De kracht van het theatrale beeld by Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten

De kracht van het theatrale beeld

The Power of the Theatrical Image concept en redactie / conceived and edited by Peter de Kimpe Sabien SchĂźtte Judith Wendel

De kracht van het theatrale beeld is mede mogelijk gemaakt door financiĂŤle steun van het Lectoraat Podiumkunsten in transitie, de Opleiding Scenografie en de Theaterschool Amsterdam The Power of the Theatrical Image has been published with financial support from the Performing Arts in Transition research group, the Scenography Department and de Theaterschool Amsterdam

De kracht van het theatrale beeld The Power of the Theatrical Image concept en redactie / conceived and edited by Peter de Kimpe Sabien SchĂźtte Judith Wendel

Concept en redactie / conceived and edited by Peter de Kimpe Sabien Schütte Judith Wendel Ontwerp / design Joseph Plateau, Amsterdam Vertalingen / translations Michael Blass (Ned  Eng) Frank Lekens (Eng  Ned) Lettertypes / fonts Elephant (Alias Collection), Archer (Hoefler & Frere Jones) Lithografie / lithography Colorset, Amsterdam Papier / paper: 150 grs Condat Matt Périgord 350 grs PlanoPlus Druk / printing Tesink bv, Zutphen Binden / binding Hexspoor bv, Boxtel Oplage / edition 750 stuks

De auteur/redacteur en uitgever zijn dankbaar voor de verleende toestemming het auteurs rechtelijk beschermde materiaal in dit boek te mogen gebruiken. Alles is in het werk gesteld om alle houders van de auteurs rechten te traceren en hun toestemming te verkrijgen voor het gebruik van het in dit boek opgenomen materiaal. De uitgever verontschuldigt zich voor eventuele fouten of weg latingen. Geen enkel deel van deze publicatie, tekst of afbeelding mag worden gebruikt voor andere doeleinden dan persoonlijk gebruik. Gehele of gedeeltelijke overname, plaatsing op sites, verveelvoudiging op welke andere wijze dan ook en/of commercieel gebruik van deze informatie is niet toegestaan, tenzij hiervoor uitdrukkelijk schriftelijke toestemming is verleend.

Met dank aan / with thanks to Eleven Park Madison (Will Guidara, Daniel Humm, Sarah Rosenberg) Wanda Bade Mieke Bernink Madelène van der Heijde Marijke Hoogenboom Margot Janse Sanne Kersten Nicolas Keppens Jerry van der Kooi

The author/editor and publisher gratefully acknowledge the permission granted to reproduce the copyright material in this book. Every effort has been made to trace all copyright holders and to obtain their permission for the use of copyright material contained in this book. The publisher apologizes for any errors or omissions. No part of this publication, either text or image may be used for any purpose other than personal use. Therefore, reproduction, modifica tion, in any form or by any means, electronic, mechanical or otherwise, for reasons other than personal use, is strictly prohibited without prior written permission.

Lanikai Krishnadasan Torrens Wouter van Loon Anne McIlleron Bart Visser Dein Schmidt (De Nationale Opera) Jan Zoet Voorkant omslag / front cover ORFEO, Katrin Bombe, 2015. Photography Julian Roeder, © Ruhrtriennale

5 Peter de Kimpe Voorwoord / Foreword

Cool

Hans Op de Beeck

16 Herbert Janse Forward-Moving / Forward-moving

ForwardMoving

Katrin Bombe

Light

Jean Kalman

30 Liesbeth Groot Nibbelink Collaborative / Collaborative

Collaborative

LABland

38 Marijke Hoogenboom Vibrant / Vibrant

Vibrant

Theun Mosk

48 Maria Barnas Inspired. Lappendeken van de werkelijkheid / Inspired. A Patchwork of Reality

Inspired

William Kentridge

Endless Reinvention

Marc Warning

66 Edwin Becker Fresh. Ode aan de verfrissende Adolescentia / Fresh. Ode to refreshing Adolescentia

Fresh

68 70 72

Janne Sterke Nicky Nina de Jong Sarah Nixon

76 Judith Wendel ad·ven·tur·ous / ad·ven·tur·ous

Adventurous

Jan Klatter

86 Simone van Saarloos Spontaneous / Spontaneous

Spontaneous

Carly Everaert

96 Kate Burnett Innovative. Briefje op een servet / Innovative. Letter on a napkin

Innovative

Es Devlin

Anna Tilroe Cool, en de vierkante cirkel / Cool, and the Square Circle

Vinny Jones Light – de ogen van het publiek / Light – the eyes of the audience

Liesje Knobel Endless Reinvention manifest van een ontwerper / Endless Reinvention a designer's statement

106 Biografieën / Biographies

Eleven Madison Park, New York Waitresses lined up in the kitchen with plates of food Photo © Francesco Tonelli, 2010 From: Sarah Rosenberg Sent: Tuesday, January 20, 2016 19:08 PM  To: Sabien Schütte [mailto: publicatie.scenografie@ gmail.com] Cc: Peter de Kimpe, Judith Wendel  Subject: Eleven-Miles-Davis-quotes-inquiry Dear Sabien, My name is Sarah Rosenberg and I am the Director of Marketing & Publicity for Eleven Madison Park. What a lovely and unexpected note! I have shared it with both Chef and Will and we are thrilled that you derived inspiration from something that means so much to them. No need to ask for permission as mentioning us as the source of inspiration is lovely enough. Really, truly looking forward to the final product. All of our best! Sarah Rosenberg

November 2011 dineerden Herbert Janse, Judith Wendel en ik in Eleven Madison Park, het allerbeste restaurant van New York. We kwamen daar via de zus van Herbert, die zelf een topkok is en de chef van Eleven Madison Park goed kent. Niet alleen de buitengewoon gastvrije ontvangst, de bijna theatrale ervaring én het werkelijk verrukkelijke eten, maakte het tot een memorabele avond. Halverwege werden we in de keuken uitgenodigd, waar speciaal voor ons een Manhattan werd bereid. Daar, in het hart van het restaurant, stonden elf begrippen op de muur. Die waren, zo vertelden de eigenaren, geïnspireerd op de muziek van Miles Davis en omarmd als een bron van bezieling en passie. We namen een foto en later die nacht, aangekomen in de meest goedkope biertent in de buurt, spraken we nog lang na over het prachtige eten, de elf begrippen en wat die zouden kunnen betekenen voor de Opleiding Scenografie, waarbij we alle drie zo nauw betrokken zijn.

It was November 2011 when Herbert Janse, Judith Wendel and I dined at Eleven Madison Park, the best restaurant in New York. We were there thanks to Herbert’s sister, who is a top chef herself and knows the chef at Eleven Madison Park well. It was memorable not only for the warm welcome, the exquisite food and the theatricality of the experience, but also because halfway through the evening we were invited to the kitchen for a custom-made Manhattan. There, at the heart of the restaurant, we spotted a list of eleven words on the wall. They were words used to describe the music of Miles Davis, the owner explained, adopted as an inspiration for the restaurant. We took a photo, and later that night, at the cheapest bar in the neighbourhood, we talked for hours about the amazing food, the eleven words, and how they might apply to the Scenography Department with which we were all so closely involved.

Peter de Kimpe

Artistic Director of the Scenography Department de Theaterschool Amsterdam

Fast-forward to 2016. I had often thought about the idea of publishing a book on scenography. Our field of work benefits Het werd 2016. Ik overwoog al geruime tijd een boek from pictures, from documentation of the theatrical image: te publiceren over scenografie. Ons vakgebied is gebaat a discipline only exists if it appears in print. How can you bij afbeeldingen, bij het vastleggen van het theatrale show the power and diversity of the theatrical image? beeld: ‘een vakgebied bestaat pas als erover gepubliceerd Suddenly those eleven words from Eleven Madison Park wordt’. Hoe kun je de kracht en diversiteit van het theatrale sprang to mind. At the Scenography Department, we talk beeld tonen? about action in relation to thought, intuition in relation to Plots doken die elf begrippen van Eleven Madison Park knowledge, talent in relation to professional know-how. weer op. Binnen de Opleiding Scenografie spreken we What would happen if we used the eleven words as a means over handelen in relatie tot denken, over intuïtie in relatie of bringing together the action (in pictures) and the thought tot weten, talent in relatie tot vakkennis. Wat gebeurt (in text)? And what space would this create for experiencing er als we het handelen (in beeld) en het denken (in tekst) and thinking about scenography? via de elf begrippen aan elkaar koppelen en welke ruimte levert dat op in het ervaren van en het denken over The Power of the Theatrical Image is a catalogue of sceno scenografie? graphy. The book makes intuitive associations between thought and action, between text and image. For each of De kracht van het theatrale beeld is een scenografische the eleven words, we asked a designer and a writer to react catalogus. Het boek legt een intuïtieve verbintenis tussen intuitively and associatively, from the perspective of very denken en handelen, tussen tekst en beeld. Op basis van different backgrounds and approaches. Their responses de elf begrippen hebben we steeds een ontwerper en een have been unreserved, generous and enthusiastic. auteur gevraagd om intuïtief en associatief, vanuit zeer This book exists thanks to them. verschillende achtergronden en invalshoeken, te reageren. Zonder voorbehoud, genereus en enthousiast hebben zij daar gevolg aan gegeven. Dankzij hen is dit boek er gekomen.

Artistiek leider Opleiding Scenografie de Theaterschool Amsterdam

BEGRIP

Foreword

Voorwoord

Naam Auteur

Judith Wendel

ad·ven·tur·ous ad·ven·tur·ous

A DV E NTU ROUS

Vroeger wilde ik boswachter worden. Alleen op avontuur, in een eenzaam bos of op de eindeloze vlakte van een kaal weiland. Ik wilde vogels redden, wilde dieren temmen. Het bleef meestal bij een dode vogel die ik begroef, een konijnenhol dat ik afschermde met een stapel takken of een tamme kat die ik terug naar huis stuurde. Toch beleefde ik op deze ontdekkingsreizen grote avonturen. In het landschap van mijn verbeelding was ik een waag hals, en bereid grote risico’s te nemen.

As a child, I wanted to be a forest ranger. Out by myself on an adventure, in a lonely wood or an endless plain of empty grassland. I wanted to save wild birds, tame wild animals. Mostly this went no further than burying a dead bird, sheltering a rabbit hole behind a pile of twigs, or returning a pet cat to its home. Nevertheless, on these voyages of exploration I had great adventures. In the landscape of my imagination, I was a dare devil, willing to take great risks.

Daring. That was the first word I came across when I looked up the meaning of adventur ous. It also mentioned: routes sailed for the first time; a different generation of thinking; adventurous seafarers. To be adventurous, apparently you have to be bold and forth Waaghalzerig. Dat was het eerste woord dat ik tegen right, audacious and reckless. It is about kwam toen ik opzocht wat avontuurlijk betekent. Er stond possessing and showing courage. You have ook: routes die voor het eerst gezeild worden; een andere to be able to confront danger and fear. generatie van denken; avontuurlijke zeevaarders. Je moet Without flinching. er, zo blijkt, dapper en vrijmoedig voor zijn, vermetel en roekeloos. Het gaat over het bezitten en tonen van moed. You can be adventurous anywhere. In life, Je moet in staat zijn om het gevaar en de angst onder in design, in your taste in books, in love, ogen te zien. Zonder een spier te vertrekken. in the kitchen. You try, you taste, you don’t know the recipe. You tap fresh sources that Avontuurlijk kun je overal zijn. In het leven, in het you have never previously drawn on. You do ontwerpen, in je smaak van boeken, in de liefde, in de things that are unfamiliar, you try different keuken. Je probeert, je proeft, je kent het recept niet. approaches, you let go of your habits. And Je boort bronnen aan van waaruit je niet eerder putte. that produces a sensation you have never felt Je doet wat je niet kent, je probeert het anders te before. Marina Abramović, the artist who is benaderen, je vaste gewoontes los te laten. En dat brengt always seeking new avenues, describes it je tot een sensatie die je nooit eerder had. Marina like this: ‘I love to leave the space in between, Abramović, de kunstenaar die altijd op zoek is naar that is when you are leaving old habits, and nieuwe wegen, omschrijft het zo: ‘I love to leave the space you are completely open to destiny.’ in between, that is when you are leaving old habits, and you are completely open to destiny.’ Being adventurous is a way of working, not a result. It is dynamic, never static. You can Avontuurlijk zijn is een werkwijze, geen resultaat. Het only be adventurous if you’re in a process, is dynamisch, nooit statisch. Je kan het alleen maar zijn on a journey. When you give yourself over als je in een proces zit, op reis bent. Als je je overgeeft aan to not knowing. Like an explorer searching het niet-weten. Als een ontdekkingsreiziger, die op zoek for a new continent, without knowing is naar een nieuw continent, zonder op voorhand te weten beforehand whether it actually exists.

Judith Wendel

Judith Wendel Hij wist nu opeens wat het was om bang te zijn en realiseerde zich dat die angst alleen overwonnen kan worden door wie hem onder ogen ziet. Er waren duizenden dingen waarvoor je bang kon zijn: voor pijn, voor rechters, voor je eigen hart; je was bang voor de slaap, bang om wakker te worden, om alleen te zijn, voor de kou, voor de waanzin, voor de dood – ja vooral daarvoor, de dood. Maar dat waren allemaal slechts maskers en vermommingen. In werkelijkheid is er maar één ding waarvoor men bang is: het-je-latenvallen, de stap in het onbekende, dat kleine pasje over alle zekerheden die er zijn. En wie zich eenmaal, maar één enkele keer had laten gaan, maar één keer dat vertrouwen had gehad en zich aan het lot had over geleverd, die was bevrijd. Is een avontuurlijk ontwerpproces, het loslaten, het open onderzoek, hetzelfde als een avontuurlijke ervaring als toeschouwer? Moet je als kijker ook iets loslaten? In 2009 zette de Poolse beeldhouwer Miroslaw Balka een gigan tische container in de Turbine Hall van het Tate Modern. Hij noemde zijn installatie How It Is. Ik liep er als bezoeker omheen voordat ik ontdekte dat ik er naar binnen kon via een schuin oplopende vloer. Binnen was het aardedonker. Ik zag letterlijk geen hand voor ogen. Ik tastte de ruimte af, twijfelde. Hoe ver kon ik gaan? De volslagen donkerte was angstaanjagend. ‘Voelt het zo om te sterven?’ dacht ik. Opgaan in het totale niets. Je eigen lijf niet meer zien. Geen enkele referentie meer hebben aan het mij bekende. Dat ontheemde gevoel, dat Balka met deze zintuiglijke ruimte creëerde, maakte dat ik me wel moest laten vallen. Alle houvast was weg. 

Hermann Hesse writes in Klein and Wagner: He suddenly knew what dread was, and that it could be overcome only by one who recognized it. You dreaded a thousand things, pain, judgment, your own heart. You felt dread of sleep, dread of awakening, of being alone, of cold, of madness, of death – especially of that, of death. But all these were only masks and disguises. In reality there was only one thing you dreaded: letting yourself fall, taking the step into uncertainty, the little step beyond all the securities that existed. And whoever had once surrendered himself, one single time, whoever had practiced the great act of confidence and entrusted himself to fate, was liberated.

A DV E NTU ROUS

Hermann Hesse schrijft in ‘Klein und Wagner’:

I sometimes try to imagine how, in a time that people still thought the world was flat, there were some who put to sea in search of unknown places, and did so in the knowledge that they could sail off the edge of this flat plate and tumble endlessly into nothingness.

Is an adventurous design process – the letting go, the open-ended research – the same as an adventurous experience as an audience? As a viewer, do you also have to let go? In 2009, the Polish sculptor Miroslaw Balka put a giant container in the Turbine Hall of the Tate Modern. He called his installation How It Is. As a visitor I walked around it before discovering I could enter it via a ramp. Inside, it was pitch-dark. I literally could not see my hand in front of my face. I felt the space around me, hesitated. How far could I go? The complete darkness was frightening. ‘Is this what it feels like to die?’ I thought. Being absorbed into nothingness. No longer seeing your own body. Having  no reference to anything I knew.

dat dat nieuwe land bestaat. Ik probeer me wel eens voor te stellen, dat in de tijd dat men nog dacht dat de aarde plat was, er mensen waren die een zeiltocht ondernamen, op zoek naar onbekende plekken, en dat ze dat deden in de wetenschap dat ze van die platte plaat af konden varen, er af konden tuimelen. Om dan eindeloos te vallen, in het niets.

Judith Wendel Pas in aanraking met de zachte achterwand en teruglopend naar het licht kreeg ik weer grond onder mijn voeten. Balka had me op avontuur gestuurd. In een nieuwe wereld. Op zee, zonder vertrouwde ankers, waar je zomaar vanaf kon vallen. Zonder een spier te vertrekken.

The uprooted feeling that Balka created with this sensory space meant I had to let myself fall. There was nothing to hold on to. Only in touching the soft back wall and walking back towards the light did I feel the ground beneath my feet again. Balka had sent me on an adventure. In a new world. On an ocean, with no familiar anchors, where you could suddenly fall off. Without flinching.

A DV E NTU ROUS 78

Sculptural installations, Jan Klatter, 2013 – 2016. Photography Robert van der Ree

A DV E NTU ROUS

Jan Klatter

Jan Klatter A DV E NTU ROUS 80

Katalog, Jan Klatter, 2013 â&#x20AC;&#x201C; 2016. Sculptural installations Photography Jan Klatter

Jan Klatter A DV E NTU ROUS 81

Katalog, Jan Klatter, 2013 – 2016. Painted glass (7×7 cm, 2¾×2¾ in). Photography Jan Klatter

Jan Klatter A DV E NTU ROUS 82

Sculptural installation, Jan Klatter, 2013 â&#x20AC;&#x201C; 2016. Photography Robert van der Ree

A DV E NTU ROUS

Jan Klatter

Jan Klatter A DV E NTU ROUS 84

Sculptural installations, Jan Klatter, 2013 â&#x20AC;&#x201C; 2016. Photography Robert van der Ree

A DV E NTU ROUS

Jan Klatter

cool / forward-moving / light / collaborative / vibrant / inspired / endless reinvention / fresh / adventurous / spontaneous / innovative

Elf begrippen, elf ontwerpers, elf auteurs. Ontwerpers en auteurs reageren en reflecteren op associatieve wijze op deze elf begrippen en tonen zo de kracht van het theatrale beeld.

Eleven ideas, eleven designers, eleven authors. As the designers and authors share their associative responses to this list of eleven words, their reflections reveal the power of the theatrical image.

ISBN 978-90-71681-25-7 ISBN 978-90-71681-25-7