Cmentarz greckokatolicki parafii p.w. św. Michała Archanioła w Zagórzu
Cmentarz swoimi początkami sięga XIX w. i jest jedynym zachowanym, zarazem najmłodszym jeśli chodzi o datowanie cmentarzem greckokatolickim na terenie miasta Zagórza. Trochę starszy, nie zachowany, znajduje się w otoczeniu istniejącej do dnia dzisiejszego cerkwi zagórskiej położonej w centrum miasta. Założenie i posadowienie drugiego cmentarza na obrzeżach dawnej wsi Zagórz było skutkiem zastosowania się do Dekretu Nadwornego Cesarza Józefa II, wydanego w Wiedniu 23.08.1784 r., który nakazywał proboszczom przeniesienie cmentarzy poza osiedla. Według tradycji do 1828 r. (wzmianka z 1608 r.) po drugiej stronie Osławy pierwotnie istniała drewniana cerkiew z cmentarzem na miejscu zwanym cwyntaryska. Zatem na terenie miejscowości znajdziemy pozostałości trzech cmentarzy parafii obrządku wschodniego. Według dostępnych greckokatolickich ksiąg parafialnych (Archiwum Państwowe w Sanoku, zesp. 493/0) cerkwi w Zagórzu w latach 1871-1898 na istniejącym do dzisiaj cmentarzu (przy obecnej ul. Wolności) pogrzebano 240 osób. Liczba ta daje wyobrażenie wyglądu tego cmentarza zupełnie różnego od obecnego, z dużą ilością miejsc grobowych, zapełniających całą wolną przestrzeń w jego granicach. Do dzisiaj zachowane nagrobki należą do Wincenty Kałużniackiej – małżonki proboszcza Teofila Kałużniackiego, pochowanego w tym samym grobowcu, Karoliny z Bocheńskich Zambasowicz oraz Mirosława Zambasowicza, Jerzego Kiszki i Władysława Kiszki. Ponadto na terenie cmentarza znajdują się jeszcze dwa nagrobki kamienne bez czytelnej inskrypcji z powodu stopnia zniszczenia kamienia. Pomimo braku większej ilości nagrobków i grobów teren ten nadal pozostaje prawnie, fizycznie oraz religijnie cmentarzem i powinien być otaczany należnym szacunkiem i troską. Pierwsze udokumentowane wzmianki o miejscowości Zagórz pochodzą z 1412 r. Wówczas to występuje pod nazwą Sagorsze, należy do powiatu Sanok i województwa ruskiego (1434-1772), wchodzącego w skład Korony Królestwa Polskiego (1386-1569) oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795). Wcześniejsze, dawne czasy tego terenu to przynależność do tzw. Grodów Czerwieńskich w latach 90. X w. zdobytych na krótki czas przez państwo czeskie, a utraconych na rzecz Rusi Kijowskiej w 981 r. Następnie ziemie te zostały podbite – również nie na długo – przez Bolesława Chrobrego (1018-1030) i ostatecznie włączone w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej
1
(1191-1392). W tym czasie następują przełomowe wydarzenia dla losów tych ziem. Po śmierci księcia halickiego Bolesława Jerzego II w 1340 r. część Rusi Halicko-Włodzimierskiej zostaje przyłączona przez króla Kazimierza Wielkiego do Królestwa Polskiego. Z tego krótkiego przeglądu wynika, że były to tereny nieustających walk między sąsiadującymi plemionami zachodniosłowiańskimi i wschodniosłowiańskimi, a później państw Polskiego i Ruskiego, a w konsekwencji rywalizujących religii i kultur łacińskiej i bizantyjskiej. Zawiłości polityczno-kulturowe miały również wpływ na aspekt demograficzny, przy czym skład ludności pod względem pochodzenia przedstawiał się był dość typowy dla rejonów pogranicza. Na omawianych terenach najliczniejsza była ludność pochodzenia ruskiego, pozostała część była pochodzenia polskiego i innego np. wołoskiego (pasterskie ludy z wyższych obszarów Karpat, pochodzące z różnych krajów) a także niemieckiego (tzw. Głuchoniemcy). W zachowanych dokumentach sądowych w 1515 r. pojawia się pierwsza informacja o popie, czyli kapłanie obrządku wschodniego z Zagórza: 1515 Z. razem z Wielopolem i Osławą: 11 ł., karczma, pop, młyn (ŹD XVIII s. 151)1 . Zatem można wnioskować o funkcjonującej na tym terenie świątyni analogicznego rytu. Z tego okresu i tych samych źródeł historycznych są informacje o wzmiankowanych kapłanach w Dolinie (1552), Zasławiu (1467) oraz Wielopolu (1481). Wówczas wierni byli członkami cerkwi prawosławnej Patriarchatu Konstantynopola. W wyniku Unii brzeskiej (1596) wierni obrządku wschodniego weszli w struktury cerkwi greckokatolickiej podległej Kościołowi łacińskiemu. Najdłużej nowemu układowi politycznemu i religijnemu opierała się diecezja przemyska, dlatego realne przyjęcie wszystkich konsekwencji unii nastąpiło dopiero w XVIII w. Wtedy to greckokatolicka parafia w Zagórzu należy do dekanatu olchowieckiego (Olchowce), a po I wojnie światowej dekanatu sanockiego.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna, red. ogólna Tomasz Jurek, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=24010&q=zag%C3%B3rz&d=0&t=0 w oparciu o m. in. A. Fastnacht, Słownik Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, cz. 3, Societas Vistulana, Kraków 2002, s. 252.
1
3
Aktualnie istniejąca murowana kamienna cerkiew została zbudowana w 1836 r. i odnowiona w 1922 r. W 1934 r. parafia greckokatolicka w Zagórzu została włączona do Administratury Łemkowszczyzny. W roku 1945 Ukraińska Greckokatolicka Cerkiew w Polsce została zdelegalizowana, księża wywiezieni i/lub wymordowani a majątek cerkiewny przejęty przez państwo (podobnie jak mienie wszystkich wysiedlonych w ramach Akcji „Wisła”). Masowe wysiedlenia ludności ukraińskiej mieszkającej w Polsce do byłej ZSRR (1944-1946) oraz Operacja „Wisła” w 1947 r. nie oszczędziły również miejscowych zagórskich grekokatolików. W świątyni zagórskiej zlokalizowano magazyn nawozów. Reaktywacja UGKC w Polsce następuje dopiero w 1989 r. Współcześnie zachowana cerkiew zagórska jest użytkowana przez wspólnotę prawosławną od 1956 r. Dzięki tej formalnej opiece świątynia uniknęła losu wielu zlikwidowanych (ok. 54% wszystkich istniejących do 1947 r.) na terenie południowo-wschodniej Polski cerkwi. Jest świątynią orientowaną, zewnętrznie dwudzielną, o zamkniętym półkoliście prezbiterium, z zakrystią od strony północnej. Od zachodu posadowiona trójkondygnacyjna wieża na planie kwadratu, w części górnej jest drewniana, konstrukcji słupowej, szalowana, w dolnej części z murowaną kruchtą, z kamienia i cegły. Nawę i wieżę wieńczą baniaste sygnaturki z pozornymi latarniami. Dach świątyni jest blaszany, jednokalenicowy, dwuspadowy, nad wieżą namiotowy. Ikonostas pochodzi z lat 30. XX w.
Proboszczowie greckokatolickiej parafii w Zagórzu p.w. św. Michała Archanioła: Wasyl Kawalkiewicz – 1828 – emerytowany. Wasyl Wenhrynowicz – 1827-1828 – administrator. Antin Dobrjanski – 1830-1831 – zm. w Zagórzu, ur. 1800 zm. 07.08.1831, otrzymał święcenia kapłańskie w 1824 r. Mychajlo Halyk – 1831-1833 – adm. Andrij Karpiński – 1833-1875 – adm., ur. 1806, otrzymał święcenia kapłańskie w 1833 r., zm. 17.04.1875 w Zagórzu Apolinary Menciński – 1875-1877– adm. Markel Krynyćkij – 1877-1884.
5
Teofil Kalużniacki – 1884-1901, ur. 1841., otrzymał święcenia kapłańskie w 1866 r., zm. 1.11.1901 w Zagórzu Hryhorij Kowal – 1901-1902 – adm. Ivan Kalużniacki – 1902-1914 –ur. 1854 r., otrzymał święcenia kapłańskie w 1886 r., proboszcz Zagórza w latach 1902-1914 r., Morochowa w 1889-1902 r., zm. 20.09.1914 r. w Zagórzu. Mykola Makar – 1914-1919 – adm. Mykola Hentisz Janyszyn – 1919-1936. Według Szematyzmu historycznego diecezji przemyskiej z uwzględnieniem Apostolskiej Administratury Łemkowszczyzny Dymitra Błażejowskiego (1995) można wskazać następujące wybrane dane demograficzne parafii greckokatolickiej w Zagórzu oraz tejże miejscowości. W 1785 r. było 250 grekokatolików, 70 rzymokatolików, 23 Żydów. W 1840 r. – 550 grekokatolików, 706 ogółem w parafii greckokatolickiej Zagórz (z wszystkimi filiami, czyli Zasław i Dolina). W 1859 r. – 486 grekokatolików, 633 ogółem. W 1879 r. – 555 grekokatolików,751 ogółem. W 1899 r. – 750 grekokatolików, 1286 ogółem. W 1926 r. – 780 grekokatolików, 1530 ogółem. W 1936 r. – 890 grekokatolików, 1695 ogółem. Filialne cerkwie parafii to: Dolina – cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej, drewniana, zbudowana w 1836 r. na miejscu wcześniej istniejącej o tym samym wezwaniu. Obecnie używana przez rzymskich katolików. Liczba ludności w 1936 r. – 312 grekokatolików. Zasław – cerkiew drewniana, położona na wzgórzu, nieopodal Sanu, uległa kasacji w 1772 r., prawdopodobnie z powodu trudności w jej utrzymaniu przez wiernych, rozebrana. Do dzisiaj w otoczeniu dawnego cerkwiska znajduje się cmentarz. Liczba ludności grekokatolickiej w 1936 r. to 493 osoby.
7
Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich tekst: Ewa Bryła foto, projekt i skład: Aga Kurasińska 2012 r.