10 columns
introductie
p layf u lly b i li ng ual
Van september tot en met december 2013 heeft er in de hal van de Amsterdamse Theaterschool een opmerkelijk initiatief plaats gevonden: de publieke talkshow HALf 6. Iedere dinsdag kwamen studenten, docenten, medewerkers en andere geïnteresseerden bij elkaar om te luisteren, mee te praten en te genieten. Gasten uit de stad, het werkveld, de opleidingen en de buurt gaven een inkijkje in wat hen drijft. Begonnen vanuit het lectoraat Podiumkunsten in transitie werd HALf 6 gedragen door een grote groep mensen, die met passie en bevlogenheid steeds een actueel programma vorm gaf. Als lector, docenten van het Platform dramaturgie/theorie en studenten deelden we de noodzaak om de Theaterschool als gemeenschap aan te spreken en om te investeren in een scherpe dialoog met de wereld om ons heen. Onze missie was om van de centrale hal van de Theaterschool een plein te maken. Een gastvrije ruimte om te oefenen in het gesprek, de discussie, de strijd. Een ‘open buurthuis’ om met aandacht te kijken naar de keuzes die podiumkunstenaars vandaag maken, naar de plekken die- en het publiek dat zij opzoeken. Naar hoe zij hun praktijk in de wereld vormgeven en met wie zij zich – en wij ons – verbonden voelen. Voor de initiatiefnemers van HALf 6 was duidelijk: in tijden dat alles in de samenleving en het theater lijkt te schreeuwen
w h e r e d o w e go
where do we go from here? jan zoet p. 5
This is a school christiaan den dulk p. 7
act in words vincent van den berg p. 11
De stap op het toneel is het drama Loek zonneveld p. 13
Success and significance are not the same thing Anoek nuyens p. 16
Tijd om naar buiten te gaan marie beauchamps p. 27
What we have to know jibbe willems p. 30
Schrijven is mezelf ontwijken lotte van den berg p. 33
de ruimte tussen mensen victor mentink p. 36
Er staat een mens naast je! Jörgen tjon A fong p. 39
alle kunst is politiek 1 f rom h e r e?
introduction
om transitie is dit misschien het eerste wat je als school kunt doen. Where do we go from here? Dat is de vraag die iedere week aan de basis lag van een nieuwe column in HALf6. Theatermakers, schrijvers, recensenten, onderzoekers en de directeur van de Theaterschool formuleerden voor ons hun gedachten en schroomden niet om de meest persoonlijke standpunten te delen met het publiek. Zij spraken over succes en betekenis, over nachtmerries en dromen, over denaturalisatie en het afbreken van theaterzalen, steen voor steen en stoel voor stoel. Zij refereerden aan Beckett, Cage en Tarkovski, bevonden zich in Berlijn, Salvador of Amsterdam, op straat, in het repetitielokaal of op het podium. Maar vooral bleven ze stuk voor stuk heel dicht bij huis. Daar creëerden ze een ruimte om zichzelf de vraag echt te stellen: Where do we go from here? De eerste tien columns staan gebundeld in dit boekje, in de taal waarin ze in HALf6 werden uitgesproken. Tien columns, want dat is waar we nu zijn. En dat is waarvanuit we samen verder gaan. Wees ook in 2014 welkom in de Theaterschool en welkom bij HALf6! Marijke Hoogenboom Lectoraat Podiumkunsten in transitie
w h e r e d o w e go
2 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
From September to December 2013 a remarkable initiative led to a series of public talkshows held in the central hall of Amsterdam’s Theaterschool. Every Tuesday, HALf6 brought together students, teachers, staff, and anyone else who was interested, to listen, join in, and enjoy. The guests came from the city, the professional field, the departments of the school and the local area, and all of them shared insights into what drives them. The Performing Arts in Transition research group got HALf6 off the ground, but it was carried along by the many passionate and inspiring people who shaped the topical programming. All of us – the research group, the dramaturgy/theory platform teaching staff, and the students – felt there was urgent need to address the Theaterschool as a community and to invest in incisive dialogue with the world around us. Our goal was to transform the Theaterschool’s central hall into a town square, a hospitable space for engaging in conversation, discussion and battle, an open-door centre where we could focus our full attention on the choices performing artists are making nowadays – on the audiences and places they are looking for, on how they shape their practice in the world, and with whom they, and we, feel connected.
3 f rom h e r e?
column
The initiators of HALf6 believe that in times when society and theatre seem to be clamouring for transition, this is perhaps the school’s primary task.
We look forward to welcoming you back to de Theaterschool and to HALf6 in 2014! Marijke Hoogenboom Performing Arts in Transition research group
Where do we go from here? This was the question underlying all of the opinion pieces presented each week at HALf6. Theatre makers, writers, critics, researchers, and the director of de Theatreschool all encapsulated their thoughts for us and were unafraid of sharing their personal con victions with the audience. They talked about success and meaning, nightmares and dreams, denaturalisation and demolition – of theatres: brick by brick, seat by seat. They referenced Beckett, Cage and Tarkovsky, transporting us to Berlin, Salvador and Amsterdam, into the streets, the rehearsal studio and the theatre. But above all else they each stayed very close to home, where they could create a space for themselves to really ask the question: Where do we go from here?
24/09/2013
This is a school This is a school. We are here, now. But at the same time we are connected to other heres and nows, to other places and other times. We are online and we can move via our screens and pads and phones to any time and place – virtually, that is. And this continual awareness of other parallel worlds that distract me from here and now is, at least for me, fascinating. But it also makes me nervous. I hardly ever (never, in fact) find the patience to really read that book or listen to that lecture or piece of music if it’s going to take longer than five minutes. Most of the time I’m in a hurry and need to grasp the essence of a meeting, a process or any other complex set of relationships and meanings in a minimum of time. Hoping I do not make a mistake and can trust myself and others. I notice it everywhere around me. We want the finished image, not the process; copy, paste and move on. We are so afraid of missing something that we have forgotten how to witness and really engage with what is around us. This is the dark side of the digital revolution. It is consumerism. It is ‘Entertain us.’ It is barbarism. It is politics. It is desperate economics in times of transition. It is fascinating and scary. So what is a school – and in particular an art school – in this confused old world? Or, what should it be? Is it about finding new forms and new stories because the old ones have been told? Do we need to be online even more and to create virtual theatres? To hack the old ones and transform them? To redefine art? To call it ‘culture’, as the civil servants have started doing? To go for high art and forget the low? To be avant-garde or just old-school? To avoid the system? To include the system? Or to do nothing at all? Maybe that is the answer: Do nothing. Enough of these lists and contemporary confusions. Let’s be here and now – in the school – for a while again and realise that nothing has really changed. Transition is of all times in which things matter. And artists have always been the carriers of dreams, sharing the will to provoke and the potential for change. And they were always questioned. And yet there have always been (are always) those young artists in times of no funding who couldn’t accept the cruelty and absurdity of their world. And they just did what they wanted to do – without compromise – and focused on who they were and what they wanted to make. One of these artists was John Cage, one of the leading and most influential composers and teachers of the post-war avant-garde. He was also instrumental in the development of modern dance, mostly through his association with choreographer Merce Cunningham.
This booklet brings together the first ten of these personal obser vations, these ‘spoken columns’, as they were presented at HALf6. There are ten because that’s where we are now, and it is from here that we will continue our journey.
w h e r e d o w e go
jan zoet
4 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
5 f rom h e r e?
column
act in words ACT ONE The living room. Concrete ceiling, floor, walls Morning light Slightly off centre A table Old wooden boards on an unstable workbench that is Red carpet Wooden chairs A couch. Behind the table A curtain White, thick fabric To the rear Barely visible A small, improvised kitchen A fridge A wooden cupboard A sink Cups and glasses in different sizes A coat rack On the left side A door to another room Silence.
I would like us to follow his rules. They go like this:
The Rules will be shared. Thank you.
w h e r e d o w e go
6 f rom h e r e?
01/10/2013
(after beckett)
Cage is perhaps best known for his 1952 composition 4.33, which is performed in the absence of deliberate sound. Silence. It is a piece of music that broke conventions. It has also provided the most wonderful experiences for me, such as when I heard it on the popular Dutch television talk show De Wereld Draait Door. It was a confrontation with the fast world of infotainment where a one-minute sound bite is considered too long, and it was the pure truth of art of the here and now and the wakefulness of the senses that it caused. So what can we learn from John Cage, we Students and Teachers at an Art School – especially since he was himself an acclaimed teacher? His autobiography contained ‘some rules for Students and Teachers’ that he actually borrowed from Sister Corita Kent (who worked at Immaculate Heart College and wrote them in 1967 and 1968, giving them the title Immaculate Heart College Art Department Rules).
rule one : Find a place you trust, and then try trusting it for a while. rule two : General duties of a student: pull everything out of your teacher; pull everything out of your fellow students. rule th re e : General duties of a teacher: pull everything out of your students. rule f our : Consider everything an experiment. rule f ive : Be self-disciplined. This means finding someone wise or smart and choosing to follow them. To be disciplined is to follow in a good way. To be self-disciplined is to follow in a better way. rule s i x : Nothing is a mistake. There’s no win and no fail. There’s only make. rule seve n : The only rule is work. If you work, it will lead to something. It’s the people who do all of the work all of the time who eventually catch on to things. rule e i g h t : Don’t try to create and analyse at the same time. They’re different processes. rule n i ne : Be happy whenever you can manage it. Enjoy yourself. It’s lighter than you think. rule te n : ‘We’re breaking all the rules. Even our own rules. And how do we do that? By leaving plenty of room for X quantities.’ (John Cage) h i nt s : Always be around. Come or go to everything. Always go to classes. Read anything you can get your hands on. Look at movies carefully, often. Save everything – it might come in handy later.
Christiaan den Dulk
Jan Zoet is the director of de Theaterschool. He is the former director of the Rotterdamse Schouwburg.
He reflects Walks towards the table While trying to take off his coat Unbuttons it Shakes shoulders and arms He stops Exhausted. Puts his plastic bag on the table Fails Tries again Succeeds Puts his coat on the coat rack Walks towards one of the chairs Stands still
Man appears from left room Unshaved Scruffy hair Plastic bag Long, brown coat Old-fashioned spectacles
Second man enters Blue coat Beard Brown sweater Greets the first Takes off his coat Drops it Looks at it for a moment Walks away Turns Walks back Picks up his coat Walks to the coat rack Hangs his coat on it Walks away The coat falls Sound of running water
Enters Looks around for a moment Removes his spectacles Polishes them Puts them back on again Looks around again Removes his spectacles Polishes them a second time Puts them back on again
First man takes the blue coat Puts it on Buttons it up Stretches out his arms Lowers them again Pulls the sleeves Stretches out his arms Lowers them again Disappointed
w h e r e d o w e go
7 f rom h e r e?
Unbuttons the coat Hangs it back on the coat rack It falls immediately He hangs it up again It falls As before
Blending together Like an orchestra ‘dramaturgie’ ‘reduceren’ ‘schrappen’ ‘schrijven‘
ACT TWO Living room. One hour later. Ten people around the table Coffee Paper Pens Biscuits Coffee
ACT THREE Living room. One hour later.
Man speaks Man says: ‘Het mag absoluut niet logisch zijn. Dan kun je het net zo goed niet doen.’ Gestures Reasons Others listen Sigh Frown Silence Joke Laughter Cups of coffee
All around the table They read Read out loud Others’ words Their words Others’ words become their words More coffee Joke Laughter ACT FOUR Living room. One hour later. Empty cups Crumbs Eight around the table One standing at a distance Louder voices Beginning of a discussion Beginning of an argument Unfinished sentences Unfinished thoughts Bold statements
Conversations About art About groceries About philosophy About love About god About sex About flyers About conversations
In the distance Sound of a flushing toilet Man returns Enters Sees the table Stops Walks towards the kitchen Looking for something Finds nothing Walks to the table Listens
Voices Loud Slow Soft Quick
w h e r e d o w e go
8 f rom h e r e?
Joke Silence ACT FIVE Living room. One hour later. Room appears to be empty Voices Unseen Clearly heard
Man rises Tries to speak Coughs Sits down Coughs Red face Others speak for him ACT SEVEN Living room. One hour later.
Movement behind the curtain Now and then an arm appears Sound of plates Sounds of knives Laughter Boy appears Eats a slice of bread Talks Walks Chews Stops Takes another bite Walks on Talking Disappears ACT SIX Living room. One hour later. All around the table. Sitting Standing Red faces Restless hands
Two remaining Table Dirty cups Empty plates Forgotten notes Torn scraps First man sitting on the couch Takes out his phone Holds it with one hand Ruffles his hair with the other Second man doing dishes His back turned towards the other Singing softly Calls out for the first man No response Calls again No response Calls again
First man gets up Takes his coat Takes his plastic bag Looks into it Empty He reflects Suddenly Looks again Idea Holds it upside down Vision Shakes it Bad idea turns out to be good idea Looks into it Better idea after good idea Even better idea after better idea after good idea Takes off his coat Folds it Enthusiasm Puts it in the bag Wild drawings in the air Rapid writing Walks to the second man Silence
w h e r e d o w e go
9 f rom h e r e?
column
Second man wants to say something Can’t remember what is was Says something else instead They embrace. First man walks towards door at the left Stops Turns Says goodbye They don’t move.
08/10/2013
de stap op het toneel is het drama We hebben nieuwe vormen nodig, roept Kostja in Tsjechov’s Meeuw. Ik zag de voorstelling onlangs gespeeld door Toneelgroep Amsterdam. Ik houd van voorstellingen die expliciet over toneel gaan. Ik houd van toneel als je ziet of ervaart dat het gaat over het maken van toneel. Ik houd niet van voorstellingen die dat vermijden of doen alsof dat niet zo is. Elk schilderij gaat over schilderen, zo simpel is het volgens mij, als leek.
PART TWO
Die avond van de Meeuw wordt dat een tijd lang heel goed volgehouden. Hans Kesting lijkt elk bedrijf voordat het gaat beginnen, eerst aan te kondigen, maar bij het derde en vierde bedrijf houdt hij daar ineens mee op. Ik vraag me af waarom dit zo is. Die aankondigingen waren namelijk goed. Hij vertelde waar het verhaal zich afspeelde, en dat ze maar weinig nodig hadden om het te vertellen. Dat het decor niet veel meer was dan een houten vloer. Dat -tweede bedrijf inmiddels- links het huis was, en tegenover hen, dus daar waar wij zaten in de zaal, het meer. Dat het meer helemaal vol zat met vis, en dat hij wist hoe hij die het best kon vangen. Dat deed hij goed. Hij deed het met niks, zoals ze hadden aangekondigd, hij gaf ons de nodige informatie om het verhaal te kunnen volgen, maar hij benadrukte bovenal wat zijn rol is als toneelspeler en wat onze rol is in de zaal. Wij zijn de vissen die zich graag door de toneelspelers willen laten vangen en daar waren we in grote getale voor naartoe gekomen.
ACT ONE Next day. Same time. The living room. Concrete ceiling, floor, walls Morning light Slightly off centre A table As before.
Chritiaan den Dulk is a member of Theatertroep, a young theatre collective. His work as a theatre teacher has taken him to the townships of Port Elizabeth in South Africa.
w h e r e d o w e go
Vincent van den B erg
10 f rom h e r e?
Maar dan, hij heeft dit alles nog maar nauwelijks gezegd, of hij pakt een hengel uit, gaat op een krukje zitten en gooit z’n dobber voor de eerste rij op de vloer.Vanaf dan gaat er het een en ander mis in mijn ogen. Door die stomme hengel uit te gooien maakt hij de beeldspraak over toneel en volle zalen kapot (het stuk gaat onder andere over succes en wel of niet begrepen worden als kunstenaar) en z’n pleidooi voor de verbeelding ook. Waarom deed hij dat? Ik denk eigenlijk om zich een houding te geven. Hij moest pas een heleboel scènes later op. Ineens zie je een toneelspeler die om de tijd te vullen grijpt naar dat stomme doen alsof, want iedereen weet dat er geen vis zit voor aan de eerste rij. Wat had hij dan moeten doen? Hij had misschien nog een act kunnen maken met die hengel (het was een werphengel) om iemand op de achterste rij aan de haak te slaan, maar dat zou waarschijnlijk ook wel een beetje flauw zijn geweest. Nee, het beste had hij niets gedaan. Hij had het beste helemaal geen houding aangenomen, het met niets of zo weinig mogelijk blij-
w h e r e d o w e go
11 f rom h e r e?
column
ven doen, zoals ze hadden gezegd. Gewoon alleen de zaal ingekeken, of niet eens voor mijn part, tot de scène met Nina zou komen; want dat is het waarmee hij ons vangt, met die wonderlijke scène. Niet met een hengel! Later komen er ineens ook vakken met deuren in beeld. Nog niet echt een heel decor, slechts een referentie daaraan, maar ook eigenlijk niet nodig. Maar vooral; met het langzaamaan toch enigszins dichtmetselen van de avond die zo openbaar begon, wint uitbeelding het van suggestie, wint het drama het van de constructie en krijgt het verhaal de overhand. Blijkbaar worden wij als toeschouwers geacht ons daardoor mee te laten slepen, mee te leven met de personages, en daar zijn waarschijnlijk die aankondigingen een belemmering voor gebleken, stel ik me zo voor. Ik zie ze op een middag allemaal in het repetitielokaal zitten en besluiten; vanaf het derde bedrijf is het beter als het verhaal zelf zijn werk doet. Maar ik wil het verhaal helemaal niet zijn werk zien doen. Ik wil de toneelspelers zien werken. Ik vind dat ze consequent moeten zijn en moeten volhouden waarmee ze zijn begonnen. Ik ben benieuwd hoe ze zichzelf daaruit weten te draaien.Voor mijn part draaien ze zich klem. Het zijn de toneelspelers waarmee ik me identificeer. En dat zeg ik denk ik niet alleen omdat ik zelf toneelspeler ben, ik zeg dat omdat ik denk dat dat zo werkt, ook al zal niet elke willekeurige toeschouwer dat beseffen. Het is wat Eelco Smits daar doet, of Hans Kesting, wat mij boeit, niet Kostja of Trigorin. Het verhaal is maar het voertuig, en de emotie is een bijzaak, die krijg je erbij kado, in meer of mindere mate, of niet of nauwelijks, maar daar gaat het volgens mij niet echt om. Het gaat erom dat het vertellen zélf de kunst is. Het drama zit in de verhouding van de kunstenaar -de toneelspeler in dit geval- ten opzichte van zijn onderwerp. De stap op het toneel is het drama, de poging om iets hardop te formu leren is dat ook.
Vincent van den Berg maakt deel uit van toneelspelersgezelschap ’t Barre Land.
w h e r e d o w e go
12 f rom h e r e?
Loek Zonneveld
15/10/2013
Success and significance are not the same thing A theatre performance can be successful; the performers have success, the production is a success – for the public and at the box-office, there is success. A play can also have meaning, make sense, have sig nificance, be of consequence, assume an ever growing importance. A theatre performance can have a second life under your skin, in your head. Significance. Success and significance are not the same thing. In the German language one speaks of Erfolg where it concerns success, and Wirkung when it concerns significance. German is a very clear language. When I write an article in my paper, a Dutch paper, remembering an artist who has just died, we call it an in memoriam – which is, by the way, the Latin expression for what is known as an ‘obituary’ in English. In German one uses the word Nachruf, which literally means: to call out all sorts of kind and loving words after someone, to speak directly to the beloved person who has gone or is going away forever. Nachruf. Beautiful word. Back to the main subject: success and significance. Let’s take the big Dutch musical production Soldaat van Oranje, a title that sounds a bit weird when translated into English, something like Soldier from Orange or Soldier of Orange or Soldier in Orange or Soldier sent by Her or His Royal Majesty of Orange. Whatever, Soldaat van Oranje is the Dutch title of the longest running musical in the Netherlands – as impressive as the first cinemascope films in the 50s with noises all around you. This musical has been seen by a million people now. So you could say that this theatre production has had plenty of success: among the public; at the box office. As to whether there is any significance in it, I don’t know. I haven’t seen it. The makers of Soldaat van Oranje have now thought of something new. Not something completely different. Something new. In 2014 they are going to produce a new theatre play based on the diary of Anne Frank. To cut a long story very short: Anne Frank was a Jewish girl who wrote a diary during her life in hiding – ‘underground’, as it were – in the attic of a house on the Prinsengracht during the German occupation. The diary was found after the war and published. Anne Frank and most of her family died in the Nazi concentration camp Bergen-Belsen in the winter of 1945. There is already a theatre version of the diary: a rather good, though perhaps slightly oversentimental play written in 1955 for Broadway by the American Jewish writer couple Frances Goodrich and Albert Hackett, with the permission of Anne Frank’s father Otto, who survived the camp.
w h e r e d o w e go
13 f rom h e r e?
The new version will be written by the Dutch Jewish writer couple Jessica Durlacher and Leon de Winter. They have never written a play before. The premiere of the new play will take place in April 2014, in a new Amsterdam theatre which will be built especially for this performance. The producers are dreaming of a long-running production meant to be seen not only by the inhabitants of Amsterdam but by people from all over the country. For years and years. They hope. There will also be an English version. And there will be a lot of success. They hope. We’ve known all of this for more than a week now. And I’ve thought about it over and over again. And I still don’t know what to think of it. At first I thought: ‘Don’t do it.’ But why not? Then I thought: ‘It’s got to be forbidden.’ But I’m not the forbidding kind. Then the writers said on television: ‘We have to do this because Anne Frank must never be forgotten.’ But we weren’t forgetting Anne Frank. And if we were forgetting Anne Frank, will this huge production – the set will be 60 or 70 metres deep – help us remember Anne Frank any better than we did… or didn’t? Suddenly my daydream shifted to a young couple in Leeuwarden, Bolsward, or Franeker, or one of the other towns that take part in the Elfstedentocht, the eleven-town ice skating race in Friesland [that is only held if there is sufficient safe natural ice that year]. In the winter of 2015 this big event will not take place; in the 69th year after the Second World War there will be no Elfstedentocht. But the young couple in Leeuwarden, Bolsward or Franeker will have one comfort in their deep mourning and grief in the winter of 2015: there will be a bus tour to Amsterdam, where they will first enjoy a Jewish meal before seeing the diary of Anne Frank, with its spectacular 60 or 70 metre deep stage. And, at the end, when the theatre door slowly opens, they will see on the horizon outside the watchtowers of Bergen-Belsen... and they will cry. That, at least, was what the paper wrote (five stars in the Volkskrant). Something like that. A very bad daydream. I got the shivers. The shivers had a name: success. The most beautiful play about Anne Frank I ever saw was Anne Frank – The Exhibition, by one of the Netherlands’ greatest Dutch theatre directors and playwrights, Gerardjan Rijnders, at the Touch Time theatre festival, the long good-bye from the Mickery Theatre of Ritsaert ten Cate, who, dressed like a swan, is flying somewhere above us in this hall. But that is another story: some other time; some other place. Anne Frank – The Exhibition was indeed more like an exhibition, followed by a silent performance. Gerardjan Rijnders went on to make two more productions more or less about Anne Frank. The first one was Count Your Blessings, in which Anne Frank tried to hide her diary again in a house full of strangers and fugitives. The second one, Moffenblues (Kraut blues),
w h e r e d o w e go
14 f rom h e r e?
was set in Berlin, where Anne Frank wandered around a Potsdamer Platz building site, searching for a German – just one German – to tell her story, to read from her diary, so that she could finally die in peace afterwards. These were clear and non-spectacular performances. Might the producers of the new diary of Anne Frank ever approach such clearness? I doubt it. Last week, in Paris, the great French – and European – theatre and film director Patrice Chéreau died. Whenever he had a great success, he immediately started something completely new and unknown. Repeating a former success was unthinkable for him. His theatre was, as the French call it, of a great clarté, which means ‘clarity’: brightness as well as transparency, precision, and of great honesty and spiritual rigour. Patrice Chéreau’s father taught him to draw and to sketch, which for the young boy meant, in the first place, to look, to see. For him, to direct theatre was to recover the pure memories of childhood, to look within himself and to be precise in that, so that when working with actors and opera singers he could be precise, too. Clarté. I wish a lot of it for the creative team of the new Diary of Anne Frank in the coming weeks and months: a lot of clarté. After that, I hope they will withdraw this stupid, insane project.
Loek Zonneveld is a theatre critic and teacher of theatre history. He writes for De Groene Amsterdammer and various theatre journals.
w h e r e d o w e go
15 f rom h e r e?
column
Anoek nuyens
29/10/2013
tijd om naar buiten te gaan Where do we go from here? Een belangrijke, maar complexe vraag. Belangrijk, omdat het ons dwingt na te denken over de toekomst. Complex omdat je je af kan vragen wat dat is, de toekomst. Als we over de toekomst nadenken, denken we dan aan dingen die we hopen dat gaan gebeuren of impliceert een gesprek over de toekomst juist een bepaalde angst voor wat zou kunnen gebeuren? En heeft denken over de toekomst uiteindelijk invloed op de toekomst zelf? In hoeverre is het mogelijk om de toekomst vanaf hier te sturen?
In 1967 schreef Martin Luther King, Jr. het boek: Where do we go from here: Chaos or Community? Hij beschrijft een droom, maar door die droom wordt ook zijn nachtmerrie zichtbaar. Net als Martin Luther King heb ik ook een droom. Mijn droom is misschien niet zo groot als die van King, maar gaat eveneens over de toekomst. En net als de droom van Martin Luther King toont mijn droom ook een nachtmerrie.
De afgelopen maanden ben ik vaak met de vraag ‘hoe nu verder?’ geconfronteerd. Workshops, artikelen, voorstellingen, debatten: ze draaiden allemaal rond die vraag. Het Vlaams cultuurblad rekto:verso wijdt deze maand zelfs een heel nummer aan de toekomst van kunst en in het bijzonder dat van theater. Maar niet alleen onze sector houdt zich bezig met de toekomst. Leg weekbladen zoals De Groene Amsterdammer of Vrij Nederland van het afgelopen jaar naast elkaar en je zult zien dat de helft van de titels gaan over de vraag: hoe nu verder? Als we er vanuit gaan dat het geen toeval is dat ik de afgelopen tijd opvallend veel met vragen over de toekomst te maken kreeg, maar dat we als samenleving op dit moment grote behoefte hebben aan het nadenken over de toekomst, wat zegt dat dan over onze samenleving? Mijn vermoeden is dat het te maken heeft met een bewustwording. Er gaat haast geen dag voorbij dat we niet worden geconfronteerd met de instabiliteit van onze samenleving. De ene crisis is nog niet voorbij, of de volgende dient zich alweer aan. Die instabiliteit wordt met een positiever woord ook wel aangeduid als een transitieperiode. We zouden ons op een zogenaamd kantelmoment bevinden. En dat kantelmoment geeft ons het gevoel dat we kunnen kiezen. Kiezen hoe we vanaf hier verder willen.
Ik begin met de nachtmerrie. Zoals hierboven beschreven denk ik dat we ons op een kantelmoment bevinden. Kantelen betekent verschuiven en verschuiven betekent onzekerheid en onzekerheid kan leiden tot angst. Angst veroorzaakt in de meeste gevallen een naar binnen gekeerde beweging. Toen afgelopen maand code rood werd afgegeven vanwege de hevige storm wist iedereen wat die moest doen: dekking zoeken, oftewel binnen blijven. Toen de storm na een dag ging liggen, ging iedereen weer naar buiten en over tot de orde van de dag. Maar zo concreet als de angst voor een omwaaiende boom zijn onze meeste moderne angsten niet.Volgens socioloog Zygmunt Bauman kenmerken moderne angsten zich juist door abstractie. We voelen een ondefinieerbare angst voor het einde van de wereld of een tweede economische crisis. Onze angsten zijn niet concreet, ze hangen overal en nergens in de lucht en we weten dus niet, zoals in het geval van de storm, wanneer we weer naar buiten kunnen gaan. Daardoor zijn we geneigd ons naar binnen te keren, in onze vertrouwde holen te kruipen en alles wat vreemd en anders is te wantrouwen. Als deze naar binnen gekeerde beweging zich voortzet, zal de muur rondom Europa steeds dikker en hoger worden. En als het zich nog verder doorzet metselen we ook nog een extra muur om Nederland. We zullen zo druk bezig zijn die muren te onderhouden en onszelf daarmee de illusie van veiligheid aan te praten, dat we de schoonheid van het onbekende vergeten. Sterker nog, we zullen alles en iedereen die anders is wantrouwen. Kunstenaars ook. Kunst wordt verdacht. In dit scenario zal het individualisme nog extremere vormen aannemen dan hoe we het nu kennen.
Een kanteling vindt niet zomaar plaats. Het is vaak een opeenstapeling van situaties en momenten. De economische crisis die in 2007 uitbrak wordt vaak aangewezen als het begin van de kanteling. Door die crisis is ons geloof en vertrouwen in het huidige economische systeem op losse schroeven komen te staan. En dat niet alleen: het heeft concrete gevolgen voor onze levens. Zaken die ons eerder zekerheid en stabiliteit boden, zoals een baan, een huis en geld op de bank, blijken ineens instabiel te zijn en voor onzekerheid te zorgen. Die instabiliteit maakt dat we op zoek gaan naar alternatieven en oplossingen. In het groot betekent dat nadenken over nieuwe vormen van samenleven. In het klein betekent dat je eigen leven veilig stellen met het zoeken naar directe oplossingen om je rekeningen te betalen.
Maar er is ook de droom. Die droom gaat niet uit van een beweging naar binnen, maar juist naar buiten. In verschillende sectoren zie ik kleinschalige initiatieven ontstaan die met die droom te maken hebben. Mensen die via lokale initiatieven zoeken naar nieuwe maatschappelijke en innovatieve vormen binnen onze samenleving. Denk aan NewB, de bank die zich expliciet verzet tegen de huidige bankensector, of het Broodfonds dat aan freelancers een betaalbare verzekering biedt. Het lijkt misschien allemaal kleinschalig en daardoor van weinig betekenis, maar die kleinschalige projecten samen beïnvloeden wel degelijk de machtsverhoudingen tussen burger en overheid. De overheid als instituut verdwijnt steeds vaker, burgers communiceren rechtstreeks met elkaar.
w h e r e d o w e go
16 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
17 f rom h e r e?
Nieuwe initiatieven worden niet alleen maar vanuit praktische en noodzakelijke overweging geboren; er zit ook een idealistische kant aan en dat is het verlangen naar transparantie. Weten waar iets vandaan komt, het productieproces begrijpen en op die manier zorgen dat zoiets als een vastgoedbubbel die de economische crisis veroorzaakte, niet meer kan ontstaan. Maar deze beweging is nog kwetsbaar, vaag en glibberig. Om er beter grip op te krijgen, moeten we hem in beeld brengen. Dat is een taak voor schrijvers, journalisten, filosofen, maar zeker ook voor kunstenaars. In mijn werk, als journalist en theatermaker, begeef ik me graag in die glibberige beweging. Op de nog niet eerder gelopen paden, de onvoorziene zijweggetjes. Daar vind ik mijn verhalen. En toch is er een groot verschil tussen mijn werk als journalist en als theatermaker. Een journalist kan de beweging beschrijven, observeren en verslag doen. De kunstenaar echter kan als enige binnendringen in de ziel van zo’n beweging. Als de journalist voldoende materiaal verzameld heeft voor een verhaal is hij weg, maar juist dan blijft de kunstenaar zitten. Zij of hij luistert, kijkt, voelt en denkt, vaak ontbreekt een concreet doel. Daardoor ontdekt hij dingen die voor veel anderen onzichtbaar blijven. De ziel van de beweging vinden en tonen maakt de beweging menselijk en daardoor toegankelijk. Daar ligt een belangrijke taak voor de hedendaagse kunstenaar. Maar om die zoektocht goed uit te voeren, moeten we wel tijd en ruimte creëren. En juist dat lijken we als theaterwereld tegenwoordig steeds vaker te vergeten. De enorme productiedrang, de focus op succes - sla een willekeurig programmaboekje open en het gaat alleen maar over welke prijs een theatermaker heeft gewonnen, alsof dat tegenwoordig een indicatie is voor goed werk. Het maakt dat we vooral gefocust zijn op het eindproduct en het resultaat en niet op de zoektocht naar die ziel zelf. Beckett helpt ons herinneren: Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better.
24/09/2013
01/10/2013
15/10/2013 08/10/2013
Om te zoeken, moet je naar buiten. Door de deuren van dit gebouw. Verken de straat, de buurt, de stad, het land, steek de grens over, naar Europa, steek een oceaan over, verken de wereld en alles wat de wereld omringt. Engageer je met de ruimte die je omgeeft, bevraag, wees vooral niet bang om iets niet te weten. Bedenk dat we het allemaal niet weten. Twijfel. Infiltreer als een Trojaans Paard, teken op wat je ziet, kras het bij nader inzien weer door, en als je klaar bent, kom dan terug naar dit gebouw. Breng de wereld hier naar binnen door de deuren, door de gang, naar het theater, vertaal het naar het podium. Dan heb ik goede hoop dat die droom gaat uitkomen. Anoek Nuyens is dramaturg, schrijver en theatermaker.
w h e r e d o w e go
29/10/2013
18 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
19 f rom h e r e?
So, w hat i s a scho ol?
Om te zoe k e n moet j e naar b u ite n
B eg i n n i ng of a di scus s ion
Mayb e that i s th e an sw e r: D o noth i ng
Th eate r vi n dt p laats i n de r u i mte tus s e n m e n s e n
I n f i ltr e e r als e e n Trojaan s Paar d
Zolang w e n i et d o or de z e lf de de u r b i n n e n kom e n z ij n w e n i et sam e n
w h e r e d o w e go
20 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
21 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
22 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
23 f rom h e r e?
…e n n u M uz i e k!
Th e r e’s no w i n an d no fai l. th e r e’s on ly mak e
w h e r e d o w e go
24 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
25 f rom h e r e?
column
Marie B eauchamps
12/11/2013
What we have to know — On a modest proposal called denaturalization
12/11/2013
19/11/2013
Sometimes, one is taken by an impulsive urge to make some noise about an issue that one cares about, especially when that issue is kept suspiciously silent. A voice in my head keeps saying: ‘People should know, they have to know, they must know!’ But how can one make a noise beyond one’s own peripheries? How can one’s words, texts, and voices reach out to people one doesn’t know? How can one break through the noise made by others? How can one break that suspicious silence, turn it into an intelligible sequence of sounds that might break other silences? I’ve been living with these questions for years, but even more so since last June, when one tiny little news item informed me – and those few who were quick enough to read it before it disappeared under layers of other cold hard facts – that the Dutch parliament was dis cussing a bill that would give the state the authority to denaturalise citizens found guilty of terrorism.
26/11/2013
03/12/2013
‘De-what?’ people often ask when I start talking about it. ‘De-naturalisation. It means that the state takes away your national identity.’ ‘Is that really possible? Isn’t there an international agreement preventing states making people stateless?’ ‘Yes there is, but denaturalisation can still apply to people with a dual nationality – I’ll leave it to you to work out who those people would be… and what the political consequences would be.’ ‘I had no idea there was such a law!’ people often reply.
Well, some countries already have such a law, including France, Britain, America and Australia. In France, the law has existed since the First World War. It doesn’t target everybody, though, only those whose first passport was not a French one, or ‘Nationals by acquisition’ as they are called. ‘New nationals’ versus ‘born nationals’.
10/12/2013
w h e r e d o w e go
26 f rom h e r e?
‘Wait, wait, wait. Didn’t the French claim the notion of universal citizenship with the Declaration of the Rights of Man? 1789, there was a revolution, wasn’t there?’ ‘Hmm, yes, there was, and they say they have. They might even believe they have. But denaturalisation laws and practices say
w h e r e d o w e go
27 f rom h e r e?
otherwise: Civil code, Article 25. It’s all there. Right in the middle of the book containing the legal structure of what we call national identity.’
Ok, so in France denaturalisation was first used to denaturalise those whose origins lay in an enemy nation (Germany, Turkey, Hungary, and so on). Then it was used to denaturalise Jews before deporting them during the Second World War. Then it was used to denaturalise those who had denaturalised the Jews – the collaborators. Nowadays, it is used to denaturalise those found guilty of terrorism – and yet the law refuses to define terrorism.
virtuous and the sacrosanct can become the widely acclaimed model for a righteous and prosperous country. But while we pretend to know what terrorism is, our modest proposal seems to echo the final lines of Kafka’s trial, which reads, ‘as his sight faded, [he] saw the two men leaning cheek-to-cheek close to his face as they observed the final verdict. ‘Like a dog!’ he said. It seemed as if his shame would live on after him.’
Oh, and there have been recent examples in Britain of people being denaturalised while abroad: ceasing to exist administratively before being killed by drones. They were terrorist suspects after all, they could have known; clearly, if you are a terrorist, then other terrorists – perhaps those who call themselves the defenders of democracy – will find you. Perhaps it was a taste for Kafkaesque plots, or an urge to come up with ‘a modest proposal’ inspired by Jonathan Swift, that pushed some Dutch politicians to start flirting with denaturalisation too. A bill tabled by the Dutch Ministry of Security and Justice – yes, you heard it right, Security and Justice – is currently coursing through the veins of the body politic, travelling from parliamentary chambers to advisory committees. It proposes an amendment to the law on national identity so as to ‘expand the possibilities of withdrawing the Dutch nationality in cases involving terrorist activities.’ Now, if you ask me what we need to know, that is primarily what we need to know. But there is another thing we need to know. They say – or shall I say ‘we’, as members of Dutch society, say – that denaturalisation should apply in the case of ‘terrorist activities’. But who still believes that the word ‘terrorism’ is anything other than a political epithet, vacuous to the point that, like a black hole, it swallows up everyone and everything around it? Loaded with a devastatingly lightweight political will, a faint heartbeat on the verge of exhaustion, it shouts in vain: safety, security, safety, security, safety, secur… Panicking to the point that it can only think of and for itself, it spirals inwards, getting tighter and tighter, awaiting asphyxia. Indeed, denaturalisation might be a modest proposal for preventing the children of the poor state of the Netherlands from being a burden on their parents or country, and for making them beneficial to the public. Denaturalising will surely help to create a state in which the pure, the
w h e r e d o w e go
28 f rom h e r e?
Marie Beauchamps is a PhD researcher at the School for Cultural Analysis, part of the Amsterdam University, where she also teaches literature.
w h e r e d o w e go
29 f rom h e r e?
column
jibbe willems
19/11/2013
Schrijven is mezelf ontwijken In een interview dat Hemingway in 1958 aan George Plimpton gaf, vertelt de schrijver hoe hij zo kort mogelijk na zonsopkomst begint te schrijven, staand in zijn geel betegelde slaapkamer, waar hij op een goede dag zo zeven nummer 2-potloden verslijt, om tegen het middaguur op te houden en een halve mijl te gaan zwemmen. Ik wou dat ik dat kon zeggen. Ik wou dat ik de discipline, toewijding en het concentratievermogen had waarmee Hemingway de Nobelprijs heeft gewonnen. Ik wou dat ik kon zeggen dat ik elke ochtend bij het eerste kraaien van de Vlaamse gaai mijn bed uit spring, tien kniebuigingen maak en nog vóór het douchen duizend woorden schrijf. Waarvan er vanzelfsprekend niet één te veel zou zijn. Daarna zwem ik op zijn Hemingways een flinke zeemijl. En tegen het vallen van de avond, wanneer de schemering mijn Arnhem aan het zicht onttrekt en ik kan fantaseren in Havana of Madrid te zijn, sluit ik de dag af door eens lekker met een tijger te worstelen. Of met een vrouw. Hemingway haalde die twee óók altijd door elkaar. Maar het is niet waar. Niet van die tijger. Niet van die vrouw. En niet van de discipline, toewijding en het concentratievermogen waarmee Hemingway de Nobelprijs heeft gewonnen. Wanneer ik op sta hangt de zon al uren zinloos in de lucht te branden. Ik begin mijn dag niet met het slijpen van een nummer 2-potlood, maar met het malen van de koffie en het opslaan van de krant. En als ik op een dag vóór het middaguur een eerste gedachte op mijn beeldscherm heb gespuugd, dan gloeit de trots al in mijn borstkas. Er is zoveel tijd die ik verrommel en verfrommel. Met een kaartspelletje op de computer, met het verdwalen in de diepste krochten van Google, met het nóg een keer de krant opslaan of het eindeloze staren uit het raam. En als er aan het eind van de dag als door een wonder tussen de verloren minuten een scène of een korte dialoog vorm heeft gevonden, dan gloeit de trots al in mijn borstkas. Want ik ben blij met elke kleine overwinning op het lege vel. Ik ben blij met elke kleine ‘ja’ op de steeds terugkerende vraag of ik het wel kan. Ik ben blij als er betekenis ontstaat wanneer ik het alfabet naar eigen inzicht arrangeer of in het verwoorden van mijn gedachten een cliché vermijd. Ik wou dat ik kon zeggen dat elke dag de vonken uit mijn toetsenbord sloegen en in mijn hart het heilige vuur van de scheppingskracht brandde. Dat de goddelijke vonk van de Muzen mijn inspiratie was en ik schrijven als een zegening zag, iets dat mij zonder moeite door de dag heen bracht.
w h e r e d o w e go
3 0 f rom h e r e?
En dat zou ik ook kunnen zeggen. Ik heb deze tekst geschreven en niemand die zich in mijn schrijversgrot waagt om te controleren of wat ik uitspreek ook waarheid draagt. Ik heb deze tekst geschreven en een schrijver geeft vorm aan zijn eigen fantasie, hij wil zijn leugens zo geloofwaardig mogelijk brengen en zijn angsten en verlangens in de metaforen stoppen waarin de kunst zich onderscheidt van therapie. Ik heb deze tekst geschreven en als ik maar vaak genoeg naar Hemingway verwijs, straalt er misschien iets van Hem op mij, dit sterfelijke wezen af. U zult wellicht de volgende keer dat u aan Hemingway denkt, in één denktocht ook mij laten passeren. Al is het maar in dianegatief. Want de waarheid is dat het grootste gedeelte van mijn schrijven bestaat uit het mijzelf ontwijken. En soms, wanneer dat lukt, mezelf ontwijken, soms, als ik mezelf ontweken heb, als ik niet meer bezig ben met wat ik, of de wereld van mij vindt, als ik niet meer bezig ben wat ik moet doen of vinden, waar ik heen moet, of hét, waar het heen moet, met de wereld, of met mij… Soms, wanneer ik op kan gaan in het moment, en god wat klinkt dat mindfull en mystiek, maar wanneer ik de woorden op kan laten kolken, niet bezig ben met vergezichten maar alleen met het verhaal, niet langer meer met denken maar met het schrijven zelf, met de personages en de taal…nou ja, hoe dan ook, ik haal mijn deadlines… En dan denk ik, hoop ik, wil ik graag geloven én geloof ik dat het verrommelen en verfrommelen van de tijd, de gedachten onder de douche en tijdens de afwas, het wegdrijven tijdens het lezen van de krant en het staren uit het raam, dat dát de verantwoording is van mijn ledige uren. Want ik bereik mijn doel enkel met een omweg. Als ik mezelf vragen stel, als ik mag mijmeren, als ik in thema, inhoud, vorm mag onderzoeken, als ik al werkende van de richting af mag wijken, of soms zelfs vijftien keer dezelfde rotonde rond mag gaan, dán ben ik aan het schrijven. Als ik het eindpunt al weet, als ik de antwoorden al ken, als de weg lang is, en recht, dan krijg ik geen letter meer geschreven. Staat er één lantaarnpaal in de woestijn, ik rijd er tegenaan. De meeste tijd gaat zitten in het vinden van de lantaarnpaal in de woestijn, en je vindt hem pas als je er niet naar zoekt. De meeste tijd gaat zitten in het zoeken naar de perfecte omstandigheden. En dat zijn de omstandigheden waarin je niet meer naar de perfecte omstandigheden zoekt. Het grootste gedeelte van mijn schrijven bestaat uit het mezelf ontwijken. En daar heb je ook discipline, toewijding en concentratievermogen voor nodig.Voor de verbazing en de verrassing, voor het zoeken en het zuchten, voor de lucht en de ledigheid. In den beginne moet er niets dan leegte zijn, geen last van verwachting die me neerdrukt, en van daaruit komt een vraag en vanuit
w h e r e d o w e go
31 f rom h e r e?
column
de vraag een zin, en vanuit die zin komt alles waarover ik in de leegheid en de ledigheid heb gemijmerd. Bij herlezing van het interview met Hemingway zag ik dat hij per dag ongeveer vierhonderd woorden schreef.Vierhonderd woorden. En ik realiseerde me dat ik in al mijn ledigheid niet onder doe voor zijn productie. Maar goed, Hemingway is Hemingway en ik ben geen Hemingway. Hemingway heeft zichzelf door de kop geschoten.
Lotte van den B erg
26/11/2013
de ruimte tussen mensen Iemand vroeg me een paar weken geleden: ‘Hoe denk jij dat Het Theater er over vijftig jaar zal uitzien?’ Ik antwoordde direct, zonder erbij na te denken: ‘Ik hoop dat Het Theater dan niet meer bestaat.’ Joe (een indiaan uit het Great Lake District in Canada, oranje fleecetrui, gymschoenen, jeans) leeft met een voortdurend besef van zeven generaties voor en achter zich. Hij vertelt me hoe hij bij het maken van een belangrijke keuze de impact van die keuze eerst zeven generaties in de toekomst projecteert, dan zeven generaties in het verleden. Ik besef dat de tijdzone waarin ik leef, klein is. Ik besef dat ik alleen in mijn eigen tijd leef. Ik verlang ernaar de tijd om me heen uit te rekken, mijn voorouders te leren kennen, een geloof te ontwikkelen in de tijd na mij, de tijd zonder mij. Als tijd een ruimte is waarin je verblijft, stel ik me voor dat de muren die er altijd stonden, langzaam verbrokkelen. Dat ik met mijn denken de ruimte openbreek. Dat er nieuwe ruimte, nieuwe tijd vrijkomt. Het theater is een ruimte zonder muren. Een ruimte zonder tribune, zonder podium, zonder foyer en zonder garderobe. Theater vindt plaats in de ruimte tussen mensen. We komen samen, delen de tijd en onze verhalen. Dat is theater. Niet meer en niet minder. Ik ben laat. De kerk is vol. Er wordt een jonge man begraven. Ik ken zijn broer.Vooraan zie ik hem zitten, naast zijn vader. Achteraan, op een kleine verhoging, is er nog plaats. Een kerk vol gebogen ruggen strekt zich voor me uit. Ruggen in pak. Donkerblauw, zwart. Af en toe een jurk. Het verdriet heeft zich vastgezet in de schouders. Als eenzame dieren wachten ze op aanraking. Slechts centimeters ver wijderd van elkaar, stoel aan stoel, rij na rij. Een kleine aanraking, een per ongeluk stoten, zou een opluchting zijn. Maar een uur lang raakt niemand iemand aan. Wordt nergens een hand op een schouder gelegd. Dan breekt de broer. Hij pakt zijn vader vast en huilt. Alle aanwezigen halen opgelucht adem. Even werd iedereen aangeraakt. Dan gaan vader en zoon weer zitten, en vallen we terug in het oude stramien. Samen alleen. Theater is ontmoeting, blijven we herhalen. We delen tijd en ruimte. We zijn aanwezig. We hopen aanwezig te zijn. We zitten naast elkaar, kijken naar elkaar en hopen er samen te zijn. ‘Zolang we niet door dezelfde deur binnenkomen, zijn we niet samen’, zegt een acteur met wie ik werk. De artiesteningang, de entree. Twee deuren tot dezelfde kamer.
Jibbe Willems is toneelschrijver en -vertaler.
w h e r e d o w e go
32 f rom h e r e?
w h e r e d o w e go
33 f rom h e r e?
Ik moet denken aan een scène uit Nostalgia van Tarkovski. Een oude man staat bovenop een stenen paard, op een immens Italiaans plein omgeven door trappen en kolossale gebouwen. In één lange beweging filmt Tarkovski vooral de mensen die luisteren, of beter gezegd, niet luisteren. Lethargisch staren ze voor zich uit. De oude man roept zo hard hij kan:
eigen ritueel: de Candomble. De avond begint rustig. De bezoekers zitten in de kerkbanken, de priester staat vooraan. Het altaar is als een podium. Er besluipt me het onaangename gevoel dat hier een toneelstukje wordt opgevoerd. Niet langer voor de kolonisten, maar nu voor ons, de toeristen. Dan, langzaam, verandert alles. De ruimte, de verhoudingen. Op de plek van het altaar wordt nu in het rond gedanst. Mensen komen van overal, staan op van de banken. De tweedeling tussen tribune en podium, tussen kerkbanken en altaar, verdwijnt. De kerk lijkt weer dorpsplein geworden. Het rechthoekige gebouw, de muren: slechts een tijdelijke mal. In trance dansen mensen door het zand. Ogenschijnlijke chaos met zorg uitgevoerd. Rond en rond dansen de mensen. Alle aandacht op elkaar. Nu zijn het alleen nog de toeristen die braaf in rijtjes op de banken zitten. Zij doen niet mee. Zij kijken toe. Verroeren zich niet.
‘Welke voorouder spreekt er nog in me? Het echte kwaad van onze tijd is dat er geen grote meesters meer zijn. De weg van ons hart is bedekt met schaduwen. We moeten juist naar de stemmen luisteren die nutteloos lijken. In onze breinen, compleet gevuld met de lange rioleringsbuizen van schoolmuren, asfalt en medische assistentie, moet het gezoem van insecten eindelijk weer eens doordringen. Eenieders oren en ogen moeten gevuld worden met dingen die het begin vor men van een grote droom. Iemand moet schreeuwen dat we piramides gaan bouwen. Het geeft niet als we dat vervolgens niet doen. De wens moet gewekt worden. We moeten de geest alle kanten op trekken, alsof het een oneindig rekbaar laken is. Als jullie willen dat de wereld vooruit gaat, dan moeten we de handen ineenslaan. We moeten ons vermengen, de zogenaamde gezonden met de zogenaamde zieken. Hé, gezonde mensen! Wat betekent jullie gezondheid? Alle ogen der mensheid zijn ger icht op het ravijn, waar we allemaal in zullen vallen. Aan de vr ijheid hebben we niets, als jullie ons niet aan durven te kijken. Als jullie niet met ons eten, drinken, slapen. Juist de zogenaamde gezonde mensen hebben de wereld op de rand van een catastrofe gebracht. Ik sluit een nieuw verdrag met de wereld: laat de zon ’s nachts schijnen en sneeuw in augustus vallen. De grote dingen komen ten einde, de kleine dingen duren voort. De maatschappij moet weer een geheel worden en niet zo verbrokkeld. We moeten terugkeren naar de basisprincipes van het leven, zonder het water te vervuilen. Wat is dit voor soort wereld als een gek jullie moet vertellen dat jullie je zouden moeten schamen? ... En nu muziek!’
De man overgiet zichzelf met benzine. De mensen op het plein zwijgen en kijken weg. Een grote herdershond, vastgebonden aan een stenen pilaar, blaft en probeert zich los te rukken. De oude man valt brandend op de grond. Een aantal jaren geleden bezocht ik in Salvador (Brazilië) een Candomble-avond. Slaven werden door de Portugese kolonist de kerk in gedwongen. In rechthoekige gebouwen met kerkbanken in rijen moesten ze de katholieke mis opdragen. Ze ontwikkelden er hun
w h e r e d o w e go
3 4 f rom h e r e?
Ergens in Japan breken ze elke tien jaar hun klooster af om het vervolgens weer op te bouwen. Om te weten hoe het gebouwd wordt, waarom het gebouwd wordt. Om door te geven, over te dragen. Zijn wij daartoe in staat? Afbreken om weer op te bouwen? Wat zou er gebeuren wanneer we alle theaters en schouwburgen zorgvuldig zouden afbreken? Stenen bij de stenen, stoelen bij de stoelen, koffiekopjes, gordijnen. Alles uitgestald. En dan weer opbouwen. Wat zouden we dan bouwen? Precies hetzelfde? De zus van de bruid gaat dansen. Iedereen staat op, schuift zijn stoel naar achteren, maakt ruimte. Ze komt aangelopen.Verlegen, want nu moet ze. Er is een open plek gemaakt, tussen de mensen. Schoorvoetend begint ze haar dans. Zonder muziek. Iedereen houdt zijn adem in. Als dit maar goed gaat. Heel langzaam verovert ze de ruimte, de mensen. De verkeerde muziek wordt opgezet. Ze houdt vol. De goede muziek. Energiek, vol overgave. Ze doet het, ze durft het. We kijken, naar haar en naar elkaar. Nooit eerder zag ik een publiek zo meeleven. Nooit eerder zag ik de band, de betrokkenheid, de verbondenheid tussen performer en toeschouwer zo helder: intens, direct, afhankelijk. Ze danst en kan niet zonder ons. Wij kijken en kunnen niet zonder haar. We hebben elkaar nodig om er te durven zijn. Iedereen huilt. Ook de bruid. Deze tekst verscheen eerder in rekto:verso. Lotte van den Berg is theatermaker en leidt het gezelschap omsk.
Iemand vroeg me een paar weken geleden: ‘Hoe denk jij dat Het Theater er over vijftig jaar zal uitzien?’ Ik antwoordde direct, zonder erbij na te denken: ‘Ik hoop dat Het Theater dan niet meer bestaat.’ Ik was even stil. Geschrokken van mijn eigen vastberadenheid. ‘Ik hoop dat Het Theater dan niet meer bestaat’, herhaalde ik. ‘Dat het iets nieuws geworden is. Dat het opnieuw geworden is. Ik hoop dat we het durven. Afbreken. Openbreken.’
w h e r e d o w e go
3 5 f rom h e r e?
column
Victor Mentink
03/12/2013
er staat een mens naast je! ‘De meeste mensen zijn in crisis, van welke aard die ook is. En hebben verlangens. En als je interactie met kunst zoekt, wil je er iets uithalen. Kunst hoeft je niet altijd te sussen of te kalmeren, er is van alles wat we nodig hebben. Dat kan ook het verlangen zijn om even niet aan jezelf te denken.’ Alain de Botton
De overgang van de basisschool naar middelbare school vond ik enorm. Al op de eerste dag was me duidelijk dat er iets anders van me verwacht zou worden, in de omgang met anderen, dan dat ik gewend was. De positie de ik op de basisschool had verworven, die van luidruchtigste en grappigste alfa-aap op de rots was ik kwijt. Hier begon de indeling opnieuw en de rots was groter dan ik kon overzien. Alles in mij wilde terug.Verstoppertje spelen, vader en moedertje. Maar nieuwe inzichten stuwden mij voort. Thuis kon ik toegeven aan die innerlijke schreeuw en speelde ik met mijn broer met lego. Een stad die te overzien was. Een leven dat voor ons lag in heldere kleuren en duidelijke steentjes, die altijd op precies dezelfde manier in en uit elkaar konden. Onze stad was een afspiegeling van het ‘echte’ leven. Je trof er geen rare bouwsels aan, niets fu turistisch. Gewoon een camping, een flatgebouw en een strandtent. Precies zoals die we kenden. Of dat waar we van droomden. Een theater en een villa met een zwembad. Deze wereld was van ons en in deze wereld oefenden we het ‘echte’ leven. Ik voelde me er niet zo bij horen op school. Ik had geen zin om weer opnieuw die rots te beklimmen. Het leek nu namelijk veel bewuster te moeten, in een veel grotere competitie. Op de basisschool was dat vanzelf gelukt. Dacht ik, of denk ik nu. Pas door schooltoneel kon ik loskomen van die competitie. Toneel maakte je samen. Het was overzichtelijk. En… ik had voor het eerst het gevoel dat ik mezelf van vóór de middelbare school een plek kon geven. Mijn plezier in verstoppertje en vadertje en moedertje kregen hier een plek. Ik hoorde weer ergens bij. Ik herinner me mijn eerste keer Stedelijk Museum alleen. Ik kwam bij het schilderij Cathedra. Een totaal abstract schilderij. Maar het greep mijn aandacht. Ik werd er in gezogen en ik heb staan huilen. Ik weet niet wat me overkwam. Ik snapte het hele kunstwerk niet. Ik begreep er niets van. Maar het sprak met me. Iets wat ik niet rationeel kon bevatten ontroerde me zo ontzettend. Ik denk dat het schilderij mij zo ontroerde omdat het wás. Het
w h e r e d o w e go
3 6 f rom h e r e?
schilderij hing er gewoon. En het hing er voor mij en voor iedereen. Het hing er en liet naar zich kijken. Het opende zich zonder daar iets voor terug te vragen. Ik heb het schilderij nooit bedankt, omdat dat niet hoeft. En het was ook gewoon heel raar geweest… een schilderij bedanken. Nee, we waren er voor elkaar. Op dat moment. Ik heb het ook nooit meer met hem gehad. Zo’n zelfde ervaring. Het gaat erom even te vergeten wie je zelf bent. Je eigen complexe zijn. Als ik nadenk over mijzelf en het leven raak ik vreselijk in de war. Omdat ik het wil snappen. Daarom was wiskunde zo’n ramp voor me. Ik snapte het niet. Ik kon ook het nut ervan niet inzien. Ik kon niet verder kijken dan de simpele eerste theorie. Bij de gedichten en romans tijdens Nederlands was ik nooit bezig met de vraag of ik het snapte. Mijn gevoel werd aangesproken. En gevoel? Gevoel? Mijn gevoel is als de Cathedra van toen, ik snap het niet, maar dat hoeft ook niet. Hoofd word hart.Verstand word lichamelijk. Even niet de dood, even niet het leven, even niet: wat eten we morgen, kan ik mijn rekeningen wel betalen, wat als er volgend jaar geen werk meer voor me is, wat als de subsidie niet doorgaat... Woensdagavond 27 november Omdat het vanavond Alzheimer café is in de ontmoetingsruimte, zijn wij van theatergroep Slapelozen voor de repetitie veroordeeld tot de kleine recreatieruimte. Waar overdag enkele bejaarden hun verleden schilderen zitten wij nu met 25 spelers van ‘Moeders en zonen’. We drinken koffie en thee, de jongens leren breien terwijl we Tsjechov en Rijnders lezen en nog praten over de relatie tussen Orestes en zijn moeder. Dan gaan de tafels aan de kant. De spelers buigen zich over een foto van een beeld van Michelangelo. Er word overlegd en als de muziek van Arvo Pärt uit de iPhone met kleine boxjes klinkt, maken de zonen met tijdelijke moeders hetzelfde beeld. Daar zit mevrouw Turk 87 jaar, in haar wereld. De Klinker. Met op haar schoot een 62 jarige man, haar stervende zoon. Mijn vader. Ze lachen wat en dan is er even dat beeld uit het opengeslagen boek. De muziek, de ernst en het verdriet in de blik van mevrouw Turk. Tien piëta’s en heel af en toe hoor je zacht: ‘Au, je moet even gaan verzitten, mijn been begint te slapen’. ‘Ik kom even de piano terugbrengen’, zegt de pianist van het Alzheimer café. Dit is de wereld van mevrouw Turk. Zoals we vorige week in de wereld van Saida waren in het speellokaal op de Admiraal de Ruyterschool. Onze werelden ontmoeten elkaar. Het is kwart voor tien. Mevrouw Turk vraagt of Michelle even d’r steunkous wil uit doen. Zelf kan ze het niet en na tien uur is er niemand meer in het gebouw die het wil doen. Michelle en mevrouw Turk, ze kennen elkaar nu vier repetities. Dat beeld, de zorgzaamheid
w h e r e d o w e go
37 f rom h e r e?
column
van beiden. Het geduld en het gemak. Dit moet in de voorstelling. ‘Tijdens de voorstelling doe ik wel andere kousen aan hoor’, roept mevrouw Turk, zittend op haar rollator. ‘Nee dat hoeft niet’, zeg ik. We gaan dit gewoon iedere voorstelling doen, omdat het hoort bij Mevrouw Turk en nu bij onze ontmoeting. Die ontmoeting zal ons kunstwerk zijn.
Alle kunst is politiek. Een pittige uitspraak, waar misschien niet iedereen zich in herkent. Ik weet dat ik, toen ik hier op school zat, vond dat niet alle kunst politiek hoeft te zijn. Daarbij had ik de marxistische esthetiek* in gedachte, die we terug zien in het werk van Brecht of het politiek theater van Proloog, of de Guernica van Picasso. Niet elk schilderij hoeft een Guernica van Picasso te zijn. Vond ik. Toen. Inmiddels is mijn mening wat bijgesteld. Oké, zo groots als Marx of Picasso hoeft het misschien niet, maar de maatschappij is in de afgelopen jaren dusdanig veranderd, dat de taak van de kunsten meer dan ooit zou moeten zijn om te reflecteren op wat er om ons heen gebeurt. Om te reageren op de veranderingen in een maatschappij waarbij het lijkt dat angst en xenofobie de boventoon gaan voeren. Het dictaat van de mening van ‘De Massa’ lijkt in elk debat de boventoon te voeren. Je mag van alles denken en vinden, maar het moment dat jouw mening afwijkt van de meerderheid moet je niet zeuren, je mond houden of als het je hier dan toch niet bevalt, moet je weg. Een enigszins verstikkend klimaat om in te leven, maar een dankbare voedingsbodem om kunst te maken, lijkt mij.
‘Sta stil! Sta stil, gehaaste mens in een hollende massa! Er staat een mens naast je! Ontmoet hem. Zo’n ontmoeting is de grootste belevenis. De belangrijkste ervaring. Kijk naar het gezicht van de Ander dat hij je aanbiedt. Door middel van zijn gezicht geeft hij zich aan je bloot, sterker nog, hij brengt je daarmee dichter bij jezelf.’ Uit: ‘De Ander’ – R. Kapuscinski
w h e r e d o w e go
3 8 f rom h e r e?
10/12/2013
alle kunst is politiek
Waar we heen gaan weten we geen van allen, maar dat we niet alleen zijn is zeker. En met de geschiedenis als kompas bepalen we samen de koers. Een koers in de richting van een horizon die nooit dichterbij zal komen omdat ‘hij met ons mee beweegt. Een onbereikbare horizon die wordt gevormd door onze verlangens. En in de zoektocht naar die horizon is het mogelijk de ander te zien en hem te ontmoeten.
Victor Mentink is theatermaker en theaterdocent. Hij maakt deel uit van theatergezelschap Slapelozen.
Jörgen Tjon A Fong
* marxistische esthetiek. Marxisten zijn van mening dat de eco nomische en sociale omstandigheden elk aspect van het leven van een individu beïnvloeden, van religieuze overtuigingen en rechtssystemen tot culturele kaders. De rol van kunst is niet alleen om zulke omstandigheden naar waarheid uit te beelden, maar ook te trachten ze te verbeteren. ** Harold Pinter, Nobel Lecture: Art, Truth & Politics, 2005
Maar goed, elke kunstenaar heeft het recht te bepalen wat hij/zij wil maken en het kan goed dat maatschappelijk engagement daar geen onderdeel van is. Dan nog is kunst politiek. Al was het maar door de positie die je als kunstenaar inneemt in de maatschappij. En hoe er op dit moment door de maatschappij naar je gekeken wordt. De afgelopen jaren heeft de legitimering van de kunsten een grote knauw gekregen. De politieke bescherming die Cultuur decennialang genoot is niet meer vanzelfsprekend. Op de verdediging door de politiek moeten we niet vertrouwen, dat is de afgelopen jaren wel gebleken. Een korte ‘side step’: Harold Pinter had in 2005 een interessante visie op de mores in de kunst en de mores in de politiek die ik jullie niet wil onthouden. Hij zei: (…) politicians, on the evidence available to us, are interested not in truth but in power and in the maintenance of that power. To maintain that power it is essential that people remain in ignorance, that they live in ignorance of the truth, even the truth of their own lives. What surrounds us therefore is a vast tapestry of lies, upon which we feed. **
w h e r e d o w e go
3 9 f rom h e r e?
Maar goed, zolang er door politieke partijen geen stemmen te winnen zijn met een vurig pleidooi voor de kunsten, zijn we op onszelf aangewezen. Want, ook al is de storm iets geluwd, nog steeds zijn we niet af van het stigma dat wat wij doen en het werk dat wij maken door veel mensen als een linkse hobby wordt gezien. En in dat stigma schuilt ook iets goeds, gek genoeg. Het zou ons moeten dwingen om zelf stelling te nemen en te verwoorden waarom we doen wat we doen. Waarom dat voor ons een noodzaak is. Het dwingt ons om verantwoording af te leggen bij het werk dat we maken en een discours te ontwikkelen waarin het nut van de kunst onomstotelijk wordt bewezen... of juist niet.
Maak met de grootste passie je werk. Zorg dat je werk de hoogste kwaliteit heeft en dat niemand eromheen kan. Maar draag ook zorg voor je werkomgeving. Ga naar debatten, laat je stem horen. Neem zitting in besturen en laat een ander geluid klinken. Zorg dat er niet over je beslist wordt, maar dat jij degene bent die mede de beslissingen neemt. Ik kijk uit naar de knuppels die jullie in het hoenderhok zullen gooien.
Ik moest daar opnieuw aan denken toen ik dit weekend in het nrc het opiniestuk las van Melle Daamen, directeur bij de Stadsschouwburg. Hij bevraagt de cultuursystematiek in Nederland en vraagt zich, onder andere, af of er niet internationaal samengewerkt zou kunnen worden in disciplines waarin er in het buitenland meer expertise is, en hij pleit voor meer vertraging en verdieping. Hoewel ik veel kanttekeningen bij het stuk heb ben ik blij dat hij de knuppel in het hoederhok heeft gegooid. Zijn observatie is dat wij als kunstsector zelf te weinig agendabepalend zijn. Dat het ontwikkelen van het cultuurbeleid voornamelijk buiten de kunstenaars om gaat. En helaas moet ik hem daar gelijk in geven. Wij kunnen niet over ons laten bepalen, we moeten zelf meepraten. Toen ik als bestuurslid van de Amsterdamse Kunstraad medeverantwoordelijk was voor een paar bijeenkomsten waarbij belangrijke kunstenaars en artistiek leiders in Amsterdam hun mening werd gevraagd wat de nieuwe speerpunten van de wethouder zou moeten zijn in het nieuwe kunstenplan, werd gezegd: ‘Laat de wethouder de uitgangspunten maar formuleren, wij schrijven er wel een plan omheen.’ Helaas is dit geen uitzondering. Melle was gisteravond te gast bij Pauw en Witteman om zijn artikel toe te lichten. En, wat tekenend is voor deze tijd is, in plaats van een discussiestuk om het te hebben over hoe wij als maatschappij kijken naar kunst werd het artikel als aanleiding gebruikt om een nieuwe bezuinigingen te legitimeren. De knuppel in het hoederhok werd een stok om de sector mee te slaan. Als we ambtenaren en beleidsmaker hun gang laten gaan, wordt er beleid ontwikkeld zonder de stem van de kunstenaar te horen en moeten we passief het beleid uitvoeren dat achter een bureau is bedacht. Dat mogen we niet laten gebeuren. De centrale vraag, toen ik gevraagd werd om een column voor vanavond te schrijven was: Where do we go from here? Als collega zou ik jullie het volgende mee willen geven:
w h e r e d o w e go
4 0 f rom h e r e?
Jörgen Tjon A Fong is artistiek leider van Urban Myth en programmeur culturele diversiteit van de Stadsschouwburg Amsterdam.
w h e r e d o w e go
41 f rom h e r e?
colofon / cr e dits
half 6 s e pte m b e r—dece m b e r 2013 Gaste n / G u ests
Ant Hampton Maarten van der Cammen Jan Zoet Felix Schellekens Marijke Hoogenboom Dave Gönner Patrick Acogny Nita Liem Mark Timmer Lara Staal Anita van Dolen Christiaan den Dulk Yara Alink Sander Plukaard Thomas van Son Janneke Defesche Hannah Bende Annette Kouwenhoven Matthias de Koning Suzy Blok David Dramm Vincent van den Berg Romana Vrede Hartenjagers Martijn Engelbregt Gwenoële Trapman Gregory Stauffer Johannes Dullin Sjoerd Wagenaar Florentina Holzinger Sylvia Alting van Geusau Loek Zonneveld Egbert Fransen Gary Feingold Natasja van ’t Westende Vivi Tellas Dorian Bindels Anoek Nuyens Ally Derks Bart Römer Nina van Oort Robert van der Ree Marie Beauchamps Floor van Leeuwen Jakop Ahlbom
r e dacti e / E ditor ial team
Benjamin Moen Sanne Vanderbruggen Lisa Verbelen Michiel Schwarz Jibbe Willems Ellen Walraven Dianne Zuidema Daniel van den Broeke Job Rietvelt Rosa da Silva Lotte van den Berg Anne Karin ten Bosch Carly Everaert Nicole Beutler Bojana Mladenovic Barbara Van Lindt Frederique Bergholz Maurits Martijn Roderick Bredenoord Anna Nijenhuis Marijke Schaap Julie Vegter Victor Mentink Cas Smithuijsen Jet de Ranitz Anne Breure Savannah Koolen Thomas Philip Guya Bo Tarenskeen Damiaan Denys Jörgen Tjon A Fong
Lector / Professor
Marijke Hoogenboom
Docenten / Teachers
Jair Stranders Judith Wendel Katja Hieminga Marijn de Langen Tobias Kokkelmans Zeynep Günduz
Studenten / Students
Anne Stoop Eline Arbo Ingeborg Nijboer Jimmy-Pierre de Graaf Rosa Asbreuk Sarah Steeman
Vor mg evi ng / Desig n
Ilona Overweg Peter de Kimpe Dave Gönner
Tech n i e k / tech n icians
Nico Bink Geert Oddens Shimon Datauker
Studenten / Students
Harm Wellink Lars Huijgen Lieke Principaal
Bar
R e dacti e / E ditor s
Cate r i ng
Colu m ns
Hannah Bende Janneke Defesche Thomas van Son Carmen Bruijns Mick Bruijns Patrick Bruijns
R ece pti e / r ece ption
Niki Lemmens (facilitair manager / facility manager) Hakim Oulad Maadouma Valerie Veltkamp
Producti e / production
Niels Brouwer Sanne Kersten
Hester van Hasselt Marijke Hoogenboom Sanne Kersten Jan Zoet Christiaan den Dulk Vincent van den Berg Loek Zonneveld Anoek Nuyens Marie Beauchamps Jibbe Willems Lotte van den Berg Victor Mentink Jörgen Tjon A Fong
Fotog rafi e / Photog raphy
Thomas Lenden (01/10 & 19/11)
Coco Duivenboden (12/11 & 26/11 & 10/12)
Eric Bergman (24/09 & 15/10 & 29/10)
Lucas Groen (8/10 & 26/11) Vor mg evi ng / b ook Desig n
Connie Nijman
Dr u kwe r k / Pr i nte d by
Drukkerij Raddraaier
Ate li e r / sce n e ry wor ks hop m uz i e k / Sou n ds
Krapp’s last band My sisters collected fantasies
Hosts
Jimmy Pierre de Graaf Anne Stoop Ingeborg Nijboer Eline Arbo Rosa Asbreuk Sarah Steeman
Frits van Driel Hidde Plasmeyer
Krapp’s Last Ban d
Bart Schrieken Jeroen Wals Jimmy-Pierre de Graaf Joeri van Heijningen Lars Kommers Marijke Hessels Simon van Wijhe
U itgave / pu b lish e d by
©2014 Lectoraat Podiumkunsten in transitie
R ead any th i ng you can g et you r han ds on