay na chów byda,

konia, jako-

te na rolnictwo, którego celem byo hodowanie pszenicy, lnu, fasoli, tudzie wina. Znan bya tkalnia pierwotnej konstrukcyi, take przerabianie skór,

koszykarstwo

i

odlewanie

bronzu (Dr Deecker,

«Das alte Etrurien», Hellwalds «Kulturgeschich.» tom II, 64). Tak wygldaa kultura tych palowców, z których wyszo póniej potne

plemi Rzymian, a której lady pozostay w Italii a do dzisiejszych czasów. O Rawennie lecej w okrgu pónocno-woskich «morze blisko, palowych budowli pisze jeszcze bowiem Strabo, kanaami zbudowane palach a do miasta sigao, a to miasto na jest przernite, które albo na mostach przechodzono, albo na odziach przepywano» (cyt. u Yirchowa Ethnol. Zeit., Tom IV, 34). Podobnie do dzi, jak to zreszt kady wie, jest zbudowan We-

e

i

necya, a model

palowej

konstrukcyi

domów

weneckich

znajduje

si w arsenale tame. Najwikszy znawca historyi Rzymu w dziele swojem pierwszorzdnej wagi, tak za mówi o starej Romie: «Siepiercieni, to jest «palatium» waciwe, które spadao bagnom, rozpocierajcym si midzy niem Kapitolem. «Palatium» byo n a p e w o n e s z e m m e-

dem

ku a

j

i

r

t

i

j

i

—

118

—

szkaniem rzymskiej gmiiiy» (Mommsen, Gesch. Roms.,

t.

I),

Wród

tyche bagien osiado na palowych najprawdopodobniej wzniesieniach, drapiene plemi «Palatynów», skrócone «Latynów>, plemi pochodzce od Palowców doliny Padu. Stamtd, jak z gniazda botami warownego, wylatyway ory rzymskie na podbój ówczesnego wiata. Bagna nie ywi syto nikogo, ywi wic musia rabunek zabory ludów, bogactwa, a potem ziemi. Za tak, jak lew karmicy si zwierzyn wyrobi sobie ku temu ky, pazury mii

i

plemi Palatynów przez dugie pokolenia poycia na bagnach, wyrobio sobie ky pazury drapiecy spoecznego, któremi to kami s wyksztacone cigymi napadami bojami organ nie,

tak

i

to

i

i

i-

zacye wojskowe, legiony póniejsze.

Pirackie te dru-

yny wypaday bezustannie z kryjówki, z po za synnych, do dzi istniejcych bagien pontyjskich, na spokojnych «Siculów», eców, Obsciow, polnych robotników (Mommsen)

i

inne na roli pracujce

plemiona. Takimi drapiecami uczynia z Normanów póniej równie

chodna skalista ziemia Norwegii. Niekorzystne waycia bowiem, zespalaj ludzi silniej zmuszaj do zbiorowego wydzierania yjcym w szczliwszych urodzajniejszych okoHcach, rodków do ycia bogactw nagromadzonych. walce o byt albo niszczej organizmy albo wyrabiaj w sobie waciwoci, których brak jest ludom majcym w bród wszystkiego. Rycersko, okruciestwo, odwaga, sztuka wojenna, bezlito egoizm zwierzcy, odznaczaj plemiona z rabunku podboju yjce, materyaln przewag, której zawdzicza naley podaj im nieurodzajna,

i

runki

i

i

W

i

i

i

ow

i

wodzenie w

fizycznej walce o byt. Gniazdem takich rabusiów rzymskich Palatinówyy byy wic osady zwane iPallatium a boto, wbijany pal w dno bagien, pomost z belek, mieszkanie na pomocie, po wijcej si mokrawinie Tybru, wszystko to razem <

,

,

ód

okrelao domowe ycie w zamierzchej przeszo-

Cao

czya

ci. za si w wyobrani, jakby Indyanin powiedzia w «ród kosmiczny*, klan, którego wzem byo codzienne ycie Palatyna, jego czynnoci, przebywanie, chata, odzienie wierzenia. Wic w boto <paliis, i

paliidis'

po acinie (po fryzyjsku <~paliid», co si utrzymao jeszcze

— «Palace de

wbijano

la

pale,

—

119

Paliid" w Lozannie^) (Kórting Rom. Worterbuch 639), pal,

<<paliis-\»

(paliisA

znaczyo te trzcina, rolinna Kraj

by bagienny

«paliUuni<.<

(po fryzyjsku

uywana do pokrywania dachu na palatium). «paludosus>'>,

utwór z palów nazywano

—

boto paliid», pal «palus, pel, piel»), do pala nalecy 'palas> opata albo szufla do wygarniania bota zwaa si pale-ae albo ^Plaiido^ bi w ziemi pila-ae». iPello>, bi, tuc, wbija pale <iPalaUon'» nazywano wbijanie palów. Do nogami, (przyklaskiwa) pomostu prowadziy schody paleaumy>. Na palach bowiem by pomost z desek, gadki <:planiis.^, na tej równej powierzchni znajdujcy si, znaczyo «planas Sama za równina to planitia« w formie za gobnika «Palatium>y bya budowla ze supami <

—

—

—

.

«paliimbaiitn»

— — w ksztacie maego ukrycia lub kryjówki «(pa)/«-

— jeli za oznaczao dom godniejszy to nazywano pa— latiiim», kraj za ludu, w ipalatium» mieszkajcego mieni si tabUutny>,

^

te «(pa)Latium<.<, kraj Palowców (Pa)Lafynów. Najdawniejsi za jecy zmuszeni do wbijania palów to upoledzony ^plebs >, synny z

dugoletnich sporów ze «szlacht»

krycie,

patrycyuszami.

Nakrycie, po-

pocztkowo z «palus-i» z trzciny uczynione, zwao si «pa-

lium> to samo z «pllus> wosienia, pilniu zrobione ''PlleusK

—

Czowiek sam mia pask do, wic nazywaa si palma za noga zastpowaa czasem opat z pask stop u spodu, wic nazwano 'cpilatiisy>. Paszcz, odzienie, którem si czowiek poszczególny tak okrywa, jak rodzina caa dachem cianami, zwie si — <^palla> wojskowy paszcz to ^paludamentumy May, cienki i',

^

i

.

na gowie, to

«palik»

<-<pilusy>

wos a

^

palatiis,

palatiim

ozna-

czao rozpito podniebienia (podobne pokrewiestwo obrazu pa-

acu

podniebienia

i

lais>y

istnieje

oznacza jednoczenie

Worterbuch

vergl.

der

w jzyku starofryzyjskim, gdzie <padom

rom.

i

podniebienie.

Spr.).

w sztuce zdobywania grodów

«Palarja»

palowych,

a

(Kórting.

Sprach.

zwano wogóle «wi-

wiczenia

póniej

«Pilum» wócznia drewniana. «Pluteus^ dach ochronny przeciw pociskom wojennym. «Palos« kry, rozpra-

czenia wojskowe».

sza si na up, czsto te «palantes Dalsze pochodne z

wne wyobraenia ')

i

i

palath.

paszczyznowym ruchem pokre-

wyrazy,

lub

te przypominajce prostopade

Sanskryckie «palawiy>, pierwiastek «peh>, napenia,

Gorjajew. Etym. Sowar. 271.

wkada w co, wtyka.

— na wzór

wbijanie,

'

paliis-U

—

120

i

pal

i

«plane,

poli»

równy, gadki,

a tern samem do klanu wyrazów palowych nalece s: pliio, pliii, pliivi, jako wyobraenia prostopadych nitek deszczowych jak «/7ore'o» kwitn, ró, sterczy prostopadle w gór. Od fliio id '

wszystkie fluito

pochodne pojcia, jak fluo-flusi

pdzi wod it. d.

pojcia

(p=^f). pokrewne brzmienia

i

pyn, fliii-dos pyn,

Tak pozornie odlege

cz si wzem cisym «klanu

kosmicznego», którego podstaw obrazow jest boto, bagno,

woda, pal, gadki pomost, mieszkanie trzcin kryte, odzienie z rolin (lnu) pltane, bitwy na pomostach palowych staczane, sowem cao tej strony ycia, które rozwino si na bagnistem Latium. Równie paac niebieski pajakote wodne przestwory mieciy w sobie bogów boginie «Palatyna-». Staroitalskim «polnym» bogiem by <.<Pales» i któremu w wita zwane «Palilianh> «palono plewy» (palea), (flamnia Palllis). Istnia równie staroitalski bóg, póniej zapomnianych wasnoci {Pa.)Latinus, którego eskim odpowiednikiem bya bogini «Palatina». Z nieba, z tego «palatus coelh, spada synna latiis

coelh,

rodowa a

wito Palatynów rzymskich <<pa/las», (wzorzysta suknia

cz «dachu»

jednoczenie

niebieskiego),

tyni najstaroytniejszej bogini ogniska

to ta zwala si. palladium «

».

przechowana

w wi-

domowego «Westy». wi-

Bogiem przestworów wodnych by

same przestwory wodne, morze, jezioro, to «lacus, pelagus», (pello wbija pale). Wedug podania italskiego Danae, bogini sodkiej wody,' poczya si wzem maefiskim z Piliimniisem. <iPluton» a

To wyobraenie poczenia pala z wod, odbite w powyszem «maestwie» — odbija w sobie oderwane pojcie materyalnego ta yciowego. Oto wizka pochodnych wyrazów, czcych si wina wodzie, a powstaych wówczas docznie z yciem na palach wedug mego domniemania, jako pojcia obrazowe, wyrose z palowej kultury. Wskazówki otrzymane z zabytków powyszych i

dwikowych

i

obrazowych stwierdza zupenie badanie

z

innego

Rónica zasadnicza pomidzy systemem budownictwa niemieckiego a rzymskiego nie ley bowiem stanowiska

przeprowadzone.

w zasadzie konstrukcyjnej, ale jedynie w materyale uytym na budow.

W Niemczech utrzymao si drzewo jako zasadnicze two-

rzywo, z którego si

skaday supy

i

patwa, tak jak

storycznych palowych mieszkaniach Szwajcaryi nia

i

w przedhi-

Szwabii. Osiedle-

Kampanii rzymskiej, spotrzebowujc stosunkowo na niewielkiej

—

-

121

mas materyau drzewnego na podoa budowlane, wy-

przestrzeni

Stopniowo rosncy brali drzewa, tworzywem, jakiem z natury z wod rzeczy by kamie tuff wulkaniczny, który sproszkowany zmieszany posuy za cementow zapraw murarsk. Poniewa niszczyy lasy gór Albaskich.

zmusi do obejrzenia si

za innem

i

i

pomost z amliwego kamienia musia

ni to, co byo

by inaczej utworzony,

dawniej uczynione z drzewa,

na boczne

cinienia

wytrzymaego, przeto jako poczenie midzy palami (filarami) murowanymi wpuszczonymi w grzzk ziemi, uyto uku zoocinienie paszczyzn fug, nego z kawaków kamiennych tak, i

e

Wiz. 30.

Chata italska z Kampanii rzymsi<iej na palach-filarach kamiennych,

z

wakiem jako lini

dawnego drzewnego pomostu. (Muzeum chiaromonti, Rzym, rys. u Hellwalda (Kulturgeschichte

II).

—

zbiega do podpo promieniu do rodka póucza prowadzonych stawy filara. Genialny pomost konstrukcyjny pierwszorzdnych talentów inynierskich ludu etrusko-latyskiego, nigdzie przedtem jeszcze nie uyty, zosta

drzewa.

Zamiast

tunelów

zastosowanym wszdzie jako zastpstwo odprowadzajcych wod z podporami

wycieleniem drzewnem, wymurowano sklepienne kurytarze, któodpywajc osuszaa ziemi. Mommsen pisze: «Mijeszcze w historyczdzy Kapitolem a Awentynem byo bagno nych czasach przeprawiano si na tratwach». Z tych to dawnych czasów powsta system odpywowych kanaów, zczonych w synn

i

rymi woda

i

«cloaca maxima», która brzmieniem

klucke, klocke, kloc, sans-

—

122

—

— drewno, pochodzenie swoje pierwotne

kryckie kali

z konstru-

kcyi drzewnej stawia po nad wszelk wtpliwo. Zamiast dawnego ostrokou lub ziemi jako grodzenia, uyto murów obronnych, bramy sklepiono, czego do dzi mamy istniejce przykady. (Bramy

w Vol-

Miasto drewnianych rurocigów urzdzono pysznie na murowanym ukiem poczonych palach prowadzone «aquaeducta», za jako szcztek dawnego pomostu, zosta si jedynie poterra i Perrugia).

ziomy wtek waka, niby pomostu z krglaków, uoonego, jako okap kordonowy, zaznaczony najpierw w «cloaca maxima» a potem w caej architekturze murowanej. (Patrz zaczony wizerunek chaty italskiej).

Tak powsta opus romanum guadratiim, sposób rzymskiego

ca

swoj history budowania w szeciany, który zreszt przez supów lub arkadek i w systemie nie opuci znamienia palowego «pilastrów» podpierajcych, jak to widok chaty wiejskiej italskiej filarowe podmurowanie na malowanej paskorzebie odtworzony i

wityni Westy w Rzymie a nadto dowodzi. (Wiz. 30). Pochodnoci swojej z mieszka palowych drewnianych nie zapar si te ani rys poziomy wityniek, ani etruskie groby, które, jak komora grobowa w Carneto, odtwarza w kamieniu belki drewniane wizania dachowego, szczytowego dymnika podpierajce

i

pilastry,

ani

te

popielnice

domkowe zachowane

w Muzeum we Florencyi. monetach rzymskich obok stepowych symbolów konia synnej wilczycy karmicej Romupiracka przyparta do lusa Remusa, widnieje bardzo czsto

Równie na

najstarszych i

ód

i

pomostu z krglaków uoonego, jako znak palowego ycia rodu Palatynów-Latynów. Monety te zprzed 700 laty przed Chrystusem daj czasem cay ukad ramowy. (Monnais de la Republiue Romaine str. 50 i 75). Germanowie zwizani z Rzymem wielu wzami w historyi, maj wic jedynie wtek palowy w chatach domach duej przesi on jeszcze zupenie przeksztachowany o tyle, nie i

zdy

e

ci na mur Jeli

wych

w

ceg.

i

rozdzielimy

Germanii

na

znów otaczajcy wiat mieszkaców palo-

pale prostopade,

wod

i

bagno,

paszczyzn pomostu to, co ronie dookoa moczarów na wydmach, to otrzymamy nastpujcy klan kosmiczny palowych poj wyrazów, (p b ^^ f). i

i

i

=

Naczelny wyraz

—

123

«pfahl

pal

— — «pfahlwerk» system wbija—

koek z drzewa «pfeiler'> sup, filar — czworoktny sup w ziemi <^Pfostey> «.pflocken^> koek wbija «Planke» (pol. Paanka) ciana utworzona z drzewa a take wbity pokad — «Bloch> (red. gór. niem. bock) poduny kawaek nych palów

—

«-pflocky

—

—

— (p)Fall upadek

drzewa

<'^pfalzii»

pale

—

drzewne

= — «falzen» zakada kart, budowa cian — paacu «-pfeiU strzaa, zaostrzony palek — «Feile» pia,

pada

fallen

cina

(p)fallen

i

f)

(p

narzdzie do opiowywania «feilen>\ palów. «Platz« haas przy udepknicie, «PfóYz//c/j» gwatorzaniu kod w gowice palów wnie <iPflug» pug, jako obraz «pflockay> koa drzewnego za-

—

—

ostrzonego, którym

si spulchniao niegdy ziemi.

Do poj prostopadoci, zwizanej z obrazem nia

i

sterczenia pala

doczymy pojcia

i

wbija-

obrazy paskoci po-

— <iBalken» belka pozioma — (B = p = pf = «Flotz» pokad — «.Fleete» kana drzewem wycielony — paski «platt» spaszczony — ^pfad* pomost wski, czcy po-

mostu

i

pala:

f).

<-<-Flach»

most z ziemi (cieka).

«Pfette>>

belka poprzeczna.

<^Flette,

Fliede»

pat — «Blatty> li — «Pflastery> plaster, bruk — <<Flech> drobna ograniczona przestrze, plama, miejscowo — «-Feld^ pole — «Flun-> niwa — <^Flocke» patek pótna, kosmyk wosa — «Fliesen» pytki, wykadajce podog — «Fletzen» puco, plecy. Utwory Fliir» przedsiomieszkalne ku odziey suce: — — — Flette, Fliede, pat ple nek niem.) flelitan Pfalz paac — — Pojcia sowne pótna «Flechse» cigno, wókno obrazowe zwizane botem, bagnem, kau porukaua — <^F!uss» rzeka — szaniem si poziomu wody: «Flut/i powód — «Fliesse/i» pyn — «Floss» petwa — «Plotz» niem.) «.Flitaretzen» ryba pocica — «Fllttem» ociera si <^Fleet,

(star.

len.

z

i

i

<-'.PfuhU

:

(star.

«Flitterwochen» miodowe miesice) — «Flattern» lata, pywa

w powietrzu w wyrazach F/edermaus, Flederhund. yciowe utwory palowców: (ród. Pfalz

^

—

(star.

gór.

Pfalanza paac

niem.)

niem.)

»palas,

— w nim mieszka

(<pfalz graU, naczelnik jednostki terytoryalno administracyjnej «pfalz>\

ma prawo sdzi w obrbie

(pfahl = pal — zaun = tym — jako

pfahh, grodu «/y<7/z/richter». Podatek pie-

niny, wymierzony

eines

<^Pfalz

grafy

lowego

Erhaltung

«zur

Wbijanie na pal «pfdhleii

.

<

«Zaiin

Deiches»

«Pfa/ilge\d».

Pfahlburger» mieszkaniec <burgu» pa-

— P/fl^/burgerland prowinz bewohner», («was aber p a f

1-

— burger sind», peL)

okrg we

przez

Anglo

kronika z

r.

wschodniej

Saksonówi.

-

124

(Grimm, sownik). Pale (czytaj

1424.

Irlandyi,

Wojowa

po podboju

zorganizowany <'ins

Feld ziehen»,

odpo-

co

— «Plundern> przechodzi wzdu rabumocno — jc. — «Feste» (patrz «Pfosten») twierdza — pieseh koda, konica kajdaniarska, póniej kajdany — — — — «Polster» poduszka uroczysto zabawa, «Fesh ci si — jednostka w wakawa drzewa jako ^Pfund^ «Pfuhh wezgowie dze. «Viel, Viele» wielo (ludu Volk — byda Vieh). Voll peny — «Folz» puk — «Volk» plemi — «Faleiv^ nazwa narodu, mieszkajwiada polskiemu polowa.

<^Fes-

<^fest'>

<'Flltteni<^

cego

midzy Wezer a Renem, West fale

wschodni

i

O s fale (Palowcy t

i

zachodni). Phol starogermaski bóg. Prawie wszystkie wy-

brzmieniem podobne, a obrazem wspólnym zwizane, odnajdziemy w sownictwie Sowian. Ogniskiem tych palowych budowli dla

razy,

Niemców bya przestrze midzy Wezer a Renem na pónocy

i

pou-

dniowe Niemcy. Znakomity znawca staroytnictwa Yirchow, tak okrela dziay palowych mieszka w Europie w pracy o nagówku «Palowe mieszkania w Inflantach w Aries-see»: «Mieszkania pao we w Inflantach, Arys w Prusach wschodnich nale do nigdy nie namylam si, aby wschodnio -pruskich elaznej epoki z naszemi (to jest pomorinflanckich palowych budowli nie jezior Aries

i

czy

i

sko-dolno-niemieckiemi)

sowiaskim

i

ca grup, która si na staro-

staroinflanckim gruncie znajduje, nazwa sowiasko -inflanck w odrónieniu od szwajcarskowopoudniowo-niemieckiej, austryacko wgierskiej i

-

skiej

grupy»

fZeit.

f.

Ethnol. Ver., IX, 433, 435j.

udniowo-niemieckich budowli, i

i

e pal, pfahl po-

by ogniskiem <.<pfalzów>> paaców

«^Pfalz» (staro sachs. '^palenzea")

okrgu terytoryalnego, wiadczy

zachowana do dzi nazwa «Pfalzu» palatynatu, prowincyi królestwa bawarskiego.

Podstaw kadego domu na palach, «s cztery supy narone», które okrelaj tern samem istnienie domu «Die vier Pfdlile\ Rodzina mieszka «m iliren vier Pfdhlem. Sachsenspiegel 66, okrela dom tak: <<datt is blnnen veer palen^>. Dowodem dalszym porednim znaczenia palów w yciu staI,

rych rodów germaskich jest uycie ich

w Heraldyce.

Figury he-

s

ciekawem dalniemieckie najstarszego typu szem potwierdzeniem susznoci mego przypuszczenia. Wród figur raldyczne

tych, na które pola teraz

s podzielone, znajdujemy «pal» — pfahl —

—

125

—

belk poziom »Balken>> — krokwie «Sparren», ostrokó "Spitzenschnitt».

Schody na pomost palowy "Stufenschnitt» —

—

oboki nad gowami woda pod pomostem «Wellenschragbalken» «Wellenscinitt>, sowem, najwicej oderwane szczegóy ycia na palach s odzwierciedlone w powyszych znakach. Zreszt dane historyczne w caoci stwierdzaj nasze przypuszczenie. Plinius We(Hist. nat., XVI, Ij, tak opisuje okolice z nad ujcia Renu i

zery:

«Wtpi

czowiek, czy

mieszka biedny lud

ma przed sob morze, czy ld. Tam

w swoich budach (casis) na wzgórzach, ludzk

rk wzniesionych, byle tylko nie da si falom pochon». «Na wyspie Marken zachoway si domy, wedle tej zasady budowane. one z drzewa na zielono, siwo lub czarno pomalowane. Te

S

s

na wysokiej stoj na brzegu pagórków, podwalinie z palów budowane, która im daje wygld wielkiej w powietrzu wiszcej klatki» (Henning, Das deutsche Haus, 134i. «Równie w Yollendam znalaz Haward wzniesione na wysokich palach w morze zachodz jak na szczudach stojce domy, które z

nich,

które

a

i

wygldaj (Tame str. 167). «Niskie, doem otwarte domy palowe, istniej do dzi w Niemczech» (Tame, str. 167,. Musiay one podczas poprzednich okresów frankosko-górnoniemieckiego sposobu budowania by ogól nem zjawiskiem. Pozyskano ciekawe wiadectwo, które budowlom na palach przynajmniej tysic lat istnienia zapewnia.

W piatem stuleciu przez w. Seweryna konsekrowany koció drewniany

w Passawie,

«widowych palach

celem

ochrony przed

postawiony* (Vita

u Henninga <Das deutsche Haus,

str.

powodzi

Severini,

set.

c.

by

na

XV,

cyt.

6).

Ju Akwizgraski

paac Karola Wielkiego by wedug zauwaenia mnicha Sangalensa tak palow budowl. Równie domy wszystkiej szlachty byy nad ziemi wzniesione tak, pod podog ludzie przed deszczem, niepogod skwarem sonecznym ukry si mogli. Z biegiem czasu zamurowano doln tych paskich domów po bokach, co te uczyniono z odpowiedni podog domów chopskich. ten sposób wyjania si historycznie istnienie podmurowania starych budowli halowych, jakiemi naprzykad sale cesarskiego paacu w Gelnhausen Goslarze (tame str. 169i. Tak wic susznie twierdzi p. Seesselberg, sposób bui

e

i

cz

W

s

i

e

dowania supowo-patwowego

w Niemczech

jest tylko jednostron-

—

-

126

nym dokumentem dawnej formy pierwszego osiadego ycia, w nimoczarowatych czciach dawnej Germanii. Naley nam obecnie rozpatrze dwie gazie ludów wschodnioeuropejskich, a mianowicie Greków Sowian, azali u nich znajzinnych,

i

dziemy wiadectwa kultury palowej.

i

e na wschodzie

i

na pou-

dniu Europy istniej liczne lady mieszka palowych, wiemy o tem z

danych,

na które jeszcze

i

w niniejszej

Natomiast wspóczesne chaty sowiaskie

pracy

kolej

przyjdzie.

prawdopodobnie dawne greckie róniy si zasadniczo od germaskich. w italskich urnach domkowych wtek Kiedy w Germanii palowy naronych czterech wychodzi poi

i

supów

nad

i

podog mieszka, Gr ecy a So wias zezy zna i

ponad palami, a czasem przy palach zachowuje ko nstrukcy wiecow belek poziomo kadzionych i

wizanych na zamek.

z

kolumny Marka Aureliusza, wyranie wskazuje na

ukadanie belek. (Wiz.

Palca si wie dacka na palach to

poziome

31).

Tak wic prócz supa, kolumny, która w najstarszym doryckim porzdku przez brak podstawy wyglda u spodu jak pie

odcity w sylwecie zwierciadem wody, nie maj Hewtku rzymskiego w swojej architekturze murowanej, jauk sklepienny, bodaj dlatego, e z chwil rozwinicia si kamiennych murowanek, byo do suchego gruntu w Gre-

lenowie

kim jest

wykluczajcego przedsibiorstwa osuszajce, w rodzaju kloak rzymskich, owych matek póokrgego sklepienia. Jak odlega jest przeszo, w której Grecy a poudniowa miaa bagna, a z ni potrzeb mieszkania na palach, wnosi mona z tego, prowincya pelopenezka Argos, która za czasów Homera bya ju «pragnc ddu>>, suya w bajecznej odlegoci, jako bagnista kryjówka dla Hydry lerneskiej, któr Herakles cyi,

i

e

pokona w ten sposób, e w szyj, z której odrastay wci nowe gowy, wbi poncy opalony pal. Ten symbol osuszajcego dziaania soca ognia wbijania palów w garda róde bagiennych, wiadczyy równie o tem, e Grecy mieli swoj palow przeszo tylko nierównie dawniejsz, ni Germanie Rzymianie. Niewiele «palowych» ladów odszukaby jeszcze mona w równinie Tessalskiej, natomiast w dzikszej Macedonii dzisiejszej dotrway i

i

i

i

palowe mieszkania (V, §

16),

i

a do historycznych czasów. Widzia je Herodot e «Paeoczycy yj na jeziorze Prasias

opowiada,

—

127

w domach wspólnych. Domy za ich s b u d o w a n e n a b a r. dzo wysokich palach, wbitych w jezioro, na nich s pooone deski ze sob spojone, a dosta si tam mona tylko po wskim mocie. Kady na tych deskach ma chat z

drzwiami na ksztat dobrze przymocowanej klapy, która wycho-

dzi

na jezioro;

sznurami za nog

w najmniej ale

aby nie wpaday do wody, przywizuje si pitym wic wieku przed Chrystusem istniay W

dzieci, >.

kultur dotknitych miejscowociach Grecyi, rzadkie,

niezaprzeczone lady mieszka palowych, które równie Hippo-

krates

omnia

(op.

Kuhn,

Edit.

p.

I,

wyrany

551),

przy

wspomina.

Phasis

obrazowy Palowców, daje nastpujc gar poj brzmie pochodnych od pierwiastku Pel napenia, wypenia, po grecku polos. Zasadniczy (sanskryt). wyraz jml, paliis, pfahl zwie si po grecku pafton oznaczajcy jednoczenie pal lanc. Paamy wysokie drzewo o pniu gadkim, palma. <^Palai» jednoznaczny z pojciem w ziemi wpadajcy, wkopany, stary. <^Palamis» zwieWiz. 31. rz yjce pod ziemi kret «PaUo^> Dom na palach z kolumny Marka pugiem ziemi przeora «Plonos» Aureliusza. Natomiast bardzo

klan

i

i

— —

wgbione miejsce gdzie si bru-

dn bielizn nogami wtacza — Phalhis organ rodny mski — skd

Po wbiciu palów, wkopaniu ich w ziemi, w dno, naley uczyni na nich paszczyzn podstaw pod dom. wyraone: <-<-Plagiony> Pojcia paszczyznowe za nastpujco przeciwny prostopademu, «plakitys>^ paski liciasty <^plagion» obróci si na pask «/7/a^^5»Tstarodoryckie, powierzchnia «^plaistron» poduny czworobok «platamom kade paskie sze^^philius» syn.

— s

—

—

—

—

rokie ciao

sce

— «pladaniyy> pyta, deska (równie szereg sów na de-

wypisany),

deskami

plakitos,

co n. p. pomost

palowy wy-

moci, pytami opatrzy. <.<Plakis>> awka siedzenie, oe z kwia-

— «Plektyy> spltana sznur, kosz — <^plektos» — «plokamis» tkanina, <^pleima, plyma^> naczynie wodne — cegy wygadza robi — «pUndis» paski kamie —

tów uplecione pleciony

lina,

<^plindeion'>

«Poly» ogólny wyraz przyczepiany do najrozmaitszych

czajcy

gadko, równo,

«Polis,

poleus,

zabudowana

i

poleos»

przez

smarowanie,

okrela

ludzi

poruszanie

ca powierzchni o

zamieszkaa.

Pojecie wody,

sów, oznasi wzdu. ona jest pynu, wil-

ile

— goci, bota,

pujcych,

—

128

sowem ywiou, w l<tóry wbijano pale, tkwi w nastbrzmieniach. <Pleoy> (ac. fluo — sów. pliwami, pyn,

podróuj — palln

— roos (rodos — rodios — roia) szumie to morza — mokry, zepsuty przez wilgo, zmurszay (pal wbity w wod, deska). — '^Pladaoy by wilgotnym — «plados» wilgotnoci nadmiern przepopync

— «plynmyy>

<.<-pladaros^>

std dugi szereg wyrazów oznaczajcych zbutwienie, zepsucie. ^Palanmosy obocony — «.phlegmay> plwocina. Od <^pleoy> pyn, podróuj, wiedzie swój ywot «.pligma-» krok, — <!.plymyy> pisanie (Stawianie paek w odmierzonych ustpach na paszczynie). «Plysmy^ to morza. Równie (H) Eleios (z przydychem H) w bagnach mieszkajcy iP)Heleo ywiony w bagnie skd Helenowie

jony,

—

(lud

na bagnach mieszkajcy?).

(Pj/ieleny,

kosz pleciony,

w którym

dwigano w czasie uroczystoci Artemis, wite znaki rodowe, nale równie do klanu greckich palowych wyrazów. Pal wbija si w dno bagien lub jeziora, za pomoc kloca drzewnego, który uderza w gowic pala. (Po polsku baby, prawdo-

podobnie zepsute z Pal-bij). Wic o^plafagy» oznacza kady odgos, jaki udaje uderzenie dwu cia (baby wbijanego pala). «Platageoy> klaska <'plygy>-> « uderzenia przy ciesioce», pchnicie lub i

rana od uderzenia. (Równolege u Sowian «bóh «bolak»). *Plyktron» narzdzie do wbijania palów, do tuczenia, a take wiolisko. Ju

przedtem wskazywalimy jak czynnoci podczas ycia na palach wykonywane odzwierciedlaj si w brzmieniach. Zwaszcza za-

budowanie przestrzeni na mieszkanie, regiem sów,

odbija

si sze-

twórczo, tworzenie (robienie co nowego

w stosunku do starych namiotów), wyobraajcych. Wic *plasma» oznacza

«co utworzone», — «Pladz-akosy> kade ciao utworzone

(budowla na palach pierwotnie «P/astlkos» rzyciel

to

co

i.

<^Plasso»

ksztatowa, tworzy

do tworzenia jest potrzebne.

—

«Plastron'> two-

— «Ploion» budowla na wodzie kada, potem okrt.

Równolegem z aciskiem «palarya» wiczenia wojskowe, niemieckiem

«///s

Feld

ziehen^y,

polskiem

«polowa»,

— jest <<palai» wal-

czy mocowa si — «polemos, polenieo^> prowadzi wojn co zreszt pokrewne jest sowu «pellum, belliimy> wojna. «Palalstray> wiczenia wodne. Przeplatanie, to jest tworzenie przestrzen,

nych

paszczyznowych przedmiotów, pltanych z wodnych botnych rolin, (palus) z yka i trzciny, znajdzie równie swój grecki obraz w nastpujcych sowach: «Palin-plekysy> (starsze Pai

i

—

-

129

-

poczony, spleciony — «pal'm-knotosy> wicierz ry— o-palinoy zewntrzn skór z ziarna plewy rozpocie-

lm-plakysy>,

backi

t.

j.

czy si z obrazem zmiany, a dalej plenienia si wzrostu. -<Pleion, pleon» wicej. Pochodnymi z czasów palowej kultury s wyrazy y>Plot-archys» dowódca, {Po)Lakys wódz, ^>PalakiiS'> imi wodza, plysio-g^iion ssiad (wspópalowiecj równie jak /7/y-miastos (blisko mieszczcy si t. d. Ciekawem jest, e nazwa kraju, gdzie niegdy Herakles zdawi symbol bagna, hydr lernejsk, opalonym palem drzewnym. ra,

i

t.

d.

i

t.

d.

«-Pleo>^

pyn,

poruszam si

i

i

H

^of»

brzmiaa niegdy

^^Pellasgia>->

a

potem

^Pelopones^K

Najstarszymi

za mieszkacami Peloponesu byo aryjskie plemi «Pelasgów<c {pelagos morze

— pello wbija pale — pal-ton

si rolnictwem, szali bota». dnili

i

Cz

pal).

Pelasgowie tru-

chowem byda «wycinali lasy osu«Peloponezii» zwaa si (Pa?) Lakonike, i

ujcia rzeki Eurotas, gdzie leao synne bagno «Iielas», nazwa, któr kilka miast (rodów) w zmienionej nieco formie <^HeUas», gów-

a

nie pia

w wilgotnej dolinie Tessalskiej nosio, o któr to nazw zaczete synne w dziejach ludzkoci plemi Hellenów; wraz z sze-

regiem mitycznych «Pelopsów, Peliosów, Polluksówy>. DZIEJE

MIESZKA.

— Szczególnie materyalnej

—

130

charakterystycznem

Greków

ujcia dziejów kultury

dla

w mityczny symbol,

jest

powie

o Zeusie,

który ujrzawszy Led kpic si w wodzie, poczy si z ni

w ksztacie ptaka wodnego abdzia. Ze zblienia si tego rodzi

si córka Helena, (H el osbagn o). Dalsze «rodzestwo»

Heleny to siostra «KIi t emnestra» (Klite chaupa, kleta, klitka z drzewa, mneistros do niej nalecy). K a s t o r brat, (Kastor mieszkaniec kosza jako budowli wodnej, skd Kastor bóbr, zwierz

w domkach wodnych mieszkajce)

«Pollideukos»

(«deu-

—

—

razem za «pomoc pala wypijajcy wysuszajcy wod wysuszajcy bota»). (Papee. Gr. Deutsch. Wórterbuch. 64, 643, 437, t. d). Tyle przywiodem na dowód skro610, 611, 643, 1316, 199 u Greków ycie na palach w bagno przypuszczenia, mny mego w sownictwie, w mytach wiawyrane wbijanych równie lady kos»

i

e

i

dectwach historycznych pozostawio.

Porównywujc

w Sowiaszczynie

wyrazów palowych

klan

e

liczb znacznie przerastaj to, co u Rzyzachowanych, dojrzymy, mian, Greków a nawet Niemców si zachowao. Wnosiby z tego kultura palowa ludów Sowiaskich rozsiadych od naleao, po Kaukaz, od morza bajeziora bodeskiego do Uralu Elby

e

i

i

Macedoni duej trwaa e warunki fizyczne silniej odcisny piecz swoj na caoci ycia gospodarczego Sowian. Wniosek powyszy stwierdza w caej rozcigoci

tyckiego po morze Czarne

to,

i

i

co Yirchow na podstawie

dugoletnich

ctwem przeddziejowem Sowian a

comy ju czciowo

grupy starosowiaskiej

i

staroinflanckiej e p o k i».

dów

starszych

palowych,

dzi,

e

w Prusach Wschodnich

nad staroytnipowiedzia,

«Mieszkania palowe

poprzednio cytowali.

jest do najnowszej osiedle

bada

pónocno-zachodnich

nale do elaznej to

Nie znaczy to, aby nie byo la-

owszem

Dr.

Heydeck

stwier-

s jeziora, w których zachoway

si lady mieszka palowych, do których drzewo krzemieniem jeszcze obrabiano. Chodzi tylko o to, e pónoc, surowy klimat tern sanizinne pooenie znacznie duej zatrzymywao wilgo mem stwarzao rozcigej trwajce warunki dla budowli palowych. Wiemy ju, e bliscy Sowianom Dakowie mieszkali w chatach palowych za czasów Marka Aureliusza, czego lad pozosta i

i

w Rumun

j i,

dawnej

krainie

Daków w postaci

budowli palowych,

wznoszonych dla przechowywania siana. Charles Garnier, nie rozumiejc historycznego znaczenia powyszych budowli, których

131

rysunek podaje

powtarzamy,

tak

i

którym my go ninie «Sowianie przechowuj wytwory mleczne owiec. czsto ukadane na palach s z c z e-

zowie «magasas», a za jednak

o

podczas zimy zapasy siana

nich i

s

pisze:

Te stodoy (granges), gólnego rodzaju, wznosiy si o pewn przestrze nad powierzchni ziemi, tak, konieczn jest drabina, by si na ni doi

e

sta.

Jeszcze dzisiaj

w niektórych okolicach

Rumunii na wsi zna-

le mona te «magasas» czyH stodoy, budowane przez wocian wedug tego staroytnego sposobu» (Garnier, Histoire de la habitation str. 697j(Wiz. 32). Znowu stwierdzamy wic zjawisko, bdce potwier-

//sp^ye/s \

Wiz. 33.

Palowa budowla

dzeniem

naszego

prawida,

z doliny

Drawy.

e «starsza forma mieszkania

nie zanika zupenie, ale zajmuje w gospodarstwie

ludzkiem stopniowo coraz to podrzdniejsze nowisko*.

sta-

W tym wypadku dawne mieszkanie palowe Daków

zamienio si dzi na stodo. Natomiast «rybacy na Dunaju powyej Braiy do dzi mieszkaj na palach, tak samo jak Nowoczerkask w okrgu doskich Kozaków ma by czciowo na i

palach zbudowany» (Hartmann II,

3).

Kraus

R.,

Ober Pfahibauten, Zeit. f. Ethnol.

Równie ciekawe wiadomoci podaje niejaki p. Friedrich S.

w sprawozdaniu

o

mieszkaniach

«Domy, w których ludzie mieszkaj,

i

poudniowo sowiaskich:

bydo pod jednym dachem

spoczywaj na palach, a bydo

i

konie

wspi9*

-

132

—

na si musz do stajni po schodach, wznoszcych si od ziemi

do wysoko. Takie budowle znajduj si

licznie

w ni-

zinach Sawy Drawy. Budynki stoj wzdu rzeki, jednak dowolnie ustawione. Waciwej nieregularnie z drzewa, stodoy ulicy nie tworz nigdy. Domy i

i

s

te na palach. miecie si po prostu wyrzuca, a w jesieni na wiosn, gdy przychodz powodzie, spywa gnój mae niewiele ich jest. Bogatsze z wod. Okna prócz mieszkania spichrze czelarodziny dnie na palach, podczas powodzi znosz si ze sob od domu do domu na odziach» (Zeitschr. fiir Ethnol. XIX, i

s

i

maj

i