سـ ـیـ ـا سـ ـی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
بۆ دیالۆگ و لیكۆڵینەوەی ستراتیژی
سەرپەرشتیاری گشتی:
فەلەكەددین كاكەیی
خاوەن ئیمتیاز:
رێبین رەسوڵ
سەرنووسەر:
ناونیشان :هەرێمی كوردستان /عێراق ـ هەولێر ،دریم ستی ،ژمارە
شوان تاڤینگ
بەڕێوەبەری هونەری:
لوقمان رەشیدی
()U4/779
Tel: 00964 66 451 4080 & 00964 770 235 6000 Email: turkiyenasi@yahoo.com
1
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
شوان تاڤینگ*
2
پ ێ و ەند یی
ە ك ا ن ی ت و
2009/11/13 رۆژێك���ی مێژووی���ی بوو لەژیانی سیاسی توركیادا ،لەو رۆژەدا بەش���ێوەیەكی فەرم���ی لەپەرلەماندا چارەس���ەری كێشەی كورد تاوتوێكرا ،ئەم هەنگاوەش سیاسەتی زیاتر لەهەشتا ساڵە و ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەتی مایەپووچ كرد ،ئەمەش دوای ئەوەی بۆ ماوەی 86 ساڵ دەسەاڵتە یەك لەدوا یەكەكانی توركیا نكۆڵیان لەبوونی كوردو كێش���ەیەك بەناوی كورد لەو واڵتەدا دەكرد. بەقەد ئ���ەوەی ئەو رۆژە بەوەرچەرخانێكی میژوویی دادەنرێ���ت ب���ۆ دەوڵەتی توركیا لەپێناو گەیش���تن بەئامانجەكان���ی ،بەهەمانش���ێوە ب���ۆ كوردی���ش خاڵ���ی وەرچەرخانێك���ی میژووییە و دەس���پێكێكە بۆچارەس���ەركردنی كێش���ە رەواك���ەی .هەرچەندە تا ئێس���تا دەوڵ���ەت جگە لەكردن���ەوەی كەناڵێكی تەلەڤزێونی بەكوردی و بەشی كوردۆلۆژی لەزانكۆی ماردی���ن ،هەنگاوی عەمەلی دیك���ەی نەناوە ،بەاڵم هەموو ئاماژەكان ئ���ەوە دەخەنەڕوو كە لەداهاتوودا دەوڵەت هەنگاوی عەمەلی و جیددیش دەنێت لەپێناو ریالیزەكردن���ی پرۆژەی «كران���ەوەی دیموكراتی» بەڕووی كورددا. هەڵبەتە چارەس���ەركردنی كێش���ەیەك كە 86ساڵ نكۆلی لێكرابێت كارێكی وا ئاس���ان و س���ادە نییە، بەپێچەوانەوە كارێكی ئاڵۆزو سەختگیرە ،پێویستی بەكاتیش هەی���ە ،دەوڵەتیش یان بڵێین پارتی دادو گەشەپێدان ()AKPیش ئەو كێشەیە تەنها لەبەر خاتری كورد چارەسەرناكات بەڵكو لەبەرئەوە هەنگاوی
ر ك ی ا و
ك و ر د ســـ
چارەسەرئامێزی بۆ هەڵگرتووە چونكە خۆی پێویس���تی بەم چارەسەرییە هەیە و پێش هەموو الیەك لەبەرژەوەندی خۆیدایە ئەم كێش���ەیە چارەسەربكرێت. ئێستا كێش���ەی كورد بۆتە چەقی قورسایی هەموو كێشەكانی دیكە لەدەرەوەو ناوەوە لەڕووی ئابووری و سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی و كولتووری ..تد .توركیا ئەمڕۆ بەهۆی سیاس���ەتی چەوتی لەماوەی هەش���تا س���اڵی رابردوو بەرامبەر كێش���ەی كورد باری زۆر گ���ران بووە ،خەریكە لەپێش���كەوتنەكانی جیهان و ناوچەكە دادەبڕێت ،بۆیە چارەس���ەركردنی كێشەی كورد باری توركیا س���ووك دەكات و لێ سوودمەند دەبێ���ت و گرانایی و ش���كۆی زیاتری لەناوچەكە بۆ دەگەڕێنێت���ەوە .واتە بوونی كێش���ەی كورد خاڵی ه���ەرە الوازی توركیایە ،بەاڵم ئەگەر ئەم كێش���ەیە چارەس���ەربكرێ ئەوا دەبێتە خاڵ���ی هەرە بەهێزی توركیا لەس���ەر ئاس���تی ناوخۆ و لەدەرەوەدا ،بۆیە چارەسەری كێش���ەی كورد لەتوركیا بەهەنگاوێكی چارەنووسس���از و رووداوێك���ی مێژووی���ی گ���ەورە لەقەڵەمدەدرێت. توركی���ا واڵتێك���ی گەورەیە لەرۆژهەاڵت���ی ناوین و ئۆراسیادا ،لەڕووی ئابوورییەوە لەسەرانسەری دنیادا
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ـ ـ ـ ـ ت ان..
ز ە ر و ر ە ت ێ ك
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
ی م ێ ژووی
پلەی و 17 لەئەوروپاش بەشەشەمین واڵت دێت ،لەنێو گروپی ()20یشدایە .جگە لەمەش ئەندامی پەیمانی باكووری ئەتڵەس���ی ()NATO یە ،كە ئەمڕۆ ئەو رێكخراوە لەجیهاندا رۆڵێكی دیار و كاریگ���ەر دەگێڕێ لەبەرقەراركردنی ئاس���ایش و سەقامگیری بۆ ژماریەك لەواڵتانی جیهان .ئێستاش خەریكی وتوێژی ئەندامێتییە لەیەكێتی ئەوروپادا. توركیا بەچارەس���ەری كێش���ەی ك���ورد دەتوانێت مەرجەكان���ی دیموكراس���ی و ماف���ی م���روڤ دەس���تەبەربكات ،بەمەش رێگەی بۆ خۆش دەبێت ببێت���ە ئەندام لەیەكێتی ئەوروپ���ا و بچێتە خێزانی دەوڵەتە شارس���تانی و دیموكراسییەكان ،كە ئەمە خەونێكی لەمێژیینەیەتی و لەڕووی سیاسی و ئابووری و دیپلۆماس���ییەوە سوودێكی زۆری پێدەگەیەنێت و بەمەش دەتوانێت خۆی لەگەڵ پێشكەوتنەكانی جیهان پارسەنگ بداتەوەو راستەوانە لەگەڵیدا بڕوات .جگە
ی
لەمە، توركی���ا ئەگەر كێش���ەی كورد چارەسەربكات ئەوا دەتوانێت س���وود لەسەرچاوە ژێر زەوی و س���ەر زەویەكانی باشووری رۆژهەاڵت وەربگرێت و لەڕووی ئابووریش لەئاستی ناوخۆیدا هەنگاوی مەزن هەڵبگرێت ،چونكە تاكو ئیس���تا بەهۆی ش���ەڕەوە نەیتوانیوە س���وود لەس���امانەكانی ئ���ەو ناوچەیە ببین���ێ و وەبەرهێنانی تێدابكات .ئەمە س���ەرەڕای ئەوەی س���ازش و رێكەوتن لەگەڵ ك���ورد لەتوركیا دەبێت���ە مایەی هاتنەكایەوەی ئاش���تی كۆمەاڵیەتی و ،ل���ەڕووی كۆمەاڵیەتیش���ەوە توركی���ا دەتوانێت هەنگاوی جیددی بنێت .خالێكی دیكە ،كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكەین و بۆ توركیاش زۆر گرنگ
3
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
4
كانوونی یەكەمی 2009
و چارەنووسسازە ،ئەوەیە كە ئەگەربێتو كێشەی كورد چارەس���ەربكا ئەوا دەتوانێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكەوێتە نێ���و پەیوەندییەكی پۆزەتیڤان���ە و كاریگەر. س���ەرەڕای ئەوەی لەم پەیوەندیی���ەدا قازانجێكی زۆری ئابووری و س���ەرمایەگوزاری دەكات و دەتوانێت ببیتە پرد بۆ گواستنەوەی نەوت و گازی سروشتی بۆ واڵتانی ئەوروپا ،هەروەك خۆشی س���وودمەند دەبێت لەرێژەی %10ی ئ���ەو گاز و نەوتەی بەخاكەكەی���دا تێپەڕدەبێ، بەتایبەت���ی كە ئێس���تا توركیا لەڕێگایەك���ی دوورەوە س���ووتەمەنی دەكڕێ ،بەاڵم لەداهات���وودا دەتوانێ ئەو پێداویستیانە لەهەرێمی كوردس���تان بكڕێت .لەڕێگەی هەرێم���ی كوردس���تانی عێراقیش���ەوە دەتوانێت خۆی بگەیەنێت���ە واڵتان���ی عەرەبی و كەن���داو و رۆژهەاڵتی ناوین بەگشتی .هەربۆیە گەشەسەندنی پەیوەندییەكان لەكەرت���ی وزەدا هەڵگری كۆمەڵێ���ك رەهەندی جیاواز و دەاللەت���ی گرنگت���رە ،دوای ئ���ەوەی توركی���ا پالنی بەستنەوەی ئیس���تانبوڵی لەڕێی هەولێرەوە بۆ بەغدا، بەس���رە و كەنداوی عەرەبی دان���اوە لەرێگەی كەناڵی وش���ك (هێڵی شەمەندەفەر)ەوە بۆ گواستنەوەی نەوت و گاز .هەروەه���ا كردن���ەوەی ناوچەیەك���ی بازرگانی و پیشەس���ازی ئازاد لەهەرێمی كوردستان و فراوانكردنی دەروازەی «ئیبراهیم خەلیل -خابوور» و كردنەوەی دوو دەروازەی دیك���ەی گومرگی ،یەكێكیان لەنزیك ئێران و ئەویتریان لەنزیك سنووری سوریا .لەالیەك كوردستان بەبازاڕەكانی قەفقاس���یا و رووسیا و ناوچەكانی دەریای رەش و باڵكان دەبەستێتەوە ،لەالیەكی دیكەوە رێژەی ئاڵوگۆڕی ئابووریی و سەرمایەگوزاری لەرێگەی دەریای س���پی ناوین و ئەوروپا فراوانتر دەكات .بەتایبەتی كە ئێس���تا پالنڕێژی بۆ ئەوە دەكرێ لەس���ااڵنی داهاتوودا قەب���ارەی بازرگانی هەرێمی كوردس���تان لەگەڵ توركیا بگاتە سەرووی 15ملیار دۆالرەوە. بەكورتی دەتوانین بڵێین ،هەرێمی كوردستان پێگەیەكی یەكج���ار گرنگ و س���تراتیژییە بۆ توركی���ا و لەمیانی پەیوەندیەكی دۆس���تانە و پۆزەتیڤان���ە لەگەڵ هەرێمی كوردس���تان و واڵتانی دیكەی دەرودراوسێیدا دەتوانێت هەیبەتێكی ئیقلیمی پەیدا بكات و ببێتە هێزێكی ناوچەیی گەورە .بەتایبەتی ،كە ئەمریكا لەكۆتایی س���اڵی 2011 لەعێراق دەكش���ێتەوە ،نایەوێ���ت ناوچەكە بۆ ئێرانێكی بەهێز بەجێبهێڵێ���ت و دەی���ەوێ توركیایەكی بەهێزی لەتەنیش���ت قوت بكات���ەوە بۆئەوەی ركاب���ەری بكات. بەهێزبوونی توركیاش لەڕووی سیاس���یی و ئابوورییەوە تەنها بەچارەس���ەركردنی كێش���ەی كورد ئەنجامگیری دەبێت .بۆیە پێموایە ئەمریكا زیاتر لەجاران هەڵوەستە لەس���ەر ئ���ەم دۆس���ێیە دەكات و ل���ەم ڕووە هاوكار و
پش���تیوانی توركیاش دەبێت و بەئاراستەیەكی ئیجابی كێشی دەكات. لەم گۆڕان���گاری و هەنگاوە مێژوویی���ەدا توركیا رۆڵی تەنها ئەوە نابێت ببێت���ە پرد لەنێوان رۆژهەاڵتی ناوین و ئەوروپا و كاریگەریان لەس���ەر دابنێت ،بەڵكو بەهۆی پێگ���ە جوگرافی���ە گرنگەكەی (جیۆس���تراتیژ)ییەكەی لەواڵتانی قەفقاسیا زیاتر نزیكدەبیتەوە .ئەگەر دیالۆگی سیاسی و كولتووری لەگەڵ واڵتانی دەرودراوسێ خۆی قوڵتربكاتەوە ،ئ���ەوا لەڕووی ئابووری و سیاس���ییەوە كاریگەریەكی باش���ی دەبێت لەسەر واڵتانی قەفقاسیا و ئاسیای ناوین توركمانستان و قیرغستان و ئۆزپاكستان و كازاخستان و ..تد ،بەتایبەتی كە بەشێك لەو واڵتانە زۆرینەیان بەڕەچەڵەك توركن .بەهەمانشێوە لەدەڤەرە جیاجیاكانی دەریای رەش و ناوچەی بەڵكان و قوبرس و ناوچەكانی دیكەی دەریای سپی ناویندا. بۆیە دەتوانین بڵێین ،سیاس���ەتی ئەنقەرە لەبەرامبەر دراوس���ێكانیدا زۆر ریالیس���تانە و تیژبینانەیە و ،پشت بەكۆمەڵێ���ك بەرژەوەندی راس���تەقینە دەبەس���تێت بۆ ئەوەی توركیا لەسەر ئاستی مێژووییدا بەو دراوسێیانەی گرێبدرێت���ەوە كە خاڵی تەماس���ی لەگەڵیان���دا هەیە، ئەمەش بەو ئامانجەی ئەو رەوش���ە نەش���ازە پارسەنگ بكاتەوە كە سااڵنی شەڕی سارد و لۆژیكی عەسكەرتاری دروستیانكردبوو ،ئەڵبەتە ئەمە مانای زیندووكردنەوەی دەورانی ئیمپراتۆریای عوسمانی و كۆلۆنیالیزمێكی نوێ ناگەیەنێت كە هەندێ لەچاودێران ئەو سیاس���ەتە وەك «عوس���مانیزمێكی تازە» وەسفدەكەن .بەڵكو توركیای ئەم���ڕۆ توركیایەك���ی زۆر جیاوازە لەدوێن���ێ و هەمان توركیاكەی سەردەمی شەڕی سارد و حوكمی كودەتای س���ەربازی نییە .هەر بۆیەشە ،ئەم هەنگاوانەی توركیا لەالی���ەن ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و تەواوی دۆس���تە رۆژئاواییەكان پێشوازی گەرمی لێكراوە لەبەرئەوەی بۆ بەهێزكردنی پێگ���ەی توركیاش لەپەیمانی ناتۆ كارێكی س���وودبەخش دەبێت كە ئێستا بەش���ێك لەهێزەكانی لەئەفغانس���تاندایە .بۆی���ە ئ���ەو سیاس���ەتەی توركیا دەرهەق بەدەرودراوس���ێكانی گرتوویەتیە بەر ش���ایانی پشتیوانیكردنە نەك ناشرینكردن و بەگژداچوونەوەی. هەڵبەتە ل���ەم ئاڵوگۆڕ و كرانەوەی���ەدا تەنها نەتەوەی تورك ی���ا تەنها دەوڵەتی توركی���ا قازانج ناكات بەڵكو گەل���ی كوردی���ش لەباك���ووری كوردس���تان و هەرێمی كوردس���تاندا لەڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەوە س���وودمەند دەبن .س���وودمەندبوونی كوردەكانی توركیا لەوەدایە ،كە كێش���ەی نەتەوەییان چارەس���ەردەبێ و دەبن���ە خاوەنی ناس���نامەی خۆیان و ل���ەڕووی ئابووریی���ەوە ناوچەكەی���ان دەبووژێتەوە و
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
زیاتر پێش���دەكەوێت ،لەڕووی كولتووریش���ەوە دەتوانن گوزارشت لەخۆیان بكەن .بەكورتی ،كوردی باكوور لەم گۆڕانكاری و پەرەس���ەندنانەدا تاڕادەیەك ئازادی خۆی بەدەستدەخات و تا ئاستێكی باش مافە زەوتكراوەكانی ب���ۆ دەگەڕێت���ەوە .هەرچ���ی هەرێمی كوردستانیش���ە س���ەرەرای ئەوەی چارەسەری كێش���ەی كورد لەتوركیا پاڵپش���تێكی مەعنەوی گەورەیە بۆ هەرێمی كوردستان، ئەوا لەگەلێك واری دیكەوەش سوود لەپەیوەندییەكانی وەردەگرێ���ت لەگەڵ توركی���ا .گرنگترینی���ان هەرێمی كوردس���تان لەجوگرافیایەك���ی داخراودای���ە بۆ ئەوەی بەجیهانی دەرەوە بەتایبەت���ی بەئەوروپا بگات و خۆی لەگەڵ پێش���كەوتنەكانی جیهان بگونجێنێت پێویستی بەدەرگایەك یاخود دەروازەیەكی كراوە هەیە .توركیاش لەهەم���وو ڕوویەك���ەوە ش���یاوە بۆ ئ���ەوەی رۆلی ئەو دەروازەی���ە بۆ هەرێم بگیڕێت تا لەگەڵ رۆژئاوا و دنیای گڵۆباڵدا ئەنتیگرە ببێت .بەتایبەتی لەرووی ئابوورییەوە بۆ هەناردەكردنی نەوت و گازی سروشتی بۆ بازاڕەكانی ئەوروپا و جیهان توركیا تاكە مەنفەس���ە و دەتوانرێت سوودی لێوەربگیرێت. هەروەها چارەس���ەربوونی كێش���ەی ك���ورد لەتوركیاو پەرەس���ەندنی پەیوەندییەكان لەگ���ەڵ توركیا پێگەی سیاس���ی و دیپلۆماس���ی هەرێمی كوردس���تان لەعێراق بەهێزت���ر دەكات و لەم رێگەیەش���ەوە ك���ورد لەعێراق دەس���تكراوەتر دەبێ���ت و دەتوانی زیات���ر رۆڵ بگێڕێت و هەوڵەكان���ی بۆ بەدەس���تهێنان و چەس���پاندنی مافە دەستووریەكانی جێگیرتر و ئەنجامگیرتر بێت .لەبەرئەوە پێویس���تە هەلومەرجی هەنووكەیش بەقازانجی هەرچی زیاتری ئارامی و سەقامگیری بگۆڕێت نەك دروستكردنی پشێوی و بارگرژی. بەكورتی دەتوانین بڵێین ،ئەنقەرە و هەولێر هەردووكیان پێویس���تیان بەیەكە و تایتڵێكی گرنگ كۆیاندەكاتەوە، ئەویش دروستكردنی كەشێكی پڕ لەمتمانە و پێوەندی درواس���ێیەتی ب���اش لەس���ەر بنەم���ای بەرژەوەندییە هاوبەشەكان .لەبەرئەوە لەم قۆناخە مێژووییەدا توركیا و هەرێمی كوردستان دەتوانن ببن بەدوو دراوسێی مەند و هێور بۆ یەكتری. هەرێمی كوردستان لەنێو دراوسێكانی توركیادا باشترین دراوس���ێیە بۆ ئەوەی لەرێگەیدا بەئامانجە سیاس���ی و ئابووری و دیپلۆماسییەكانی بگات .هەروەها توركیاش لەنێو دراوسێكانی هەرێمی كرودستان باشترین دراوسێیە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لەرێگەیەوە بەئامانجەكانی ب���گات .لەبەرئەوە ئەگ���ەر توركی���ا دەروازەی كراوەی هەرێمی كوردستان بێت بۆ رووسیا و قەفقاسیا و ئاسیای ناوی���ن و دەریای رەش و بەڵكان و ناوچەی دەریاس���ی
ناوین و واڵتانی ئەوروپادا ئەوا هەرێمی كوردس���تانیش دەرگای كراوەی توركیایە بۆ بەسرە و كەنداوی عەرەبی و واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوین بەگشتی. لەم سۆنگەیەوە ،پێویستە لێرە بەدواوە دەوڵەتی توركیا بەچاویلك���ەی دوێنێ و لەكونی دەرزیی���ەوە لەهەرێمی كوردس���تان نەڕوانێت و چیتر بیر لەبەكارهێنانی زمانی زبر و ش���ەڕ و هەڕەشە و چاوس���ووركردنەوە نەكاتەوە و ،ئ���ەو دی���دە ئاسایش���ییەی خۆیش���ی بگۆڕێت كە لەچوارچێوەی مەس���ەلەی تیرۆریزم���دا مامەڵە لەگەڵ س���تاتۆی كوردس���تانی عێراقدا بكات .بۆیە كاتی ئەوە هات���ووە بەدیدێكی سیاس���یی و ئابووریان���ە لەهەرێم نزیكبێتەوە .ل���ەم رووەوە س���ەردانە دراماتیكییەكەی پرۆفیس���ۆر ئەحم���ەد داود ئۆغڵو وەزی���ری دەرەوە بۆ هەولێر بووە دەسپێكی قۆناخێكی تازە لەپێوەندییەكانی نێوان هەردووال و كردنەوەی گرێكوێرە سیاس���ییەكان. بەتایبەتیش بڕیاری كردنەوە كۆنس���وڵخانەی گش���تی توركی���ا لەهەولێ���ر لەداهاتوودا پێوەندیی���ەكان دەباتە قۆناخێكی گرنگتر و پڕشنگدارترەوە. رێگای دیپلۆماس���ی دەتوانێ رێگایەكی درێژتر لەچەك و گولل���ە ببڕێت .ئەمەش رێگایەك���ی ئارەزوومەندانە و كات بەس���ەربردن نییە بەڵكو پێدوایس���تییەكی گرنگی ئەم قۆناخە چارەنووسس���ازەیە .ه���ەر بۆیە پەرەپێدان و فراوانك���ردن و قوڵكردن���ەوەی پەیوەندیی���ەكان لەنێ���وان هەرێم���ی كوردس���تان و توركیا ل���ەرۆژگاری ئەمڕۆدا بۆت���ە زەرورەتێكی مێژووی���ی و لەهەردووالوە دەتوانرێت هەڵوەس���تەی جیددی لەسەر بكرێت .لێرەدا دەمانەوێت بڵێین ،دەتوانرێت پەیوەندییەكان گشتگیر و هەمەالیەنتر بكرێن و لەچوارچێوەی پەیوەندی سیاسیی و دیپلۆماسی و ئابووری دەربچن و لەڕووی كۆمەاڵیەتی و كولتووریش���ەوە پەیوەندیی���ەكان پەرەیان پێبدرێت. بەتایبەت���ی كە لەه���ەردووالوە زەمینەی پێش���كەوتنی پەیوەندییەكی بەمش���ێوەیە لەئارادای���ە .چونكە كورد بەش���ێكی گەورە لەتوركیا پێكدەهێنێت و بەش���ەكەی دیكەش كە زۆرینەی توركن مێژووییەكی س���ەدان ساڵ بەیەكەوەژیان كوردو ت���ورك كۆدەكاتەوە .جگە لەمە، هەم كوردو ه���ەم تورك بەئایین موس���ڵمانن و ئایینی ئیس�ل�امیش یەكێكە لەسەرچاوەی كولتووری هەردووال. زۆربەی دابونەریتەكانیش س���ەرچاوەی خۆیان لەئایینی ئیس�ل�امەوە وەردەگرن .واتە لەرووی كولتووریش���ەوە لەچەندی���ن الوە كوردو ت���ورك لەیەكت���رەوە نزیكن و چەندین خاڵی هاوبەش هەن كە دەكرێت بكرێنە بنەمای پەرەپێدانی پەیوەندییە كولتوورییەكانیش.
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
5
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ ئیسماعیل بێشكچی ئیسماعیل بێشكچی، دیاردەیەكی شارستانی ئەنادۆڵیایە .ئەو دەمێكە گرەوی لە زەمەن و مێژوو و دەسەاڵت بردۆتەوە .بێشكچی یەكێكە لەو ڕۆشنبیرانەی كە بە هەق خاوەنی گەلێ تایبەتمەندیی ڕۆشنبیرییە. هەمیشە بەدیدێكی یاخیگرانە و ڕۆحێكی ڕەخنەگرانە سەرنج و تێڕوانینەكانی خۆی دەخاتەڕوو .باجی ئەو ڕیسك و ڕۆحیەتە ماجەڕاخوازییەش 19 ساڵ زیندانیكردن بوو لەسەر ڕیالیزەكردنی ئەو زوڵم و ناعەدالەتییانەی لەالیەن یاسایی توركیاوە بەشێوەی سیستماتیك ڕووبەڕووی گەلی كورد دەبۆوە .لەبەرئەوە لێرەدا جێی خۆیەتی بڵێین ،خۆزگە نوخبەی ڕووناكبیری توركیا ئەوەندە شەیدای دەسەاڵتی بەهێزی ناوەند نەدەبوون و لە ئەلف و بێی سەرچڵی و ماجەراكانی بێشكچی فێر دەبوون. گۆڤاری توركیاناسی، بەچاكی زانی هەڤپەیڤینێك لەسەر دوایین ئاڵوگۆڕ و پەرەسەندنە سیاسییەكانی توركیا و هەرێمی كوردستان و ناوچەكە لەگەڵ پرۆفیسۆر ئیسماعیل بێشكچی ئەنجامبدات.
6
«گفتوگۆكردن لەسەر پرسی كورد لەپەرلەمان شكستی سیاسەتی 80ساڵەی دەوڵەتە»
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
پاش ئەوەی توركیا بۆ ماوەی چارەگە س���ەدەیەك رێگەی س���ەربازی تاقیكردەوە ،ئایا چۆن گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە لەمەودوا پێویس���تە رێگەی ئاش���تی و دیالۆگ و كرانەوە تاقیبكاتەوە؟! پت���ر لە 80س���اڵ لەكۆماری توركی���ای نوێدا درێژەبەسیاس���ەتی تواندنەوە و ئینكارك���ردن و لەناوبردنی كوردان درا .دامودەزگاكانی دەوڵەت وەك ناوەندەكانی خوێن���دن و زانك���ۆكان ،دادگاكان و راگەیاندن بۆ رایی كردنی ئەو سیاس���ەتە كارێكی گەورەیان كردووە .ئەو هەڵوێستە گرنگی ئەو دامەزراوە بنەڕەتییانەی دەوڵەتی مایەپووچ كرد .سیاسەتەكانی ئینكاركردن و لەناوبردن و تواندنەوەی كورد ،سیاس���ەتی ناوخۆ و سیاس���ەتی دەرەوەش���ی ئاوەژوو كردەوە .تەنانەت ئەو سیاسەتە بووە ئاستەنگێك لەبەردەم پەیوەندییە ئابوورییەكان و نەتوانرا بەشێوەیەكی رێك و پێك بەرەو پێشەوەبچن. بۆیە ئیدی لێرە بەدواوە سیاسەتی ئینكار و لەناوبردن و ئاسمیلەكردنی كوردان شكستیهێنا و ناتوانێ بەردەوام بێ���ت .لەبەرامبەردا «ك���ورد و كوردی لەمەس���ەلەی بونیاتنانەوەی هزری دیموكراس���ی و ژیانی دەوڵەت و حكومەتدا دەتوانن بەش���ێوەیەكی باش���تر كار بكەن و ئامادەگیان هەبێ���ت» .بەتێڕوانینی من ،ئەو بۆچوونە رۆژ لەدوای رۆژ بەهێزتر دەبێت. حكومەتی پارتی داد و گەشەپێدان ( )AKPلەسەر فایلێكی گرنگ و هەستیار كاردەكات و ئێستا فایلەكەی بردۆتە پەرلەمان گەنگەشەی لەسەر دەكات ،ئەو فایلە سەرەتا بەناوی سیاسەتی «كرانەوە بەڕووی كورد» و دواتر وەك «كرانەوەی دیموكراتیانە» ناودێركرا ،بەپێی ئەم سیاسەتە حكومەت پرۆسەی كرانەوە بەسێ قۆناخی «نزیك و ناوەڕاس���ت و دوورمەودا» ئەنجامدەدات ،لەم روانگەیەوە لەبەڕێزتان دەپرس���م ،ئێ���وە رەنگدانەوەی ئەم سیاسەتە لەداهاتوودا لەسەر توركیا و كوردستانی عێراق و ناوچەكە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ زیات���ر لەس���ێ مانگ دەبێ���ت ،لەبارەی مەس���ەلەیكورد ،كوردی و كوردس���تانیدا گفتوگۆی تێروتەس���ەل بەڕێوەدەچن .تائێس���تاش لەتەلەڤزی���ۆن و رۆژنامە و رادیۆكاندا ئەو گفتوگۆیان���ە درێژەیان هەیە .رێكخراوە مەدەنییەكانی���ش كۆڕ و كۆنفرانس و س���یمینار س���از دەك���ەن .بەب���ڕوای من ،دەب���ێ ئەو قۆناخ���ە تازەیە بەكرانەوەی���ەك لەسیاس���ەتی دەوڵ���ەت لێكبدەینەوە. لەرۆژان���ی 2009/11/13 -10دا لەپەرلەمانی توركیادا سیاسەتی كرانەوە بەفەرمی تاوتوێ كرا .وەزیری ناوخۆ جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە دەبێ مەوداكانی ئازادی رادەربڕین فراوانتر بكرێت .دروشمیان ئەوەیە« :بۆ هەر كەسێك ئازادی زیاتر» .ئەمەش هەنگاوێكی زۆر گرنگە
بۆ زەمینەس���ازی لەبەردەم هاتنەكایەی گفتوگۆی ئازاد و رەخنەی ئازاد و دەتوانێ كاریگەری ئەرێنی لەس���ەر ژیانی سیاس���ی توركیا دابنێت .هەروەك ئاشكرایە ئەو پێڤاژۆی���ەدا دەتوان���ێ كاریگەری ئەرێنی بخاتە س���ەر رەوشی باشووری كوردستانیش. ئایا تاچەند دەتوانین بڵێین ،ئەو قۆناخە سیاسیەی ئەم���ڕۆ لەتوركیا دەیبینن ،بەرهەم���ی هەوڵەكانی ئەو رۆژانەی���ە كە لەس���ەردەمی خوالێخۆش���بوو (توركوت ئۆزاڵ) دەستیانپێكرد؟ لەراستیدا ،تورگوت ئۆزاڵ الیەنێكی ئازادیخوازانەی هەبوو،بەاڵم لەو بۆچوونەش����دا پێویستە مرۆڤ هەموو الیەنەكانی سەردەمی دەسەاڵتدارێتی ئۆزاڵ تاوتوێ بكات. ئایا دژایەتیكردنی سیاس���ەتی «كرانەوە» لەالیەن هەن���دێ هێزی سیاس���ی توركیاوە بەبیان���ووی ئەوەی كە پالنی AKPیە و دەوڵەتی توركیا دابەش���دەكات، چ كاریگەری لەس���ەر ئەو پێڤاژۆی���ە جێدەهێڵێت ،ئایا هەوڵەكان���ی ئەو هێز و الیەنانە مەترس���ییەك نییە بۆ س���ەر پاشەرۆژی توركیا و جارێكی دیكە كێشەی كورد لەتوركیا مۆڵەق ناكاتەوە؟ لەپەرلەمانی توركیادا هەردوو پارتە بەرهەڵستكارەكە،پارتی كۆم���اری گەل ( )CHPو پارت���ی بزووتنەوەی نەژادپەرستی ( )MHPدژی چارەسەركردن و وروژاندنی پرسی كورد و سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتین .دیارە ئەمەش رەوش���ێكی نەرێنییە ،چارەسەرەكەی دژوارە، بەاڵم لێرەدا ش���تی گرنگ ئەوەیە ،كە ئەو پرسە چیتر پەردەپ���ۆش ناكرێت و ئاخاوتن و گفتوگۆكان درێژەیان دەبێ���ت و ئەو قۆناخەش ب���ەردەوام دەبێت .لەنێو ئەو ئاخاوتن و گفتوگۆیانەشدا دەشێ وردە وردە هەوڵەكانی ئۆپۆزسیۆن مایەپووچ بێت و تووشی شكست بێت. بەبڕوای ئێوە ،كاریگەری ئۆپۆزس���یۆن لەسەر ئەو قۆناخە نوێیە چی دەبێت ،لەكاتێكدا دەبین رۆژ لەدوای رۆژ نەغمەی ناس���یۆنالیزمی توركی بەرزتر دەبێتەوە، بەتایبەت���ی بینیم���ان تێڕوانینی كەمالیس���تەكانی نێو CHPزۆر تون���د و دژوار ب���وون و بەئەقڵییەتێك���ی ژینۆسایدخوازیی و بێباكانە داوای رەشەكوژی كوردیان كردەوە .ه���ەروەك بەڕێزت لەكتێبەكەی خۆتدا بەناوی ( )1935 Tunceli kanunuباسی ئەوەتكردووە كە (حیفزرەحمان رەشید ئۆیمەن) مامی ئۆنور ئۆیمەن-ی س���ەرۆكی گروپ���ی CHPلەپەرلەم���ان ،ك���ە بەرگری لەكۆمەڵكوژی كوردان لەدەرسیم دەكرد ،لەساڵی 1935 دا لەگەڵ 60پرۆفیس���ۆری دیك���ە پەرلەمانتار بوون و ئەو یەكێك لەو كەسانە بووە كە قانوونی گۆڕینی ناوی (دەرس���یم) بۆ (تونجەلی) لەپەرلەمان قەبووڵكردووە. بەپێ���ی ئەو قانوون���ە ئەوكات دەس���ەاڵت بەفەرماندار
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
دەرفەتی ئەوە نەماوە چیتر پرسی کورد پەردەپۆش بكرێت و ئاخاوتن و گفتوگۆكان درێژەیان دەبێت و ئەو قۆناخەش بەردەوام دەبێت. لەنێو گفتوگۆكاندا بۆچوونی ناسیونالیزممی تورك مایەپووچ بێت
7
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
8
كانوونی یەكەمی 2009
و والیی���ەكان دەدرێ���ت كە دەتوانن بڕی���ار بۆ گرتن ،تاوانبارك���ردن ،زیندانیكردن و لەس���ێدارەدانی هەر كەسێك بدەن كە گەرەكیان بێت .لەگەڵ حیفزولرەحمان رەشید و باوكی ئۆنۆر ئۆیمەن لەئەڵمانیا گەورە ببوون ،بەاڵم هەمدیس���ان ئەو پەروەردەیە رێگای لێنەگرتوون كە لەگەڵ سیاسەتی كۆمەڵكوژی بن ،بەتێڕوانینی ئێوە لەبەرچی ئۆنور ئۆیمەن ئاوا بەس���انایی بەرگری لەبۆچوونە نەژادپەرستییەكانی دەكات و داوا دەكات كورد هەمدیسان ئەنفال بكرێتەوە؟ هەوڵەكانی ئینكار و س���ڕینەوەی ناس���نامەی كوردی و زمانی كوردی و بیروڕا وكاری موسڵمانێتی و ئاسمیلەكردنی عەلەوییەكان زەمینەیەكی باشی بۆ كۆمەڵكوژی كورد رەخساند .ئەو كۆمەڵكوژییە فراوانەی كە لەدەرسیم ئەنجامدرا گەیشتە ئاستی ژینۆساید .هەڵبەتە تێگەیشتن لە روانین و هەوڵەكانی ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت زۆری دەوێ���ت و مرۆڤ بەچەن���د قۆناخێكی پەروەردەیی فێری دەبێت .پێویس���تە چۆنییەتی پێكهاتن و جێگیربوونی قۆناخی ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت پێویس���تی بەلێكۆڵینەوە هەیە .بەاڵم لەبارەی دەرس���یم ( )1938 -1937دا ،پێویس���تە مرۆڤ لەجیاتی ئۆنور ئۆیمەن هەڵوەس���تە لەس���ەر هەڵوێس���تی كەمال كلچدارۆغڵو بكات، لەبەرئ���ەوەی ئەوی���ش بەڕەچەڵەك دەرس���یمییە و ئەو بەچان���س لەكۆمەڵكوژی و ژینۆسایدەی دەرسیم رزگاری بوو .بۆیە دووركەوتنەوەی مرۆڤێك بەو رادەیە لەڕەگ و ریش���ەی خۆی جێی س���ەرنج و تێڕامانە ،چونكە زهنییەت���ە لەپەروەردەییەكەوە س���ەرچاوەی گرت���ووە ،لەبەرئەوە ئەگەر بتوانین هەڵوەس���تە لەس���ەر پەروەردەی ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت بكەین ،كارێكی زۆر واتادار دەبێت. زۆرجار كاتێك باسی چارەسەریی كێشەی كورد لەتوركیا دەكرێت ،هەندێ الیەن باسی مۆدێلگەلێكی جیهانی دەكەن ،لەوانە باسی مۆدێلی باسك لەئسپانیا ،ئیرلەندا و ئیتاڵی���ا یان چەند هی چەن���د واڵتێك بۆ كوردەكانی توركی���ا دەكەن ،ئایا تۆ چ مۆدێلێكی خۆبەڕێوەبردن بۆ كوردەكانی توركیا پێشنیار دەكەن و لەسەر ئەو مژارە چۆن بیردەكەیتەوە؟ پرسی كورد ،پرس���ێكە لەالیەن دەوڵەتەوە دژی گەلی كورد لەڕێی سیاسەتەكانیئینكار و س���ڕینەوەی كورد سەریهەڵداوە .هەر كاتێك كە دەست لەسیاسەتی ئینكار و سڕینەوە و تواندنەوە هەڵگیرا ،ئەوا رێگاكانی بەردەم چارەسەركردنی پرسی كورد ئ���اوەاڵ دەبێت .من لەو بڕوایەدانیم ئەو مۆدێالنە گونجاوبن ،لەبەرئەوەی هەلومەرجی پێوەندییەكانی كورد و تورك وەكو ئەو مۆدێالنە نییە كە ئێوە باس���ی لێوە دەكەن. چونكە لەهیچ ناوچەیەكی دنیا هەوڵدانی ئینكاركردن و س���ڕینەوە و تواندنەوە وەكو هی دەوڵەتی توركیا بەدی ناكرێت. ئای���ا كاریگ���ەری ئەمری���كا لەس���ەر سیاس���ەتی «كران���ەوەی دیموكراتی» و نزیكبوونەوەی ئەنقەرە و هەولێر چۆن هەڵدەسەنگێنن ،بەتایبەتی كە ئێستا سەرۆك ئۆباما بەپێچەوانەی سەرۆك بوش زیاتر باوەڕی بەهێزی نەرم «»Soft Power و س���ازدانی «دیالۆگ» و مەنتیقی دیپلۆماس���ی هەیە بۆ چارەس���ەركردنی كێشە و ئاڵۆزییە سیاسییەكان؟ پێویستە كورد هەم لەبەرامبەر توركیا ،هەم لەبەرامبەر سەرۆك ئۆبامادا ،هەمیشەبەشێوەیەكی بوێرانە و سەرس���ەختانە بەرگری لەمافە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكانی بكات. ئای���ا ئەگەر هێزەكانی ئەمریكا لەكۆتایی س���اڵی 2011عێراقیان بەجێهێش���ت، ئەم���ە نابێتە هۆی ئەوەی دووبارە ش���ەڕ و بارگرژییەكان لەنێ���وان هەولێر -ئەنقەرە س���ەرهەڵبدنەوە؟ بەمانایەكی دیكە دەمەوێ بپرس���م ،نزیكبوونەی ئێستای هەولێر و ئەنقەرە چەندە نزیكبوونەوەیەكی سەمیمی و ستراتیژییە یان نزیكبوونەوەیەكە تەنها بۆ تاكتیك و مناوەرەی سیاسیی؟
م���ن لەو بڕوایەدام ئەو پێڤاژۆی���ە لەقۆناخی دووەمدازیاتر بەرەو پێشەوەبچێت. س���ەردانی وەزیری دەرەوەی حكومەتی توركیا بۆ هەولێر دەسپێكی قۆناخێكی نوێ بوو لەپێوەندییەكانی نێ���وان هەولێر و ئەنقەرە ،ئێوە چۆن لەو س���ەردانەی ئەحم���ەد داود ئۆغڵ���و دەڕوانن؟ ئایا ئ���ەم هەنگاوەی حكومەت���ی توركی���ا ب���ۆ نزیكبوون���ەوەی لەهەرێمی كوردستانی عێراق چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ من لەو بڕوای���ەدام پێوەندیی���ە ئابوورییەكان بەهێزدەبن و هاوزەمان لەگ���ەڵ ئەو پێوەندییانە ،جموجۆڵە دیپلۆماسییەكانیش گەشتر دەبن. ئای���ا پێتوایە توركیا بەكردنەوەی كونس���وڵخانەی گش���تی و دامەزراندن���ی ناوچەیەك���ی بازارگانی ئازاد لەهەرێمی كوردس���تان و زیادكردنی ئاس���تی ئاڵوێری ئاب���ووری و س���ەرمایەگوزاری چ كاریگەرییەكی دەبێت لەس���ەر ئاس���ۆی پێوەندییەكانی ئەنق���ەرە و هەولێر لەداهاتوودا؟ -كردنەوەی كۆنسوڵخانەی گش���تی توركیا لەهەولێر،
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
ئیسماعیل بێشكچی لەگەڵ كۆنە سیاسەتمەداری كورد جانپ یڵدرم و هاوڕێیەكی تریان
ئاستی پێوەندییە بازرگانی و دیپلۆماسییەكان گەورەتر و پڕشنگداتر دەكات. هەندێ لەچاودێرانی سیاسیی پێیانوایە وردە وردە رۆڵی سوپا لەژیانی سیاس���یی توركیا كاڵ دەبێتەوە، ئایا ئەو دیاردە تازەی���ەی لەتوركیا پەیدابووە تاچەند دەبێتە هۆی گۆڕینی هەڵوێستی ژەنراڵە سەربازییەكان؟ تۆپێتوایە لەداهاتوو س���وپای توركیا ملكەچی ئیرادەی حكومەتی سڤیل بێت و ئااڵی سپی هەڵبكات؟ من لەو بڕوایەدام ك���ە بەتێپەڕبوونی كات بنەماكانیدیموكراس���یش بەهێزتر دەبن .لەو پێڤاژۆیەدا س���ەنگ و قورس���ایی هەژموونی سوپا لەس���ەر رەنگڕێژكردن و ئاراستەكردنی ژیانی سیاسیش كەمتر دەبێتەوە. پێگ���ە و هەڵكەوتەی جوگراف���ی توركیا بەجۆرێكە ك���ە توركی���ا ناچ���ار دەكات ببێتە پردێ���ك لەنێوان جیهانی رۆژهەاڵت و رۆژئاوا ،ئێس���تاش ئەو تێڕوانینە لەئارادایە كە دەبێت توركیا هەڵبستێت بەپەرەپێدان و بەهێزكردنی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان لەگەڵ ئەو واڵتانەی كە پێش���تر بەشێك بوون لەئیمپراتۆریای
>>>
لەو قۆناخەدا سەنگ و قورسایی هەژموونی سوپا لەسەر رەنگڕێژكردن و ئاراستەكردنی ژیانی سیاسیش كەمتر دەبێتەوە
عوسمانی بۆئەوەی ڕۆڵێكی كاریگەرتر ببینێت لەیەكێتی ئەوروپادا ،ئایا بەتێڕوانینی ئێوە پێویستناكات توركیا هەڵبس���تێت بەدووبارە بنیاتنان���ەوەی ئەم پەیوەندییە كۆنانە و لەو چوارچێوەییەش���دا پێوەندییەكانی خۆی لەگەڵ كوردان نۆرمالیزە بكات؟ منیش لەو بڕوایەدام پێڤاژۆیەكە بەمشێوەیە گەشاوەتردەبێت. هەن���دێ لەچاودێران���ی سیاس���یی پێیانوای���ە ئەو سیاس���ەت و ریفۆرمان���ەی ئێس���تا حكومەت���ی AKP لەتوركی���ا پێ���ڕەوی دەكات توانی هێ���ز و هەیبەت بۆ توركی���ا بگەڕێنێتەوە ،لەبەرئ���ەوەی خەریكبوو توركیا وردە وردە رۆڵ���ە ناوچەییەكەی جارانی لەدەس���تدەدا و لەجیات���ی ئ���ەوەی ببێتە زلهێزێك���ی ناوچەیی زیاتر لەهێزێكی بچووكی ناوچەیی نزیكدەبۆوە ،ئایا بۆچوونی ئێوە چییە لەمبارەییەوە؟ بەشێوەیەكی گشتی ،منیش ئەو بیروبۆچوونەی ئێوەئەرێ دەكەم.
9
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
ئیلتەر توركمەن ،كەسایەتی دیپلۆماتی ناودار و وەزیری دەرەوەی
كاتێك پێوەندییەكان ئاراستەیەكی نابێت باس له هێڵە سوورەكان بكەیــ
10
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
پێشووی توركیا بۆ توركیاناسی:
ئەرێنی وەردەگرن ــن
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
ئیلتەر توركمان ،كەسایەتی دیپلۆماتی ناوداری توركیا لەساڵی 1927لەئیستانبوڵ لەدایكبووە. دەرچووی كۆلێژی زانستە سیاسییەكانی زانكۆی ئەنقەرەیە. لەساڵی 1949وەكو كارمەندێك لە وەزارەتی دەرەوەی توركیا دامەزراوە ،لەبواری دیپلۆماسی سیاسی چەندین بەپرسیاریەتی پێ سپێردراوە .لەساڵی 1968بۆ یەكەم جار بووەتە باڵیۆزی توركیا لەئەسینای پایتەختی یۆنان .دواتر لەساڵی 1972بۆتە باڵیۆزی یەكەمی واڵتەكەی لەمۆسكۆ ،لەساڵی 1975 یش بووە نوێنەری بەردەوامی واڵتەكەی لەنەتەوە یەكگرتووەكان. لەگەڵ كودەتای 12ئەیلولی ساڵی 1980و دەستبەكاربوونی حكوومەتی بوڵەند ئەجەوید بووەتە وەزیری دەرەوەی توركیا. لەساڵی 1983جارێكی تر بۆتە نوێنەری واڵتەكەی لەنەتەوە یەكگرتووەكان لەجنێف ،تا ساڵی 1985ئەم جارەیان نوێنەرایەتی واڵتەكەی لە نیویۆرك پێ سپێردرا. بۆ دواجار لەساڵی 1988بووە باڵیۆزی یەكەمی توركیا لەپاریس تا لەساڵی 1991خانەنشین كرا .ئەو لەبەر ئەزموونی كەڵەكەبووی خۆی لەسلكی دیپلۆماسیدا بەمەوهیبەی دیپلۆماسی توركیا دەناسرێت .تا دواجار ،لەساڵی 1995لەسەر لیستی MHPخۆی بۆ پەرلەمانی توركیا كاندید كرد ،بەاڵم لەهەڵبژاردنەكان دەنگی پێویستی نەهێنا .ئێستاش لەبواری سیاسەتی دەرەوەی واڵتەكەی لەرۆژنامەی حوریەت دەنووسێ.
11
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
12
كانوونی یەكەمی 2009
تا چەند بەڕێوەبەرایەتی هەرێمی كوردستان رۆڵی لە چارەسەری كێشەی كورد لە توركیا هەیە؟ ــ پێش هەموو ش���تێك پێویس���تە بەبیربێنینەوە كە بەڕێوەبەرایەتی باكووری عێراق رۆڵێكی گەورەی هەیە لە كۆتایی هێنان بەتیرۆری .PKKبەگش���تی نیوەی تیرۆریس���تانی PKKلەباكووری عێراق سەنگەریان گرتووەو هەر لەوێش���ەوە هێ���رش دەكەنە ناو خاكی توركیا .هەروەها س���ەركردە دی���ارەكان و ئەوانەی وەكو بڕبڕەی پش���تی PKKدەناس���رێن لەباكووری عێراق ئاراستەو رێنوێی رێكخراوەكەیان دەكەن .جگە لەمەش پێویس���تە بەرێوەبەرایەتی كورد لەباكووری عێراق بە گرتنەبەری رێ و شوێنی ئەمنی و هەندێك رێ و شوێنی تر بەرگە لەجواڵنەوەی PKKبگرێت. بێگومان بەرژەوەندی هەرێمی باكووری عێراقیش دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق كۆتایی هێنانە بەبوونی PKKلە باكووری عێراق كە هەوڵ دەدات ئەو هەرێمە وەكو بنكەی سەرەكی بۆ خۆیان بەكاربێنن. لەو كاتەی بەڕێوەبەرایەت���ی كورد لەباكووری عێراق بەبڕی���ار هەوڵ دەدات كۆتایی بە چاالكیەكانی PKK لەو هەرێمە بێنێ لە توركیاش بەئامانجی چارەسەری كێش���ەی ك���ورد پڕۆس���ەی كران���ەوەی دیموكراتی دەس���تپێكراوە ،بۆیە پێویستە رۆڵی بەڕێوەبەرایەتی باكووری عێراق بۆ نزیكبوونەوەی ئاسۆی چارەسەری بەگرنگ هەڵبسەنگێنین. ئەو دانوس���تانەی لەنێ���وان كوردەكانی عێراق و توركی���ا دەس���تپێكراوە ،پش���ت ب���ەكام بنەم���ا دەبەستێت؟ ــ پێویس���تە ئ���ەو دانوس���تان لەگ���ەڵ كوردەكانی عێراق دەس���تپێكراوە ،لەچوارچێوەی ئەو سیاسەتە هەڵبس���ەنگێنین ك���ە توركی���ا لەبەرامب���ەر عێراق گرتوویەتیەبەر .توركیا خوازیارە عێراقێكی یەكگرتوو ئ���ارام لە ئارادابێت ت���ا بتوانێ���ت بەرژەوەندیەكانی لەهەرێمەكە بپارێزێت .لەهەمان كات پێویس���تە رێگا نەدرێ���ت بۆ ئەوەی عێراق ببێت���ە ناوەندی ملمالنێی هێ���زە نێونەتەوەی���ی و هەرێمی���ەكان .سیاس���ەتی توركیا بەرامب���ەر بەڕێوەبەرایەت���ی باكووری عێراق ل���ەم چوارچێوەیە ئاراس���تە دەگرێت و هەوڵ دەدات هەموو مەس���ەلەكان بە رێ���گای حكوومەتی ناوەندی چارەس���ەر ب���كات .ئ���ەو كات���ەی هەم���وو عێراق س���ەقامگیربێت و باكووری عێراقیش لە زەمینەیەكی تەندروست پەیوەندیەكانی لەگەڵ توركیا پێشبخات، ئەو كاتە دەبێتە مایەی بەرز هەڵس���ەنگاندنی رۆڵی بەڕێوەبەرایەتی باكووری عێراق لەهەرێمەكە. بەو سەردانەی داود ئەحمەد ئۆغڵو بۆ هەرێمی
>>>
سەردانەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵو دەبێتە وێستگەیەكی گرنگ ،بۆ پتەوكردنی پەیوەندیەكانی هەردووال
>>>
پێویستە رێگا نەدرێت ،عێراق ببێتە ناوەندێكی ملمالنێی هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكان
كوردس���تان ئەنجامی���دا ،هێڵە س���وورەكانی توركیا بەرامبەر بە هەرێمی كوردس���تان گۆڕانیان بەسەردا ه���ات ،ئەگ���ەر گۆڕانیان بەس���ەردا هات���ووە ،هێڵە نوێیەكانی توركیا چین؟ ــ كاتێك پەیوەندیەكان ئاراستەیەكی ئەرێنی بەخۆوە دەبینی���ن ،زۆر باش نابێت باس لەهێڵە س���وورەكان بكەی���ن .پێموایە س���ەردانەكەی بەڕێ���ز داود ئۆغڵو دەبێت���ە خاڵێك���ی وەچەرخان لەپەیوەن���دی نێوان توركی���ا و باكووری عێراق .بەڕێوەبەرایەتی هەردووال بەگرتنەبەری ئەو ش���ێوازە گەلی هەردوو واڵت زیاتر نزیك���ی یەكت���ر دەكات و هەروەها ب���ۆ بەهێزكردنی پەیوەندی���ە ئاب���ووری و كولتووری���ەكان دەبێت���ە وێستگەیەكی زۆر گرنگ. ئایا ئەو بنەما فیدڕاڵیەی لەعێراق بۆ چارەسەری كێش���ەی كورد پیادەكراوە ،بۆ كوردەكانی توركیاش دەبێتە نموونەیەكی چارەسەری كێشەكەیان؟ ـ���ـ نەخێر ،هەر واڵتێك سیس���تمی سیاس���ی لەناو پێش���كەوتنە مێژوویەكان شێوە دەگرێت .سیستەمی سیاس���ی و ئیداری دەوڵەتی توركی���ا ناوەندیەو بەم شێوەیەش دەمێنێتەوە .لەبنەماشدا لەناو هاواڵتیانی ك���وردی توركیا جگ���ە لەنوخبەیەكی ب���ێ كاریگەر، پش���تگیری لەبیرۆك���ەی فیدڕالی���زم ناكرێ���ت ،ئەم گفتوگۆیان���ەی ئەم دوایەش دەربارەی چارەس���ەری كێش���ەی كورد لەتوركیا ل���ە ئارادایە راس���تی ئەو بۆچوونەمان دەسەلمێنێت. ئایا كرانەوەی كۆنسوڵخانەی توركیا لەهەولێر، هەروەها بەرەودان بەپەیوەندیە بازرگانی و ئابووریەكان دێت���ە وات���ای داننان���ی توركی���ا بەبەڕێوەبەرایەتی كوردستانی عێراق؟ ــ نەخێر ،كردنەوەی كۆنسوڵخانە لەهەولێر ،بڕیارێكە لەنێوان بەغداد و ئەنقەڕە دراوە «»Exequatur لەالیەنی وەزارەتی دەرەوەی عێراق بڕیاری لەس���ەر دەدرێ���ت .لەبنەمادا ئەو پەیوەندیان���ەی لەئارادایەو هەروەه���ا پتەوكردن���ی پەیوەندی���ە بازرگان���ی و كولتووریەكانی���ش بەهیچ ش���ێوەیەك نایەتە واتای ئەوەی توركیا وەكو پێكهاتەیەكی سیاسی جیاواز لە عێراق س���ەیری باكووری عێراق دەكات .توركیا تەنیا لەو چوارچێوەیەی دەستووری عێراق دانی بەباكووری عێراق ناوەو دەیناسێت. ب���ۆ ئەوەی ه���ەردووال پەیوەندیەكانیان پتەوتر بكەن ،پێویستە لەداهاتوو چ هەنگاوێك بنێن؟ ـ���ـ بەس���ااڵنە پەیوەندیە ئاب���ووری و بازرگانیەكانی باكووری عێ���راق و توركیا بەرەو پێش���وە دەچێت. كەرت���ی تایبەت���ی توركیا لەو هەرێم���ە زۆر چاالكە.
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
بەتایبەتی لەبواری وزەدا چاوەڕێی پێش���كەوتنی پڕ لەهیوا دەكرێت .بێگوم���ان تاكە دەروازەی باكووری عێ���راق بۆ كرانەوە بەرەو رووی رۆژئاوا توركیایە .بۆ ئەمەش لە روانگەی كلتووری���ەوە كوردەكانی عێراق خۆیان لە توركیا بەبەراورد لەگەڵ واڵتە دراوسێكانیان نزیكتر دەبینن. ئایا دانوستانی هەرێمی كوردستان و توركیا چ كاریگەریەكی لەسەر تەواوی ناوچەكە دەبێت؟ ــ ئەو پرس����یارەی ئەمڕۆ مێشكی هەركەسی خەریك كردووە ،ئایا لەدوای كش����انەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێ����راق چ گۆڕانكاریەك بەس����ەر هاوس����ەنگیەكانی هەرێمەكە دادێت .پێشكەوتنە ناوخۆیەكانی عێراق تا دوایی كاریگەری لەسەر سیاسەت و ركابەری واڵتانی هەرێمەك����ە دەبێت .پێموایە ئەو پەیوەندیانەی لەگەڵ توركیا كە پش����ت بەمتمانەی هەردوو الدەبەستن بۆ حكوومەتی ناوەندی عێڕاق و هەروەها هەرێمی كوردی باكووریش س����وودێكی زۆریان دەبێ����ت ،چونكە ئەو واڵتەی رۆڵی سەرەكی دەبێت لە سەقامگیری ،ئارامی، پێش����كەوتنی دیموكراسی ،گەش����انەوەی ئابووری و كۆمەاڵیەتی لەعێراق و باكووری عێراق توركیایە .ئەگەر بەهەڵەدا نەچووبم پێموایە عێراقیەكان و كوردەكانی عێراقیش لەبوارەدا هاوشێوەی من بیردەكەنەوە. ئای���ا دەتوانی���ن بڵێ���ن ،ئ���ەو دانوس���تانەی لەنێوان كوردەكانی عێ���راق و توركیا هاتۆتە ئاراوە بەدەستپێشخەری ئەحمەد داود ئۆغڵو بووە؟ ــ بێگومان راستە .بەر لە دەستبەكاربوونی ئەحمەد
داود ئۆغڵ���و ،وەكو وەزی���ری دەرەوەی توركیا ،بۆ پتەوكردن���ی پەیوەندیەكانی هەردووال بێ پس���انەوە كاری دەكرد .ئێستاش وەكو وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ بەهێزكردنی ئەو پەیوەندیانە بەهەمان ویس���ت و ئ���ارەزوو كاردەكات .بێگومان وزەو لێهاتوویی بەڕێز داود ئۆغڵ���و بۆ دان و س���تان و بەیەكەوە كاركردنی هەردووال وەكو وێس���تگەیەكی سەرەكی لەم الیەنەوە دەبینرێت. ئای���ا لەمەوال دەتوانین بڵێین ،توركیا س���وورە لەسەر پاراستنی كوردەكانی عێراق؟ ـ���ـ ئەوەی هەرە گرنگ���ە كوردەكانی باكووری عێراق متمانەی توركیا بەدەس���ت بێن���ن .پارێرزوانی هەرە راس���ت بۆ كوردەكانی عێراق بریتیە لەو سیاسەتەی ئەوان دەیگرنەبەر .سیاسەتی ئەوان بێگومان دەبێتە مایەی باوەڕی بۆ توركیا. ئەو رەخنانەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی كابینەی پێش���ووی حكوومەتی هەرێمی كوردس���تان ئاراس���تەی PKKكرد ،چ���ۆن دەبین���ن؟ ئایا ئەو رەخنانەی رێزدار بارزانی وەكو هەڵوێس���تێكی نوێی هەرێمی كوردستان هەڵدەسەنگێنن؟ ـ م���ن پێموایە قس���ەكانی رێزدار نێچیرڤ���ان زیاتر لەچوارچێوەی زەرەرمەن���د نەبوونی پەیوەندیەكانی توركیاو هەرێمی كورد لەباك���ووری عێراق لەالیەك، لەالیەكی تریش بۆ ئاس���تەنگ نەكردن���ی كرانەوەی دیموكراتی لەتوركیا بووە.
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
پێویستە رۆڵی بەڕێوەبەرایەتی باكووری عێراق بۆ نزیكبوونەوەی ئاسۆی چارەسەری بەگرنگ هەڵبسەنگێنین
13
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
جەنگیز چاندار یەكێكە لەرۆژنامەنووسە هەرە بەناوبانگەكانی توركیا و رۆژهەاڵتی ناوین، بەشێوەیەكی بەرچاو ئامادەگی لەنێو میدیای توركیادا هەیە .ئەو لەتوركیا بەكەسایەتییەكی رۆژنامەوانی بوێر و واقیعبین و دیموكراتخواز ناسراوە و هەمیشە لەڕێی سەرنج و تێڕوانینەكانییەوە جەخت لەسەر هۆشیاركردن و ئامادەكرنی رای گشتی تورك بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەكاتەوە ،هەروەك زۆر رژدیشە لەسەر بەهێزكردنی پێوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستان .بەهۆی پێوەندییە بەهێزەكانیشی لەگەڵ دەسەاڵتدارانی واڵتەكەی ،هەر لە دەورانی سەرۆك ئۆزاڵەوە بەردەوام لەكێشە گرنگەكاندا كاربەدەستانی دەوڵەت راوێژی پێدەكەن و بەبایەخەوە لەسەرنج و پێشنیارەكانی دەڕوانن. ئێمە ئەوكاتەی سەردانمانكرد، لەرۆژنامەی میللەت خەریكی نووسین بوو ،ئەگەرچی ئەو لەیەك كاتدا گوتارەكانی لەرۆژنامە بەناوبانگەكانی وەك ریفرانس و رادیكاڵیش باڵودەكاتەوە .بەڕووێكی خۆش و گەشاوە پێشوازی لێكردین و ئەم گفتوگۆیەمان لەگەڵیدا سازكرد.
14
«سەدان ساڵە ئیستانبوڵ قیبلەی سیاسی كوردەكان بووە» وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ جەنگیز چاندار
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
15
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
16
كانوونی یەكەمی 2009
س���ەرەتا پرس���ی كرانەوەی دیموكراتی دەكەینە دەروازەی باس���ەكەمان ،ك���ە بڕیاروای���ە لەڕێی ئەم پرۆس���ەیەوە پرس���ی ك���ورد بەچەن���د قۆناخێ���ك چارەسەربكرێت ،ئایا بەڕێزتان گرنگی ئەم سیاسەتە و رەنگدانەوەی لەس���ەر هەرێمی كوردستانی عێراق >>> چۆن دەبینن؟ كاتێك لەگەڵ دیدارێكمان جەمال حەسەن و من لەوەوبەر ماوەیەكبەڕێز مەسعود لەگەڵ مەس���عود بارزانی س���ازكرد ،ك���ە كاتژمێر و بارزانی دیدارمان نیوێكی خایان���د .بەڕێز مەس���عود بارزنی لەبارەی ئەنجامدا ،گوتی كرانەوەی كورد پێیڕاگەیاندین ئەم سیاسەتە نوێیەی پەیوەندی حكومەتی توركی���ا بەهەنگاوێكی پیرۆز دەزانم ،ئەو نێوان هەرێمی هەن���گاوەی بەهەنگاوێكی بوێران���ە نرخاند و گوتی كوردستان و توركیا ئێم���ەش بەخۆش���حاڵییەوە س���ەیری دەكەین .د .زستانێكی درێژی بەرهەم ئەحمەد ساڵح هەمان شتی دووبارە كردەوە، بەخۆیەوە بینی ه���اوكات ئەوكاتەی لەگەڵ بەڕێ���ز نێچیرڤان بارزانی لەدوای زستانێكی بووین هەمان هەڵوێس���تی دووبارەكردەوە ،مانگێك درێژ ئێستا بەهار لەمەوبەر لەكۆبوونەوەیەكدا لەئیس���تانبوڵ د .فوئاد هاتووە ،بۆیە حوسین ،س���ەفین دزەیی ،ئاشتی هەورامی و كەریم پەیوەندییەكانمان س���نجاری ئامادەبوون بەگشتی هەڵوێستیان ئەرێنی لەبەهارێكی بوو .ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت سەرجەم بەرپرسانی تازەدان هەرێمی كوردس���تانی عێراق بەش���ێوەیەكی ئەرێنی س���ەیری كرانەوەی دیموكراتی دەكەن و خۆشحاڵی خۆیان رادەگەیەنن .بەشێك لەم كرانەوەیە هەنگاوی پەیوەندییەكان���ی نێوان ئەنقەرە و هەولێری چاالكتر كرد .من یەكێكم لەو كەسانەی دەخوازم پرسی كورد لەتوركیا بەشێوەیەكی ئاش���تیانە چارەسەربكرێت. هەروەها یەكێكم لەو كەس���انەی دەخوازم پەیوەندی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و توركیا بەرەو پێش بچێت .ئێس���تاش بەم بەرەو پێشچوونانە زۆر خۆشحاڵم. بەڕای ئێوە توركیا چۆن گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی كە دەس���ت بەگرتنەبەری رێبازی سیاسی بكات بۆ >>> نە كوردی سوریا چارەسەركردنی پرسی كورد؟ روویان لەشام لەجیهاندا هیچ كێشەیەك بێ چارەسەریی نەماوە،كردووە ،نە ئەگ���ەر س���ەیری مێ���ژووی بارودۆخەك���ە بكەین و بەراوردێك بكەین ،دەبینی���ن هەندێك بیروڕای تازە كوردی عێراقیش روویان لەبەغدا س���ەریانهەڵداوە پێویس���تە گەلێك ب���ڕوای بە مافی كردووە ،ئەوان كەمینەش هەبێت ،س���ەدەكان دەگ���ۆڕن ،چەندین كەسیش بڕوایان بە گۆڕانكارییەكان دەبێت .بەڕاستی بەردەوام روویان ئێس���تا ئێمەش لە نێو رەوش���ێكی لەمجۆرەداین ،لە لەئیستانبوڵ بووە توركیا لە چەندین س���اڵی راب���ردوو گۆڕانكاری زۆر م���ەزن روویان���داوە .ئابووری توركی���ا بەهێز بووە. هەروەها لەناوچەكە هەیبەتی سیاسەتی توركیا زۆر بەرز بووە .لەالیەن���ی نێونەتەوەیی بەتایبەتی دوای
ئەوەی لە ئەمەریكا ئۆبام���ا هەڵبژاردنی قازانج كرد رەوشێكی تازە دەركەوت ،لەنێو ئەم رەوشە تازەدا، لەتوركیاش پرۆژەی گۆڕانكاری و چارەس���ەركردنی پرسی كورد دەس���تیپێكردووە ،هەروەها كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش هەوڵەكانی توركی���ا لەمبوارەدا بەرز دەنرخێنێ. لەوتارەكانت���دا زۆر گەش���بینی بەئاس���ۆی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و ئەنقەرە ،سەرچاوەی ئەم گەشبینیەت بۆچی دەگەڕێتەوە؟ ئەو دەسكەوتانەی لەم قۆناخەدا بەدیهاتوون باشو گرنگن ،بەاڵم گرنگ ئەوەی���ە پرۆژەكە تا كۆتایی بەردەوام بێ���ت .ئەوەی زۆر گرنگ���ە هەردوو الیەن ئ���ەم پەیوەندییانە بەچاوی پەیوەندی س���تراتیژیی تەماشابكەن ،واتە پەیوەندییەكان تاكتیكی نەبێت و كۆتایی بێت ،من دەخوازم پەیوەندییەكان ستراتیژیی و دوورمەودا بێت .ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت لەدوارۆژ هەردووالیەن بەرژەوەندییان لەنێو ئەم پەیوەندییانەدا هەیە .هەردووالش بەم چاوە تەماشای دەكەن. س���ەردانی بەڕێز ئەحم���ەد داود ئۆغلو وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان پێوەندییەكانی هەولێ���ر و ئەنقەرەی ب���ردە قۆناخێكی گرنگتر ،ئایا بەڕێزت���ان چاوەڕێ دەكەن ل���ە داهاتوویەكی نزیكدا
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
هەنگاوی دیكەی لەمجۆرە دووبارە ببێتەوە؟ م���ن ل���ەم بڕوایەدانیم لەمڕۆ ب���ەدواوە گۆڕانكاریسوپریز رووبدات .پێموایە سەردانەكەی داود ئۆغڵو بۆ هەولێر سەردانێكی درەنگ بوو ،بەاڵم گرنگ ئەوەیە سەردانەكە ئەنجامدرا .ئەم س���ەردانە سەرەتایەكی تازەیە بۆ پەیوەندییەكانی داهاتوو .من لەو بڕوایەدام لەدواڕۆژدا پەیوەندییەكان بەهێزتر ببێت. پێش���تر دروس���تكردنی پێوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەنیس���بەت توركیاوە هێڵی سوور بوو، بەڕای ئێ���وە س���ەردانەكەی ئەحم���ەد داود ئۆغڵو بەخشینی ش���ەرعیەت نەبوو بەس���تاتیۆی هەرێمی كوردستان؟ بێگومان س���ەردانی ئەحم���ەد داود ئۆغلو وەزیریدەرەوەی توركیا مانای بەفەرمی ناسینی سەرۆكایەتی و حكومەت���ی هەرێمی كوردس���تانە ،بەو ئیعتبارەی وەزیری دەرەوەی توركیایە ،وەزیرێكی گرنگیش���ە. لەكاتی گەیش���تنی بۆ هەولێر رایگەیاند كونسوڵخانە ل���ە هەولێر دەكەنەوە ،ئەمەش مانای ئەوەیە توركیا س���تاتیۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەفەرمی دەناسێت. بەڕای ئێوە كاتی ئەوە نەهاتووە توركیا هەنگاوێكی گرنگتر هەڵبگرێت و بەفەرمی بانگهێش���تی سەرۆكی
هەرێمی كوردس���تان بكات بۆ ئەوەی پێوەندییەكان بگەنە ئاستێكی باشتر و بەرهەمدارتر؟ لەمب���وارەدا هیچ كەس���ێك پەل���ەی نییە ،گرنگئەوەیە بەردی بناخ���ی پەیوەندییەكی پتەو لەالیەن هەردووالوە دانراوە .رەوش���ی پەیوەندییەكان ئێستا بە بەراورد لەگەڵ دووس���ێ ساڵی رابردوو زۆر باشتر و جیاوازترە .ئەگەر دوو س���اڵ لەمەوبەر س���ەرۆكی هەرێمی كوردستان س���ەردانی توركیای بكردبووایە گفتوگ���ۆی زۆری هەڵدەگ���رت ،ب���ەاڵم لەس���ایەی پێش���ڤەچوونەكانی ئێستادا هاتنی س���ەركردەكانی هەرێمی كوردس���تان بۆ توركیا پێویست بەگفتوگۆی زۆر ن���اكات .ه���اوكات ئەنق���ەرە ئەزموونێكی هەیە لەپێشوازیكردن لەس���ەركردە كوردەكان .بەتایبەت لەس���ەردەمی تۆرگۆت ئۆزالدا ،م���ام جەالل و كاك مەس���عود بارزانی چەندین جار سەردانی ئەنقەرەیان كردووە .بۆیە پێویس���تە ئەو راس���تییە ببنرێت ئەو پێش���كەوتنانەی ئێس���تا هاتوونەتە ئ���اراوە ،ئەمڕۆ لەسفرەوە دەس���تی پێنەكردووە ،بەڵكو ئاسۆیەكی ستراتیژیی چاوەڕێی درێژەكێشانی ئەم پەیوەندیانە دەكات و هەنگاو بەهەنگاو بەرەو پێش دەچێت .لەم چوارچێوەیەدا سەردانی د .بەرهەم ساڵح بۆ توركیا هەنگاوێكی ئاساییە ،چەند رۆژێك لەوەوبەر لەتوركیا
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
17
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
18
كانوونی یەكەمی 2009
بوو ،لەبەرئەوەی توركیا بۆ د .بەرهەم ش���وێنێكی ناس���راوە .ئێس���تا رەوشی پەیوەندییەكان زۆر ئاس���اییە .پێویس���ت ناكات مرۆڤ هەستبكات كە رەوشێكی نائاسایی روودەدات. كوردەكان���ی عێراق دەخوازن پتر بەرەو دنیای رۆژئ���اوا ئەنتیگرە ببن نەك جیهانی عەرەبی ،بۆ ئەمەش دەخ���وازن پێوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا پتەوتر بكەن ،ئایا ئێوە ئەم دۆخە چۆن شرۆڤە دەكەن؟ ئەم دۆخە بەردەوام بەمش���ێوەیە بووە ،س���ەدان س���اڵە لەڕووی سیاسییەوەئیس���تانبوڵ قیبلەی سیاسی كوردان بووە ،هاوكات ئەوكات شتێك نەبوو بەناوی ك���وردی عێراق ،كوردی ئێران ،كوردی س���وریا و ك���وردی توركیا .بەڵكو كورد لەسەر خاكی یەك واڵت دەژیان .راستە ئەوكاتیش و ئێستاش لەسەر هەمان خاك دەژین ،بەاڵم ئەوكات س���نوور لەنێوانیان���دا نەبوو ،یەك واڵت هەبوو ،هەموویان بەشێك بوون لەتوركیای عوس���مانی .بۆیە كورد بەردەوام روویان لەئیستانبوڵ بوو ،تەنیا لەهەش���تا س���اڵی رابردوودا كێشەی كورد دەس���تیپێكرد و قەیرانی سیاس���ی روویدا ،بەاڵم ئەمە نەبووە مایەی گۆڕینی روانگەی مرۆڤ ،واتە ئەوەی من دەزانم نە كوردی سوریا روویان لەشام كردووە ،نە كوردی عێراقیش روویان لەبەغدا كردووە ،ئەوان بەردەوام روویان لەئیستانبوڵ بووە. بەڕێز چاندار ئێوە لەسەرەتای نەوەدەكاندا راوێژكاری تایبەتی خوالێخۆشبوو تورگۆت ئۆزاڵ بوون و تەماس���ی راستەوخۆتان لەگەڵ هەشتەمین سەرۆك كۆمار هەبوو .لەم س���ۆنگەیەوە دەپرسم ،ئایا ئەو سیاسەتەی ئێستا ئاك پارتی كاری لەسەر دەكات هەمان سیاسەتی تۆرگۆت ئوزاڵ-یش بووە؟ بەڵێ راس���تە ،بناخەی ئەم سیاسەتە لەالیەن خوالێخۆشبوو ئۆزاڵەوە دانراوە،بەاڵم ئێس���تا دۆخێكی دیكە لەئارادایە ،ئێمە ئ���ەو دەورانەمان لەدوای خۆماندا بەجێهێش���ت ،بەاڵم ئەو رێچكەیەی تۆرگۆت ئۆزال دایمەزراند ،ئێس���تا الیەنگری زۆرە .هەروەها كاتێك لەگەڵ بەڕێز مەس���عود بارزانی دیدارمان ئەنجامدا ،گوتی پەیوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا زستانێكی درێژی بەخۆیەوە بینی، ئێس���تاش بەهار هاتووە واتە لەس���ەردەمی ئۆزاڵدا بەهار هات���ووە و رۆژ بەرۆژ بەدیاركەوتووە ،لەدوای زستانێكی درێژ ئێستا بەهار هاتووە ،بۆیە پەیوەندییەكان لەبەهارێكی تازەدان. ب���ەڕای ئێوە ئەمەری���كا چ رۆڵێكی هەب���ووە لەنزیككردن���ەوەی ئەنقەرە و هەولێر؟ ئەم نزیكردنەوەیە داخوازی هەمیشەیی ئەمەریكا بووە ،بەاڵم ئەمە مانای ئەوەنییە ئەمەریكا ویستوویەتی ئەنقەرە و هەولێر لەیەكتری نزیكبكاتەوە ،ئەمەریكا راستە زۆر مەبەستی بوو ئەم پەیوەندییانە هەبێت ،بەاڵم مەبەستی بەهۆی چەند هۆكارێكەوە ئەم مەبەس���تەی ئەمەریكا بەدینەهات ،بەاڵم ئێستا ئەم ئارەزووەی ئەمەری���كا بەدیدێت .دەتوانم بڵێم ئەمەریكا رۆڵی هەبووە بەاڵم هەردوو الیەنیش ئیرادەیان نیشانداوە بۆ سازكردنی پەیوەندیی. هەندێك الی���ەن لەتوركیا هەوڵدەدەن ئەم پێڤاژۆیە بوەس���تێت .بەبیانووی ئ���ەوەی پێڤاژۆكە پالنێكی ئاك پارتییە و ئامنج لێ���ی بچووككردنەوەی پێگەی دەوڵەتە ،ئێوە چۆن سەیری ئەم هەڵوێستە دەكەن؟ ئەم الیەنانە ناتوانن ببنە ئاستەنگ ،دەتوانیت لەوان بپرسیت بۆچی دەخوازنئاستەنگ دەربخەن ،بەاڵم ناتوانن ببنە كۆسپ لەبەردەم ئەم پێڤاژۆیەدا .ئاساییە ئەوان لەئۆپۆزس���یۆندا بن ،ئەو مافەیان هەیە ،ئەگەر نەبنە ئاس���تەنگ باش���تر دەبێ���ت ،بەاڵم دەیكەن .ئەگەرچی من ل���ەو بڕوایەدانیم CHPو MHPهێزی ئەوەیان هەبێت بتوانن ببنە كۆسیپ و تەگەرە بۆ پەكخستنی پێڤاژۆیەكە.
ماوەیەك���ی زۆر پێوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و هەولێ���ر بەقەیرانی بێ متمانەیدا تێپەڕی ،ئایا لەمڕۆ بەدواوە دەتوانین بڵێین تۆوی متمانە لەنێوان هەردوو الیەن���ی كوردی و توركی وەكو پێویس���ت چەكەرەی ك���ردووە ،بەتایبەت���ی ك���ە س���ەرنجدەدەین لەنێو هاوكێش���ەی سیاسی عێراقدا ش���یعە پشت بەئێران دەبەس���تێت ،هێزە سوننەكانیش پش���ت بەواڵتانی عەرەبی دەبەستن ،تەنیا كورد بێ دۆست ماوە ،ئایا توركیا لەهەنگاوەكان���ی داهاتوودا تا چەند ئامادەیە پشتگیری لە كورد بكات؟ لەراستیدا ،قەیرانی بێمتمانەیی لەنێوان ئەنقەرە وهەولێر لەماوەی رابردوودا یەكێك بووە لەئاس���تەنگە گ���ەورەكان ،ئەگ���ەرچ ناتوانین بڵێین ئ���ەم قەیرانە لەرەگویشەوە نەماوە .بەداخەوە كێشەی بێ متمانەیی و كێشەی متمانە ئێستاش بەدیدەكرێت .كێشەی بێ متمانەیی س���ااڵنێكە لەس���ەر یەكتری كەڵەكە بووە، بۆیە نەهێش���تنی ئەم بێ متمانەیە پێویستی بەكات هەی���ە و دەبێت وردە وردە زهنیەتی رای گشتیش���ی بۆ ئامادە بكەین .بۆ زەمینەس���ازی و رێكخستنەوەی متمانە پێویس���تە هەردووالی���ەن هەندێك هەنگاوی بەرچاو بنێن بۆ ئەوەی ئەم كێش���ەیە نەمێنێت .من پێموای���ە ،لەالیەن توركیاوە كێش���ەی بێ متمانەیی ئەوەیە كە هەرێمی كوردس���تان خاوەنداری لە PKK دەكات ،هاوكات ئەگەر بەخێویشیان نەكات ئەوا هیچ ئاس���تەنگیان بۆ دروس���تناكەن .لەبەرئەوە لەتوركیا بەم چاوە س���ەیری مەس���ەلەكە دەكرا ،بەاڵم لەگەڵ كرانەوەی كورد ئەم كێشەیە راستەوخۆ كەمبۆتەوە، ه���اوكات بەكارنەهێنان���ی چەك لەالی���ەن PKKو ئەگەری بەش���داریكردنی لەژیانی سیاسیدا ،كێشەكە بەرەو نەمان دەچێ یان هیچ نەبێ بەشێكی گەورەی ئەو بێمتمانەییە رادەماڵێت. بەاڵم هەرێمی كوردس���تانیش بەچاوی گومانەوە لەهەنگاوەكان���ی توركیا بەرامب���ەر عێراق دەڕوانێ و زۆرج���ار پێیوابوو توركیا پەكەكە دەكاتە بیانوویەك ب���ۆ دەس���توەردان لەكاروباری هەرێمی كوردس���تان و كێش���ەی كەرك���ووك و تۆپبارانكردن���ی ناوچ���ە سنوورییەكان؟ هەرچۆنێ���ك بێت بێ متمانەیی لەنێوان هەردووالداخزمەت بەپاشەڕۆژی پێوەندییەكان ناگەیەنێت ،بۆیە پێویستە لەمەودا پتر هەوڵبدرێت گیانی لێبووردەیی و نزیكایەتی دیموكراتیانە و ئاشتی و دیالۆگ قوڵتر بكرێتەوە بۆئەوەی تەم���ی بێمتمانەیی لەگەڵ خۆیدا الب���دات و قۆناخێكی پڕش���نگداتر لەپێوەندی نێوان ئەنقەرە و هەولێر بێتەكایەوە.
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
جەنگیز چاندار لەچەند دێڕێكدا: لەس���اڵی 1948لەئەنقەرەی پایتەخت لەدایكبووە ،مەكتەبی س���ەرەتایی لەئەنقەرە ،ناوەندی و دواناوەندیشی لەتااڵس ،قەیسەری و تراسۆس تەواوكردووە .لەساڵی 1970دا لەزانكۆی ئەنقەرە بەشی زانستە سیاسییەكان و پەیوەندییە دەرەكییەكانی تەواوكردووە .بۆ ماوەیەكی كورت لەزانكۆی زانستە ئیدارییەكان لەبەشی زانستە سیاسییەكاندا وەكو یاریدەدەر كاریكردووە .دوای ئەوەی خۆی تێكەڵی جموجوڵی گەنجانی ساڵی 1968كرد ،دواتر دەبێتە بەڕێوەبەری ناوەندی قوتابیان و لەكار و چاالكییەكانی ئەوكاتەدا بەشداریدەكات. لەسەردەمی كودەتا سەربازییەكەی 12ی مارس ناوی دەكەوێتە نێو ناوە مەترسیدارەكانەوە .بۆیە بەناچاری روو لەهەندەران دەكات. لەشام و بەیروت و دواتر لەناوەندەكانی ژنێف ،پاریس و ئەمستردام ژیاوە و لەساڵی 1974دا بۆ توركیا گەڕاوەتەوە .لەساڵی 1976 وەكو بەرپرسی بەشی هەواڵی دەرەكی و شرۆڤەگەری سیاسەتی دەرەوە لەڕۆژنامەی وەتەن-دا دەستی بەكاری ڕۆژنامەنووسی كردووە. لەرۆژنامەكانی هەبەر توركلەر ،جمهووریەت ،حورییەت ،گونەیش ،سەباح و یەنی شەفەق و ریفرانس دا كاریكردووە .لە 1ی ئەیلوولی 2008بەدواوە لەڕۆژنامەی رادیكالیشدا درێژە نووسینەكانی دەدات .زۆربەی هەرە زۆری نیوەی یەكەمی سااڵنی 1980ی لەپایتەختەكانی رۆژهەاڵتی ناوین وەكو لوبنان و تاران بەس���ەربردووە .بۆیە هەردوو زمانی عەرەبی و فارس���ی و ئینگلیزی بەباشی دەزانێت .لەنیوەی دووەمی ساڵی هەشتاكانیشدا رووی لەئەروپای رۆژهەاڵت و سۆڤییەتی جاران كردووە .لەساڵی 1991تا ساڵی 1993هاوكات لەگەڵ مردنی تورگۆت ئۆزاڵ راوێژكاری تایبەتی ئۆزاڵ بووە ،كە ئەوكاتە سەرۆكوەزیری توركیا بوو .لەساڵی 1993تا 1995رووی لەبۆسنا و هەرزەگۆڤینیا و واڵتانی باڵكان كردووە .هاوكات ئەندامی دامەزرێنەری (دیموكراس���ییەتی نوێ) بووە .لەس���اڵی 1995دا خەاڵتی ئاش���تی و برایەتی عابیدی ئیپەكچی پێبەخش���راوە .لەنێوان س���ااڵنی 1997تا 1999لەزانكۆی بیلگەی ئیستەنبوڵدا لەسەر مێژووی رۆژهەاڵتی ناوین و سیاس���ەتی رۆژهەاڵتی ناوین وانەبێژ بووە .یەك س���اڵی لەناوەندی لێكۆڵینەوەی بەناوبانگی ئەمریكادا تێپەڕاندووە ( .)2000 -1999هێرشەكانی 11ی ئەیلوولی 2001نەبوونە هۆكاری هیچ جۆرە گۆڕانێك لەبیروڕاكانی جەنگیز چانداردا .لەمەوبەدواوە چاندار لەنێو نووسینەكانی خۆیدا هەمیشە باسی دیموكراسی كردووە .بەشێوەیەكی سەربەخۆ رەخنەی لەسیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا گرتووە و هەندێكجاریش پاڵپش���تی لەو سیاس���ەتانەی ئەمریكای كردووە .هاوكات لەگەڵ سیاسەتمەداری بەناودەنگی كورد ئەحمەد گۆالبی دەرەدا بەشداری لەكۆنفرانسەكەی بڕۆكسڵی پایتەختی ئەوروپا كردووە و سەبارەت بەپرسی كورد و چارەسەركردنی ئەو پرسە لەتوركیادا گوتەیەكی ئیجابی پێشكەشكردووە. بەرهەمەكانی: .1فەڵەستینی خۆڕاگر 1979 .2ئێرانی دوێنێ و ئەمڕۆ 1981 .3بەستەڵەكی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست 1983 .4بەڵێن لەگەڵ مێژوودا 1983 .5حەوت ڕەنگی هەتاو 1987 .6شارەكانی من 1999
19
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
عەلی بایرام ئۆغڵو (لەدایكبووی ساڵی ،)1956نووسەر و كۆمێنتارێكی سیاسی ناوداری توركیایە .ستووننووسە لەڕۆژنامەی (یەنی شەفەق)ی توركی و وتارەكانی بەتێڕوانینێكی لیبڕاڵ و پرۆ-ئیسالمیانە دەنووسێت .سااڵنێكی زۆر لەدژی نەژادپەرستی و سوپاگەری و سنووردانان و قەدەخەكردنی پارتە سیاسییە ئیسالمیەكان لەتوركیا كاریكردووە و بەردەوام داوای سازشكردنی دەوڵەت لەبەرامبەر كورد و داننان بەمافە سیاسی و كولتوورییەكانی كورد لەتوركیا كردووە لەپێناو چارەسەری ئاشتیانەدا .ئەو كەسێكی ناكۆكە لەگەڵ بیروڕای عوسمانیزمی نوێ ،پێیوایە وەها سیاسەتێك ڕێگا لەتوركیا دەگرێ لەكێشەكاندا بەرەو پێشەوە هەنگاوبنێت ،لەوانە كێشەی ژینۆسایدی ئەرمەنەكان .جگە لەوەش، ناوبراو هۆشداریداوە لەئەگەری سەرهەڵدانی توندوتیژیی سیاسیی چەپڕەوی توندڕەو لەتوركیا. بایرام ئۆغڵو ،یەكێكە لەو كەسایەتییە رۆشنبیرە توركانەی كە زۆر گرنگی بەدۆستایەتی لەگەڵ كوردستانی عێراق دەدات و پێیوایە هەنگاوەكانی توركیا بۆ نزیكبوونەوەی لەكوردستانی عێراق درەنگوەخت بوون ،هەروەها بەهۆی پێوەندی نزیك و دۆستانەی لەگەڵ سەركردایەتی سیاسی توركیا ،بەتایبەتی كە هاوڕێ و دۆستێكی نزیكی هەریەك لەعەبدوڵاڵ گویل ،رەجەب تەیب ئەردۆگان و ئەحمەد داود ئۆغڵو-ە ،رایگەیاند كە بەردەوام پێشنیاری كرانەوەیەكی بنكەفراوانتر و جددیتری لێكردوون ،چونكە پێیوایە لەمەودا پتر ئەنقەرە پێویستی بەهەولێر دەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی .ئێمە لەرێستۆرانتێكی سەرنجڕاكێشی بەناوی (پەرییە) لەقەراخ دەریادا لەناوچەی ئۆرتەكۆی ئیستانبوڵ ئەو دیدارەمان لەگەڵیدا سازكرد.
20
«توركیا هەستیكرد قاچی ئازاری هەیە، لەجیاتی ئەوەی بیبڕێتەوە بڕیاریدا تیماری بكات»
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ عەلی بایرام ئۆغڵۆ
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
21
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
كرانەوەی دیموكراسی وەكو بوومەلەرزە دەبینرێت ،وزە كۆدەبێتەوە، دواتر لەشوێنێك دەتەقێت
22
ماوەیەك���ە قۆناخێك���ی سیاس���ی ن���وێ بەناوی «كرانەوەی دیموكراسی» لەتوركیا دەستی پێكردووە، بۆ ج���اری یەكەم لەمێژووی نوێی توركیادا كێش���ەی كورد داخیڵ���ی پەرلەمان ك���را و بەفەرمی گفتوگۆی لەبارەوەكرا ،لێرەدا پرس���یار ئەوەی���ە ،دوای ئەوەی توركیا بۆ سااڵنێكی درێژ رێگای چەكداری بەكارهێنا، چۆن گەیش���تووتە ئەو بڕوای���ەی كە رێگای كرانەوە و دیالۆگی سیاسی تاقیبكاتەوە؟ ئەم قۆناخە پرسێك نییە ئەمڕۆ دەستی پێكردبێت،س���ااڵنێكی زۆرە پرس���ی كوردو چەند پرسێكی دیكە لەس���ەر یەكتری كەڵەك���ە ببوون ،ئەم���ەش وایكرد میكانیزمێكی دیكە س���ەرهەڵبدات .م���ن لەمبڕوایەدام لەچەند ساڵی رابردوو توركیا بۆ ئەوروپا و ناوچەكە و جیهانیش بووەتە ئەو مۆدێلە سیاسییەی كە زۆرترین گۆڕانكاری تێدا ئەنجامدراوە .بێگومان پرسی كوردیش لەنێو ئەو گۆڕانكاریانەدا زۆر گرنگە. ئێس���تا پێویس���تە م���رۆڤ لەباش���ووری رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵی���ا دەس���ت پێكب���ات .ل���ەوێ كۆمەڵگایەك دەژی ،ئەم كۆمەڵگایە پێش���تریش هەر لەوێدا ژیاوە. لەتوركیا پرس���ی كورد چەندی���ن قۆناخی بڕیوە ،ئەو پرس���ە بەردەوام لەنێو هەموو پێشهات و رووداوەكاندا ئامادەگی هەبووە ،خۆپێناسەكردن و ناسینی كوردان لەس���اڵی 1800دەس���تپێدەكات ت���ا دەگاتە رۆژگاری ئەم���ڕۆ .واتە لەس���اڵی 1810ل���ەدژی ریفۆرمەكانی مەحمود پاشا و میری بۆتان و بەدرخان و دواتر شێخ عوبەیدواڵی نەهری تا رۆژگاری ئەمڕۆ درێژەی هەبووە. هەندێك دەڵێن ئەم خۆناس���اندنەی كوردان راپەڕینە، هەندێك پێیانوایە كۆمەڵكوژییەكە لەالیەن دەوڵەتەوە ئەنجامدراوە ،هەر كەسە و بەجۆرێك پێناسەی دەكات. ئەنجامەكەی ئەو راستییە نیشاندەدات كە گەلی كورد لێرە ژیاوە و بەش���ێكە لەژیانی سیاسی ئەو ناوچەیە. ئەوەی لێرەدا گرنگ ب���وو ،زمانی دەوڵەت بوو ،بەاڵم تێڕوانینی دەوڵەت بەسێ قۆناخ تێدەپەڕێت: قۆناخ���ی یەكەم :كورد نییە ،هەم���وو كەس توركە و بەش���ێكن لەتوركیا .ئەم قۆناخ���ە درێژترین قۆناخی سیاس���ی ب���وو ،دوو ئامرازی بنچینەی���ی هەیە ،یەك مۆدێل لێرە بوونی س���ەختە ،لەالیەك���ی دیكەوە ئەو كەس���ەی دەنگی ناڕەزایی نیشاندابووایە زۆر بەتوندی لەدژی دەوەستان. قۆناخی دووەم :بەهۆشیاری چەپەكان لەساڵی 1970 بەدواوە دەستیپێكرد ،لەتوركیا سەرەتای قەبووڵكردنی كوردان لەالی���ەن پارتە چەپەكانەوە دەس���تیپێكرد، (پارت���ی كرێ���كاران و رێكخ���راوی )DDKOدواتر قۆناخەك���ە گەیش���تە .PKKئێمە دەبینین پرس���ی
ك���ورد بووەتە پرس���ی كۆمەڵگایەك ،ل���ەم قۆناخەدا دەوڵەت نەیدەویست پرس���ەكە بەفەرمی بناسێت .لە بەرامبەریشدا سیاسەتی ئاستەنگنانەوە و نكوڵیكردن و لەناوب���ردن دەس���تیپێكرد .هەڵبەتە ئەمەش PKK ی ل���ەدوو الوە گ���ۆڕی ،یەك���ەم PKKلەتوركیا بوو بەبناخەی هۆش���یاركردنەوەی گەلی كورد .پێویستە مرۆڤ ئەو راستییە قەبووڵ بكات ،ئەگەر تۆ الیەنگری PKKبیت یان دژی بیت ،پێویس���تە ئەو راس���تییە قەبووڵ بكەیت PKKبووەتە نوێنەری كیانێك. الیەن���ی دووەم دەوڵ���ەت بە هەموو هێزی س���ەربازی و توانا س���اختەكارییەكانی لەدژی وەس���تا ،دەوڵەت س���ەرەتا بانگەش���ەی ئەوەی دەكرد زۆر گرنگ نییە، دواتر دەیگوت زۆر گرنگە .پاش���ان گوتی ئاخ ..بەخوا من س���ووتام ،بەمەش هەوڵیدا دەست بەچارەسەریی بكات. لەقۆناخی س���ێیەمدا ،ئەو قۆناخەیە كە زانرا پرس���ی كورد لەڕێگای س���ەربازی چارەس���ەر ناكرێت .دوای ئەمە گەیش���ت بەو قەناعەتەی كە توركیا هەوڵدەدات هەن���گاوی پراكتیك���ی هەڵبگرێت ،ئێمە ئێس���تا لەم قۆناخەدا مەلە دەكەین ،ئەم چارەس���ەركردنە چەندین جۆری هەیە ،بە بێئەوەی لەگەڵ كوردان قسە بكەین، كەوتینە ڕێ .دواتر لەگەڵ كوردان قسە كرا و كەوتینە رێگا .ئەوكاتەی مرۆڤ س���ەیری هەموو ئەمانە دەكات پێویس���تە تێبگات و بزانێت ئەم���ە چیرۆكی كوردانە. تێكۆش���انی ك���وردان بەچەك و بێ چ���ەك ،رۆڵێكی گرنگی بینیوە. هاوكات گۆڕانكاری لەسیاس���ەتی دەرەوەی توركیا و ستاتیۆی باكووری عێراق و رووداوەكانی ئەم ناوچەیە و داننان بەپرس���ی كورد ،هەروەه���ا بوونی ئەمەریكا لەناوچەكە ،توركیای ناچاركرد سیاس���ەتی رابردووی بگۆڕێ���ت ،خاڵێكی دیكەش ،ك���ە پێوەندییەكی زۆری بەپرس���ی كوردەوە نییە ئەویش ئاس���تی گۆڕانكاری ژیان���ە لەتوركیا ،ئەم���ە مانای چیی���ە؟ واتە توركیا لەكۆمەڵگەیەك���ی داخ���راوەوە ب���ەرەو كۆمەڵگایەكی كراوە هەن���گاوی هەڵگرت .هەنگاوێكی لەم چەش���نە زیات���ر پەیوەندی بەعەلمانیەت و ئازادی تاكەكەس���ی و هەنگاون���ان ب���ەرەو رۆژئاوا هەیە ،س���ەرجەم ئەو خااڵنە وایكرد كەش���ێكی جیاواز بێتەئاراوە ،دەس���ت بەلێپرس���ینەوە بكرێت ،ئێمە ئێستا گفتوگۆ لەبارەی زیندانی تاكەكەس���ی دەكەین ،ب���ۆ نموونە ،زۆر كەس نازانێت مەس���ەلەی دەرس���یم چییە .م���ن دەزانم ،تۆ دەزان���ی ،بەاڵم گەنج و الوی واڵتی ئێمە نازانن .بەاڵم رۆژێ���ك دێت فێر دەبێت ،تێدەگات ،ئایا زانینە یاخود نەزانین���ە ،بەڵك���و هۆش���یاركردنەوەیە .واتە ئەگەر
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
رۆژنامەكان���ی ئەم كۆمەڵگایە باس���ی بك���ەن یاخود باس���ی نەكەن ،راپەڕینێك لەو ناوچەیە ئەنجامدراوە و كۆمەڵكوژی روویداوە .بۆ نموونە ،ئەگەر رۆژنامەی حورییەت بەم شێوەیە باس لەمەسەلەی دەرسیم بكات، ئەمە مانای ئەوەیە لەڕووی تێگەیشتنەوە گۆڕانكارییەك روویداوە .ئێستا ئەگەر بپرسین ئەم گۆڕانكارییە چۆن روویداوە ،پێموایە ئەمە بەرهەمی تێكڕایی گۆڕانكارییە ناوخۆی���ی و دەرەكییەكانە ،كاریگ���ەری هێزی نەرمی ئۆباما و ئیرادەی توركیا و تێڕوانینی زانایانی ئایینی و دیموكراس���یخوازانی نێو كۆمەڵگەدا رۆڵێكی باشیان بینی .بێگوم���ان لێرەدا س���وپاش پانتاییەكی گرنگ هەیە ،سوپا بەرەو دواوە هەنگاوی هەڵگرت ،ناچار بوو بەرەو دواوە هەن���گاو بنێت ،ئەمەش دوو لێكدانەوەی ب���ۆ دەكرێت ،یەكەم لەبەرامبەر كوردان س���ەركەوتوو نەب���وو ،ئەمەش وایك���رد پێگەی بەهێ���زی رابردووی لەدەستبدات .دووەمیش كۆمەڵگا پشتی لەسوپا كرد و پرسی ئەمە چی روودەدات؟ مەبەستیان ئەوە نەبووە بپرس���ن تۆ لەبەرامبەر كورد س���ەركەوتوو نەبوویت، بەڵكو مەبەستیان ئەوەبوو بۆچی دەست دەخەیتە نێو هەموو كاروبارێك .ئەگەر بەمش���ێوەیەی باسمانكرد، مرۆڤ س���ەیری دەستپێكردنی ئەم قۆناخە بكات ئەوا سەرەتای كرانەوەیەكی دیموكراسیانە دەبینێت. لەم نێوانەدا چەندین هێزی نێونەتەوەیی كاریگەریان لەس���ەر پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكرات���ی هەیە ،ئێمە دەخوازین بپرسین كاریگەری هێزە نێونەتەوەییەكانی وەك ئەمەریكا و ئەوروپا لەسەر ئەم پێڤاژۆیە چۆنە و بەچ شێوەیەك رەنگدەداتەوە؟ بەڕاس���تی زۆر گرنگ نییە ،ب���ەاڵم ئەوكاتەی مرۆڤسەیری ئەم قۆناخە دەكات ،لەنێوان هێزە ناوخۆییەكان و هێ���زە دەرەكییەكاندا جیاوازییەكی ئەوتۆ نابینرێت، واتە ئەگەر هێزی ناوخۆیی نەبێت ،هێزی دەرەوە بایەخی نابێت .ئەگەر لەجیهاندا گۆڕان���كاری بەرپا نەبووایە، ئۆباماش بەسەرۆكی ئەمەریكا دەرنەدەچوو .هەروەها یەكێتی ئەوروپاش بەمش���ێوەیە رۆڵی نەدەگێڕا .بۆیە ئەگەر ئەمڕۆ توركیا دەس���ت بەكرانەوەی ئەرمەنی و كرانەوەی كوردی دەكات و هەمبێزی خۆی بۆ بەڕێزان بارزانی و تاڵەبان���ی دەكاتەوە ئەوا بەهۆی كاریگەری هێزە نێودەوڵەتییەكانەوەیە ،بۆیە ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپ���ا رۆڵێك���ی گرنگ دەگێڕن ل���ەم پێڤاژۆیەدا و پێویستە هەموو كەس ئەم راستییە قەبووڵ بكات. م���ن وای دەبین���م ،ئەمڕۆ كوردەكانی عێراق لەس���ەر ئاستی نێودەوڵەتیدا پێگەی گرنگیان بەدەستهێناوە، ئەم پێگە نێودەوڵەتیی���ەی كوردەكانی عێراق ،مانای ئەوە نییە گەلی كورد لەوێ���دا پێكهاتەی دەوڵەتێكی
>>>
پێویستە بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد سەیری چاوەكانی مەسعود بارزانی بكەین
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
نەتەوەیی دادەمەزرێنێ .لەعێراق كورد هەیە ،لەتوركیا كورد هەیە ،لەس���وریا كورد هەی���ە ،لەئێرانیش كورد هەیە ،بەاڵم ئەوكاتەی مرۆڤ س���ەیری س���نوورەكان دەكات دەبینێ���ت س���نوورەكان بایەخ���ی جارانی���ان لەدەس���تداوە ،لەوێ���دا ناوەندێك���ی خاوەنداریكردن لەك���وردان هەیە .هەڵبەتە ئەمەری���كا رۆڵێكی گرنگی هەیە لەپش���تیوانیكردنی ك���ورد ،ئەمەش زۆر بەروون و ئاش���كرایی دیارە .ئەگەر ئەمری���كا لەنێوان توركیا و بارزان���ی و تاڵەبانی فش���ارەكانی زیاد نەكرابووایە، بێگوم���ان هەنگاوی لەمجۆرەم���ان نەدەبینی .هاوكات مەترس���ی گەورەی PKKئەوە ب���وو ،كە ئەمەریكا و ئەوروپ���ا لەگەڵ توركیا رێككەوت���وون بۆ لەناوبردنی .PKKئەم���ەش مانای ئەوەیە هێزێ���ك هەیە لێرەدا واتە هێزی .PKKبۆیە توركیا لەمەسەلەی كرانەوەی كورد و چۆنییەتی تێكۆشان لەدژی PKKهەوڵیداوە پشتگیری دەرەوە بەدەست بهێنێت ،ئەمەش پێویستی بەهەنگاوی دیپلۆماس���ی هەب���وو ،بەتایبەتیش لەگەڵ ئەمەریكا .س���ەرەنجام توركیا ئەم پێڤاژۆیەی ئێستای دەستپێكرد. ب���ەڕای بەڕێزتان توركیا لەهەن���گاوی ئەمجارەیدا چەن���دە جددیەتی پێوە دیارە ،ئای���ا گۆڕانكارییەكان وەك تاكتی���ك و مناوەرەی سیاس���ی وەردەگرێت یان رژدە لەسەر ئەوەی گۆڕانكاری ستراتیژی بكات؟ ئاستی نیازپاكی توركیا لەدەستی مندا نییە ،بەاڵمزۆر ش����ت هەیە پێویستە مرۆڤ قس����ەیان لەبارەوە ب����كات .من خۆم لەو بڕایەدام كە ئەم پێڤاژۆیە كتوپڕ دەرنەكەوت����ووە ،لەش����ەو رۆژێك����دا دەرنەكەوتووە. كرانەوەی دیموكراس����ی وەكو بوومەلەرزە دەبینرێت، وزە كۆدەبێتەوە ،دواتر لەش����وێنێك دەتەقێت .مرۆڤ نازانێت كەی دەتەقێتەوە بەاڵم كتوپڕ دەتەقێت .ئەم كرانەوەیە شتێكی لەمجۆرەیە .ئەوكاتەی مرۆڤ سەیری باك����ووری عێراق دەكات ،دەبینێت دیپلۆماس����ییەتی توركیا سەرتاپای گۆڕاوە ،لێرەدا دوو شت هەیە: یەك����ەم /لەسیاس����ەتی دەرەوەی توركی����ادا س����وپا بڕیارنادات ،لەكاتێكدا لەرابردوو سوپا بڕیاریدەر بوو. دووەم /سیاس����ەتی توركیا بوونی ك����ورد لەباكووری عێ����راق قەب����ووڵ دەكات ،لەس����ەر ئ����ەم بنەمایەش دەیانەوێ سیاسەتێكی هاوشێوە لەسەر ئاستی ناوخۆ پەیڕەوبك����ەن .س����ەرۆك كۆماری توركی����ا ئەوكاتەی وەزیری دەرەوە بوو ،خۆی باسی كرد ،من چوارساڵ لەمەوبەر لەگەڵ داود ئۆغڵو لەئیسپانیا بووم ،لەوێدا هەمان شت باسكرا ،بۆیە لەالیەن توركیاوە مەسەلەكە لەو ئاس����تە دەرچوو كە دەبێت یاخود نابێت .ئەوان گەیش����توونەتە ئ����ەو قەناعەت����ە و بۆ چارەس����ەریی
23
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
24
كانوونی یەكەمی 2009
هاوكۆك����ن .مومكین نییە لەم خاڵەدا بەرەو دواوە هەنگاو بنێن .لەبەرئەوە توركیا بۆ خۆی رێبازێكی تازەی دۆزیوەتەوە ،سیاس����ەتێكی نەرم پیادە دەكات ،توركیا هەس����تیكرد قاچی ئازاری هەی����ە ،لەجیاتی ئەوەی قاچەك����ەی ببڕێتەوە بڕیاریدا تیماری بكات. س����ێیەم /لەهەنگاوێكی دیكەدا توركیا لەداهاتوودا رەوشی ئۆجەالن باشتردەكات، ئەمەش هەنگاوێكی زۆر باشە .هاوكات داخوازییەكانی گەلی كورد جێبەجێ دەكات وەكو گێڕانەوەی ناوی ناوچە كوردنشینەكان .خاڵی چوارەم /ئەم خاڵە زۆر گرنگە، پەیوەندی بەقەندیل و هەرێمی كوردس����تان هەیە .لەدوو سێ ساڵی رابردوودا ئەو راس����تییە روون بۆتەوە PKKجگە لەرێكخراوێك لەنێو توركیا ،لەس����ەر ئاستی دەرەوەش لەنێ����و رێكخ����راوە كوردییەكاندا كاریگەری هەی����ە ،ئەمەش كاریگەری لەس����ەر پەیوەندییەكانی توركیا ،ئەمریكا و باك����ووری عێراق بەجێدەهێڵێت .من پێموایە ،رێ����گای بەسیاس����یكردنی قەندیل لەكوردس����تانی عێراقەوەیە ،ئەمەش پێویستی بەپەیوەندی ستراتیژی و دۆس����تایەتی هەیە لەگەڵ كوردەكانی عێراق. لێرەدا بەڕێز مەس����عود بارزانی پێگەیەكی زۆر گرنگی هەیە ،كۆمەڵگای توركیاش ئەو راس����تییە باش دەزانن .ئەگەر ئەم دیدارەی بارزانی و داود ئۆغڵو چوار ساڵ لەمەوبەر ئەنجامدرابووایە ،ئەوكات ئەرتۆگروڵ ئۆزگوك (سەرنووسەری رۆژنامەی حورییەت) بیگوتایە ،وەزیر بوەس����تە ،تۆ چۆن لەگەڵ كەسێك كۆدەبیتەوە كە تا دوێنێ دوژمنایەتی دەكردین ئەوا كەس گوێی لێنەدەگرت .لەم س����ۆنگەیەوە ،من پێموایە ئەمڕۆ هەموو شتێك ئاس����ایی بووە .توركیا دراوسێیەكی هەیە پێویستە لەگەڵی����دا كۆببێتەوە و هاوپەیمانێتییەكی س����تراتیژیی ببەس����تن .بۆیە من باوەڕ ناكەم كێش����ەی نیازپاكی هەبێت .راستە ،ئەگەری ئەوە هەیە ،سبەی ،دوو سبەی كێش����ە رووبدات .بۆ نموونە ،دەش����ێ لەناو توركیا ش����ەڕ دەست پێبكات ،یاخود پەیوەندی باڵی سیاسی و سەربازەكان ئاڵۆزی تێبكەوێت .بەاڵم من لەو بڕوایەدام ئەم پرۆس����ەیە دەتوانێ رەوتی دیموكراسی لەناو توركیادا بگۆڕێت و سەقامگیری سیاسیی بهێنێتە ئاراوە ،لەبەرئەوە باوەڕ ناكەم پرسیاری نیازپاكی بكرێت یاخود پێویستبكات. بۆچوونێك هەیە بڕوای وایە ئایندەی حكومەتی هەرێمی كورسدتان پتر لەگەڵ توركیای����ە ،نەوەك لەگەڵ عەرەب ،هەم لەڕووی سیاس����ی هەم لەرووی ئابووری و بازرگانییەوە ،ئێوە ئەم بۆچوونە چۆن شرۆڤە دەكەن؟ ئەم����ە فاكتەرێكی دەروونیی����ە ،خوێندنەوەی چاوی ه����ەردووال بۆ یەكتری زۆرگرنگ����ە ،هاوكاریكردنی یەكتری زۆر گرنگە .واتە ئەگەر جەماعەتی فەتحواڵ گولەن بی����ەوێ لەهەولێر كۆنفرانس����ێك لەبارەی كورد س����ازبكات ،ئ����ەوا پێموایە یەكتر قەبووڵكردنی كۆمەڵگاش تەواو بووە .ئەمە تێڕوانینی شەخس����ی خۆمە .هاوكات وەكو پێش����ووتریش باسمكرد گۆڕانكاری زۆر خێرا روودەدات ،ئەمڕۆ هەولێر وەكو ناوەندێكی كێشەئامێز تەماشاناكرێت ،ئەمەش كارێكی سەرنجڕاكێشە و لەكاتێكی زوودا روویدا ،لەبەرئەوە وردە وردە هەولێر دەبێتە دەرگای واڵتێكی دراوس����ێ كە داواكاری لەس����ەر زیاد دەبێت .بۆیە پێویس����تە بۆ چارەس����ەركردنی پرسی كورد سەیری چاوی مەس����عود بارزانی بكەین ،راستە بەرەو پێش����چوونە ئابوورییەكان گرنگ����ن ،بەاڵم من خۆم زۆر بەگرنگیان نازانم ،لەبەر ئەوەی ملیارێك و دوو ملیار دۆالر بۆ توركیا زۆر گرنگ نییە ،باكووری عێراق لەو بڕە پارەیە گرنگترە ،ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە توركیا لەئاوەدانكردنەوەی عێراق بەش����دارە .لێرەش����دا گرنگترین ش����ت پەیوەندی سیاس����ی و كولتوورییە .هەولێر بۆ كوردان زۆر گرنگە ،شارێكە نیگاكان بۆ سەر خۆی رادەكێشێت ،پێشتر دیاربەكر بەمشێوەیە بوو ،بەاڵم ئێستا هەولێر ئەم رۆڵە دەگێڕێت .من س����ەردانی هەولێرم نەك����ردووە ،بۆیە ناتوانم زۆر
باسی ناو ش����ار بكەم .بەڵكو ئەوەی خوێندوومەتەوە و لەو هەڤااڵنەم بیستووە كە لەوێوە هاتوون زانیاریم وەرگرتووە .ماوەیەك لەمەوبەر لەفەرەنسا كۆنفرانسێكم لەپاریس س����ازكرد ،نزیكەی 1000كەس ئامادەبوون، من گوت����م ئەوروپ����ا تەمەنی درێژە ،راس����تە هەموو شتێك لەشوێنی خۆیدایە ،هەموو شتێك بەڕێكوێكی بەڕێوە دەچێت ،هاوواڵتی����ان تەمەنیان درێژ دەبێت، بەاڵم لەواڵتانی وەك توركی����ا و عێراق و دەوروبەری كۆمەڵگایەكی گەنج و الو هەیە ،كە بەگشتی تەمەنیان 28-25ساڵە و بەردەوامیش لەگۆڕاندان ،هەر واڵتێك كێش����ەی تایبەت بەخۆی هەیە ،عێراق دەیەوێ خۆی بنیادبنێت����ەوە ،توركیا س����ەرقاڵی چارەس����ەركردنی پرسی كوردە ،مەبەستم ئەوەیە كۆمەڵگایەكی بەهێز دەگۆڕێت و زوو پێشدەكەوێت بەاڵم كۆمەڵگای ئەوروپا بەمش����ێوەیە نییە .لەم هاوكێشەیەدا خەریكە هەولێر هاڕمۆنییەتێك لەگەڵ ئەنقەرە دروستدەكات ،بۆیە من پێموایە هەولێر ناوەندێكی زۆر گرنگە بۆ توركیا. بەبۆچوون���ی چاودێران س���ەردانی ئەحمەد داود ئۆغڵو بۆ هەولێر موجامەلەیەكی سیاسی و ئابووری گرنگ بوو ،لەكاتێكدا لەراب���ردوودا ئەنقەرە بەچاوی كۆمپلێكس���ی دەروونی و لەچوارچێوەی كێشەیەكی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ئەمنیدا س���ەیری هەرێمی كوردستانی دەكرد ،داخۆ ئێس���تا تاچەند لەگەڵ ئەو بۆچوونە كۆك و تەبای، كە پێیوای���ە تێڕوانینەكان گۆڕاون ب���ۆ تێڕوانینێكی سیاسی -ئابووری؟ من ئەحمەد داودئۆغلو لەنزیكەوە بەباشی دەناسم،پێش ئەوەی ببێتە وەزیر زۆرجار دیدارمان ئەنجامداوە، لەراس���تیدا دەتوانی���ن بڵێین ،ئەحم���ەد داود ئۆغلو ئەندازیاری ئەم پەیوەندیانەیە ،بەڕای من سیاسەتی بارزانیش���ی لەبەرامبەر ئەمەریكا و ئەوروپا گۆڕیوە، ئەو كەس���ێكی زۆر كراوەیە بۆئەوەی لەگەڵ یەكتری كاری پێكەوەی���ی ئەنجامبدات .م���ن بڕواناكەم تەنها ئەمە سیاس���ەتی توركیا بگۆڕێت ،لەبەرئەوەی لەمە گرنگتر سیاس���ەتگەلێكی دیكەش هەن .بۆ نموونە، سیاس���ەتی توركیا بەرامبەر ئەرمەنستان و قوبرس، ئەوانەی سیاسەتی دەرەوەی توركیاش بەڕێوەدەبەن هەمووی س���ەر بە ئاك پارتی نین ،ئەوان رۆژهەاڵتی ناوی���ن زۆرباش دەناس���ن ،ئ���ەوان دیپلۆماتن ،بەاڵم لەگەڵ ئ���اك پارتی كاردەك���ەن .فەرەیدونی هاوڕێم ماوەیەكە وەك���و راوێژكار لەئیس���رائیل كاردەكات، كاری هەواڵگری دەزانێت ،كاری دیپلۆماسی دەزانێت، رۆژهەاڵتی ناوین زۆرباش دەناس���ێت ،هەروەها نامیق تان كەس���ایەتییەكی لەمجۆرەیە ،ئەمڕۆ بۆتە پیاوی دووەم ،مەبەستم ئەوەیە ئەو كەسانەی لەدەوروبەری داود ئۆغل���و كاردەكەن زۆر بەباش���ی كار دەكەن و ش���ارەزان لەبارودۆخی رۆژهەاڵت���ی ناوین و رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لەسیاسەتی توركیا بەرامبەر باكووری عێراق. ئای���ا بەڕێ���زت تاچەند گەش���بینیت بەداهاتووی پەیوەندییەكان���ی نێ���وان توركی���ا و هەرێم���ی كوردستان؟ من لەو بڕوایەدام لەنێو سیس���تمێكی دیموكراسیدام���رۆڤ بەمافەكانی بەهرەمەن���د دەبێت .هیچ نەبێت لەتوندوتی���ژی دووردەكەوێتەوە .ئ���ەوەی ئەمڕۆ من دەیبینم ،ئاس���ۆی پەیوەندی نێوان توركیا و هەرێمی كوردس���تان لەدۆخێك���ی سروش���تیدایە .بەگش���تی بونیاتنانەوەی عێراق سەرەتای قۆناخێكی تازەیە بۆ توركیا دەستی پێكردووە ،زۆر گرنگە پەیوەندییەكان بەمش���ێوەیە بەردەوام بێت ،ئەگ���ەر هەر ئاڵۆزییەك هەبێ���ت پەیوەندییەكان تێكدەچێ���ت ،بۆ درێژەدانی ئەم پەیوەندییانە سیاس���ەتمەدار و رۆژنامەنووسان ئەركێكی سەرەكیان دەكەوێتە ئەستۆوە. توركیا دەروازەیەكی گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان، بەو پێیەی پێگەی جیۆپۆلۆتیەكەی وا هەڵكەوتووە، كە دەیكاتە خاوەن رۆڵێكی ستراتیژیی ،بەو ماناییەی
كە ئێس���تا توركیا پردی نێوان واڵتانی خۆرهەاڵت و خۆرئاواییە ،لەبەرئ���ەوە كوردەكانی عێراق پێیانوایە توركیا دەروازەیەكی گرنگ و ستراتیژییە بۆ پەیوەندیی هەرێمی لەگەڵ رۆژئاوا و دنیای گڵۆباڵدا؟ بەڵێ توركیا پێگەیەكی زۆر ستراتیژی هەیە ،ئەگەرتوركیا دیموكراس���ی بەرهەمبێن���ێ ،گرنگی پێبدات، ئەگەر ئەندامێتی لەیەكێتی ئەوروپا بەدەس���تبهێنێت و خێ���ری ب���ۆ دەوروبەرەكەی هەبێت ئ���ەوا كارێكی زۆر گ���ەورە دەكات .تەماش���ابكەن ،ئەم���ڕۆ توركیا لەگەڵ س���وریا دەرگای خس���تۆتە سەر پشت ،ئەمە مان���ای ئەوەی���ە دەرگای توركیا بۆ هەم���وو رۆژئاوا كراوەتەوە ،ئەمە بۆ ئ���ەوە ناگەڕێتەوە كە داواكاری بەڕێ���ز ئەردۆغان بووە بەڵكو بۆ ئ���ەوە دەگەڕێتەوە كە توركیا دیموكراسی پێشخس���تووە ،ئەرمەنستان بۆ توركی���ا چەند گرنگە ،عێراقیش بەهەمانش���ێوە، وات���ە توركیا دەرگای رۆژئاوایە ب���ۆ ئەم واڵتانە .بۆ ئێمەش ئەوە گرنگە كە توركیا بۆ ئەو واڵتانە دەبێتە هێزێكی دیموكراتی ،نەوەك هێزێكی سەربازی .ئەگەر بتوانین ئەم پرۆسەیە سەربخەین ئەوا نەوەكانیشیمان لەداهاتوودا لەشادی و بەختەوەری دەژین. باس���ی س���ەرجەم ئەو فاكتۆرە ئەرێنیانەت كرد ك���ە لەخزمەتی ئەم پێڤاژۆیەدای���ە ،بەاڵم لەپاڵ ئەو فاكتۆرانەدا فاكتۆرگەلێكی نەرێنیش هەیە ،بۆ نموونە هێزە نەیارەكان���ی وەك CHPو MHPبەیارمەتی هەندێك ژەنڕاڵی نێو سوپا دەیانەوێ كۆسپ لەبەردەم ئەم قۆناخە دروس���تبكەن ،بەبیان���ووی ئەوەی ئەم پێڤاژۆی���ە پالنێكی ئاك پارتیی���ە و دەوڵەتی توركیا لەباردەبات .لەم گۆشەنیگایەوە لەبەڕێزتان دەپرسم، ئایا هێزە نەژادپەرستەكان تاچەند دەتوانن ئاستەنگ لەبەردەم ئەم پرۆسەیە دروستبكەن؟ پێموایە ئەو هێزە بەرهەڵس���تكارانە لەم قۆناخەداهێزی ئەوەی���ان نییە پرۆس���ەكە پەكبخەن ،لەدوای كران���ەوە بەڕووی ئەرمەنس���تان و كران���ەوە بەڕووی كوردس���تان دەیان هەزار كەس���یان لەش���ەقامەكان كۆك���ردەوە ،بەاڵم ئەمان���ە زۆر گرنگ نین ،بێگومان بەچاوێكی بچووك س���ەیریان ناك���ەم ،بەاڵم كاتێك هەندێك الی���ەن ناڕەزایی نیش���اندەدەن مانای ئەوە نییە ئیدی كۆتایی دنیایە .لەڕاستیدا ،من تەنها لەوە دەترس���م ئاك پارتی سەركەوتوونەبێت ،لەبەرئەوەی لەس���اڵی 2011هەڵبژاردن لەتوركیا ئەنجامدەدرێت. ئەگەر لەهەڵبژاردنی 2011دا ( )CHPیان ()MHP س���ەربكەوێت ئەوا توركیا رووبەڕووی قەیرانی گەورە دەبێتەوە ،ب���ەاڵم من لەو بڕوایەدام AKPتا كۆتایی سەركەوتوودەبێت و ڕێگاكە بەباشی دەبڕێت.
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
ئەگەر ئەمڕۆ توركیا دەست بەكرانەوەی ئەرمەنی و كرانەوەی كوردی دەكات و هەمبێزی خۆی بۆ بەڕێزان بارزانی و تاڵەبانی دەكاتەوە ئەوا بەهۆی كاریگەری هێزە نێودەوڵەتییەكانەوەیە
25
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
26
كانوونی یەكەمی 2009
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
«كێشەی توركیا و كوردستان تا ئێستا كێشەی متمانە بووە» وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ سامی كۆهین
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
سامی كۆهین ،یەكێكە لەناودارترین ستووننووس و ئەنالیستە سیاسییەكانی توركیا و رۆژهەاڵتی ناوین ،زیاتر لەنیو سەدەیە لەرۆژنامەی میللییەت دەنووسێت. زۆربەی گوتار و لێكۆڵینەوەكانیشی پەیوەستە بەسیاسەتی دەرەوەی توركیا. كۆهین ،بەڕەچەڵەك جوولەكەیە و لەساڵی 1928دا لەئیستانبوڵ لەدایكبووە ،كوڕی ڕۆژنامەنووس ئەلبێرت كۆهین-ە .سامی لەدوای مردنی باوكی میراتێكی گەورەی رۆژنامەوانی بۆ بەجێماوە و توانی رۆژنامەی (البۆزدە توركیا) ،كە باوكی بەزمانەكانی الدینۆ و فەرەنسی لەسااڵنی 1939و 1949 دا دەریدەخست و سەر لەنوێ بەتەرزێكی تازە سەرەتا لەژێر ناوی (دەنگی توركیا) و دواتریش بەناوی (دەنگی هەفتە)= (هەفتەنن سەسی) دەربخاتەوە .پاشانیش لەهەریەك لەڕۆژنامەكانی (تان)( ،یەنی ئیستانبوڵ) و (ئیستانبوڵ ئێكسپرێس)دا كاریكردووە. لەساڵی 1954دا بۆتە نووسەری ڕۆژنامەی میللیەت .لەساڵی 1960دا لەگەڵ خاتوو میركا ژیانی هاوسەری پێكهێناوە .هاوكات لەگەڵ نووسین لەڕۆژنامەی میللیەتدا بۆ ڕۆژنامەكانی جیهانییەكانی وەك كریستیان ساینس مۆنیتەر و نیویۆرك تایمزی ئەمریكا بەئینگلیزی وتاری سیاسی و فیكری نووسیوە. لەساڵی 1954یشەوە تائێستا بەبەردەوامی بۆ ڕۆژنامەی میللیەت دەنووسێ .دەتوانین بڵێین، سامی كۆهین تەنیا كەسێكە كە ماوەیەكی زۆر درێژ تائێستا بەبێ پچڕان لەگەڵ ڕۆژنامەی میللیەتدا كاردەكات .بیرەوەرییە ڕۆژنامەوانییەكانی سامی كۆهین لەساڵی 2007 دا لەالیەن ئۆزەر یەڵچ-ەوە لەژێر ناوی (سامی كۆهین و نووسینی دنیا) لەدوو توێی كتێبێكی سەرنجڕاكێشدا باڵوكراوەتەوە. سەرلەئێوارەیەكی سارد و باراناوی لەدەرفەتێكدا ئێمە لە ئیستانبوڵ سەردانی ئۆفیسە خنجیالنەكەی خۆی لەرۆژنامەی (میللییەت)دا كرد و بەدڵێكی زۆر گەرمەوە پێشوازی لێكردین و ئەم وتوێژەمان ئەنجامدا.
27
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆریای عوسمانی لەالیەن توركیاوە تەنیا شێتایەتییە و هیچ دیكە
28
وەك دەزانین ماوەیەكە توركیا دەس���تی بەگرتنەبەری رێبازێك���ی ن���وێ و گفتوگۆیەك���ی هەمەالیەن���ە كردووە لەگەڵ دەرودراوس���ێكانیدا و س���ەرقاڵی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیەت���ی لەگەڵ هەرێمی كوردس���تانی عێراق، ئەرمینی���ا ،ئێران ،س���وریا ،یۆن���ان ،بولگاری���ا ،واڵتانی ئاسیای ناوین و قەفقاسیا .دەتوانین بڵیێن ئێستا توركیا سیاس���ەتێكی نەرم پەیڕەو دەكات هەم لەس���ەر ئاس���تی ناوخۆیی و هەم لەسەر ئاستی دەرەوەدا .دەمەوێ بپرسم، چی وا لەتوركیا كرد بگاتە ئەو قەناعەتەی كە گۆڕانكاری لەسیاس���ەتی دەرەوەیدا بكات و بڕیاری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەرودراوسێكانی بدات؟ ئەمە تایبەتمەندییەكی ئاس���ایی توركیایە ،لەبەرئەوەیزۆر پێویس���تیمان بەقوڵكردن���ەوەی دیالۆگی سیاس���ی و دیپلۆماس���ی هەیە و بەزەرورەتێكی مێژوویشی دادەنێین. لەسەردەمی شەڕی س���ارددا بارودۆخی دنیا جیاواز بوو، ئەمڕۆی���ش هەلومەرج���ی دنیا زۆر جیاوازت���رە لەجاران و هەرێمەكەش زۆرجیاوازە و خاوەن تایبەتمەندیی خۆیەتی، بۆیە دەتوانین بەئاس���انی بڵێین ،ك���ە توركیای ئەمڕۆش توركیایەكی جیاوازە لەس���ەردەمی ش���ەڕی سارد .توركیا لەبەرامبەر ئەو مەترس���ییانەی كە ئەگ���ەری ئەوە هەبوو لەالیەن یەكێتی س���ۆڤییەتەوە رووبەڕووی ببێتەوە پشتی بەهێزە رۆژئاواییەكان دەبەست .بۆیە لەو كات و ساتانەدا سیاسەتی توركیا ،سیاسەتێك بوو كە بەپێی بارودۆخەكە هاوسەنگی و هاڕمۆنییەتی سیاس���ەتی واڵتانی رۆژئاوایی دەكرد .ئێس���تا دەبینین یەكێتی س���ۆڤییەتی جاران نەما و دی���واری بەرلینی���ش هەڵوەش���اوەتەوە و هەرێمەكەی ئێمەیش خەریكە س���ەر لەنوێی���ەوە دادەمەزرێتەوە .بەر لەهەڵوەش���اندنەوەی یەكێتی س���ۆڤییەت دراوس���ێكانس توركی���ا لەباكوورەوە ی���ا لەبەرەی قەفقاس���یاوە یەكێتی سۆڤییەت بوو ،بەاڵم لەدوای هەڵوەشاندنەوەی سۆڤییەت واڵتان���ی وەك���و ئەرمەنس���تان ،ئازەربایج���ان و واڵتانی ئەورووپای رۆژهەاڵت بوونە دراوس���ێی توركیا .ئێس���تاش لەهەرێمەك���ە گۆڕانكاری زۆر هاتوونەتە ئاراوە ،بۆ نموونە لەباش���وورەوە ئێستا كوردس���تان دراوس���ێی توركیایە. كێشە و هاوس���ەنگییە دەرەكییەكان كۆتاییان پێهاتووە، بۆیە توركیا ناچارە لەگەڵ دراوس���ێكانی خۆیدا پەیوەندی ببەس���تێت بۆئ���ەوەی لەرووداوەكان���ی رۆژهەاڵتی ناوین دانەبڕێ���ت و ببێتە خاوەن رۆڵ .بێگوم���ان لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستیشدا زۆر رووداوی گرنگ روویانداوە .رژێمی ئێران گۆڕا ،چەندین ش���ەڕ و ئاڵۆزیی روویاندا ،رژیمی س���ەددام كەوتە خوارەوە و لەش���وێنی ئەودا سیس���تمێكی فیدراڵ لەعێراق هاتەكایەوە .هاوزەم���ان لەگەڵ ئەم رووداوانەدا، لەس���ەر سنووری باش���ووری توركیاش دیفاكتۆی هەرێمی كوردس���تان هاتەئاراوە .بۆیە توركیا ناچارە خۆی لەگەڵ
ئ���ەو بارودۆخەدا بگونجێنێ و مامەڵ���ە لەگەڵ ئەو دیاردە نوێیانە ب���كات .لەبەرئەوە چیدكە توركی���ا ناتوانێ وەكو سااڵنی هەش���تاكان و نەوەدەكا سیاسەت بكات و لەگەڵ دەراوس���ێكانی خۆیدا لەنێو گ���رژی و ئاڵۆزیدابێت .بۆیە ئێستا توركیا ناچارە سیاس���ەت و پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ واڵتانی دەرودراوسێ بگۆڕێ و لەگەڵ ئەو واڵتانەی كە ناكۆكی هەیە بەش���ێوەیەكی ئاس���ایی ناكۆكییەكانی خۆی چارەس���ەر بكا .بۆ نموونە لەگەڵ یۆناندا ناكۆكیمان هەبوو ،لەگەڵ سوریاش���دا تا دوێن���ێ ناكۆكیمان هەبوو و ت���ا ماوەیەكیش لەوەوب���ەر بەهۆی ش���ەڕەوە بەچاوێكی دیكە س���ەیری عێراقی دەكرد .بەاڵم ئێس���تا ناچارە وەكو واڵتێكی ئاسایی سەیری عێراق و هەرێمی كوردستان بكات و پەیوەندییەكانی خۆش���ی لەگەڵ دراوس���ێكانیدا ئاسایی بكاتەوە .لەم رووەوەش توركیا هەنگاوی باش���ی ناوە ،بۆ نموونە س���ەردانی بەرپرسانی توركیا بۆ عێراق و هەرێمی كوردس���تان و راگەیاندنی پڕۆژەی كران���ەوەی دیموكراتی بەڕووی كوردان هەنگاوگەلێكی ئیجابین .بۆیە بەبڕوای من توركیا كارێكی زۆرباشی كردووە. رەنگە لەنێو تەواوی ئەو گۆڕانكارییانەدا ،گۆڕانكاری هەرە گرنگ ب���ۆ ئێمە ئاس���اییبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردس���تان بێ���ت ،لەبەرئەوەی پێش���تر توركیا لەچوارچێوەی هەڕەش���ەی تیرۆریزمەوە لەدیفاكتۆی كوردس���تانی عێراقی دەڕوانی ،بەاڵم ئێس���تا س���ەرنجدەدەین توركیا خەریكە بەچاوێكی دیكە تەماشای مەس���ەلەكە دەكات و پەیوەندییەكانی خۆی بەشێوەیەكی نیمچە فەرمی لەگەڵ ئیدارەی كوردستانی عێراق دادەنێت، ئێوە چۆن ئەو گۆڕانكارییانە هەڵدەسەنگێنن؟ بێگوم���ان ئەم���ە گۆڕانكارییەك���ی گەوه���ەری و زۆرئیجابیشە ،سەرەتا توركیا تەنیا بەچاوی ئەمنی و لۆژیكی س���ەربازییەوە س���ەیری دیفاكتۆی هەرێمی كوردستان و مەسەلەی كوردەكانی توركیای دەكرد و مەسەلەكەی تەنیا لەچوارچێوەی هەڕەش���ەی پەكەكەدا هەڵدەسەنگاند .بۆیە هەمیشە بیری لەوە دەكردەوە كە بەپاڵپشتی و هەماهەنگی لەگەڵ س���وپا ئەو مەسەلەیە چارەسەربكات .بەاڵم ئێستا نەك تەنیا سیاسییەكان و ڕای گشتی كۆمەڵگای توركیا، بەڵكو فەرماندەكانی س���وپای توركیاش تێگەیشتوون كە ئەم مەس���ەلەیە بەمجۆرە نەبوو كە بیری���ان لێدەكردەوە و بەزەبری چەك و هێزی س���ەربازی چارەس���ەرناكرێت. بۆی���ە لێ���رەدا توركیا هەس���تیكرد پێویس���تی بەگۆڕینی ئ���ەو ئەقڵییەتە هەیە .بەبڕوای من زۆرینەی بەرپرس���انی توركی���اش لەگەڵ ئ���ەم بۆچوونە هاوڕاب���وون .بۆیە ئەم قوناخە بەمجۆرە ب���ەردەوام دەبێت .لەگەڵ ئەوەی چەند الیەنێكی سیاسیش لەدژی ئەم قۆناخە خاوەن هەڵویستی دژبەرانەن ،بەاڵم س���ەرەڕای ئاستەنگەكانی ئۆپۆزسیۆن و
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
هۆكارە سلبییەكان ،حكوومەتی توركیا لەبەرەو پێشبردن و تەكاندان بەهەنگاوەكانی خۆی س���وورە .توركیا سەیری ئەزموونی ئەو واڵتانە دەكات كە رووبەڕووی مەسەلەیەكی ل���ەم ش���ێوەیە بوونەتەوە ،وەك���و ئەزموونی ئیس���پانیا. بۆی���ە توركی���ا هەوڵی ئەوە دەدات ك���ە لەنێو خۆیدا ئەم مەسەلەیە چارەسەر بكات ،حكوومەتی توركیا سووربوونی خۆی لەم روویەوە ئاش���كراكردووە .ئێس���تا لەنێو نوخبە سیاس���ییەكانی ئەنقەرەدا ئەو بیروڕاییە سەریهەڵداوە كە چیدیكە ئێمە ناتوانین كێشەی نێوان خۆمان و هاواڵتییانی كوردی هاونیش���تمانی خۆماندا بەپێی ڕێوشوێنە كۆنەكان چارەس���ەربكەین .بۆیە پێویس���تە هەوڵی ئەوە بدەین كە ئەم كێش���انە بە ڕێبازی س���ەردەمییانە چارەسەربكەین. پێویس���تە لەڕووی ئابووری ،كۆمەاڵیەتی و سیاس���ییەوە ڕێوش���وێنی تایبەتی لەتوركی���ادا پەیڕەوبكرێت .ئەمەش مەس���ەلەیەكی ناوخۆیی توركیایە و ئەم مەس���ەلەیەیش تائێس���تا لەالیەن نوخبە سیاس���ییەكانی توركیا بەمجۆرە باسی لێوە نەكراوە .ئەمە رەهەندی ناوخۆیی كێشەكەیە و بەاڵم كێشەكە رەهەندی دەرەكیشی هەیە ،چونكە توركیا و هەرێمی كوردس���تان خاوەن س���نووری هاوبەشن .بەو ماناییەی كە نیش���تەجێبووانی ئەمدیو و ئەودیوی سنوور بەزمانی كوردی قسە دەكەن .لەبەرئەوە ئاساییكردنەوەی ئەم بارودۆخە شتێكی زۆر سروشتییە .چونكە دانیشتوانی ئەمدیو و ئەودیو كاریگەری لەس���ەر یەكتری دەكەن .بەو ماناییە كە ئەگەر بێتو پرس���ی كورد لەتوركیادا چارەسەر بكرێت ئەوكاتە چارەسەركردنی ئەم پرسە دەبێتە هۆكاری ئاس���اییبوونەوە و پەرەس���ەندنی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردس���تان .تا دوێنی پەیوەندییەكانی نێ���وان توركیا و هەرێمی كوردس���تان ئاڵ���ۆز بوون ،هەم توركی���ا لەبەرامبەر بارزانی و ه���ەم بارزانیش لەبەرامبەر توركیا قسەی خراپیان دەكرد و توركیایش دانی بەبوونی دەس���ەاڵتێكی كوردی نەدەنا لەودیوی س���نوورەكەیەوە، بەاڵم ئێستا لەهەر رووێكەوە پەیوەندییەكان گۆڕانكارییان بەس���ەردا هاتووە .لەرووی ئەمنییەوە ه���اوكاری یەكتری دەكەن ،لەرووی سیاس���ی ،س���تراتیژیی و ئابووریش���ەوە وەك���و هاوپەیمانی���ان لێهاتووە .بەمەش ئ���ەو قۆناخەی رابردوو بەجێهێڵدرا و ئێستا پەیوەندییەكان پێیان ناوەتە قۆناخێكی تازە و بەخێرایی گەشە دەكەن و هیوادارم ئەم قوناخە هەنگاوی گەورەتر و دڵخۆشكەرتری بەدواوەبێت. گۆڕانی هەڵویس���تی توركیا لەبەرامبەر كوردەكانی عێراق كاریگەری لەسەر كوردەكانی توركیاش كردووە و هەر ئەم گۆڕانكارییەش دەبێتە هۆكارێك بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد و دروس���تكردنی پەیوەندی دراوس���ێیەیەتی باش و بەهێز لەگ���ەڵ كوردەكانی عێراقدا ،ئەم���ەش خزمەتێكی باش���بە چارەسەركردنی پرس���ی كورد دەكات .لەبەرئەوە
>>>
توركیا ناتوانێ ببێتە زلهێزی ناوچەكە و بڕوا ناكەم ئامانجێكی بەمجۆرەی هەبێت
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
ئەگەر توركی���ا پەیوەندییەكانی خۆی لەگ���ەڵ بارزانی و تاڵەبانی باش���تربكات ئەوكاتە بەئاس���انی دەتوانێ پرسی ك���ورد لەتوركی���ا چارەس���ەربكات ،بەبڕوای م���ن توركیا بەمجۆرە دەیەوێ بەش���ێوەیەكی دووالیەنە پرس���ی كورد چارەسەربكات. س���ەردانەكەی وەزی���ری دەرەوەی توركیا بۆ هەولێر بناخەیەكی باش���ی بۆ پێوەندییەكانی هەردووال لەداهاتوو دانا و بەس���تەڵەكە سیاسییەكەی تواندەوە .ئایا دەتوانین بڵێین لەداهاتوودا پەیوەندییەكانی نێوان ئانقەرە و هەولێر بەرەو ئاسۆیەكی گەشتر دەڕوات؟ بەڕاس���تی لەداهاتوودا پەیوەندییەكان���ی نێوان توركیاو هەرێم���ی كوردس���تان گۆڕانكارییەك���ی زۆر ئیجابییان بەسەردادێت ،لەم رووەوە سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ هەولێر الپەڕەیەكی نوێیە و دەبێتە سەرەتایەكی نوێش بۆ بەرەو پیش���ەوەبردنی پەیوەندییەكانی لەنێوان هەردووالدا .من هیوادارم كە ئەم جۆرە هەنگاوانە بەردەوام بێ���ت و پێكەوە كاری هاوبەش���ی زۆرت���ر بكرێت .نابێت دەستپێشخەرییە باشەكان یان هەنگاوە ئیجابییەكان بەبێ وەاڵم بمێنێت���ەوە .لەڕووی ئابوورییەوە كێش���ەمان نییە، چونكە كومپانیا توركییەكان زۆربەیان لەهەرێمی كوردستاندا بەفراوانی كاردەكەن بەاڵم لەرووی كولتووری ،كۆمەاڵیەتی و سیاس���ییەوە پێویس���تە هەردووال زیاتر لەیەكتری نزیك ببنەەوە و لەم رووەشەوە دیدار و چاوپێكەوتن لەنێوانیاندا بەردەوام بێت .بەو ماناییەی كە تەنها بۆ یەكجار نەبێت و دواتر قوناخەكە تووشی چەقبەستن ببێت .پێموایە لەدوای سەردانەكەی وەزیری دەرەوە و كردنەوەی كۆنسوڵخانەی توركی���ا لەهەولێر پەیوەندیی���ەكان رووبەڕووی قوناخێكی نوێتر و گەشاوەتر دەبنەوە. وەك دەزانین لەڕابردووا مامەڵەكردنی فەرمی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردس���تان هێڵی س���وور ب���وو ،ئایا چی وایكرد ئەو هێڵە سوورانە لەالیەن توركیا بەرەو كاڵبوونەوە بچن .بۆ نموونە ،سەرنجدەدەین لەكاتێكدا توركیا بەردەوام بەبیان���ووی ش���ەڕكردن ل���ەدژی پەكەكە گون���د و ناوچە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانی تۆپباران دەكرد ،بەاڵم لەبەرامبەردا س���ەركردایەتی سیاس���ی كورد هەمیشە رژد بوون لەسەر چارەسەركردنی پرسی كورد بەرێگای دیالۆگ و ئاش���تی ،ئایا بەكارهێنانی «هێزی نەرم» لەالیەن كورد و پێداگری هەرێمی كوردس���تان لەسەر گرتنەبەری رێبازی سیاس���ی و دیموكراسی چ كاریگەرییەكی لەسەر توركیا و پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكراتی بەجێهێشت؟ س���ەیربكەن ،تا س���اڵێك لەمەوبەر لەمدیو و ئەودیویس���نووردا ه���ەردووال (مەبەس���ت پەكەك���ە و توركیایە) چاالكی س���ەربازییان ئەنجامدەدا ،بەاڵم ه���ەردووال لەوە تێگەیش���تن كە چیتر بەڕێبازی سەربازی و لەڕێی چاالكی
29
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
30
كانوونی یەكەمی 2009
سەربازییەوە ناتوانن بگەنە هیچ ئامانجێك .بۆیە هەردووال لەوە تێگەیشتن كە رێبازی سەربازی تا شوێنێك دەڕوات. واڵتانی ئەوروپاش لەكاتی خۆیدا رووبەڕووی بارودۆخێكی بەمجۆرە بوونەتەوە ،بەاڵم ئەوانیش لەكۆتاییدا گەیش���تنە ئەو ئاكامەی كە رێگەچارەی سەربازی ناتوانێ چارەسەری كێش���ەكان لەگەڵ خۆیدا بهێنێتەئاراوە .بۆیە لەسەر هاتنە س���ەر مێزی دیالۆگ و دەس���تیان بەگفتوگۆ كرد .ئێستا تورك و كوردیش هەر بەمجۆرە تێگەیش���توون كە چیدیكە ناتوانین بەرێبازی س���ەربازی كێش���ەكان چارەسەربكەن، لەبەرئ���ەوەی رێبازی دیموكراس���ی و دیالۆگیان هەڵبژارد. لەبنەڕەتدا كێشەیەكی ئیتنیكی هەیە ،كە پێشتر لەواڵتانی دیكەی وەكو ئیس���پانیا و ئیرلەن���داش ئامادەگی هەبووە، تا واڵتی س���ێیەم ناوبژیوانی بۆ چارەسەركردنی كێشەكە كرد .بەاڵم لەتوركیا مەس���ەلەكە نەختێك جیاوازە چونكە هەرێم���ی كوردس���تان دراوس���ێی توركیای���ە و لەالیەكی دیكەش���ەوە دەس���ەاڵتی كوردی لەهەرێمی كوردستان بۆ خۆی ناوبژیوانیكردنی ئەم مەس���ەلەیەی گرتۆتە ئەستۆی خۆی .بۆیە رۆلی س���ەركردایەتی سیاسی كورد لەهەرێمی كوردستاندا لەم قوناخەدا رۆلێكی یەكجار ئیجابی و بەهێزە بووە .ئەگەرچی پێش���تر دەس���ەاڵتی كوردیش لەبەرامبەر هەڕەش���ەكانی توركیادا كاردانەوەیەكی هەڕەشەئامێزانەی هەبوو .بەاڵم كاتێك پەی بەو هەقیقەتە برد كە كێش���ەكە بەرێبازی سەربازی چارەسەرناكرێت بۆیە هەوڵیدا هاوكاری توركی���ا بكات ت���ا بتوانێ���ت بەرێگای دیالۆگ كێش���ەكە چارەس���ەربكات .بەمجۆرە دەس���ەاڵتی ك���وردی ئەوەی س���ەلماند كە تا چ ڕادەیەك دەیەوێ خۆی نزیكی توركیا بكاتەوە .لەبەرئەوە ،ئەم هەڵویس���ت و سیاسەتە نەرمەی دەس���ەاڵتی كوردی بەكاریهێنا ،كاریگەری زۆری لەس���ەر توركیا و پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكراتی بەجێهێشت. زۆرج���ار لێرە و لەوێ دەگوت���رێ توركیا مەرامێكی فراوانخوازیی هەیە و هەوڵەكانی پتر بەو ئاراستەیە دەڕوات بۆئەوەی ببێتە زلهێزێكی هەرێمی گەورە لەبەرامبەر ئێران و واڵتانی دیكەی ناوچەكە ،بەاڵم ئایا ئەو سیاسەتەی كە ئێستا توركیا لەئاس���تی ناوخۆیی و دەرەكیدا پەیڕەوی دەكات دەتوان���ێ ئەو دەرفەتە بەتوركیا ببەخش���ێت كە ببێتە سوپەرپاوەرێكی ئیقلیمی یان توركیا لەبنەڕەتەوە باوەڕمەندە بەوەی ببێتە هێزێكی نەرمی هەرێمی؟ س���ەرنج ب���دەن ،هەندێك دەس���تەواژەیان بەتوركیاوەبەس���تۆتەوە ،كە من هیچ بڕوام بەو جۆرە دەستەواژانە نەبووە ،چونك���ە دەزانم توركیا ناتوان���ێ ببێتە زلهێزی ناوچەكە و تا ئێستایش بڕوا ناكەم ئامانجێكی بەمجۆرەی هەبووبێت .لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا بارودۆخی توركیا بەمش���ێوەیە لەبار نییە تا توركی���ا ببێتە زلهێز ،ئەمریكا كە ئێس���تا وەكو زلهێز ناوزەدك���راوە ،لەهەموو بارێكەوە
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
خاوەن هەلومەرجی باش بووە ،رووسیاش ئێستا لەدوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤییەت لەڕووی ئابوورییەوە هەوڵی ئەوە دەدات كە ببێتە زلهێز ،واڵتانی دیكەی وەكو چین-یش هەوڵدانێكی بەمجۆرەیان هەیە .بەاڵم توركیا كە خاوەن مێژووییەكی دیار و رۆش���ن و خاوەن دەوڵەتێكی دیموكراس���ی و عەلمانیی���ە ،پتر ب���ەوە باوەڕمەندە كە دیموكراس���ی زیاتر لەناوخۆیدا نەش���ونما ب���كات .بۆیە توركیا ناتوانێ لەڕووی س���ەربازییەوە ببێتە زلهێز ،بەاڵم لەڕووی دیموكراسییەوە دەتوانێ ببێتە هێزێكی ناوچەیی، ئێس���تا بەكردەوە هەوڵ بۆ ئەم ئامانجە دەدات .توركیا خ���اوەن هەن���دێ تایبەتمەندییە ك���ە لەواڵتانی دیكەی رۆژهەاڵتی ناویندا ئ���ەو تایبەتمەندییانە بەدیناكرێت .بۆ نموونە ،توركی���ا هاوپەیمانی واڵتانی رۆژئاوایە ،ئەندامی ناتۆی���ە و خەریكە دەبێتە ئەندام���ی یەكێتی ئەوروپا و لەزۆرب���ەی رێكخ���راوە گەورەكانی ئەوروپ���ادا ئەندامە و خ���اوەن ئابوورییەك���ی بەهێزە .هەم���وو ئەمانە كۆمەڵە خەسڵەت و فاكتەرێكی بەهێزن كە لەنێو واڵتانی دیكەی رۆژهەاڵتی ناویندا بەدیناكرێت .بێجگە لەمانەش ،توركیا لەناوچەك���ەدا خاوەن ڕۆلێكی س���ەرەكەیە ،هەوڵی ئەوە دەدات كە ئارامی و س���ەقامگیری لەناوچەكەدا بااڵدەست بێ���ت و ڕۆل���ی میانگیری گرتۆتە ئەس���تۆی خۆی .بۆیە بتەوێ و نەتەوێ ئێس���تا توركیا ب���ۆ خۆی لەناوچەكەدا خاوەن هێزە .من قەت بەمە ناڵێم زلهێزی ناوچەیی ،بەاڵم دەتوانم بڵێم هێزێكی نەرمی ناوچەیی. هەندێ لەچاودێرانی سیاس���ی ،سیاسەتی ئێستای توركیا دەرهەق بەدەر و دراوسێكانیدا بەزیندووكردنەوەی ئیمپراتۆری���ای عوس���مانی دەچوێن���ن ،وەك ئەوەی ئەو سیاسەتە لەناوەڕۆكدا بەڕەنگی كۆلۆنیالیزمی ئیمپراتۆریانە بۆیاخ كرابێت .ئایا سیاسەتی دەرەوەی توركیا لەبەرامبەر دەرودراوسێكانیدا بەڕاستی عوسمانیزمێكی تازەیە ،ئەگەر بەمشێوەیە نییە ،ئەی پشت بەچی دەبەستێت؟! لەس���ەر نەخش���ەی جیهان پێگەی جوگرافی توركیا واهەڵكەوتووە ،كە دەیكاتە خاوەن رۆڵێكی س���تراتیژیی، ب���ەو ماناییەی كە ئێس���تا توركیا پ���ردی نێوان واڵتانی خۆره���ەاڵت و خۆرئاواییە ،بەاڵ بەداخەوە هەندێك كەس دەڵێن ك���ە توركیا لەهەوڵی ئەوەدای���ە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئەو واڵتانەی كە لەرابردوودا پارچەیەك بوون لەئیمپراتۆریای عوس���مانی ئاس���اییبكاتەوە تا بەمجۆرە بااڵدەس���تی دەوران���ی عوس���مانییەكان زیندووبكاتەوە بۆئەوەی بەس���ەر ئەم واڵتانەدا زاڵ و سەردەس���ت بێت. من لەزۆربەی وتار و نووس���ینەكانی خۆمدا باس���ی ئەم شتەم كردووە .رەنگە هەندێك كەس لەتوركیادا شتی وا بڵێن و زۆرجار بەعوسمانیەتێكی تازەی ناودەبەن .بەاڵم ئەمە تەنیا خەیاڵە .من بڕوا ناكەم توركیا ئامانجێكی لەم
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
چەشنەی هەبێت كە هەوڵبدات سیستمی نیو عوسمانیزم دابمەزرێنێت .راستە ،ئێستا توركیا پەیوەندییەكانی خۆی لەگ���ەڵ ئەو واڵتانەی كە بەش���ێك بوونە لەئیمپراتۆریای عوسمانی بەهێزتر و ئاساییتر دەكاتەوە بەاڵم بونیاتنانی سیستمی نیو عۆسمانیزم لەم سەردەمەدا لەالیەن توركیاوە لەوەهمێكی سیاسیی بەمالوە هیچی دیكە نییە .بڕوا ناكەم توركیا بەدوای وەهمێكی بەمجۆرەدا بچێت .ئەمە چەندە وەهمییە هەر ئەوەندەش بێ بایەخ و ئەرزشە .بەاڵم ئەو شتەی كە ئێستا پێویس���تە توركیا ئەنجامیبدات ئەوەیە ك���ە لەگەڵ تەواوی واڵتانی ناوچەك���ە لەهەموو بارێكەوە پەیوەندییەكانی خۆی باش���تر و بەرفراوانتر بكات ،بەاڵم ئەگەر توركیا بیەوێت دەسەاڵت و هەژموونی خۆی بەسەر ئەو واڵتانە بسەپێنێت ئەوكاتە توركیا هەڵەیەكی گەورە دەكات و باجێكی گەورەش دەدات .بۆیە پێموانییە توركیا هەڵەیەكی بەمجۆرە بكات .زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆریای عوس���مانی لەالیەن توركیاوە تەنیا ش���ێتایەتییە و هیچ دیكە .دامەزراندنی سیس���تمێكی عوسمانی نوێ دەبێتە مایەی هاتنە ئاراوەی سیس���تەمێكی نوێی كۆلۆنیالیزمی كە توركیاش ئێس���تا ناتوانێ هەنگاوێكی لەم چەش���نە بنێت .چونك���ە توركیا لەناوخۆیدا بەدەس���ت كۆمەڵێك كێشەوە گیرۆدە بووە .بەاڵم توركیا دەتوانێ لەگەڵ ئەو واڵتانەدا پەیوەندییەكانی خۆی بەهێزتر بكات و لەرووی دیپلۆماسی و هەماهەنگییەوە ،پەیوەندی باشی سیاسی، ئابووری ،كۆمەاڵیەت���ی و كولتووریش لەگەڵ ئەو واڵتانە ببەس���تێت بۆئ���ەوەی ببێتە خاوەن ف���ەزڵ و كاریگەری لەناوچەكە. ئێس���تا لەنێو كوردەكانی عێراقدا بۆچوونێك هەیە ك���ە داوا دەكات هەرێمی كوردس���تان لەرێگای توركیاوە بەڕووی دنیادا بكرێتەوە ،پتر لەوەی لەگەڵ عەرەبەكاندا نزیكبێتەوە .لەم سۆنگەیەوە ئێوەش لەو بڕوایەدانین كە چارەنووسێكی هاوبەش كورد و تورك لەرۆژهەاڵتی ناوین لێكنزیكدەكاتەوە؟ من لەپەیامی ئێوە تێدەگەم ،پێویستە توركیاش بەباشیلەم هەقیقەتە تێبگات .كێش���ەی توركیا و كوردەكان تا ئێس���تا كێشەی متمانە بووە ،لەبەرئەوە پێویستە توركیا و كورد لەم مەس���ەلەیە تێبگەن ،بەتایبەتیش پێویستە توركیا متمانە بەكوردەكان ببەخش���ێت و بەهەمانشێوە كوردەكانی���ش بەهەنگاوەكان���ی توركی���ا باوەڕمەندبن، بەمجۆرە دەتوانین قەیران���ی متمانە تێپەڕێنین بۆئەوەی رێبازی ئاش���تی و دیالۆگی سیاس���یی قوڵت���ر ببێتەوە لەنێوانماندا. زۆر سوپاس بۆ ئەم دەرفەتە؟ -منیش سوپاسی ئێوە دەكەم و خاوەن لوتفن.
31
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
32
كانوونی یەكەمی 2009
نووسەر و رۆژنامەنووسی ناوداری تورك محەمەد عەلی بیراند ،یەكێكە لەپۆپولەرترین رۆژنامەنووسی توركیا و پێشكەشكاری بەرنامەی ( 32رۆژ)ە لەكەناڵی CNNturkو نووسەری رۆژنامەی میللیەتە لەگروپی میدیایی دۆغان .ئەوكاتەی ئێمە لەگەڵ ئومووری كوڕییەوە لەئیستانبوڵ سەردانمانكرد، لەگۆشەیەكی زانكۆی بیلگەدا سەرگەرمی ئامادەكردنی پرۆگرامە تەلەڤزیۆنییەكەی ( 32رۆژ= )32GUN بوو. بیراند بەڕۆژنامەنووسێكی جیهانی دادەنرێت و دیداری لەگەڵ زۆربەی سەرۆكەكانی دنیا سازكردووە و پێوەندییەكی تایبەتیشی لەگەڵ كاك مسعود بارزانی و مام جەاللدا هەیە ،یەكێكیشە لەو كەسایەتیە ئیعالمییە توركانەی كە زۆر باوەڕی بەڕێبازی دیالۆگ و دانوستان لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق هەیە و بەردەوام رەخنەی خەمساردی و بێباكی لە دەسەاڵتدارانی واڵتەكەی دەگرێت لەمەڕ پێوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمدا ،كە پێیوایە تائێستا لەئاستی پێویستدا نەچۆتە پێشەوە. محەمەد عەلی بیراند لەو باوەڕەدایە ،ئەگەر توركیا ڕەوت و ڕێبازێكی نوێ بۆ چارەسەری كێشەی كورد نەدۆزێتەوە ،ئەوا نەوەكانی داهاتوو داوای حیسابیان لێدەكەن .هەروەك دەڵێت «پێویستە ئێمە خۆمان هەڵنەخەڵەتێنین و بارودۆخی ئێستای پەكەكە بەهێزەكانی ناوچەكە و بارزانی گرێ نەدەین و هۆكاری پشتیوانییەكانی پەكەكە ببینین و نەترسین. ئەگەر ئێمە ئێستا ئەو پرسیارانە لەخۆمان نەكەین و ڕێگای نوێ بۆ چارەسەری پرسی كورد پەیدانەكەین ئەوا لەپاشەڕۆژدا لەگەڵ نەوەكانمان ڕووبەڕووی لێپرسینەوە دەبینەوە» .بیراند لەسەر رەخنەگرتن لەسیاسەتی دەوڵەت و هەڵوێستە بوێرانەكانی چەندین جار رووبەڕووی هەڕەشە و چاوسووركردنەوە هاتووە و تەنانەت رێكخراوی ئەرگەنەكۆن چەند كەسێكی وەزیفەدار كرد بۆئەوەی بیكوژن .هەروەك خۆی روونیكردەوە ،كە هەندێ لەو ئەندامانەی ئەرگەنەكۆن ئێستا دەستگیركراون ،گوشاریان بۆ هێناوە و هەڕەشەیان لەكوڕەكەشی كردووە كە ئەوكات لەئەمریكا دەیخوێند. محەمەد عەلی بیراند لەو دیمانە تایبەتییەدا لەگەڵ گۆڤاری توركیاناسی ،تیشك دەخاتە سەر چەند تەوەرێكی گرنگ و هەستیار لەمەڕ چارەسەری كێشەی كورد و ئاسۆی پێوەندییەكانی توركیا و هەرێمی كوردستان.
توركیا لەڕابردوو سیاس���ەتێكی پارادۆكس و ناواقیعی لەبەرامبەر كوردان پێڕەو دەكرد ،ئەو سیاسەتە ناجێگیرەی توركیا پێگەی توركیاشی لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیه���ان الوازكردبوو .تەنانەت بەش���ێوەیەكی زۆر لەخۆباییان���ە مامەڵەی لەگەڵ كورد دەكرد ،پێتوایە ئێس���تا ئەنقەرە چۆن لەدەوروبەری خۆی دەڕوانێت بەتایبەتی لەنزیكبوونەوەی ئەمجارەی لەگەڵ كورددا؟ لەڕاس���تیدا ،ئێستا توركیا بەشێوەیەكی دروست سەیری پێڤاژۆ و پێشكەوتنەكاندەكات ،بەتایبەت���ی لەس���ازكردنی پەیوەندی���ی لەگەڵ كوردەكان ب���ۆ یەكەمجارە بەش���ێوەیەكی تەندروس���ت مامەڵە دەكات .بەاڵم مرۆڤ ناتوانێت بەراوردی توركیا لەگەڵ واڵتانی ناوچەكە و رۆژهەاڵت بكات .لەبەرئەوەی رەوش���ی ئەو واڵتانە لەگەڵ توركی���ا زۆر جیاوازە .توركیا بڕیاریداوە بناخەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردەكانی عێراق و كوردەكانی توركیا بەش���ێوەیەكی تەندروستتر و حەكیمانەتر دابمەزرێنێ. هەڵبەت���ە ئ���ەم بڕیارە تۆزێك دواكەوت���ووە و كارێكی پڕ لەهەوراز و نش���ێو بووە. هەروەك پێش���بینی دەكرێت لەجێبەجێكردنیدا زەحمەتی زیاتر ببینرێت ،بەاڵم ئەم بڕیارە داهاتوویەكی باش بۆ توركیا دابین دەكات. توركی���ا لەڕابردوو خوازیاری ئەوە بوو بەڕێگاچارەی س���ەربازی پرس���ی كورد چارەسەربكات ،بەاڵم ئێس���تا دەبینین لەهەوڵی ئەوەدایە بەشێوەیەكی دیپلۆماسی نزیكی ئەو مەس���ەلە دەبێتەوە .دەكرێت بزانین چی ش���تێك توركیای گەیاندە ئەو بڕوایەی كە پرسی كورد بەڕێگەچارەی سیاسی چارەسەربكات؟ توركیا گەیش���تۆتە ئەو بڕوایەی كە پرس���ەكە بەچەك و ڕێگەچارەی س���ەربازیچارەسەرناكرێت .هەروەها تێڕوانینی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی گۆڕانی بەسەرداهاتووە، بەتایبەت���ی كە تێڕوانینی ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا گۆڕاوە ،ئەوان س���ەرچاوەی یارمەتییەكان بۆ PKKوشككرد .ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا گەیشتنە ئەو بڕوایەی لەمڕۆ بەدواوە لەگەڵ تیرۆر هیچ ئەنجامێك بەدەس���تنایەت .خاڵی دیكە ئەوەیە كە كوردەكانی باكووری عێراقیش گەیش���تنە ئەو بڕوایەی ئەگەر پشت بەشیعە و ئێران و سوونە نەبەستن ،لەجێگای ئەواندا پشت بەتوركیا ببەستن ئەوا پەیوەندییەكانیان باش���تر دەبێت .ئەم خااڵنە وایكرد توركیا دەس���ت بە پێڤاژۆیەكی سیاسی بكات بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد. دوای ئەوەی قۆناخی كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كورد لەتوركیا دەستیپێكرد، پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستانیش گۆڕانكاری گرنگی بەخۆیەوە بین���ی ،ئایا ئێوە چۆن ئ���ەم پەیوەندییانە ش���رۆڤە دەك���ەن؟ پێتانوایە دواڕۆژی پەیوەندییەكانی توركیا و هەرێمی كوردستان بەرەو كوێ دەڕوات؟ لەس���ەرەتای راگەیاندنی پرۆس���ەی كرانەوەی دیموكراتی تائێس���تا ،توركیا زۆربەگرنگەوە لەرۆڵی كوردس���تانی عێ���راق دەڕوانێت .لەبەرئەوەی ه���ەردوو بەڕێزان تاڵەبان���ی و بارزان���ی هەنگاو دەنێن .ئەگەر توركیا هەن���گاو بنێت ،ئەوا تاڵەبانی و بارزانی راناوەس���تن ئەوانیش هەنگاوی تازە هەڵدەگرن ،وەكو تەماش���اكەر و بەبێ رۆڵ ناوەس���تن .هاوكات ئەگەر هەردووال لەگەڵ یەكتری هەنگاو بنێن ئەوا پرۆسەكە جددیتر دەبێت .هەر بۆیە ئەگەر ئەم كرانەوەیە ئێستاش ئەنجامگیری نەبێت ،بەاڵم هەر سەركەوتن دەبێتە دوا ئاكامی ،ئەم پرسە ماوەیەكی زۆری پێویستە لەبەرئەوەی مەس���ەلەكە ئاسان نییە بەڵكو پێویس���تی بەهەنگاوی قۆناخبەندیانە و پرۆسەیەكی مێژووكرد هەیە .لێرەدا گرنگترین ش���ت ئەوەیە كە PKKپاسیڤ و بێ رۆڵ بووە. پێموایە ئەگەر بەمش���ێوەیە نەبێت ئەوا پرس���ی كورد چارەسەر نابێت .لەبەرئەوەی گرنگترین دەس���كەوت ئەوەیە تیرۆریزم نەمێنێ ،داخوازی چارەس���ەری سیاسیانە س���ەرهەڵبدات .واتە كورد داخوازییەكانیان بەش���ێوازی سیاس���یانە بەرزبكەنەوە، ئەمەش گونجاوترین رێگەچارەیە.
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ محەمەد عەلی بیراند
«ئێوە یەك بەرژەوەندی بۆ ئێمە مسۆگەربكەن لەبەرامبەردا ئێمە هەزار بەرژەوەندیتان دەخەینە ژێر گرەنتییەوە»
33
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
34
كانوونی یەكەمی 2009
كاریگەری سیاسی س���ەركردایەتی سیاسیی كورد لەهەرێمی كوردس���تان ،بەتایبەتی بارزانی و تاڵەبانی لەسەر سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتی لەتوركیا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ كاریگەرییەك���ی زۆر ئەرێنیان هەیە ،هەردوو بەڕێزانتاڵەبان���ی و بارزان���ی كاریگ���ەری گەورەی���ان هەیە، بەتایبەتی���ش بارزانی ،ه���اوكات تاڵەبانیش بوێری و جەس���ارەتی بەخشییە توركیا ،بەتوركیای گوت ئەگەر ئێوە هەن���گاو بنێن ،ئێمەش پش���تیوانیتان دەكەین. بێگوم���ان توركیا لەم روەووە هەن���گاو دەنێت ،بەاڵم دەخوازێت ه���ەر هیچ نەبێ���ت بارزان���ی بزووتنەوەی چەكداری PKKبچ���ووك بكاتەوە ،یاخود هەرچۆنێك بێت وەكو رابردوو هەڵسوكەوت نەكات. لەنێو ئەو پرۆس���ەیەی ئێستا توركیا كاری لەسەر دەكات ،هەندێ هێزی نێودەوڵەتیش تێیدا بەش���دارن، وەكو یەكێتی ئەوروپا و ئەمەریكا ،ئێوە رۆڵی ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا چۆن دەبینن؟ ل���ەم پێڤاژۆی���ەدا رۆڵی���ان زۆر گرنگ���ە ،ئەوكاتەیئەمەری���كا پاشەكش���ێ بەهێزەكانی لەعێ���راق بكات، ئەوا ئارامی و س���ەقامگیری باكووری عێراق بۆ توركیا بەجێدەهێڵێ .وات���ە ئەگەر توركیا بەهێزبێت باكووری عێراقی���ش بەهێزدەبێ���ت .هاوكات داخ���وازی یەكێتی ئەوروپ���ا لەبەرامبەر تیرۆر تۆمار كراوە ،لەبەر ئەمەش لە دژیان دەجەنگن ،واتە هەردووالیەن روویان لە PKK كردووە بۆ ئەوەی چەك دابنێت و دەس���ت بە خەباتی سیاسی بكات. هەن���دێ لەچاودێرانی سیاس���ی ل���ەو بڕوایەدان، مەس���ەلەی وزە و كاریگەری سەرچاوە سروشتییەكان لەهەرێمی كوردستان رۆڵیان لەنێو ئەم گۆڕانكارییانەدا هەیە ،ئێوە ئەم تێڕوانینە چۆن شرۆڤە دەكەن؟ راستە ،دەشێ دۆزینەوە و بەرهەمهێنانی سەرچاوەیسروش���تی رۆڵی هەبێت بەاڵم رۆڵێكی زۆر گرنگ نییە، ئەوەی لێرەدا گرنگە تی���رۆری PKKكۆتایی پێبێت. واتە ئەم نەوت و گازە بەگش���تی لەهەرێمی كوردستان تەنی���ا بەرنامەی كارەكەیە ،ئامانجی بنچینەیی كارەكە نییە ،بەڵكو ئامانجی س���ەرەكی كارەكە نەهێش���تنی تیرۆری PKKیە لەرەگوریشەدا. پێتوای���ە كران���ەوە و نزیكبوون���ەوەی ئەمجارەی دەوڵەتی توركیا لەبەرامبەر هەرێم ،نزیكبوونەوەیەكی ستراتیژی و سەمیمی بێت؟ ئایا ئەو كرانەوەیە چەندە نیازپاكی تێدایە؟! توكیا ناچارە نیازی پاك بێت و هەنگاوی ستراتیژیبگرێتەبەر ،لەبەرئ���ەوەی لەپێوەندی نێوان دەوڵەتاندا نیازپاكی نییە ،هەرك���ەس بەدوای بەرژەوەندی خۆیدا
دەگەڕێ���ت .لێ���رەدا بەرژەوەن���دی هاوب���ەش هەیە، بەرژەوەن���دی باكووری عێ���راق لەوەدایە پش���تیوانی لەتوركیا بكات .ئەگەر رۆژێك لەرۆژان شیعە و سوننە بچنە سەنگەرێكەوە و لەدژیان بوەستنەوە ئەوا هەرێمی كوردس���تان ناچ���ارە پەنا بۆ توركیا بب���ات .خاڵێكی >>> دیك���ە ئەوەیە ،ئەگەر هەرێمی كوردس���تان لەدوارۆژدا توركیا بۆ بیەوێ نەوت و گاز لەرێگای توركیاوە بفرۆش���ێت ئەوا پەیوەندی وا گونجاوت���رە بەرژەوەندییەكان���ی خۆی رەچاوبكات .ستراتیژی لەگەڵ توركیاش بەرژەوەندی لەوەدایە لەهەڕەشەی تیرۆریزم هەرێم هەنگاو رزگاری بێ���ت ،ل���ەم بەرژەوەندیان���ەش گەورەتر هیچ دەنێت ،بەاڵم بەرژەوەندی دیكەی نییە. دەخوازێت هیچ هەرێم���ی كوردس���تانی عێ���راق لەنزیكبوونەوە و نەبێت بارزانی عێراق مامەڵەك���ردن لەگ���ەڵ ش���یعە و س���وننەكانی بزووتنەوەی هەمیش���ە مەس���افەیەكی بۆ خ���ۆی هێش���تۆتەوە و چەكداری PKK بەردەوام هەوڵ���دەدات توركیا رازی ب���كات بۆئەوەی بچووك بكاتەوە پش���تیوانی لەداواكارییەكانی كورد بكات و ئاستەنگی بۆ دروستنەكات ،ئایا ئێوە ئەم هەڵوێستەی حكومەتی هەرێم چۆن لێكدەدەنەوە؟ بەڵێ راستە من س���ەرنج دەدەم لەنێو رووداوەكانیعێراقدا شیعە لەالیەن ئێرانەوە پشتیوانیان لێدەكرێت و سوننەش لەالیەن زۆرینەی واڵتانی عەرەبییەوە ،بۆیە گرنگ���ە كوردەكانیش لەالیەن توركی���اوە ئامێزیان بۆ بكرێتەوە و پشتیوانی بكرێن .لەم روانگەیەوە ،هەرێمی كوردس���تان كارێكی زۆر ژێران���ە دەكات ،من كارێكی زۆر باش���ە كە بەڕێز بارزانی سیاس���ەتێكی لەمجۆرەی گرتۆتەبەر ،چونكە ئەگەر هەرێمی كوردس���تان لەگەڵ توركیا ش���ەڕ ب���كات ئەوا هیچ قازانج ن���اكات .بەڵكو قازانجی لەوەدایە لەگەڵ توركیا كاربكات و سیاسەتی خۆی هاوئاهەنگ بكات. بڕیاروای���ە لەكۆتای���ی س���اڵی 2011دا هێزەكانی >>> ئەمەری���كا لەعێراق بەتەواوی پاشەكش���ێ بكەن ،ئایا ئەوكاتەی ئەمەریكا پاشەكشێ ئەوكات���ەی ئەمەریكا هێزەكانی لەعێراق كێش���ایەوە، بەهێزەكانی پێـتوانیی���ە جارێكی دیكە ئاڵ���ۆزی لەنێوان توركیا و لەعێراق بكات، هەرێمی كوردستان دەست پێبكاتەوە؟ ئەوا ئارامی نەخێ���ر مومكین نییە وەه���ا دۆخێك بێتە ئاراوە كەو سەقامگیری دووبارە ش���ەڕ و بارگرژی سیاس���یی سەرهەڵبداتەوە. باكووری عێراق ه���ۆكاری ئاس���اییكردنەوەی پێوەندییەكانی توركیا و بۆ توركیا هەرێمی كوردس���تانی عێراق بۆ ئ���ەوە ناگەڕێتەوە كە بەجێدەهێڵێ ئەمری���كا لەناوچەكەیە یان ئەگ���ەر ئەمریكا هێزەكانی كێش���ایەوە ش���ەڕ دەس���ت پێدەكات .بۆی���ە من لەو بڕوای���ەدا نیم لەدوای كش���انەوەی هێزەكانی ئەمەریكا ش���ەڕ و ئاڵۆزی لەنێوان توركیا و هەرێمی كوردستان سەرهەڵبداتەوە. یەكێ���ك لەگەورەتری���ن ئاس���تەنگەكانی بەردەم
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
پرۆسەی كرانەوەی دیموكراتی رۆڵی نێگەتیڤانەی هێزە بەرهەڵس���تكارەكانی وەك ( MHPو )CHPیە ،ئایا بوونی ئۆپۆزس���یۆنێكی نەتەوەپەرست و ستاتۆپارێز چ كاریگەرییەك لەس���ەر پرۆسەكە بەجێدەهێڵێ؟ ئەو پارتان���ە تاچەند دەتوانن ئاس���تەنگ بۆ ئ���ەم پێڤاژۆ سیاسییە دروستبكەن؟ هەركاتێ���ك هەن���گاوی س���تراتیژی هەڵدەگیرێ���ت،دەبێ چاوەڕێی ئەوەش بكەین كە لەنێو رای گش���تیدا هەندێك دەنگی ناڕەزایی سەرهەڵبدات .بۆیە ناڕەزایی ئۆپۆزس���یۆنی توركیا شتێكی ئاس���اییە ،بەاڵم لەگەڵ س���ەردەمدا نامێن���ێ .هەر كاتێ���ك تیرۆریزمی PKK كۆتای���ی پێبێت ئ���ەوا مومكین نییە لەنێ���وان توركیا و هەرێمی كوردس���تاندا هیچ كێش���ەیەك دەركەوێت، لەبەرئەوەی بە بنكۆڵكردنی كێشەی پەكەكە ،هۆكاری كێش���ەكان نامێنن .راستە پێویستە كێشەكانی توركیا چارەس���ەرببێت ،بەاڵم لەبەرامبەردا پێویس���تە الیەنی دووەم پش���تگیری لێبكات .پێویستە بیر لەچارەسەری سەربازی نەكەینەوە ،لەبەرئەوەی كێشەكان بەلۆژیكی سەربازی چارەسەرناكرێن. زۆرجار دەگوترێت ئەو قۆناخە نوێیەی ئێستا لەتوركیا دەستیپێكردووە دەگەڕێتەوە بۆ فەزڵ و كۆششی گەورەی تۆرگ���ۆت ئۆزال ،ئایا دەورانی ئ���ۆزاڵ تاچەند كاریگەری لەسەر دەستپێكردنی ئەم قۆناخە هەیە؟ بێگوم���ان هەنگاوە س���ەرەتاییەكان لەس���ەردەمیخوالێخۆش���بوو تورگ���ۆت ئۆزال دەس���تی پێكردووە. بۆ یەكەمجار تورگۆت ئۆزال هەنگاوی بۆ س���ازكردنی پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق هەڵگرت. هەروەها یەكەمجار ئەو گوتی ئێمە داوای دامەزراندنی قەوارەیەك���ی فیدراڵی بۆ باكووری عێراق دەكەین .ئەو كۆمەڵێك هەنگاوی بوێرانەی دەست پێكرد ،ئەمڕۆ رۆژ لەدوای رۆژ هەنگاوەكان فراوانتر دەبێت .لێرەدا خاڵێكی زۆر گرنگ هەیە پێویس���تە كوردستانی باكووری عێراق بیزانن ،توركیا دەتوانێت زۆر ش���ت بداتە كوردستانی عێراق و دەتوانێت زۆر ش���ت نەدات .ئەگەر ئێوە یەك بەرژەوەندی بۆ ئێمە مسۆگەربكەن ،لەبەرامبەردا ئێمە هەزار بەرژەوەندیتان بۆ دەخەینە ژێر گرەنتییەوە ،تەنیا یەك شت هەیە ،ئەویش نەهێشتنی .PKKمن دەزانم ئێوە ناتوانن بچنە قەندیل شەڕیان لەگەڵ بكەن ،بەاڵم رای گشتی ئەمە قەبووڵ ناكات (مەبەستی رای گشتی توركیایە) .بۆیە نابێت حكومەتی هەرێمی كوردس���تان پەیوەندی دوو س���ەرەی هەبێت هەم لەگەڵ توركیا و هەم لەگەڵ PKKدا ،ئەگەر بەڕاس���تی كوردس���تانی عێراق دەیەوێ بەئارامی و خۆشی و دەوڵەمەندی بژین ئەوا پێویستە خۆیان لەم ئیزدیواجیەتە رزگاربكەن.
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
محەمەد عەلی بیراند لەچەند دێڕێكدا: محەمەد عەلی بیراند لە 9ی مانگی حوزەیرانی 1941لەش����اری ئیستانبوڵلەدایكبووە .كوڕی مڕوەت و عیزەت بیراندە. لەقوتابخانەی گەاڵتەسەرای دا خوێندوویەتی. لەساڵی 1964دا دەستی بەكاری پیشەیی لەڕۆژنامەی میللیەتدا كردووە. لەڕۆژنامەكانی سەباح و میللیەت و توركیش دەیلی نیوزدا نووسیویەتی. لەكەناڵەكان����ی TRTو ShowTvكاریكردووە ،هاوكات پێشكەش����كارو بێژەری هەواڵی ShowTvبووە لەس����ااڵنی ( .)1995 -1992ئێس����تاش یەكێك����ە لەبەڕێوەبەرەكان����ی كەناڵ����ی .CNNturkلەكەناڵ����ی ناوبراودا هەواڵ����ی ڕۆژان����ە و بەرنامەی ( 32ڕۆژ) و لەكەناڵی ()Dtvیش����دا بێژەری دەنگووباسە. ژیانی هاوس����ەری پێكهێن����اوە و خاوەن����ی منداڵێكە بەناویئومور. ش����ارەزایی لەزمانەكانی فەڕەنسی وئینگلیزیدا هەیە. بەپێی بڕیاری دادگای ژمارە 17یسزای ئەسڵیەی ئیستانبوڵ بەتاوانی هەڵخەڵەتاندن����ی TRTلەس����اڵی 1994بەبری����اری ژمارە 1315بە 11 مانگ و 20ڕۆژ زیندانی س����زا دراوە. كاتێ����ك دادگای تەمیزیش ئەو بڕیارەی پەسەندكرد ئەوكاتە بیراند زەرەرەكەی TRTقەرەب����وو ك����ردەوە و س����زاكەی خۆیش����ی بەپارە گواستەوە. بەرهەمەكانی: 30ڕۆژی گەرم دیەت چیرۆكی ئەوروپایتوركیا 12ئەیل����وول04.00 ئەم����ر بك����ەگەورەم 32ڕۆژ 10س����اڵپشت پەردە محەمەد عەلی بیراند باڵوك����راوەی میللیەت،كتێب����ی زەنجی����رەی ڕۆشنبیریی
35
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ بارین كایا ئۆغڵو
«ناكرێت PKKهەم كێكەكە بخوات و هەم ببێتە خاوەنی كێكەكەش»
36
بارین كایا ئۆغڵو ،تایبەتمەند و شارەزایە لەمەڕ بارودۆخی واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوین و كوردستان ،ئەو زانكۆی بیلكەنت-ی لەئەنقەرە تەواو كردووە و ئێستاش قوتابی دوا قۆناخی دكتۆرایە لەبەشی مێژوو -كۆركۆران /زانكۆی ڤێرجینیا لەوالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. كایۆغڵو بەڕەچەڵەك توركە و لەئەنقەرە لەدایكبووە ،سەردەمی منداڵی و گەنجی خۆی لەعێراق و لوبنان بەسەربردووە .لەنێوان سااڵنی 1988 -1985لەبەغدا و موسڵ ژیاوە، كە بەدوو شاری فەنتازیك و سەرنجڕاكێش وەسفیاندەكات .هەروەها كایۆغڵو نووسەر و لێكۆڵەرێكی سیاسیشە و ،زۆربەی وتار و لێتوێژینەوەكانیشی لەرۆژنامەی توركیش ویكلی جۆرناڵ و ناوەندی لێكۆڵینەوەی ستراتیژی ،USAKكە بەهەردوو زمانی توركی و ئینگلیزی دەردەچێت ،باڵودەكاتەوە .ئێمە لەدەرفەتێكدا ئەو هەڤپەیڤینەمان لەگەڵدا ئەنجامدا.
حكومەتی ( )AKPئێس���تا لەسەر فایلێكی گرنگ و هەستیار كاردەكات ،ئەو فایلە سەرەتا بەناوی سیاسەتی «كران���ەوە بەڕووی ك���ورد» و دوات���ر وەك «كرانەوەی دیموكراتیانە» ناودێركرا ،بەپێی ئەم سیاسەتە حكومەت پرۆس���ەی كرانەوە بەسێ قۆناخی «نزیك و ناوەڕاست و دوور مەودا» جێبەجێ دەكات ،لەم روانگەیەوە لەبەڕێزتان دەپرسم ،رەنگدانەوەی ئەم سیاسەتە لەداهاتوودا لەسەر توركیا و كوردستانی عێراق و ناوچەكە چۆن دەبینن؟ بەكورت���ی ئ���ەو «دەستپێش���خەرییە كوردی���ە» یان«دەستپێش���خەریی دیموكراسی» یان «دەستپێشخەریی یەكێتی���ی نیش���تمانی» كاریگەری���ی و رەنگدان���ەوەی پۆزەتیڤ���ی دەبێت لەس���ەر پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و حكومەتی هەرێمی كوردس���تان لەباكوری عێڕاق .هەر كاتێك پرس���ی كورد لەتوركیا لەژێ���ر چنگی توندوتیژی ڕزگاری ب���وو ،ترس و نیگەرانیەكانی ناو توركیا بەرامبەر كورد (كوردی توركی���ا و عێڕاق) كەمدەبێتەوە .ئەمەش ڕێگەخۆشكەرە بۆ پەیوەندیەكی باشی دراوسێیەتی نێوان توركیا و كوردستانی عێڕاق. تێبینی :پێویستە ئاگاداربین كە حكومەتەكەی ئەردۆگان هی���چ هەنگاوێكی كۆنكریتی ڕانەگەیان���دووە .بۆیە كەس ناتوانێت باس لەناوەڕۆكی قۆناخەكانی نزیك و ناوەڕاست و دوور بكات .جارێ زۆر زووە باس لەمانە بكەیت. هاتن���ی گروپ���ی ئاش���تی پەكەك���ە لەمەخم���ور و قەندیل���ەوە بۆ توركی���ا ،لەالیەن ئەنق���ەرەوە وەاڵمێكی ئەوتۆی نەدرای���ەوە ،ئایا پێتوانیی���ە كاردانەوەی پارتە بەرهەڵس���تكارەكان زیادەڕۆیی تێدا بووە ،بەتایبەتی كە وایان لەس���ەرۆكوەزیر ئەردۆگان كرد هەڕەشەی گەڕانەوە بۆ خاڵی س���فر بكات و رایبگەیەنێت كە ئەگەر ناچار بن پرۆس���ەی كرانەوە بەرامبەر كورد رادەگرن؟ ئەی تاچەند پێتوای���ە ئەم هەنگاوە لەداهاتوو رێ���گا بۆ چەكداماڵینی پەكەكە و ئاشتییەكی هەمیشەیی خۆشبكات؟ من بە تەواوی ناكۆكم لەگەڵ ڕستەی یەكەمت .سەرەڕایكۆت و بەندە سیاسییەكان ،پێموایە ئەنقەرە بەشێوەیەكی ئیجابی و تەواو وەاڵمی هاتنی ئەو گروپەی دایەوە .ڕەنگە نەتانبینیبێت ،بەاڵم تەنانەت هەندێ بەرپرسی دەوڵەتیش لەكاتی هاتنی ئەو خەڵكە لەسنووری خابور لەپێشوازیان دابوون. ئەم كارە وەك لەخش���تەبردن و خۆدەرخس���تنی لێهات و دەرفەتەكە بەش���ێوەیەكی دیكە قۆس���ترایەوە ،كاتێك تەواوی ڕووداوەكە گۆڕدرا بۆ فیس���تیڤاڵێكی هاوبەش���ی PKKو DTPهاوشان لەگەڵ ئەو خەڵكەی هەڵپەڕین و گۆرانیان گوت و وەك قارەمان و سەركەوتوو پێشوازیان لەو كەس���انە كرد كە گەڕابوونەوە (ڕاستیەكەش ئەوەیە: PKKچ دەستكەوتێكی بەدەستهێناوە؟ چیی بردۆتەوە؟
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
چی بۆ كورد بەدەستهێناوە؟ هیچ شتێكی بەدەستنەهێناوە). ئێمە دەبێت تێبگەین كە خەڵكێكی زۆر لەتوركیا بەهۆی هێرش���ەكانی PKKكەس���ە نزیكەكانیان لەدەس���تداوە .ئەوان تا ئێس���تا ت���ووڕەن و ئەو ج���ۆرە ئاهەنگانە وەك ئیهانەیەك بۆ برینەكانیان دەبینن. س���ەبارەت ب���ە PKKكە ئەو ڕووداوان���ەی هەفتەی ڕابردوویان بەش���ێوەی ئاهەنگ و فیس���تیڤاڵ قۆس���تەوە و چەند رەفتارێكی ئیس���تیفزازی و پرۆكاتیڤیان ئەنجامدا ،كە لەڕووی سیاسیەوە كارێكی شێتانەیە .ئەم كارە سوود بە بەرژەوەندیەكانی هیچ الیەنێك ناگەیەنێت ،بەدڵنیاییەوەش سوودی بۆ كوردەكانی توركیا نییە. بەداخ���ەوە ڕاگەیاندنەكەی ئەحمەد تورك كاتێك گوتی «لەم ناكۆكیەدا هیچ براوەیەك نییە و هیچ دۆڕاوێكیش نییە» زۆر درەنگ گوترا و كاریگەریی كەمی هەبوو .تورك لەم گوتەیەدا مەبەستی باشی هەبوو ،بەاڵم بەچاكی باڵونەبووەوە. تێبینیەكی تر ئەوەیە پێویستە PKKسەبارەت بەئامانج و هیواكانیان ڕاستبن .وتەیەكی ئینگلیزی هەیە دەڵێت «ناكرێت تۆ كێكەكەت بخۆیت و لەهەمانكاتیشدا بتەوێ خاوەنی ئ���ەو كێكە بیت ».بەمانایەكی تر لەحاڵەتێكی وەهادا ناكرێت چاوەڕوانی ئەوە بیت دوو شتی لەبنچینە دژبەیەك (پارادۆكسن) بەدەستبهێنیت. ئێستا پێویستە PKKو ئەو كوردانەی پاڵپشتیی ئەردۆگان دەكەن تێبگەن و هەستبكەن (وەك چۆن سەرۆك مەسعود بارزانی و سەرۆكوەزیرانی پێشوو نێچیرڤان بارزانی ماوەیەك پێش ئێس���تا ڕایانگەیان���دووە) كە توندوتیژی هیچ ئاكامێكی نیی���ە .واتە بەردەوامیدان بەهێرشەكانی دژ بەهێزەكانی حكومەت و هاوواڵتیان لەتوركیا ،چاوەڕوانكردن و تەمابوون بەدەستەبەركردنی مافەكانی كورد مەحاڵ و ئەستەم دەكات. ئای���ا كاریگەری ئەمریكا لەس���ەر سیاس���ەتی كران���ەوەی دیموكرات���ی لەتوركیا و نزیكبوونەوەی ئەنقەرە لەهەولێر چۆن هەڵدەس���ەنگێنن ،بەتایبەتی كە ئێس���تا سەرۆك ئۆباما بەپێچەوانەی سەرۆك بوش زیاتر باوەڕی بە «هێزی نەرم» و سازدانی «دیالۆگ» هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشە و ئاڵۆزییە سیاسییەكان؟ بێگوم���ان ئەمریكا هەندێ كاریگەری لەس���ەر ئەنقەرە و هەولێ���ر هەیە .بەاڵم هێزیهاندەری ڕاس���تەقینەی پش���ت ئەو هەوڵەی س���ەرۆكوەزیران ئەردۆگان (واتە هەردوو كارەكەی :پرس���ی كران���ەوە و نزیكبوونەوە لەحكومەتی هەرێمی كوردس���تان) بریتیە لەبەردەوامیدان بەو بوون و كاریگەرییە سیاس���ییە ڕاس���تەقینەی خۆی لەڕۆژهەاڵت و باش���ووری ڕۆژهەاڵتی توركیا .وا بڕیارە هەڵبژاردنە گشتیەكانی توركیا لەبەهاری 2011 ئەنجامبدرێ���ت و بەڕێز ئەردۆگانیش دەیەوێت بەش���ێوەیەكی ب���اش و پۆزەتیڤانە لەو بەشەی واڵتدا خۆی بەدەنگدەرانی نیشانبدات .بۆ ئەمەش ،ئەردۆگان پێویستی بەوەیە زۆر بەزیرەكان���ە ئەو كارتانەی پەیوەندیان ب���ە PKKو ( KRGحكومەتی هەرێمی كوردستان) هەیە یاری پێبكات. ئەمەش دوای ئەوەی گوتی ،پێویس���تە ئێمە (كورد و تورك) هەس���ت بەوە بكەین كە چارەس���ەركردنی جیاوازیەكانمان لەبەرژەوەندیی خۆماندایە .ڕەنگە بەرژەوەندیەكانمان لەگ���ەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا یەكبگرێتەوە ،بەاڵم بڕیاردەری ڕاس���تەقینە لێرەدا ئەوەیە خۆمان چیمان دەوێت ،نەك ئەوەی واشنتۆن چی دەیەوێت. لەسەر داوای سەرۆكوەزیران ئەردۆگان شاندێكی بااڵی حكومەتی توركیا بەسەرۆكایەتی بەڕێز ئەحمەد داود ئۆغڵو وەزیری دەرەوە و زافەر چاگالیان وەزیری كاروباری دەوڵەت و ژمارەیەك لەس���ەرمایەگوزارانی تورك سەردانی هەولێریان كرد و لەگەڵ سەركردایەتی سیاس���ی كورد كۆبوونەوە ،پێشتریش س���ەرۆكوەزیر ئەردۆگان رایگەیاندبوو كە توركیا ئامادەیە كۆنس���وڵخانەیەكی گش���تی لەهەولێر بكاتەوە ،ئایا ئەم هەنگاوەی توركیا بۆ نزیكبوونەوەی لەهەرێمی كوردستانی عێراق چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟ -ئەمە بیرێكی باش و زیرەكانەیە .بیستوومە فەڕەنسا و بریتانیا و رووسیا و زۆر واڵتی
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
دیكەی جیهان كۆنس���وڵخانەی گش���تی خۆیان لەهەولێر كردۆت���ەوە .ئەی بۆ ئێم���ەش نەیكەین���ەوە؟ توركیا و كوردستانی عێڕاق دەتوانن زۆر شت لەڕێگەی بازرگانیەوە بەدەس���تبهێنن ن���ەك لەڕێگەی ناكۆك���ی و دەمەتەقێ و هەڕەشەی هێزی سەربازی. ماوەیەك لەوەوبەر لەس���ەر داوای سەركۆماری عێراق جەالل تاڵەبانی بڕیار بوو دەنیز بایكاڵ سەرۆكی ()CHP س���ەردانی بەغدا بكات ،پێتوایە ئەگەر بایكاڵ بێتە بەغدا گۆڕان بەسەر هەڵوێستی پارتە بەرهەڵستكارەكان بهێنێت لەمەڕ كورد؟ لەوانەیە گۆڕان بەس���ەر هەڵوێس���تی CHPبهێنێت.لەگەڵ ئەوەش���دا ت���ا ئ���ەو دواییەش پارتە سۆش���یال دیموكراتەكان پاڵپشتیەكی باشیان لەباشوری ڕۆژهەاڵتدا هەبوو .بۆ نموونە بۆ دەیان س���اڵ پارێزگای هەكاری بە «قەاڵی »CHPبەناوبانگ بوو .حاڵی حازر بەڕێز بایكاڵ نیش���انیداوە كە پشتگیریی چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەو كێش���ەیەی ئێس���تا دەكات .كەواتە ڕەنگە گۆڕانكاریەك لەبەرەی CHPدا ڕووبدات. بەاڵم لەگەڵ MHPبابەتێكی ترە .گوتار و دیسكۆرسی MHPبەدڵ���ی ئ���ەو توركانەی���ە ك���ە هەس���تێكی زۆر تون���دی نەتەوەییان هەی���ە .بەتایبەتی خزم و كەس���ی س���ەربازە كوژراوەكان و قوربانیانی هێرش���ەكانی PKK بەگوێڕایەڵیەوە پێش���وازی ل���ە MHPدەكەن .هەروەها MHPدەرگای بەسەر هەموو چارەسەریەك داخستووە، كە بە بنبڕكردن و لەناوبردنی PKKكۆتایی نایەت. زۆربەی چاودێرانی سیاس���یی پێیانوایە چارەنووسی هەردوو گەلی كورد و تورك لەڕۆژهەاڵتی ناوین بەیەكەوە گرێدراوە .لەم سۆنگەیەوە دەپرسم ،كاتی ئەوە نەهاتووە دەوڵەت���ی توركی���ا بەفەرمی داوەتی س���ەرۆكی هەرێمی كوردستانی عێراق بكات و كێشەكان لەقۆناخی دیالۆگەوە بچنە قۆناخی جێبەجێكردن ،یان بەمانایەكی دیكە بڵێین، توركیا هەقیقەتی هەرێمی كوردستان قەبووڵ بكات؟ ئێم���ە وەك خەڵك���ی ڕۆژهەاڵتی ناوین چارەنووس���یهەموومان بەیەكەوە بەس���تراوە .نەوەك هەر تەنها تورك و كورد. سەبارەت بەداوەتكردنی بەڕێز مەسعود بارزانی بۆ توركیا، لەجیهانی ئایدیاڵیدا وەاڵمەكەی بەڵێیە .بەاڵم پێویس���تە توركیا بگاتە ئاس���تێكی كامڵ لەپرۆسەی چارەسەكردنی پرس���ی كورد پێش ئەوەی بتوانێت گەش���ە بەپەیوەندیە گەرموگوڕترەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردس���تان بدات .بۆ دڵنیایی ئەو دوو پرۆسەیە تەواوكەری یەكترن. كەچی لەگەڵ ئەوەش���دا ،نامانەوێت س���ەردانی سەرۆك بارزانی (یان ڕاگەیاندنی سەردانێكی لەو جۆرە) لەكاتێكی وەها ناسكدا پشێوی و ئاڵۆزییەك دروستبكات.
37
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ بەلما ئاكچورا لەسەر دەوڵەتی شاراوە و پرسی كورد لەتوركیا
38
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
«هەموو حكومەتەكان لەتوركیا دەگۆڕێن بەاڵم دەوڵەتی شاراوە هەرگیز ناگۆڕێت» ئەوكاتەی بەتەلەفۆن داوای دیدارمان لێكرد ،بۆ لێپرسینەوە لەالیەن دادگای ئیستانبوڵەوە بانگهێشت كرابوو ،ئەمەش لەبەرئەوەی لەدوا كتێبی خۆیدا كۆمەڵێك بەڵگەنامە و دەستهاوێژی بەناوی (سێ كۆبوونەوەی شاراوە بۆ ئۆجەالن) باڵوكردبۆوە .بۆیە داوای لێكردین بۆ ماوەیەك چاوەڕێی بكەین تا ئەوكاتەی رێكارە شكڵییەكانی دادگا تەواو دەكات ،بەلما ئاكچورا ،كە زیاتر لە 22ساڵە لەتوركیا كاری رۆژنامەوانی دەكا ،بۆ ماوەی هەشت ساڵە وەك نووسەر و توێژەر لەناوەندی هەواڵ و لێكۆڵینەوەی ڕۆژنامەی میللیەتدا كاردەكات ،لەبواری ڕۆژنامەگەری و لێكۆڵینەوەدا ژمارەیەك خەاڵتی بوێری و لێهاتوویی وەرگرتووە .خانمی ئاكچورا هەموو ئەو راپۆرتانەی كە لەنێوان سااڵنی 1927تا ساڵی 2007دا لەبارەی پرسی كورد و چارەسەری ئاشتیانە نووسراون، كۆدەكاتەوە .ڕاپۆرتانەكان لەالیەن ڕۆژنامەنووسەوە بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر پێكەوە بەسترانەوە ،لەژێر ناوی «فیلمە كوردییەكەی دەوڵەت» لەچاپخانەی ئایراجادا وەكو كتێبێك چاپ و باڵودەكرێتەوە .بەلما لەبارەی كتێبەكەی دەڵێت« :پرسی كورد ،پرسێكی زۆر تراژیدئامێزە و مایەی شەرمەزارییە بۆ كۆمەڵگای مرۆڤایەتی كە تائێستا ئەو پرسەی بەهەڵواسراوەیی هێشتۆتەوە ،بەاڵم ئەگەر بێتو فیلمە كوردییەكەی دەوڵەت لەمبارەیەوە دروستبكرێت ئەوا زۆر كۆمیدی و گاڵتەئامێز دەبێت .هۆكارەكەشی ئەوەیە كە 86ساڵە باسی پرسی كورد دەكەین هەر كەس یەك شت دەڵێت ،بەاڵم پرسەكە هەر وەكو خۆی ماوەتەوە .لەبەرئەوەی دەڵێن ئەگەر هەڵە بۆ یەك جار بێت ئەوا تراژیدیایە بەاڵم ئەگەر دووبارە ببێتەوە ئەوكاتە دەبێتە كۆمیدیا .بۆیە فیلمێكی بەمجۆرەش بۆ من دەبوو بەفیلمێكی كۆمیدی». ئەو كتێبە زیاتر لەوەی بیری لێدەكەینەوە سەرنجی رای گشتی بۆ سەر خۆی ڕاكێشاوە .خانمی ئاكچورا باسی لەوە كرد ،كە لەم چەند ساڵەی دواییدا بەگشتی بەشداری هەموو ئەو كۆبوونەوانەی كردووە كە لەدیاربەكر ،ئیستانبوڵ و بڕۆكسڵدا سەبارەت بەپرسی كورد گرێدراون« ،هەر مرۆڤێك كە لەنێو ئەو كۆبوونەوانەدا منی دەدیت باسی ڕاپۆرتێكی بۆ دەكردم .بەكورتی هەرچەند ئەو پرسە بەبێ چارە دەمایەوە ،ڕاپۆرتەكانیش لەالی من زیاتر كەڵەكە دەبوون، بەو مانایەی كە ئەو كتێبە بەهەوڵێكی خۆ بەخۆیی ئامادەكرا». بەلما زۆربەی بەڵگەنامە و دەستهاوێژ و زانیارییەكانی لەئەرشیڤخانەكان بەدەستكەوتووە« .زۆربەی راپۆرتەكانی سەردەمی ئەتاتورك لەالیەن كوردەكانەوە بەدەستم كەوتوون .هەرچی راپۆرتی حزبەكانە ،ون بوونە و ئەرشیڤ نەكراون .بۆیە لەنێو گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا زانیارییەكانم كۆ دەكردەوە و دواتر كۆپیم دەكردن .هەندێ لەو ڕاپۆرتانەش كە لەنێو كتێبەكانی دیكەدا باڵوكرابوونەوە ،سوودم لێوەرگرتوون .بەگشتی پتر لە 70راپۆرتی سەرنجڕاكێشم باڵوكردۆتەوە، لەئاكامدا توانیم بۆ ماوەی دوو ساڵ ئەو كتێبە ئامادە بكەم». ئەو لەكتێبەكەیدا سەبارەت بەپرسی كورد و چۆنیەتی چارەسەركردنی شتێكی نەنووسیوە .بەڵكو پتر هەوڵیداوە ئەوە ئاشكرا بكات كە ئەو پرسە چۆن گەیشتووە ئاستی بێ چارەیی و بنبەستبوون و سەرەڕۆیی و ستەمكاری .بۆ ئەمەش سوودی زۆری لەڕاپۆرتەكەی عەدنان قەهوەچی بینیوە ،چونكە قەهوەچی لەڕاپۆرتەكەی خۆیدا ئاماژەی بەوە داوە كە لەچ شوێنێكدا هەڵە كراوە و روونیدەكاتەوە كە سیاسەتمەدارەكان چۆن هەوڵی شاردانەوەی راستییەكانیانداوە. هەروەها لەنێو كتێبەكەی خانمی ئاكچورادا زۆر بابەتی كۆمیدیئامێزیش بەدیدەكرێن .بۆ نموونە ،لەنێو راپۆرتەكانی سااڵنی 1960دا هاتووە «ئەوانەی كە خۆیان بەكورد دەزانن» .بەاڵم دواتر بەتێپەڕبوونی كات تێدەگەن كە ئەمە تەنیا گومانێكە ،بۆیە وازی لێدێنن و كوردبوونیان قەبووڵ دەكەن .لەمبارەیەوە بەلما دەڵێت «لەسەردەمی ئەتاتوركدا كاتێك كورد و تورك لەیەك سەنگەردا كۆدەبنەوە و شەڕی رزگاری دەكەن ئەوكاتە بوونی كورد قەبووڵ دەكرێت .بۆ نموونە ،لەیەكەمین پەرلەمانی توركیادا 72نوێنەر و سیاسەتمەداری كورد هەبووە و ئەوان بەجلوبەرگی كوردی خۆیانەوە بەشداری دانیشتنەكانی پەرلەمان بوونە و بەزمانی كوردیش وتاریان پێشكەشكردووە .بەاڵم لەسااڵنی دواییدا بەتایبەتی لەو سااڵنەی كە عیسمەت ئینۆنۆ سەردانی باشوور و باشووری رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵی كردووە ،راپۆرتێك ئامادە دەكات و دەگەڕێتەوە بۆ ئەنقەرە بارودۆخەكە بەگشتی دەگۆڕدرێت .بێگومان ئەم راپۆرتەش لەسەر داواكاری ئەتاتورك ئامادەكراوە. خانمی ئاكچورا لەكتێبەكەیدا ئەوەشی روونكردۆتەوە ،لەبارەی ئامادەكردنی ئەو راپۆرتانە لەسەر پرسی كورد ،بەپێی بیروڕای هەندێ لەو كەسانە ،لەكاتی دامەزراندنی كۆماری توركیادا چەندین بەڵێن بەكوردەكان دراوە ،بەاڵم دواتر ئەو بەڵێنانە جێبەجێ نەكراون« .بۆیە هەندێ لەو كوردانە كە ئەو بانگەشانە دەكەن دەستیان بەشۆڕش و راپەڕین كردووە ،لەبەرئەوە ئامادەكردنی راپۆرتیش لەسەر پرسی كورد هاوكات لەگەڵ شۆڕشەكاندا دەستی پێكردووە .ماوەیەك لەدوای یەكەمین راپۆرتی ئیسالحاتی شەرق ،ئینۆنۆ لەراپۆرتەكەی خۆیدا بەسەرانسەری باشوور و باشووری رۆژهەاڵت گوتویەتی كورد و لەمبارەیەشەوە چەندین ڕێوشوێنی دەستنیشانكردووە .بەمجۆرەیش سیاسەتی تواندنەوە بەمەبەستی خامۆشكردنی پرسی كورد دەست پێدەكات». بەلما لەمەڕ بارودۆخی دوای سااڵنی شەستەكان باسی ئەوە دەكات ،كە لەسەردەمی دەسەاڵتی پارتی دیموكراتدا هیچ ڕاپۆرتێكی دەرهەق بەپرسی كورد دەستنەكەوتووە« .توركیا لەو سەردەمەدا سەرقاڵی مەسەلەی ئاوەدانكردنەوە و گەشەپێدانی خۆی بووە .یەكەمجار پارتی كرێكارانی توركیا دانی بەهەبوونی كورد ناوە و ڕەخنەی لەو سیاسەتە گرتووە كە لەبەرامبەر كوردەكاندا پەیڕەو دەكرێت ،ئەم بابەتە الیەن پارتی ناوبراوەوە لەنێو بڕیارەكانی كۆنگرەدا دەنووسرێت .هەر ئەمەش دەبێتە یەكێك لەهۆكارەكانی داخستنی پارتی كرێكارانی توركیا لەو سەردەمەدا .دوای 12ی ئەیلوول هاوكات لەگەڵ سەردەمی تورگوت ئۆزاڵدا بەشێوەیەكی جددی باس لەهەبوونی كورد دەكرێت». بەلما ئاكچوورا یەكەم كتێبی خۆی بەناوی (دەوڵەتی شاراوە ،ئیدی بوو بەدەوڵەت) باڵوكردۆتەوە .لەكتێبە نوێكەشیدا بەناوی (كوردەكانی دەوڵەت)، باسی ئەو رێبازانە دەكات ،كە كۆماری توركیا لەبەرامبەر چارەسەركردنی پرسی كورد بەكاریهێناوە .روونیكردۆتەوە كە ،تائێستا دەوڵەتی توركیا هیچ چارەسەرییەكی بۆ پرسی كورد نەدۆزیوەتەوە .بەهۆی باڵوكردنەوەی ئەم كتێبەش ،خانمی ئاكچوورا بۆ ماوەی سێ مانگ سزا دەدرێت. گۆڤاری توركیاناسی لەساڵۆنی هۆتێلی مەڕمەڕەی ئیستانبوڵ ،لەبارەی رووداوەكانی نێو كتێبەكەی و پرسی «دەوڵەتی شاراوە و دەوڵەتی ئاشكرا لەتوركیادا» چەند مەسەلەیەكی لەگەڵ خانمی ئاكچورا تاوتوێكرد.
39
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
40
كانوونی یەكەمی 2009
پرس����ی كورد كە پتر 86ساڵە لەمێژووی نوێی توركیادا ئامادەگی هەیە و چارەسەرنەكراوە ،لەماوەی ئەم چارەگە س����ەدەی دوایدا پرس����ی پەكەكەش����ی هاتۆتەسەر ،كاتێك لەم روانگەیەوە سەیری مەسەلەكە دەكەین ،بیروڕاتان س����ەبارەت بەداهاتوو چییە؟ ئەی هەڵوێستی پارتی داد و گەشەپێدان لەبەرامبەر پرسی كورد چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ دەوڵەت باس����ی هەبوونی كورد ناكات ،بەڵكو باسیچارس����ەرەكردنی پرس����ی كورد دەكات .من پێموایە دەوڵەت تائێس����تا گفتوگۆ لەسەر بوونی گەلی كورد ناكات ،بەڵكو باسی چۆنییەتی چارەسەركردنی پرسی كورد دەكات .ئەردۆگان س����ەرەتا گوتی پرسی كورد هەیە و بەهی خۆمی دەزانم ،بەاڵم ئێس����تا بەجۆرێكی دیك����ە بیردەكاتەوە .بۆیە پێویس����تە بەوردبینییەوە س����ەیری ه����ۆكاری ئ����ەوە بكەی����ن كە ئ����ەردۆگان لەمبارەیەوە چۆن گەیش����تە ئەو جیاوازییە و گۆڕانی هەڵوێس����تەكەی لەبەرامبەر پرسی كورددا .چی بووە هۆی ئەوەی كاتێك ئ����ەردۆگان گوتی «ئەگەر بڵێین پرس هەیە ،پرس دروس����تدەبێت؟» چی ئەردۆگانی ناچار بەم هەڵوێس����تەكرد؟ ئەمەش مانای ئەوەیە كە پێكهاتەیەكی زۆر مەترسیدار و بەهێز لەتوركیادا هەیە كە ئاستی ئەردۆگانیشی تێپەڕاندووە. مەبەس����تتان ئەوەیە لەتوركیا هێش����تا دەوڵەتی ش����اراوە خاوەن رۆڵە و لەپش����ت پ����ەردەدا رۆڵەكان دیاریدەكات؟ م����رۆڤ دەتونێت بڵێ����ت لەو كات����ەوەی دەوڵەتیتوركیا دامەزراوە ،دەوڵەتێكی شاراوەش هەیە ،بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی رێكخراوی گالدیۆی سەر بەواڵتانی رێكخراوی ناتۆ ،كە ئەمەریكا و س����ۆڤییەتی پێش����وو ساڵی 1950دایمەزراندووە ،رۆڵێكی دیار و كاریگەری لەس����ەرهەڵدانی دەوڵەتی ش����اراوەدا هەب����وو .بەاڵم پێش ئەو مێژووەش دەوڵەتی توركیادا لەس����ەرەتای دامەزراندن����ی كۆم����اردا لەدژی ك����وردە عەلەوییەكان سیس����تمێكی لەمجۆرەی هەبووە .بۆچی لەسەرەتای كۆم����اری توركیادا هەبووە؟ لەبەرئ����ەوەی لەواڵتێكی وەكو ئێمەدا پێكهات����ەی جیاواز هەبووە بووە ،ئینجا دەوڵەتی نەتەوەیی لەس����ەر دامەزراندووە .دواتر ئەو دەوڵەتە میللەت����ی خۆی ئافران����دووە ،لەبەرئەمەش پێویس����تیان بەهێزێكی لەمجۆرە هەبووە .س����ەرەتا پێش ئ����ەوەی كۆمار دابمەزرێت ،داوایان لەعەلەوی و كورد و ئەرمەنییەكان كرد هاوكاریان بن بۆ پێكهێنانی میللەتێ����ك ،بێگوم����ان ب����ۆ ئەم����ەش توندوتیژیان بەكارهێن����اوە .ه����ەر لەس����ااڵنی س����ەردەمی پارتی دیموكراتیكەوە ،بەاڵم لەم پێڤاژۆیەدا لەالیەن هەندێ
>>>
لەسەردەمی ئەتاتورك لەیەكەمین پەرلەمانی توركیادا 72نوێنەر و سیاسەتمەداری كورد هەبوون، كە بەجلوبەرگی كوردی خۆیانەوە بەشداری دانیشتنەكانی پەرلەمان بوونە و بەزمانی كوردیش وتاریان پێشكەشكردووە
گروپی دیكەوە سیاس����ەتی توندوتیژی لەدژی كوردان كاری لەس����ەركراوە .هاوكات لەسااڵنی 1984تا 2000 لەدژی PKKكەس نەیدەزانی چی روودەدات ،ماوەی نزیكەی بیست ساڵ دەبوو كاری رۆژنامەگەریم دەكرد، بەاڵم نەمدەزانی ك����ورد لەتوركیا هەیە .لێرەدا تەنیا كورد فریو نەدراون ،بەڵكو توركەكانیش فریودراون. واتە لەم واڵتە دەوڵەتی ش����اراوە هەیە و كار لەسەر توندوتی����ژی دەكات .هەموو حكومەت����ەكان لەتوركیا دەگۆڕێن بەاڵم دەوڵەتی ش����اراوە ناگۆڕێت ،ئێستاش خۆی دەپارێزت .لەبەرئەوە دەوڵەتی شاراوە بۆ خۆی سنوورێكی وەهمی و هەڕەش����ەئامێزی دامەزراندووە، لەخۆیەوە مەترسییەكان دیاری دەكات. ئێوە گوتتان دەوڵەتی شاراوە هەیە و هەر دەمێنێ، هەروەك چۆن ئێس����تا قسە لەس����ەر (ئەرگەنەكۆنی نوێ) دەكرێ ،ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنێت هەتاكو دەوڵەتی شاراوە لەتوركیا مابێت پرسی كوردیش هەر دەمێنێت؟ ئەوانەی گوتیان كێشەی كورد دروستبكەین ،خودیدەوڵەت بووە ،ئێستاش لەبەرئەوەی دەوڵەتی شاراوە لەتوركیا الواز بووە بۆیە گفتوگۆی چارەس����ەركردنی پرس����ی كورد دەكرێت .ئەگەر ئەمڕۆ چارسەەركردنی پرس����ی كوردی لەتوركیا لەئاس����تێكی نێونەتەوەیدا گفتوگۆ دەكرێت ،ئەوا بەهۆی پاس����یڤبوونی دەوڵەتی ش����اراوەیە لەتوركیا ،بەاڵم ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە دەوڵەتی ش����اراوە لەئاس����ت ئەم پرس����ەدا تەنها تەماشاكەر بێت. زۆرجار باسی گروپگەلێكی نهێنی دەكرێت ،وەكو چەتەكانی ئەرگەنەكۆن ،ژیتەم ،مافیاكان و...تد .ئایا ئەو گروپانە چ پێوەندییان لەگەڵ دەوڵەتی شاراوەدا هەیە؟ من یەك����ەم كتێبم بەن����اوی (دەوڵەتی ش����اراوە،ئیدی بوو بەدەوڵەت) باڵوكردەوە .رۆژنامەنووس����ێك لەس����ولەیمان دەمیرێل س����ەرۆك كۆماری پێش����ووی توركیای پرسی ،لەراگەیاندنەكانی ئەوروپا دەگوترێ توركیا لەبەرامبەر كوردان توندوتیژی بەكاردەهێنێ، ئێوە چی دەڵێن؟ ئەویش بەمش����ێوەیە وەاڵمیدایەوە: واتە ئێستا ئێمە لەبەرامبەر هاوواڵتیانی كورد خراپە دەكەی����ن ،لەبەرامب����ەر هاوواڵتییان����ی ت����ورك چاكە دەكەین ،راس����تە بەمشێوەیە! بەاڵم من لەم بڕوایەدام هی����چ هاوواڵتییەك����ی توركیا نییە زیان����ی لەدەوڵەت بەرنەكەوتبێت ،وەكو كورد و تورك و ئەرمەن و الز و چەركەز و یۆنانی و ئەوانی دیكەش. ئێمە دەخوازین بپرسین لەتوركیا كێن ئەوانەی، كە پشتگیری لەدەوڵەتی شاراوە دەكەن؟
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
جارێكی دیكە لەس����ولەیمان دەمیرێلیان پرس����ی،دەوڵەتی شاراوە چییە؟ دەمیرێل گوتی سوپایە .ئەو زۆر بەراشكاوەیی ئەم قسەیەی كرد .لەتوركیا دەوڵەتی ش����اراوە س����وپایە .لەكاتێكدا لەواڵتە دیموكراسی و پێشكەوتووەكاندا دەوڵەت پێكدێت ئینجا دەوڵەتێكی گەلس����االری و پایەدار دادەمەزرێت .بەاڵم كاتێك تۆ دەوڵ����ەت لەچەن����د نەتەوەیەك دروس����تبكەیت ،ئەوا پێویس����تت بەوە دەبێت دەوڵەتی ش����اراوەت هەبێت، هێزێكی نهێنیت هەبێت .لەتوركیا نەتەوەكان كێشەیان لەگەڵ یەكتری نیی����ە ،ئەوەی دەخوازێت دوژمنایەتی بكەوێتە نێوانی گەالن خودی دەوڵەتی شاراوەیە. هەروەك س����لێمان دەمیرێل هێم����ای بۆ كردووە، هەموو س����ەرەداوەكانی دەوڵەتی ش����اراوە لەدەستی س����وپادایە ،بەدیدی ئێوە ژەنڕاڵە سەربازییەكان تا چ ئاستێك كاریگەریان بەسەر رەنگڕێژكردنی سیاسەت لەتوركیا هەیە؟ بەبەراورد لەگەڵ دەورانی س����لێمان دەمیرێل ئێستاپێڤاژۆیەكە زۆر گۆڕاوە ،وا هەس����ت دەكرێت ناتوانن وەكو راب����ردوو درێ����ژە بەهەمان رۆڵ و سیاس����ەتی جارانیان بدەن .بۆچ����ی؟ لەبەرئەوەی ناتوانن لەدژی سیاس����ەتی پارت����ی داد و گەش����ەپێدان ()AKP سیاس����ەتی كرانەوەی بەڕووی كورد دا بوەس����تێنن. هاوكات س����وپای توركیا گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی ئیتر بەرێگاچارەی س����ەربازی ئەم پرسە چارەسەرناكرێت. ئێستا ئەو هێزەی لەتوركیا زۆر پشتگیری لەدەوڵەتی ش����اراوە دەكات ،پارتی كۆماری گەل ()CHPیە، بەراس����تی ئەمەش تراژیدیایەكە بۆ خۆی .لەكاتێكدا لەتوركیا 20س����اڵ لەمەوبەر CHPرایگەیاندبوو كە پرس����ی كورد هەیە و چەندان الیەنگریش����یان لەسەر ئەم هەڵوێس����تە دادگاییكران و هەندێكیان سااڵنێكی زۆر زیندانی كران .ئەمڕۆ هەمان هێز ( )CHPبۆتە گوتەبێژی دەوڵەتی ش����اراوە .ه����ەروەك پارتەكانی دیكەی ،وەكو MHP، ANAP، DSPزۆرجاری دیكە لەكاتی هەڵبژاردنەكان پرۆژەی چارەسەركردنی پرس����ی كوردیان گەاڵڵ����ە كردووە ،ب����ەاڵم بەكۆتایی هاتنی هەڵبژاردن بەڵێنەكانیان نەبردۆتەس����ەر .واتە ئەوان بۆ بەدەستهێنانی دەنگی كوردان دەڵێن پرسی كورد هەیە و پێویستی بەچارەسەركردن هەیە ،بەاڵم لەدوای هەڵبژاردن هیچ هەڵوێستێكیان نەبووە .بۆیە م����ن هیچ هیوایەك����ەم بەهێزە بەرهەڵەس����تكارەكانی توركیا بۆ چارەس����ەركردنی پرس����ی ك����ورد نەماوە، چونك����ە پێش����نیارەكانی هێزی بەرهەڵەس����تكار بۆ چارەس����ەركردنی پرس����ی كورد تەنیا بێ چارەیی و ئاڵۆزتركردنی پرس����ی كوردە .س����ەرەڕای ئەوەی كە
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
41
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
42
كانوونی یەكەمی 2009
نە پێش����نیارێك ،نە كرانەوەیەك پێشكەش دەكەن، هەندێ����ك لەپارتەكانی وەك ،MHPكاتێك باس����ی پرسی كورد و چارەس����ەركردنی دەكرێت لەرز و تای دێتێCHP .یش بەشێوەی شیزۆفرینیا هەڵوێستی خ����ۆی نیش����اندەدات .م����ن نازانم كە ئایا تائێس����تا MHPس����ەبارەت بەچارەس����ەركردنی پرسی كورد هی����چ ڕاپۆرتێك����ی ئامادە كردووە یا ن����ا .تەنیا یەك ڕاپۆرت هەیە ،ئەویش تایبەتە بەبیركردنەوەی خەڵكی باش����وور و باش����ووری رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ سەبارەت ب����ە .MHPبۆیە كاتێ����ك كە داوای ه����اوكاری لە (دەوڵەت باخچەلی) بكرێ����ت ئەوكاتە ناوبراو دەڵێت «بۆ كامە خیانەت داوای هاوكاریمان لێدەكرێت؟ من بۆ خۆم ،ئەمجۆرە وەاڵمدان����ەوەی دەوڵەت باخچەلی زۆر بەئاس����ایی دەزانم .هەرچی (دەنیز بایكاڵ)یشە س����ەبارەت بەگوتەكەی سەرۆك كۆمار عەبدوڵاڵ گویل «هەلێك����ی مێژوویی» ،دەپرس����ێت :ئایا پەكەكە كە بەسااڵنە لەدژی توركیا شەڕی كردووە ،وازی لەتیرۆر هێناوە؟ یا ڕێبازی شەڕی گۆڕاوە؟ یا هەڵوێستی خۆی گۆڕی����وە؟ بەاڵم ئەو هیچ باس����ی رێبازەكانی توركیا ب����ۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر ن����اكات و ئەو ڕێبازانە هەڵناسەنگێنێ .بۆیە من هیچ هیوایەكم بەو دوو پارتە نییە كە بتوانن پاڵپش����تی قۆناخی چارەسەری پرسی كورد بكەن .س����ەبارەت بە ()AKPش ،راستە ئێستا ئەو هێزە پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كورد دەس����ت پێكردووە ،بەاڵم نازانرێت ئایا پرس����ی كورد چارەسەر دەكات یان نا. ئای����ا هێ����زە نێودەوڵەتیی����ەكان وەك ئەمەریكا، واڵتان����ی ئەوروپا و ناتۆ چ كاریگەرییەكیان لەس����ەر دەوڵەتی شاراوەی نێو توركیا هەیە؟ ئێستا AKPچارەسەركردنی پرسی كوردی كردۆتەبیانوویەك بۆ رووبەڕووبوونەوەی دەوڵەتی شاراوە ،بۆ ئەمەش خەریك���ە وردە وردە رێكخراوی ئەرگەنەكۆن بەكاردێنێت و پاكتاوی���ان دەكات ،ئامانجی یەكەمی گۆڕین���ی ئ���ەو سیس���تمەیە .لەراس���تیدا ،لەتوركیا هەر ك���ەس هەوڵدەدات دەوڵەتی ش���اراوەی تایبەت بەخۆی دروس���تبكات .ئەو دەوڵەتە ش���اراوەیەی كە ناتۆ بۆخۆی دروس���تیكرد سەرەنجام كودەتای 12ی مارت و 12ی ئەیلولی بەس���ەر ئێمەدا هێنا ،چەپڕەو و كۆمۆنس���یتەكانی خس���تە زیندان���ەوە ،دەوڵەتی ش���اراوەی ئەمڕۆش دەیەوێ بەرگ���ی خۆی بگۆڕێت، ناوەرۆكەكەی خ���ۆی دەگۆڕێت و ئەكتەرەكانیش���ی دەگۆڕێت .ئەم قسەیە خودی دەنیز بایكال سەرۆكی CHPكردوویەت���ی ،كاتێ���ك گوتی هەركەس���ە و دەوڵەتێكی شاراوە بۆ خۆی لەتوركیا دروستدەكات.
ئەمەریكاش ئێستا ئەوە دەخوازێت ،واتە لەو شوێنی ئەم دەوڵەتە ش���اراوەیە ،دەوڵەتێكی دیكەی شاراوە هەبێت AKP .ئێستا ئەم كارە دەكات .واتە ئەمەریكا بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی ش���اراوە لەتوركیا دروستبكات پرس���ی كورد بەكاردێنێ .ه���اوكات دەڵێت دەوڵەتی ش���اراوە ئاش���كرابووە ،ئەمەش ب���ۆ AKPو دۆزی ئەرگەنەك���ۆن و كرانەوەی كورد زۆر گرنگە .پێموایە ئەم پێڤاژۆیە هەلێكی مێژوویی گرنكە نابێ لەدەست خۆمانی بدەین .ئەگەر بتوانین لەشوێنی دەوڵەتێكی ش���اراوە ،دەوڵەتێكی دیموكراسی دابمەزرێنین تێیدا مافی مرۆڤ و مافی كەمینەكان بپارێزین پێویس���تە مەس���ەلەی ئەرگەنەكۆن و چارەس���ەركردنی پرسی كورد تا كۆتایی بچێت. ئ���ەی پێتوایە رۆڵی ئەم هێ���زە نێودەوڵەتیانە لەسەر پێڤاژۆی چارەسەركردنی پرسی كورد چۆنە؟ پرس���ی كورد ئیتر تەنیا پرسی توركیا نییە .بۆیەپێویس���تە ئاكامی س���ەردانەكەی ئۆبام���ا بۆ توركیا بەباش���ی هەڵبس���ەنگێندرێت .بۆ نموونە ،گوتەكانی ئۆباما س���ەبارەت بەچارەس���ەركردنی پرسی كورد و چەكداماڵین���ی پەكەكە گوتەگەلێكی زۆر گرنگ و پڕ مەغزا بوون .بەاڵم لەهەموو ئەمانەش گرنگتر ئەوەیە كە توركیا بۆ خۆی پرس���ی كورد ،كە ئێس���تا بۆتە پرسێكی نێونەتەوەیی چارەسەربكات. پێتوایە هەرێمی كوردس���تانی عێراق چ رۆڵێكی هەی���ە ،لەسیاس���ەتی كرانەوەی ك���وردی لەتوركیا؟ ل���ەم روانگەیەوە ئێوە چۆن لەپێوەندییەكان هەرێمی كوردستان و توركیا دەڕوانن؟ م���ن پێموایە ،لەداهاتوودا پرس���ی ك���ورد نەوەكلەئەنقەرە بەڵكو لەهەولێردا شكڵ وەردەگرێت .بۆیە هیچ گومانێكم لەوە نییە ،كە هەرێمی كوردس���تانی عێراق لەدەستپێكردنی سیاس���ەتی كرانەوە بەڕووی كورد لەتوركیا خاوەن رۆڵ و كاریگەرییەكی بەهێزە. بەاڵم م���ن خۆم بڕواناكەم لێ���رەدا بناخەیەكی پتەو هەبێت ،یاخود پەیوەندییەكمان لەس���ەر بناخەیەكی بەهێز بنیادنرابێت .بۆیە پێویستە لەداهاتوودا مرۆڤ چەندین كۆڕ و كۆنفرانس لەبارەی هەردووال سازبكات. بۆئەوەی رەوشی هەردووال بزانرێت .لەبەرئەوەی من پێموایە پێوەندی دیپلۆماسی پێوەندییەكی سروشتی نیی���ە ،متمانە نابەخش���نە مرۆڤ ،راس���تە هەندێك ش���ت ئیمزا كراون و هەن���دێ هەن���گاو هەڵگیراوە، بەاڵم تائێس���تا ئەنجامگیری هەبووە؟ سااڵنێكە شتی لەمج���ۆرە هەیە ،ب���ەڕای من پێویس���تە پرۆژەیەكی كولتوروی بۆ یەكترناس���ین و نزیككردنەوەی گەالنی دەوروبەر هەبێت.
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
پێویستە توركیا ببێتە دەوڵەتێكی فیدراڵی لەنێوان كورد و تورك حكومەتی توركیا بۆ چارەس���ەركردنی پرسی كورد بەگوێرەی تێگەیشتنی خۆی 3قۆناخی داناوە ،ئێمە نازانین لەم سێ قۆناخەدا پالنی حكومەت چی دەبێ و چی دەكات؟ بەاڵم ئەوەی لەئێستاوە بەدیاركەوتووە، ئەم حكومەتە نیازی چارەسەركردنی پرسی كوردی نییە بەگوێرەی یاسا و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان. بۆی���ە من وەكو بەش���یر ئەتاالی وەزی���ری ناوخۆی حكومەتی توركیا نامەوێ باس لەچارەس���ەركردنی پرس���ی كورد بكەم بە س���ێ قۆناخ ،بەڕای من ،بۆ چارەس���ەری پرس���ی كورد دوو قۆناخ���ی بنەڕەتی هەی���ە .یەكێكیان بریتییە لەهەوڵ���ەكان ،دووەمیش چارەسەری بنەڕەتی. لەمبارەی���ەوە تێڕوانین���ی م���ن دی���ارە ،وەكو هەر نەتەوەیەك پێویس���تە كوردیش دەربارەی داهاتووی خ���ۆی بڕیاربدات .واتە بۆ چارەس���ەریی كێش���ەی نەتەوەیی خۆیان كورد مافی ئەوەیان هەیە دەوڵەتێكی س���ەربەخۆ دابمەزرێنن یان لەسەر بنەمای فیدرالیزم بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە لەچوارچێوەی سنووری كۆماری توركیادا بژین. بێگومان ئەمڕۆ ن���ە هێزی بزووتنەوەی كوردی و نە بارودۆخی توركیا دەس���تدەدات بۆ چارەس���ەرێكی لەمشێوەیە (دەوڵەتێكی س���ەربەخۆ و دەوڵەتێكی فیدراڵ���ی) ،لەبەرئ���ەوە ئەگەر حكومەت���ی توركیا بەراستی دەیەوێت ئەم پرس���ە چارەسەربكات ئەوا پێویس���تە كار ب���ۆ جێبەجێكردنی ئ���ەم هەنگاوانە بكات: شەڕ و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان رابگرێت. لێبووردنێكی گش���تی بۆ سیاسییەكان دەربخات.زیندانییە سیاس���ییەكان ئازاد بكرێ���ن ،چەكدارانی PKKلەچی���ا داب���ەزن ،هەروەها ئەو كەس���انەی بەه���ۆی هۆكاری سیاس���ییەوە ناتوان���ن بگەڕێنەوە توركیا ،رێگای گەڕانەوەیان بۆ ئاوەاڵ بكرێت. -رێكخس���تنی جاشایەتی و دەزگای « »Jitemو
دەزگا هاوشێوەكانی پەرش و باڵوبكرێنەوە. پارت���ە كوردیی���ەكان بەناو و بەرنام���ەی خۆیانسەربەست بن. دەس���توورێكی مەدەن���ی ت���ازە دەربچێ���ت ،كەرەنگدانەوەی پێكهات���ەی مۆزائیكی توركیا بێت و، یاساكانی دیكەش لەم چوارچێوەیەدا دابڕژێرێت. پ���ەروەردە بەزمانی كوردی دەس���ت پێبكات هەرلەقوتابخان���ەی س���ەرەتاییەوە بگ���رە ت���ا دەگاتە زانكۆكان .زمانی كوردی لەس���ەرجەم دامودەزگاكان سەربەست بێت. گەڕانەوەی ناوی گوند و شارە كوردییەكان بۆ ناویرەس���ەنی تایبەت بەخۆیان .ئەو كوردانەی لەماوەی 30س���اڵی رابردوو زەرەرمەند ب���وون و لەئەنجامی وێرانكردنی گوندەكان كۆچب���ەر بوونە ،هەوڵبدرێت بگەڕێنەوە س���ەر زێدی خۆیان و قەرەبووی ماددی و مەعنەویان بكرێتەوە. هەرێمی كوردستان بەتایبەتی سنوورەكان لە مینپاكبكرێنەوە. پێشخس���تنی پرۆژەی گەش���توگوزاری لەهەرێمیكوردستان. لەدەستووری بنچینەیی داهاتووی دەوڵەتی توركیادا«كۆماری توركیا ببێتە دەوڵەتێكی فیدراڵ لەنێوان كورد و تورك» .لەكوردستان پەرلەمان و حكومەتی هەبێ���ت و زمانی كوردیش وەكو زمانی توركی ببێتە زمان���ی فەرم���ی ،مافی كەم���ە نەتەوەكانی دیكەش لەچوارچێوەی دەستووردا دەستنیشان بكرێت. ب���ۆ پێكهێنانی مۆدێلێكی چارەس���ەری بۆ دەوڵەتی توركیا دەتوانرێت سوود لەئەزموونە جیاكانی هەرێمی كوردستانی عێراق ،بەلجیكا و سویسرا وەربگیرێت. * سەرۆكی پێشووی پارتی سۆسیالیستی كوردستان
كەمال بورقای
*
43
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
بەهرۆز گەاڵڵی لە ئۆفیسی ی.ن.ك لە ئەنقەرە واڵمی پرسیارەكانی توركیاناسی دەداتەوە
44
وتـــوێـــژی توركیـــانــــاسی لــــەگەڵ بەهرۆز گەاڵڵی بەرپرسی پەیوەندییەكانی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
«كرانەوەی هەرێم بەرەو جیهانی دەرەوە رێگایەكە بەئەنقەرەدا تێپەڕدەبێت»
(ی .ن .ك) لەئەنقەرە
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
پاش س���ەردانە دراماتیكییەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵو بۆ هەولێ���ر ،قۆناخێكی ت���ازە لەپەیوەندییەكانی هەولێر- ئەنقەرە دەس���تیپێكرد ،ئایا رەهەندە سیاس���ییەكانی ئەو قۆناخە و هەنگاوەكانی داهاتوو چۆن شرۆڤە دەكەن؟ س���ەرەتا زۆر بەگەرم���ی بەخێرهاتنت���ان دەك���ەم وپیرۆزبایش���تان لێدەكەم بەبۆن���ەی دامەزراندنی كۆمەڵەی دۆس���تایەتی كورد– تورك كە هەنگاوێكی زۆر ئەرێنی بوو بەمەبەستی زیاتر لێكتێگەیش���تن و لێكنزیكردنەوەی ئەو بیروبۆچوون���ە جیاوازانەی لەنێوانمان���دا هەبوو ،هەروەك ئێوەش دەتوانن رۆڵێكی گرن���گ ببینن لەو بوارەدا ،بۆیە پیرۆزبایش���تان لێدەك���ەم بەبۆنەی دەرخس���تنی گۆڤاری توركیاناسی .س���ەبارەت بەوەاڵمی پرسیارەكەتان خۆتان دەزانن پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق لەگەڵ توركیا ل���ەدوای رووخانی رژێم زۆرجار بووەتە كێش���ە و گرفتی بەخۆوە بینیوە و لەهەڵكشان و داكشانی بەردەوامدا بووە ،بەاڵم پاش هەوڵ و تەقەالیەكی زۆری سەركردایەتی كوردس���تان و عێ���راق بەتایبەتی جەنابی م���ام جەالل و كاك مەس���عود بارزانی ،هەروەها رۆڵی ئەو نووسینگانەی لێرەن ،هەوڵدرا ئەو كێش���ەو گرفتان���ەی لەئارادان و ئەو تەمومژەی نێوانمان بڕەوێنینەوە .خۆشبەختانە كۆمەڵێك س���ەردان و ئاڵوگۆڕی ش���اند ئەنجامدرا ،لەوانە سەردانی س���ەرۆك كۆماری عێراق جەنابی مام ج���ەالل بۆ توركیا كە بەش���ی زۆری گرێكوێرەكانی كردەوە و پاش���ان هاتنی س���ەفیری توركیا بۆ بەغدا و سەردانی س���ەرۆكوەزیرانی عێراق و سەرۆكوەزیرانی هەرێم و سەرۆكی هەرێم بۆ بەغدا و كۆمەڵێك ش���اندی لەو بابەتە ،كە ب���ووە هۆی ئەوەی وردە وردە پەیوەندییەكان ئاسایی ببنەوە ،ئەمە لەالیەك. لەالیەكی دیكەوە ،سەرنجدەدەین ئێستا زهنیەتی گشتیش گۆڕاوە ،بەتایبەتی دەبینین زهنیەتی رای گش���تی توركیا زۆر ئامادەی���ە كە چوار پێنج س���اڵ لەمەوب���ەر چاوەڕێی ئەوە نەدەكرا وەزیری ناوخۆ و دەرەوەی توركیا سەردانی هەرێمی كوردستان بكات ،بەاڵم ئێستا سەردانی هەرێمیان كرد و ئۆپۆزسیۆنیش نەبووە ئاستەنگ و دژایەتی نەكرد. پارتی دادو گەش���ەپێدان لەوەتای هاتۆتە س���ەركار تاكو ئێستا ،س���ێ خاڵی بنەڕەتی هەبوو كە خستیە كارنامەی خۆیەوە: یەكەم /باشكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ واڵتانی دەوروبەر، واتە سەرلەنوێ چاو پێداخشاندنەوە بەپەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووریەكانی لەگەڵ واڵتانی دەوروەر. دووەم /لەناوخۆی توركیادا هەوڵی ئەوە بدات كێشەكانی خۆی چارەسەربكات و نێو ماڵی توركی یەكبخاتەوە .ئەو پرۆسە دیموكراسیەتی هاتۆتە ئاراوە لەبنەڕەتدا پرۆسەی كرانەوەی كوردییە ،هەرچەندە كە ئێس���تا ناوی كرانەوەی دیموكراسیان لێناوە.
45
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
46
كانوونی یەكەمی 2009
سیاس���ەتی كرانەوەی دیموكراس���ی كە ئێستا پارتی داد و گەشەپێدان پێشەنگایەتی دەكات ،چ رەنگدانەویەكی هەیە لەس���ەر پەیوەندییەكانی نێ���وان توركیا و هەرێمی كوردستان؟ م���ن پێموای���ە ،ئەوە سیاس���ەتی كران���ەوەی كوردییە،كرانەوەی كوردی بوومەلەرزەیەكی سیاسی گەورە بەدوای خۆیدا دێنێ لەمێژووی نوێی توركیادا ،ئەمە كۆتاییهێنانە بەسیاسەتی ئینكاركردنی كورد لەتوركیا .مەسەلەی كورد ئێستا بۆتە دیفاكتۆ .مەسەلەیەكە گەیشتۆتە ناو پەرلەمانی توركیا لەچوارچێوەی پەرلەمانی توركیا گفتوگۆی لەسەر كرا ،چاوەڕێ دەكرێ لەداهاتووش���دا گفتوگۆكان بەردەوام بن ،هەروەها ئەم سیاس���ەتە نوێی���ە كاریگەرییەكی گرنگ دەخات���ە س���ەر پەیوەندییەكان���ی هەرێمی كوردس���تان. لەبەرئ���ەوەی توركیا ب���ۆ ئێمە زۆر گرنگە ،كوردس���تانی عێراق بۆ توركی���ا زۆر گرنگە ،لەبەرئەوەی كوردس���تانی عێراق دەبێتە دەروازەیەك ب���ۆ توركیا و واڵتانی كەنداو، چونكە دەبێتە پردێك ك���ە بتوانێ پەیوەندییە ئابووری و سیاس���یەكانی خۆی بەهێزتر بكات .ئێمە خاوەنی نەوت و گازی سروش���تی و كۆمەڵێك شتی بەنرخ و گرنگین ،واتە بەرژەوەندی هاوبەش زۆرە دەتوانین لەرێگای توركیاوە بۆ ئەوروپا بینرێین و پەیوەندییەكانمان بەهێز بكەین ،بەكورتی هەردووالم���ان پێویس���تیمان بەیەكتری هەی���ە .توركیاش ئێستا ئەو راستییە دەزانێ كە هەرێمی كوردستانی عێراق، هەرێمێكە لەچوارچێوەی دەس���تووری عێراق شەرعییەتی هەی���ە .ئێس���تاش بەكردەیی مامەڵەی لەگەڵ���دا دەكات. بڕیاروای���ە بەم نزیكانەش كونس���ڵگەری خ���ۆی لەهەولێر بكات���ەوە .ئەمەش خۆی لەخۆی���دا قەڵەمبازێكی گەورەی سیاس���ییە بەرەو پێشەوە ،وەرچەرخانێكی گرنگە لەنێوان پەیوەندییەكانی كورد و توركیا .بەبڕوای من لەمە بەدواوە پەیوەندییەكان زۆرتریش گەش���ە دەكات و بەرەوپێشەوە دەڕوات .ئێستا لەڕووی ئابووریشەوە قەبارەی پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوان هەرێم و توركیا س���ااڵنە لەدوو ملیار دۆالر تێپەڕیوە. ئ���ەم كرانەوە دیموكراس���ییە جگە لەوەی ب���ۆ ناو توركیا باشە ،بۆ گەش���ەپێدانی دیموكراسیش هەنگاوێكی گرنگە، ه���ەروەك بۆ چاككردن���ی پەیوەندییەكانی كورد -تورك و پەیوەندییەكان���ی نێوان هەرێمی كوردس���تان و توركیاش باشە. توركیا تاچەند ئەو گۆڕانكارییانە بەجیددی وەردەگرێ و بەنیازپاكییەوە هەوڵی بۆ دەدات؟ پێموای���ە ئەم���ە ن���ە مەس���ەلەیەكی تاكتیكیی���ە ن���ەمەسەلەیەكیشە بۆ س���ەركەوتن لەهەڵبژاردنی پەرلەمانیدا ب���ەكار بهێنرێت ،س���ەرنجی ئ���ەم خاڵە ب���دە ئەگەر بۆ هەڵبژاردن���ی پەرلەم���ان بێت ،راس���تە ئ���ەردۆگان چەند
دەنگێك���ی ك���وردی لەمبارەی���ەوە بەدەس���تهێنا ،بەاڵم لەبەرامبەر ئەوەش���دا لەناوچە توركنش���ینەكان دۆڕاندی. لەبەرئەوە مەس���ەلەكە بۆ پرۆپاگەندەی هەڵبژاردن نییە، بەڵكو كێش���ەیەكی سیاس���ییە .هەر لەساڵی 2005كاتێك سەرۆك وەزیر سەردانی دیاربەكری كرد و گوتی «كێشەی كورد هەیە و كێش���ەی كورد كێشەی منە ،دەبێ چارەسەر بكرێت و دەوڵەتانی گەورە نابێ هەڵەی گەورە بكەن». پێتوایە ئەگەر ئەو كێش���ەیە چارەسەرنەكرێ توركیا بەرەو كوێ دەڕوات؟! م���ن ناڵێ���م وەك گێژەڵووەكەیەك���ی سیاس���یی ی���انكائوس���ێكی لێدێ���ت ،ب���ەاڵم دەڵێم ئەو كێش���ەیە بەرەو چارەسەری دەڕوات .بەرنامەیەك دانراوە ،بەرنامەكە بەسێ قۆناخ «س���ەرەتایی ،ناوەند و دوورمەودا» .واتە هەنگاو بەهەنگاو ئەو پرۆژەیە بەرەو پێش���دەچێ .هەرچەندە ئەو پرۆژەیە لەزۆر الیەنیش���ەوە دژایەت���ی دەكرێ ،بۆ نموونە ئۆپۆزس���یون و خەڵكانی ناسیۆنالیس���ت و نەژادپەرست لەدژی راوەستاون. ئەو هێزانەی باستكرد ،كەمالیست و ناسیۆنالیستەكان تاچەن���د دەتوانن ببنە كۆس���پ لەبەردەم ئ���ەو پرۆژەیە، شەمەندەفەری چارەسەریی بوەستێنن؟ ئەو پرۆژەیە لەسەر كۆمەڵێك فاكتەر وەستاوە ،فاكتەریدەرەكی و فاكتەری ناوەكی .الیەنی بەرامبەر چۆن لەگەڵ ئەو فاكت���ەرە دەجوڵێتەوە و كاردان���ەوەی چۆن دەبێت. ئەگەر ئەوان سیاس���ەتێكی نەرم و گونجاو لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆی كورد و واقیعی ئەمڕۆی توركیادا پێڕەو نەكەن ئەوا بەدڵنیاییەوە رەنگە ئەو دەرفەتە خاووخلیسكی تێبكەوێ. من ناڵێم بەت���ەواوی لەبیردەكرێ ،هەرچەندە پارتی داد و گەشەپێدان پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە ئەم مەسەلەیە پاش���گەزبوونەوەی بۆ نییە و بەرەو پێشدەچێت ،چونكە ئەگەر وازی لێبێنێ دەنگەكانی دەدۆڕێنێ .لەبەرئەوە ئەو مەسەلەیە پێویس���تی بەوە هەیە ئەگەر بێتو لەداهاتوودا پەكەكە دەس���ت بەش���ەڕ و ئاڵۆزی نان���ەوە بكاتەوە ئەوا بەدڵنیاییەوە هەڵوێست و سەنگی الیەنی ئۆپۆزسیۆنی ئەو پرۆسەیە بەهێز دەبێت )MHP( .و ( )CHPبەهێز دەبن، ئەوەش زیان بەو پرۆس���ەیە دەگەیەن���ێ .بەبۆچوونی من پێویستە پارتی ئاشتی و دیموكراسی ( )BDPخۆی بكاتە موخاتەبەی ئەو پرۆسەیە ،چونكە ئەمڕۆ هیچ حكومەتێك لەتوركیا ناتوانێت راس���تەوخۆ لەگەڵ پەكەكە قسە بكات، تەنانەت ئەگەر بشیانەوێ بیكەن ناتوانن. ب���ەاڵم گرفتی گەورەی بزووتنەوەی سیاس���ی كورد لەباك���ووری كوردس���تان ئەوەیە ،كە قەندی���ل و ئیمرالی بەموخاتەبی خۆی دەزانێ؟ ئ���ەوە هەڵەیەك���ی زۆر گەورەیە كە دەیك���ەن ،ئەوكاتەتوركەكان دەڵێن كەوایە ئیش���ی ئێوە لێرە چییە؟ بەڕای
>>>
دیپلۆماسییەتی نهێنی كاری خۆی دەكا و رۆژی خۆشی دێت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
من ئەوە هەڵەیەكی زۆر مەنهەجیە كە بەردەوام ئەو قسەیە دووب���ارە دەكەن���ەوە ،چونكە ئیمرالی لەدەس���ت ئەوانە، خۆیان دەتوانن قس���ەی لەگەڵ بكەن .پێش���تر ئەوان ئەو گلەیەیان لەحكومەت هەبوو كە وەكو موخاتەب حیسابیان بۆ ن���اكات .پاش هەوڵێك���ی زۆر دی���دار و چاوپێكەوتن دروستبوو لەنێوان سەرۆكوەزیران و بەڕێز ئەحمەد تورك، ئەو چاوپێكەوتنانە بۆ ئەوەبوون كە DTPوەكو موخاتەب وەربگیرێت و بەچاوی موخاتەب سەیربكرێت ،بەاڵم ئەگەر ئەوان پێ لەس���ەر ئ���ەوە دابگرن ،ب���ڕۆن لەگەڵ فاڵن و فیس���ار قسە بكەن ،بەبڕوای من ئەوە خۆدوورخستنەوەیە لەبەرپرسیارێتی. لەس���ەرەتای قس���ەكانتدا هێمات بۆ ئ���ەوە كرد ،كە لەمەودوا بەرژەوەندی هاوبەش دەبێتە مەحەكی سیاسیی لەنێ���وان هەرێ���م و توركیا ،ئای���ا بڕوای ئێ���وە هەرێمی كوردس���تان تاچەند وەك بەشێك لەچارەسەریی پرۆسەكە قەبووڵكراوە؟ هەرێم���ی كوردس���تان بەراس���تی ل���ەو چەند س���اڵەداسەلماندی كە ناوەندێكی س���ەقامگیر و ئارامە بۆ واڵتانی دەوروبەریش ،بیزنسمان و خاوەن كۆمپانیاكان سەرمایەی خۆیان لەشوێنێك دەخەنەگەڕ كە ئەمن و ئارامی تێدابێت، ب���ەڕای ئەوانیش هەرێمی كوردس���تان ئارام���ە .هەربۆیە س���ەرمایەگوزاری توركی���ش رووی لەكوردس���تانی عێراق كردووە ،تۆ تەماشابكە ،ئێس���تا 1200كۆمپانیای توركی لەعێراق كار دەكەن و لەوانە 600یان لەسلێمانی و هەولێر كاردەكەن ،بەش���ی زۆریان لەبواری چاككردنی رێگاوبان و بیناس���ازی و كارەبا و تەنان���ەت دوو كۆمپانیای گەورەش لەب���واری وزەدا لەكوردس���تانی عێ���راق كاردەكەن .كاتی خۆی ئێمە بۆ هەرێمی كوردستانمان هێنا .هەربۆیە ئێستا توركیا لەهەموو بوارێكەوە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی هەوڵدەدات بۆی دەركەوتووە كوردستانی عێراق پێگەیەكی ئابووری بەهێزە بۆ ئەو ،ئێستا توركیا لەڕێگایەكی دوورەوە گازو نەوت و س���ووتەمەنی دەكڕێ ،لەداهاتوودا دەتوانێ ئەو پێداویستیانە لەكوردستانی عێراق بكڕێ. رۆش���نبیرانی ت���ورك بەردەوام باس���ی ئەوە دەكەن كە لەداهات���وودا كورد ئەوەندەی بەتوركیاوە پەیوەس���ت دەبێ ،ئەوەندە پێویس���تناكات خۆی لەكێش���ەی عەرەب نزیكبكاتەوە ،خیتابیان ئەوەیە كە دەڵێن كورد پێویس���تە لەڕێ���ی توركیا ل���ەدەروازەی ئەوروپا نزیكبێت���ەوە زیاتر لەعەرەبی شیعە و سونە و خیتاباتی عێراقی نزیكبێتەوە، تۆ ئ���ەو بۆچوونانە چۆن دەبینی؟ پێتوایە پتر خیتابێكی سیاسییە یان ئابوورییە؟ بەڕای من مەسەلەكە هەردووالیەن دەگرێتەوە ،ئابووریو سیاس���ی .بەرژەوەندی ه���ەردووالی تێدایە ،لەئاس���ت ئێم���ەدا هەردوو حزبەكەی كوردس���تان پارتی و یەكێتی،
هەردووالمان دەمانەوێ لەجیهانی كراوە و جیهانی دەرەوەدا نزیكبین���ەوە ،كران���ەوەی هەرێم ب���ەرەو جیهانی دەرەوە رێگایەكە بەئەنقەرەدا تێپەڕدەبێت .لەبەرئەوە هەردووالمان گەیش���توونەتە ئەو قەناعەتەی كە راستە هەندێجار كێشە و گیروگرفتم���ان ب���ۆ زیاد دەب���ێ ،ب���ەاڵم بەرژەوەندییە هاوبەش���ەكانمان لەوە زیاتر دەهێنێ���ت .لەبەرئەوە ئێمە لەدیالۆگێكی بەردەوامی ئاشتیخوازانەداین ،پەیوەندییەكان لەهەموو بوارێكەوە بەرەوپێشەوە چووە .راگەیاندنی توركی لەمبوارەدا گۆڕانكارییەكی زۆری بەخۆوە دیوە .بەاڵم ئەوە ب���ەو مانای���ە نایەت كە بڵێین بە بیس���ت و چوار كاتژمێر هەمووشتێك یەكالیی دەبێتەوە .بەڵكو ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە ،پێش چەند ساڵێك خەونی هەموو الیەك بوو كە ناوی وشەی «كورد» بێت لەتوركیا ،بەاڵم ئێستا لەناو پەرلەمانی توركیا باس لەكێشەی كورد دەكرێ و سەرۆك وەزیر ئەردۆگان بەئاش���كرا و بەدەنگی بەرز لەتەلەڤزیۆن لەسەر مەس���ەلەیەك قسەدەكات ،كە پێنج ساڵ لەمەوبەر مەحاڵ بوو شتی وای بگوتایە .بۆیە ئێستا پێوەندییەكان چوونەتە قۆناخێكی نوێ و جددیتر. زۆرب���ەی چاودێران پێیانوایە پەكەكە ئاس���تەنگێكی گەورەی���ە لەبەردەم ئ���ەو پێڤاژۆیەدا ،پ���اش ئەوەی كە میكانیزمی چ���وار قۆڵی لەنێ���وان ئەنقەرە ،واش���نتۆن، هەولێر و بەغدا كەوتە كار .ئایا ئەو رێوش���وێنانە چین بۆ چەكداماڵێن���ی پەكەكە و گەڕانەوەی چەكدارەكانی بۆ نێو ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی توركیا؟ لەڕاس���تیدا ،پەكەكە بەردەوام كۆس���پێكی گەورە بووەلەب���ەردەم پەیوەندییەكان���ی نێ���وان حكومەت���ی هەرێم و توركی���ا ،ب���ەاڵم ئەم مەس���ەلەیە لەچوارچێ���وەی ئەو پرۆس���ە دیموكراتییەی كە ئێس���تا لەئارادیە ،ئەگەر بێتو پرۆس���ەكە بەرەو پێش���ەوە بڕوات ،ئێس���تا هەموو الیەك س���ەركردایەتی هەرێمی كوردستان زۆرجار داوا لەپەكەكە دەكات كە لەش���ەڕ دووربكەوێتەوەو چەكەكان بێدەنگ بن بۆ ئەوەی كە هەلێك بدرێتە ئەو پرۆس���ە دیموكراسییەی كە ئێس���تا لەتوركیا هەن���گاوی بۆن���اوە ،ئەوكاتە هێدی هێدی كێش���ەكان بەرەو چارەس���ەری دەڕۆن .دواجاریش بینیت���ان ،كە گروپێكی 36كەس���ی گەڕانەوە بۆ توركیا، هەرك���ەس چووە ماڵی خۆی .بۆیە پێموایە ئەمڕۆ پەكەكە و كوردەكانی توركیا بەگش���تی ئەركێكی نیش���تمانی زۆر گەورەی لەسەرش���انە ئەویش ئەوەیە ك���ە زۆر بەهێمنانە مامەڵە لەگەڵ بارودۆخی ئێستا بكەن و هەڵسەنگاندنێكی واقیعیانەی بۆ بكەن ،هەروەك پێویس���تە داخوازییەكانی كوردیش لەچوارچێوەی ئەو رەوش���ە سیاس���ەی ئێستادا بگونج���ێ ،ناك���رێ هەندێك ش���ت داوا بكەن كە ئێس���تا كات���ی نەهاتووە و مومكین نەبێ ب���ۆ جێبەجێكردن ،ئەو حكومەتەی ئێستاش ناتوانێ جێبەجێی بكات .لەبەرئەوە
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
بەهۆی نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی 2011مومكین نییە ئاك پارتی دەستبەرداری سیاسەتی كرانەوە بێت
47
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
ئەمڕۆ هیچ حكومەتێك لەتوركیا ناتوانێت راستەوخۆ لەگەڵ پەكەكە قسە بكات، تەنانەت ئەگەر بشیانەوێ بیكەن ناتوانن
48
هێش���تا كۆمەڵێك كۆس���پی گەورەمان لەبەردەمدا ماوە، دادگای دەستووری هەیە ،س���وپا هەیە ،دەزگای بەهێزی دیكە هەن .دوو حزبی بەهێزی ئۆپۆزس���یۆن هەن .ئەوانە بەش���ێكی زۆریان لەدژی ئەم پرۆس���ەیەن ،لەبەر ئەوەی ئەو پرۆس���ەیەی كە پارتی داد و گەشەپێدان هەنگاوی بۆ دەنێ پرۆسەیەكی سەرتاپاگیرە بۆ هەموو توركیا .راستە لەسەرەتادا لەس���ەرەوە دەستی پێكرد ،بەاڵم تاوتوێكردن و لێكدانەوەیەكی زۆر ئێس���تا بۆ الی خوارەوەش هاتووە. بۆ نموونە،دەس���تكرا بە گفتوگۆكردن لەگەڵ سەندیكاكان و رێكخ���راوە س���ەربەخۆكان و بیزنس���مانەكان و پارت و الیەنە سیاس���ییەكان و میدیا و كەس���ایەتی روناكبیری و رۆژنامەن���ووس و نووس���ەران .واتە هەوڵێك���ی زۆر دراوە ب���ۆ ئەوەی ك���ە بۆچوونی هەموو ئەوان���ەش وەربگرن كە لەدژی ئەو پرۆس���ەیەن .بەش���یر ئات���ااڵی وەزیری ناوخۆ بەو ئەركە هەس���تا ،راپۆرتێكی گەاڵڵەكرد و راپۆرتەكەی بردەوە س���ەركردایەتی خۆی و لەوێ رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ( )MGKكرا و پاش���انیش س���ەرلەنوێ خرایەوە ناو كۆمەڵگە و دوای ئەوەش لە 2009/11/13داخیڵ���ی نێو پەرلەمانی توركیا ك���را .دەكرێ بڵێین گفتوگۆكردنی پەرلەمان لەس���ەر ئەو م���ژارە رووداوێكی مێژوویی بوو لەمێژووی نوێی توركیادا، كە یەكەمجار كێشەی كورد لەپەرلەمانی توركیا بەفەرمی باس���كرا .هەرچەندە تائێستا لەدەستووری توركیادا كورد وەك���و نەتەوە باس���ی لێوەنەك���راوە ،بەاڵم ئ���ەوە خۆی لەخۆیدا ئەو راستییەی سەلماند كە كوردیش نەتەوەیەكی سەربەخۆیە. ب���ەاڵم پەكەكەش ب���ەردەوام گلەیی ئ���ەوە دەكات، ك���ە میكانیزم���ی لەچی���ا هاتنەخ���وارەوە میكانیزمێكی رۆش���ن و شەفاف نییە ،هێشتا پالنس���ازی ئەوە نەكراوە ئەگەر پەكەكە دەس���تی لەچەكەكان���ی هەڵگرت ئەوا بەچ میكانیزمێ���ك تێكەڵی نێو ژیانی سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی توركیا بێت ،لەبەرئەوەی توركیا تا ئێس���تا وەك پێویست زەمینەسازی بۆ ئەو ئەگەرانە نەكردووە ،لەمبارەیەوە ئێوە چ سەرنجێكتان هەیە؟ بڕواناكەم ئێس���تاكە ئەوەی ئاگای لەرەوش���ی سیاسیتوركی���ا هەبێ���ت ،چاوەڕوانی ئەوە ب���كات پەكەكە چەك دابنێت .بەاڵم ئەگەری ئ���ەوە هەیە چەك بێدەنگ بكرێ. لەسیاس���ەتدا پێویستە داخوازییەكانی خۆت دابەشبكەیتە چەند قۆناخێك .وات���ە ئامانجە درێژخایەنەكان و ئامانجە هەنووكەییەكان���ت .ئەوەی لەم قۆناخ���ەی ئەمڕۆدا هەیە ئەگ���ەر بێتو پەكەكە خ���ۆی لەش���ەڕ دوورخاتەوە ،وەك دەستپێش���خەری و نیازپاكی خۆی هێ���زە چەكدارەكانی لەتوركیاوە بەرەو قەندیل بكێش���ێتەوە ،بەبڕوای من ئەوە دەبێتە پش���تیوانییەكی زۆر گەورە بۆ ئەو پرۆس���ەیە .بۆ
بەهێزكردنی هەڵوێس���تی حكومەتی���ش گرنگە لەبەرامبەر الوازكردن���ی هزری ئۆپۆزس���یۆن و ئەوان���ەی لەدژی ئەو رەوت���ەن .دەك���رێ ئەوە قۆناخ���ی یەكەم بێ���ت لەپێناو س���ەركەوتنی ئەم پرۆسەیەدا .ئەگینا توركەكانیش خۆیان باش دەزانن پەكەكە بە بیست و چوار كاتژمێر چەكەكانی دانانێت .ئەسڵەن كوردیش ئەوە قەبووڵ ناكات پێی بڵێی وەرە چەكەك���ەت دابن���ێ .بەاڵم دەكرێ ب���ۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە لەمەترس���ی دەربازبكەی ،هەوڵبدەی هێزەكانی خۆت لەن���او توركیا دووربخەیتەوە .لەبەرئەوە بەبۆچوونی من دەبێ پەكەكە زیاتر بوار بڕەخس���ێنێ بۆ فراكس���یۆنی كوردی لەپەرلەمانی توركیا ،چونكە ئەوان هێزی شەرعی و یاسایین لەناو توركیادا ،هەقی قسەكردن و پێشنیاركردنیان هەی���ە ،بۆیە دەكرێ كێش���ەكان زیاتر رووب���ەڕووی ئەوان بكرێتەوە .بەاڵم خاڵی دووەم ،كە زۆر گرنگە ،بەبڕوای من ك���ە وەك چاودێرێك لێرە زۆر ش���ت دەبینم ،نابێ كوردی توركیا لەروانگەی تەس���كی حزبایەتییەوە س���ەیری ئەم كێشەیە بكات .بەچاوێكی تەسكبینانە سەیری پارتی داد و گەش���ەپێدانیش نەكات ،چونكە ئەگ���ەر لەو روانگەیەوە تەماش���ا بكات ،پێیوابێت لەهەڵبژاردنی داهاتوو لەناوچە كوردنش���ینەكاندا چەند دەنگێك زیاتر دەهێنێ و لەدەنگی ئ���ەردۆگان كەمكاتەوە ،ئەوا كارێك���ی زۆر هەڵە دەكات. چونكە ئێس���تا پارتی داد و گەشەپێدان لە 81پارێزگای توركیا ئەن���دام پەرلەمانی هەیە ،وات���ە لەتەواوی توركیا دەنگ و س���ەنگی خ���ۆی هەیە و رێكخراو و رێكخس���تنی تایبەت���ی خۆیە هەی���ە و هەروەها جەماوەریش���ی هەیە، ئەگەر ئەو هێ���زەی نەمێنێت لەن���او پەرلەماندا ،ئەوكاتە هاوبەشی بۆ دروست دەبێ ،كەهاوبەشیشی بۆ دروستبوو، دەب���ێ ماڵئاوایی ل���ەم پرۆژەیە بكرێ .هەر بۆیە ئێس���تا ئۆپۆزسیۆن بەئاش���كرا هاوار دەكان و دەڵێ ئەم پرۆژەیە بۆ دابەشبوونی توركیایە و ناوی لێناوە پرۆژەی پەكەكە. بۆیە دەب���ێ كورد ناكۆكییە سیاس���ییەكانی خۆی لەگەڵ پارتی داد وگەش���ەپێدان هەڵپس���ێرێت .خاڵێكی دیكەش هەیە ،ئەویش ئەوەیە كە توركی���ا هەمان ئەو توركیایەی دوێنێ نییە ،راستە ئێمەی كورد لەبەرئەوەی زۆرمان فێڵ لێكراوە لەهەموو ش���تێك بە گومانی���ن .بەاڵم بەڕای من، ئێس���تا سەردەمی فێڵ بەسەرچووە ،ئەگەر لەمەو بەدواوە فێڵمان لێبكەن خەتای خۆمانە ،ئەی باشە ئەقڵمان نییە. باش���ە بۆ دەبێ فێڵمان لێبكەن ،ب���ۆ دەبێ بەرامبەر فێڵم لێب���كا ،من ئەقڵم هەیە ئەویش ئەقڵ���ی هەیە .لەبەرئەوە دەب���ێ وریابین كە فێڵمان لێنەكرێ ،واتە هەموو ش���تێك نەخەینە ئەس���تۆی بەرامبەرەكەمان .بەش���ێكی زۆریشی خەتای خۆمانە ،چونكە ئێس���تا توركیا ،توركیای دوێنێ نییە ،توركیای سەردەمی ساڵی 1923نییە ،بەڵكو ئێستا گۆڕان���كاری لەكۆمەڵ���گای كوردی و میدیای كوردیش���دا
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
روویداوە .ئەگەر ئێستا تەماشای كەناڵە توركییەكان بكە، بەردەوام پێنج ش���ەش كەناڵ وتوێژ لەسەر كێشەی كورد دەكەن .من چاوەڕوانی ئ���ەوە دەكەم لەداهاتوودا هەردوو حزبی بەرهەڵس���تكار و دادگای دەس���تووری و بەش���ێك لەوانەی كە خۆیان بە پارێزەری كۆماری دەزانن ،لەرێگای داواكاری گشتی كێشە بۆ پارتی داد و گەشەپێدان دروست بكەن كە ئەو حزبە دابخەن و مۆڵەتی هەڵسوڕانی پێنەدەن و تۆمەت���ی بدەنە پاڵ بۆ ئەوەی كۆس���پ بخرێتە بەردەم ئەو پرۆسەیە ،ئەو مەترس���ییەش لەئارادایە ،كورد ئەمڕۆ بەرپرسیارێتیەكی مێژوویی و نەتەوەیی لەسەرشانە ،نەك مەس���ەلەی حزبایەتی .بۆیە چ پێویست دەكا بۆ دەنگ و دەنگ كۆكردنەوە بێی ملمالنێ لەگەڵ حكومەتی دەسەاڵتدار بكەی ،كە ئێس���تا دەیەوێ ئەو كێش���ەیە چارەسەربكات، راس���تە رەنگە ئەم پرۆژەیە لەئاس���تی خواستەكانی كورد نەبێت ،لەئاس���ت ئێش و ئازاری گەلی كورد نەبێت ،بەاڵم تۆ تەماشای كوردس���تانی عێراق بكە ،ئێمە چەندان ساڵ باس���ی ئۆتۆنۆمیمان دەك���رد ،جاری واهەبوو شۆڕش���ی كورد وتوێ���ژی لەگەڵ حكومەت دەك���رد تەنیا بۆ ئەوەی كە پێش���مەرگەكانی بحەس���ێنەوە ،باش���یش دەیزانی كە هیچی لەو وتوێژانە وەدەس���تناكەوێ ،وەفد دەچووە بەغدا و دەهاتەوە و دەڕۆیش���ت و دەگ���ەڕاوە بەبێ ئەوەی هیچ ش���تێكیش بەدەستبێنێ .بۆ پشوودان و بەهێزكردن و ورە بەرزكردنی پێش���مەرگەكانی خۆی .بۆیە لەسیاسەتدا زۆر ش���ت دەگونجێ ،لەبەرئەوە پێموانیە ئەوە مەس���ەلەیەكی تاكتیكی رۆژانە ،بەڵكو مەس���ەلەیەكی جیددییە و پارتی داد و گەشەپێدان بەهەموو هێزی خۆی هەوڵدەدات هەتاكو بۆی بكرێ ئەو كێش���ەیە بەهێمنی بەرەو پێشەوە بەرێت، چونكە توركیا بەرەو یەكێتی ئەوروپا دەڕوا ،رۆیش���تن بۆ یەكێتی ئەوروپا كۆمەڵێك ریفۆرمی پێویس���تە ،كۆمەڵێك هەلومەرج���ی بنەڕەتی گەرەكە .تەنان���ەت ئەگەر توركیا داخیڵی نێو ئەو كۆمەڵەی���ەش بێت ئەوا یەكێتی ئەوروپا س���ااڵنە دوو جار راپۆرتی خۆی پێشكەش���دەكات لەسەر رووداو و پێش���هاتەكانی ن���او توركیا .هەر بۆیەش���ە ،كە توركی���ا پەیوەندییەكانی خۆی لەگ���ەڵ واڵتانی دەوروبەر وەك عێراق و ئەرمەنس���تان و بولگاریا و س���وریا و بەرەو ئاساییكردنەوە دەبات. پێتوایە هەلومەرجی نێودەوڵەتی چ باندۆرێكی لەسەر ئەو پرۆسەیە بەجێهێشت؟ بە بڕوای من ،كاتێك ئۆباما سەردانی توركیای كرد سێمەسەلەی زۆر گرنگی خستەڕوو: یەكەم /پێی خۆش بوو كە توركیا لەگەڵ كوردستانی عێراق پەیوەندی باش بێت. دووەم /جگ����ە لەدیدارەكان����ی لەگەڵ س����ەرۆك وەزیران و س����ەرۆكی پەرلەمان و دیداری لەگەڵ ئەحمەد تورك سازكرد
و پێی گوت ئێمە لەدژی تیرۆرین ،بۆیە پێمانخۆشە كێشەی ئێوە بەش����ێوەیەكی ئاشتیخوازانە چارەسەر بكرێ .هەروەها سەردانەكەش����ی لەڕێی توركی����اوە بۆ واڵتان����ی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس����ت دەس����تپێكرد ،ئەمەش نیش����انیدا كە لەجیهانی ئیسالمیدا توركیا واڵتێكە كە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا رۆڵی زیات����ری دەبێ ،ئەمانە كۆمەڵێك ش����تی گرنگن .بەڕای من، ئێستا پەیوەندی توركیا لەگەڵ كوردستانی عێراق زۆر گەشەی كردووە و بەرەوپێش هەنگاوی ناوە ،هەروەها پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ واڵتانی دەوروب����ەر بەهێزتر بووە ،بارودۆخی ئابووری توركیا لەچاو جاران بەبەراورد لەگەڵ حكومەتەكانی توركیا باشتر بووە ،ئەو مەسەلەیەی كە ئێستا هاتۆتەكایەوە «كرانەوەی دیموكراسی» مەسەلەیەكە بۆ پێشەوە دەڕوات. لەبەرئەوە توركیا دەیەوێ لە داهاتوودا لەرۆژهەاڵتی ناوڕاست رۆڵی زیاتر ببینێ و لەئەنقەرە و ئەستەنبوڵ بێتە دەرەوە و ببێتە هێزێكی سیاس����ی گەورە كە لەرووداوەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس����تدا خاوەن رۆڵ بێت ،هەم لەجیهانی ئیسالمی هەم لەجیهانی دەرەوە .ئەگەرچی زۆرجار ئۆپۆزسیۆن بانگەشەی ئەوە دەكات سیاس����ەتی كرانەوە پرۆژەیەك����ی ئەمەریكا و ئەوروپای����ە بۆ لەباربردنی توركیا ،من پێموایە ئەو بۆچوونە زۆر هەڵەیە ،چونك����ە لەبنەڕەتدا ئەوە پرۆژەیە هی ناوخۆی توركیایە ،پرۆژەی پارتی داد و گەش����ەپێدانە ،بەاڵم واڵتانی دەوروبەر چ یەكێتی ئەوروپا و چ ئەمەریكاش لەگەڵ ئەوەن ك����ە توركیا ،توركیایەك بێ كێش����ەی نەبێت .توركیا خۆی ئەندامی ناتۆیە ،هێزێكی گەورەی هەرێمییە ،لەئەفغانس����تان هێزی هەیە ،لەهەموو ئەو ش����وێنانەی پێویست بەهێز بكا، توركی����ا هەردەم ئامادەی����ە .هەر بۆی����ە پرۆژەكە فاكتەری دەرەكی و ناوخۆیشی گرتۆتەوە ،فاكتەری ناوخۆیی ئەوەیە كە پارتی داد و گەشەپێدان دروستبوو ،ئەو بیرۆكەیەی هێنا پێشەوەو گەش����ەی پێدا و لەدروستبوونی ئەو بیرۆكەیەشدا سەركردایەتی كورد لەكوردستانی عێراق بەگوێرەی پێویست یارمەتی داوە. چاوەڕێی دەكەیت لەداهاتوویەكی نزیكدا ئینس����یاتیڤی دیكە بێـەئاراوە ،ئەمجارە س����ەركردە ك����وردەكان بەفەرمی بانگهێشتی توركیا بكرێن؟ پێموایە ،بەڵێ .چونكە پێش ماوەیەك سەرۆكی حكومەتیهەرێمی كوردستانی ئەوكات ،دوور لەچاوی كامێرا و راگەیاندن س����ەرۆكوەزیرانی بینی ،بۆیە دیپلۆماسییەتی نهێنیش كاری خۆی دەكا و رۆژی خۆشی دێت ،ئەگەر بارودۆخەكە تۆزێكی تر گەش����ە بكات ئەوا دوای هەڵبژاردنی عێراق بانگهێش����تی سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكرێ بۆ توركیا .واتە ئەو ئینسیاتیفە بەدوور نابینم. زۆر سوپاس بۆ بەڕێزتان.. زۆر س����وپاس ب����ۆ ئێ����وەش ،ئومێدی س����ەركەوتنتان بۆدەخوازم.
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
بڕواناكەم ئێستا ئەوەی ئاگای لەرەوشی سیاسی توركیا هەبێت، چاوەڕوانی ئەوە بكات پەكەكە چەك دابنێت. بەاڵم ئەگەری ئەوە هەیە چەك بێدەنگ بكرێ
49
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
دەسپێك :ئاشتییەكی گشتییە جەنگ ،بە فەرمی رابگرن و ،قسە بكەن فەلەكەددین كاكەیی
50
ئایا تورك و كورد دۆستایەتیان گەرەكە؟ بێگومان گەرەكیانە و زۆریش پێوسیتیانە. گشت نەتەوە و میللەت و كۆمەڵگاكان دۆستایەتیان وەكو هەوا و ئاو ،پێویستە. دۆستایەتی و هاوكاریی مرۆڤانە لەنێو گەالنی یەك واڵتدا بۆ دوو ئامانجی سەرەكی پێویستە: یەك :بۆ هاوكاری تا لە تۆنێلی تاریكی رابردوو ،پێكەوە ،دەرباز ببن. دوو :دوای ئەوەش بە ئاسایش و ئارامی بژین و پێكەوە بونیادی ژیانی بەختەوەری شایانی مرۆڤ دابڕێژن و بەرەو پێش بچن. گەالنی كورد و تورك ،بۆ هەردوو مەبەس���تەكە ،پێویستیان بە دۆستایەتی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە هەیە. دەسپێك ،یەكتر قبوڵكردنە. رەنگە بۆ گش���ت خەڵكی ك���ورد قەبووڵكردنی تورك و گەالنی دیكەیان لەال س���ادە و ئاس���انتر بێت ،چونكە سەرەڕای هەرە س���ەختی و دژوارییەكی ژیانی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری و س���ایكۆلۆژی ،كورد چ بە ئارەزوو یا ناچاری ،زیاتر لە هەزار و پێنجس���ەد ساڵە ،قبوڵی كردووە لەگەڵ نەتەوەكانی تورك و ع���ەرەب و فارس و گەالنی دیكەی رۆژهەاڵتی ناڤین و قەفقازیا بژێت. بەاڵم دی���ارە ،تا ئێس���تاش ،هەندێ دامودەزگای سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی تورك ،وەك���و هەندێ لەعەرەب و فارس ،كوردیان پێ قبوڵ نییە ،هەرچەندە دەشیانەوێ ئەم كوردە هەرلەگەڵیان بمێننەوە ،لە چوارچێوەی واڵتەكانیان پێكەوە بژین ،بەاڵم پلەو پێگەیان نەبێ. هاودژ (پارادۆكس) و ناكۆكی ئا لێرەدایە. نەتەوە بااڵدەس���تەكانی ئەم واڵتانە دەیانەوێ كورد لە گەڵیان بمێنن و (لەگەڵیش���یان نەبن) .واتە :بمێنن بەاڵم بە هاوواڵتیی پلەی دووەم و سێیەم رازی ببن. كێشەكە ئا لێرەوەیە.. تۆ ئەگەر دۆس���تایەتی كەس���ێكت بوێە دەبێ بە یەكس���انی و هاوش���انی و بەرامب���ەری خۆت قبوڵی بكەی���ت .كەواتە ئەگەر دۆس���تایەتی گەالن���ی خۆمان دەوێ ،دەبێ بەر لەهەموو ش���ت ئازادی و كامەرانی و پێش���كەوتنی وەك یەكی هەموو الیەكمان بوێ. بارگرانی رابردوو لەسەرشانی هەردووال قورس و زەحمەت بووە.
هەرالیەنێك بەشێوەی خۆی ،تووشی مەینەت و تراژیدیا بووە، لێ هەیە زیاتر ،هەیە كەمتر. گەل���ی توركیا لە مێژووییدا دووچاری جەنگی گەورە و هێرش و پەالماری نەیارانی بووە .لەوەتی دەوڵەتی عوسمانی دامەزراوە، كورد لە هەموو جەنگ و مەینەتییەكانی توركدا ،هاوپشك بووە، چ بە ئارەزووی خۆی یا بەناچاری كورد هەمیشە بەشێكی گرنگی لەشكرە گەورەكانی عوسمانی و بەشێك لە كاروباری كارگێڕی و دەوڵەت و قەزاوەت و پەرورەدە و هی تر بووە ،ئێستاش لە هەر كوێ���ی دەرەوەی واڵتی توركیای ئەمڕۆ رەوەندێكی تورك ببینن لە تەكی���دا ،رەوەندی كوردیش هەنە ،كە لەس���ەردەمی خۆیدا لەگەڵ تورك چوونە و لەوێ جێگیر بوونە. ب���اری گرانی كورد لەچەند الیەوە ناخۆش���ترە یەك :لەوەدا كە ژێردەس���ت بووە و حوكم لێك���راو بووە ،خاوەنی دەس���ەاڵتی بەڕێوەبردنی كاروباری خۆی نەبووە. دوو :كورد (لەس���ەر ئاس���تی فراوانتر) تەنی���ا لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوس���مانی نەبووە ،بەڵكو نیوەی بەر لە پێنج سەدە، كەوتە ژێردەس���تی دەوڵەتی س���ەفەوی ئێرانی .كە لەوێش���دا تووشی باری مەینەتباری مێژوو بووەوە ،ئێستا رووی قسەمان ل���ە خەڵكانی تورك و ك���وردی واڵتی ئەم���ڕۆی توركیایە ،كە خەریك���ن بەو ب���اوەڕە بگەن ئیتر دەبێ كۆڵ���ی گرانی رابردوو دابنێن و بە هاوكاری و یەكسانی ژیانی تازە بخولقێنن. دەب���ێ هەوڵبدەین لە تۆنێلی تاریكی راب���ردوو دەرباز ببن ،كە هەردووال تێیدا ئازاریان دیوە. نابێ لە وێس���تگەی رابردوو چەقببەستین و رابوەستین ،گەرنا هیچم���ان پێناكرێ���ت .كولتووری ه���ەردووال تەژیی حیكمەت و تێگەیش���تن و فەلس���ەفەی لێبوردەیین( .فزووڵی و نەسیمی) پەیام���ی عەش���ق و حیكمەتیان ب���ە كۆمەڵ���گای مرۆڤایەتی گەیاندووە. (فەقێ تەیران و مەالی جزیری) لە دەریای حیكمەت و عەشقەوە سەرچاوەیان وەرگرتووە. م���ەالی جزیری ،عەش���قی بە توخمی پێنجەم دان���اوە ،كەواتە جیهان پێنج توخمە: خاك و ئاو و هەواو ئاگر و ..عەشق. عەش���ق وەكو هێزی كێش���ە (جازبیە) كە هەموو توخمەكانی دیكە یەكدەخات .هەروەكو زانس���تی فیزیا لە وەختی ئەلبەرت ئەنیش���تانیەوە هەوڵدەدا ئەو هێزە س���ەرەكییە بدۆزرێتەوە كە
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
چوارهێزەكانی سروش���ت یەكدەخات ،واتە :بەدوای تیۆرییەكی یەكگرت���وو ب���ۆ رێكخس���تن و یەكخس���تنی گش���ت تیۆریی���ە فیزیاییەكان. ئەو عەش���قەی كە فزوولی و نەس���یمی و فەقێ تەیران و مەالی جزی���ری و ئەحمەد خانی و زانا و ش���اعیر و عاریفانی گەورەی تورك و كورد غەرقی بوونە ،هەمان عەش���قی گش���ت دانایان و رۆشنداڵنە وەك هەالج و سوهرەوەردی و باباتاهیری هەمەدانی و ئیبنوعەرەبی و رابعە عەدەوییە و حافز و س���ەعدی شیرازی و مەوالن���ا جەاللەدی���ن روومی و گ���ەورە رووناكبیرانی دیكە تا ب���گات بە مەوالنا خالیدی نەقش���بەندی و مەحوی و ئوس���تاد س���ەعید نوورەسی و عاشقانی دیكەی رۆشنبین كە بەرێگاوەن، چونكەئەم رێڕەوە مرۆڤانەیە نابڕێتەوە. كەوات���ە گەالنی كورد تورك و فارس وعەرەب و خەڵكی دیكەی ناوچەكە ،لە كولتووری مەعنەویی رووناكدا ،پڕ دەوڵمەندن.. ئەو عەشقە لە میهرەبانیی قووڵی ژیاندۆستییەوە هەڵدەقوڵێت، هەروەك���و بۆ نموونە لە ش���یعری مەس���نەویی مەوالنا روومی دەخوێنین���ەوە كە گەش���ترین گەنجینەی مەعن���ەوی و فیكری مرۆڤایەتییە. خۆ ئەگەر هیچ كەسێك نەتوانێ بەم شێوەیە لێكمان نزیكخاتەوە، ئەوا حیكمەت و فەلسەفەی مەوالنا روومی لە دەرگای هەموومان دەدات ،چونكە هەر یەك لە ئێمە خۆی بەخاوەنی ئەو كولتوورە دەزان���ی ،ئەم كولتوورە دەریاییەك���ە ،جۆگەلەكانی حیكمەت و مەعریفەتی بەش���ەری تێدا یەكدەگرن���ەوە ،بەڵكو چڕكەرەوەی حیكمەتی بەشەرییە لە وەختی (سوقراتەوە) بەر لە ئەویش. گەالنی تورك و كورد خاوەنی ئەو فەرهەنگە مەعنەوییەشن ،كە لە جەوهەردا هاوبەشن و هاوریشەن ،جیا لەزمان و كەلەپووری میللی و دابونەریتی كۆمەاڵیەتی. ئەمڕۆ رێگەیەكی باش بڕاوە بەرەو ئاشتبوونەوە. كران���ەوەی دیموكراتیان���ەی تەی���ب ئ���ەردۆگان و پارتی داد و گەشەپێدان AKPبەرووی كورد و دۆزەكەیدا ،بۆ چارەسەری ئاش���تیانە ،تەكانێكە بەهێز و ئومێدهێنەرە كە رێگای ئاینیدەی گەشی نزیك دەخاتەوە. پرۆسەی ئاشتی لەتوركیادا ،كە جێگەی پشتیوانی ئاشتیخوازان و دیموكراتخوازان���ی تورك و ك���ورد وگەالنی ناوچەكەیە ،وەكو نەمامێكی تەڕو جوانە چاودێری و ئاودانی دەوێ ،كە: -1سەقامگیربوونی ئاش���تییەكی گشتی دڵنیاكەرەوە ،كە ئیتر جەنگ نابێتەوە .واتە :پێویستە بە فەرمی جەنگ رابگیرێت. ئەوەش دەستپێش���خەری دەوڵەتی دەوێ (دبێژم دەوڵەت نەك تەنی���ا حكومەت) كە بڕیاری كۆتای���ی هێنان بە باری جەنگ و شەڕوشوڕ و ملمالنێی خوێناوی بهێنێ .چونكە تا ئێستا بڕیاری فەرم���ی جەنگ هەرماوە ،و ناوە بەن���اوە رووداوی دڵتەزێن روو دەدەن. بێگوم���ان لەگەڵ دەرچوونی بڕیاری فەرمی دەوڵەتی توركیا بۆ راگرتن���ی ئێجگاری جەنگ ،دەبێ پەكەكەش ،بە گش���ت هێز و دەزگاكانییەوە و گشت گرووپێكی دیكەی كورد (ئەگەر هەبن) جەنگ لەگەڵ دەوڵەتدا بە ئێجگاری رابگرن. -2یەكت���ر قەبووڵك���ردن :ئەگەر دڵنیابووی���ن و دۆخی جەنگ كۆتایی پێهات ،ئەو وەختەیە ئیدی بە ئارامی و ئازادی و هیوای
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
بەرزترە دەتوانین قسە بكەین ،گفتوگۆی كراوەی چارەسەرییانە بەرەو پێش ببەین. كەواتە :دەستپێك ئاشتی گشتیی هەمەالیەنەیە و یەكدی قبوڵكردنە .بێگومان پرۆسەی كرانەوەی دلێرانەی عەبدوڵاڵ گول و تەیب ئەردوگان بەرووی دۆزی كورددا گرنگترین هەنگاڤی ئەمڕۆیە بەرەو ئەو ئاشتییە كە گەرەكمانە بۆ سەركەوتنی پرۆسەكە ،دەبێ ئێستا بەفەرمی لە هەردووالوە جەنگ هەتا هەتایە ،رابگیرێت .ئەم جەنگە میراتی رابردوویەكی تاڵ و ناخۆشە دەبێ بە الوە بنرێت. راگرتنی جەنگ تەنیا دۆخی 25س���اڵی ( 1984تا ئەمڕۆ) ناگرێتەوە ،بەڵكو رێڕەوێكی خوێناوی س���امناك و دڵتەزێنی سەدان س���اڵی رابردوو دادەخات .دەبێ ئەو رێڕەوە مەینەتبارە ئیتر لێرەدا كۆتایی پێبهێنرێت. دەش���بێ الیەنی كوردیش بكرێتەوە ،بكرێتەوە بەرووی خۆیان و بەش���ێوەی بیركردن و كاروباریدا بچێتەوە و ،الیەنە نیگەتیڤەكان فڕێ بدات. الیەنی كورد بەرووی گەلی دۆستی تورك و گشت خەڵكی توركیا بكرێتەوەو ،دوروبكەوێتەوە لەو وتە و كردارانە كە هەستی الیەنی دیكە بریندار دەكا ودەوروژێنێ .هەروەكو الیەنی توركیش دەبێ حیسابی شایان بۆ هەستی كوردان بكات. وروژاندنی برین و كێشەی هەستیار لەبەرژەوەندی هیچ الیەكدا نییە .ئێستا زەمەنی پێشچوونە بەرەو ئارامی و هێمن كردنەوەی هەس���ت و دڵەراوكێ و شلەژان .ئاشتبوونەوەی گشتی ئارامكردنەوەی دڵ و هەس���تی دەوێ .كوردیش ،ك���ە داخوازیی رەوای خۆی لە خۆبەڕێوەب���ردن (ئۆتۆنۆمی یا فیدراڵی یا هەرشێوەیەكی گونجاو بەرەزامەندی هەردووال) و خوێندن و فێربوون بە زمانی زگماكی خۆی و ئازادبوونی گیراوەكان س���ەبارەت بە مەسەلەی كورد لێبوردنی گشتی بێ قەید و مەرج و پێش���كەوتنی ئابووری و كۆمەاڵیەتی و كولتووری ناوچە كوردییەكان و فراوانبوونی دیموكراسی و چەس���پاندنی گیانی وەك یەكی و لێبوردەیی ،دەڵێم :كوردیش لەو داوایانەیدا دەبێ پلە بە پلە و بە ئارامی بچێتە پێش و رێز لە هەست و پێگەی بەرامبەر بگرێت. الیەنی كورد دەبێ ئاگاداری سەختی و كۆسپەكانی پێش AKPو الیەنگرانی پرۆسەی ئاشتی ببێ و و هەوڵبدات پشتوانی نەهێشتنی ئەو كۆسپانەبێ. ك���ورد نابێ وا پیش���انی بدات كە بە (زۆر) مافەكانی وەردەگرێ���ت ،چونكە وەها نییە .هەردووال زۆریان نواندووە ،بەاڵم هاوس���ەنگەكە بە ئێستا گەیش���تووە كە دەبێ بە ئاشتی و لێكتێگەیشتن مەسەلەكە ببڕنەوە. الیەنی كورد دەبێ رێگەخۆش���كەر بێ بۆ پێشوەچوونی پرۆس���ەی ئاشتی ،چونكە ئەم پرۆسەیە بەیەكال نایەتە دی ،بەڵكو هاوكاری و هاوئاهەنگیی هەردووالو ،هەموو ئاش���تیخوازانی دەوێ ،كە دەسەاڵتی هەرێمی كوردستانە ،هاوكار و پشتیوانی دڵگەرمی ئەو پرۆسەیەیە. ئاش���تی لە توركیادا زۆر لە برین و گرفتەكانی عێراق و ناوچەكە س���ارێژ دەكاتەوە و ،ئاش���تی و ئارامی و دڵنیایی بۆ گەالنی رۆژهەاڵتی ناڤین و قەقفازیا و تەواوی رۆژهەاڵت ،دێنیێتە ئاراوە .خۆ گەالنی ئەوروپا ،زۆر زیاد لە گەالنی ئێمە ،لەگەڵ یەكدا جەنگاون و مش���تومڕیان هەبووە ،بەاڵم ئێستا بە ئاشتی و پێكەوە ژیان گەیشتوون. تەیب ئەردۆگان دەڵێت :خۆمیش تیا بچم ،ئەز لە چارەسەری ئاشتیانەی مەسەلەی كورد بەردەوام دەبم. ئەز پتر بە وتەكەی ئەو باوەڕم هێناوە وەختێك لەپێش پەرلەمان ،رووبەڕووی ئۆپۆزس���یۆنەكانی تراژیدیای كوشتاری بە كۆمەڵی خەڵكی دەرسیم سااڵنی سییەكانی سەدەی بیستەم ،مەحكوم و ریسوا دەكات .پڕ بەدڵ ستایشی ئەم وتە و هەڵوێستانە دەكەم. رووناكبیرانێك هەن كە س���تایش لە سیاس���ەتوانان و پیاوانی دەوڵەت (لەبەر هەر چاكیش بێ) دروست و باش نازانن ،چی؟! خۆ دەبێ بەهەر شتێكی چاك بڵێین :چاك. ئ���ەز دەڵێ���م كە دەبێ لەوەدا بوێر و نەترس بین كە بەهەر ش���تێكی چاك بڵێین چاك ،هەروەكو بە خراپ دەڵێین خراپ .لەگەڵ ئەوەدانیم كە رووناكبیر دەبێ ،بەهەق و ناهەق دژ بەری پیاوانی دەوڵەت و سیاس���ەت بێت .خۆ ئەگەر پیاوێكی دەوڵەت وتەیەكی چاكی دركان یا كارێكی چاكی راپەڕاندن دەبێ سوپاس���ی بكەین .هەربۆیەش دبێژم ك���ە عەبدوڵاڵ گول و ئەردۆگان (ئەگەریش پرۆسەكەیان لەمەڕ كوردەوە س���ەرنەكەوێت) دەرگایەكی فراوانی ئومێدیان لەپێش گەالنی تورك و كورد و گەالنی دیكە كردۆتەوە .پرۆسەكەیان ئێجگار چاكە و ،هەر بە چاكە دەبڕێتەوە .گشت واڵتانی رۆژهەاڵت لە فرەالیەنی نەتەوەیی و ئایینی و زمان و كولتووری پێكهاتوون .ئەم پرۆسەیە بۆ ئاییندەی دورونزیك سەرمەشق دەبێت.
51
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
پەیوەندیمان لەگەڵ توركیادا فەرید ئەسەسەرد
52
*
توركی����ا بۆ هەرێمی كوردس����تان بایەخێك����ی تایبەتی هەیەو پەیوەندییە مێژویییەكانی هەرێم لەگەڵ توركیای عوسمانی النی كەم بۆ چوار سەدە لەمەوبەر دەگەڕێنەوە. لەڕوی مێژویییەوە ،ئەگ����ەر هێزەكانی بریتانیا لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهاندا ویالیەتی موس����لیان لەتوركیا نەسەندایە ،هەرێم وەك ناوچە كوردنشینەكانی باشوری رۆژهەاڵت����ی ئەناتۆلیا ،ئەمڕۆ بەش����ێكی توركیای پێك دەهێنا. لەس����اڵی 1991ب����ەدواوە توركی����ا بۆ ك����وردی عیراق بایەخێك����ی زۆرت����ری پەیدا ك����رد ،چ وەك پەناگەیەك ب����ۆ خۆپاراس����تن لەهەڕەش����ەی جینۆس����ایدو چ وەك بنكەیەك بۆ جموجۆڵی هێزەكانی كوتەك و پرۆس����ەی پرۆڤایت كۆمفۆرت و چ وەك دەروازەیەك بۆ گەیشتنی ئازوقەی پێویس����ت بۆ هەرێم لەكاتی سزا نێودەوڵەتییە سەپێنراوەكاندا. بەدڵنیایی����ەوە بەرژەوەندی����ی هەرێ����م ل����ەوە دای����ە كەپەیوەندییەك����ی ئاس����اییی لەگەڵ توركی����ادا هەبێ ب����ەاڵم دەبێ ئەوەش لەبەرچاو ب����ێ كەتا ئەنقەرە نەگا بەس����ەرەنجامێك بۆ چاككردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردەكانی خۆیدا ،هەرێم ناتوانێ پەیوەندیی ئاسایی، بەو جۆرەی كەپێویس����تە ،لەگەڵ توركیادا دابمەزرێنێ. مەس����ەلەكە مەسەلەی ویس����ت و زۆر لەخۆكردن نیە. مەسەلەكە مەس����ەلەی كاریگەریی فاكتەرە مادییەكانە لەسەر هەڵوێستە سیاسییەكان. كوردی عیراق ناتوانن بەڕەهایی پشتگیریی حكومەتێك بكەن كەهاوواڵتیی����ە كوردەكانی خ����ۆی تیرو توانجی تێدەگرن .ئەم دیاردەیە لەناوچەكەدا تەنها لەناو كورددا نابینرێ ،بەڵكو لەناو عەرەبیش دەبینرێ .نۆڕینی زاڵی عەرەب ئەوەیە كە تا ئیسرائیل تەگەرە لەبەدەستهێنانی مافی فەڵەس����تینییەكان بداو تا بەردەوام بێ لەس����ەر نیش����تەجێ كردنی جولەكە لەخاكی فەلەس����تینییەكان و تا س����ور بێ لەس����ەر دەس����ت گرتن بەسەر قودسی رۆژهەاڵتدا ،عەرەب ناتوانێ دۆستایەتییەكی راستەقینە لەگەڵ ئیس����رائیلدا دابمەزرێنێ .هەڵوێس����تی میس����رو ئوردون بەرامبەر بەئیسرائیل ،واتە لەالیەك ئاشتبونەوە لەگەڵ ئیسرائیلداو لەالیەكی ترەوە دەرنەچون لەبازنەی ملمالنێی عەرەب -ئیسرائیل ،روخسارێكی پرەگماتیكیی پێوە دیارە .هەڵوێستی هەرێمیش بەرامبەر بەتوركیا زۆر
لەم هەڵوێستە دەچێ .توركیا خۆیشی پەیوەندییەكانی لەگەڵ نیكۆس����یا و ئەسینا بەچەش����نێك داڕشتۆتەوە كەپەیوەندی����ی دێرین و رەگەزی و س����تراتیجیی لەگەڵ توركەكانی قوبرس ئاس����ەواری خراپی لەس����ەر بەجێ نەهێڵێ .بەاڵم لەهەر س����ێ نمونەدا ،هیچ پەیوەندییەك بەبێ دۆزینەوەی چارەس����ەری گونجاو بۆ تەگەرەكان، لێی رانابین����رێ بتوانێ ،بەو ش����ێوەیەی كەهەوڵی بۆ دەدرێ ،پەرە بسەنێ. لەم س����ەروبەندەدا دەكرێ بەئاس����انی س����ەرنجی ئەوە بدرێ كە هەرێم توانیویەتی پەیوەندیی دۆستانە لەگەڵ ئەنقەرەو كوردەكانی توركیا دابمەزرێنێ .بەاڵم كێشەكە بۆ هەرێم لەوە دایە كەڕاگرتنی باالنسی پەیوەندییەكان لەگەڵ هەردوالدا كارێكی ئاسان نیەو لەهەمان كاتیشدا هەر السەنگییەك لەباالنسەكەدا دەشێ گێچەڵی گەورەی بۆ دروست بكا. بەهیچ ش����ێوەیەك نكوڵی لەكاریگەریی كوردی توركیا لەس����ەر كوردی عیراق ناكرێ و لەم روەوە كاریگەریی كولتوریی كوردی توركیا لەسەر یەكێ لەسێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان كاریگەرییەكی فرە بەرچاوو هێزە. تی����ن و تاوی ئەنگێ����زە ناسیۆنالیس����تییەكان لەهەرێم لێناگەڕێ حكومەت هەنگاوی وا بنێ كە دەشێ شەقام یان ئۆپۆزیس����یۆن وای تێ بڕوانێ كە بەفیڕۆدانی مافی نەتەوەی����ی تێدایە یاخ����ود چۆكدادانە لەب����ەردەم ئەو دراوسێیانەی هێشتا مافەكانی هاوڕەگەزەكانی ئێمەیان نەس����ەلماندوە .حكومەت لەم مەس����ەلە هەستیارانەدا ناتوان����ێ رای گش����تی لەبەرچاو نەگ����رێ .وەك چۆن ئەنق����ەرە لەهەوڵەكانیدا بۆ چاككردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردەكانی خۆیدا دەستی ئاوەاڵ نیە ،هەرێمیش لەهەوڵەكانیدا بۆ گەیش����تن بەپەیوەندییەكی بێ گرێ و گۆڵ لەگەڵ ئەنقەرەدا دەستی ئاوەاڵ نیە. ب����ەاڵم خاڵ����ی گرنگ لێ����رە ئەوەی����ە كەتەگ����ەرەكان نەبونەتە هۆی گەیاندنی پەیوەندییەكان بەبنبەس����ت. ئەمەش رەنگدانەوەی پەرۆش����یی الیەنەكانە بۆ بازدان بەس����ەر تەگەرەكانداو دۆزینەوەی ئاس����تێكی گونجاو پەیوەندییەكان كەتێیدا پەراوێزێكی بەرین بۆ پێشڕۆیی و پاشەكشە هێڵدراوەتەوە. *بەڕێوەب����ەری س����ەنتەری لێكۆڵینەوەی س����تراتیژیی كوردستان لەسلێمانی.
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
یەكەمجارە مێژوو بەڕووی كوردەكانی توركیا پێدەكەنێ بەمەبەس���تی دۆزین���ەوەی رێگاچارەی���ەك بۆ پرس���ی كورد لەتوركیا ،چەند مانگێ���ك دەبێت لەژێر ناوی كرانەوە بەرووی ك���ورد گفتوگۆیەك���ی گەرم دەس���تی پێك���ردوە ،بەگوێرەی سەرچاوە فەرمییەكان هەوڵەكان تەنیا لەچوارچێوەی گفتوگۆدا نامێنێت���ەوە ،بەڵكو پاكەتێكی چارەس���ەرییە ،بۆیە دەتوانین ئەم كرانەوەیەی ئێس���تا بەڕووی كورد وەكو پرۆژەیەك ئەژمار بكەین ،لەبەرئەوەی تازە دەس���تی پێكردووە و كۆتشاییەكەی دیار نییە ،من بەت���ەواوی ناوی «كرانەوە»م بۆ ئەم پرۆژەیە بەكارنەهێن���اوە ،ئەم���ەش لەبەرئ���ەوە نییە ك���ە بەچاوێكی بچووك س���ەیری هەنگاوەكان دەكەم ،بەڵكو من ئەم پێڤاژۆیە بەسەرەتایەكی زۆر گرنگ و مەزن دەزانم ،پێموایە ئەم پێڤاژۆیە لەپشكوتنی گوڵی دارێك دەچێ ،كە لەسەرەتای بەهاردا تازە خونچە دەكات ،لەبەرئەم���ەش ناوم ناوە «نیو كرانەوە» یان «كرانەوەی نی���وەی دەرگایەك بەرووی كوردان» .بەڕای من، دەستەواژەی نیو كرانەوە لەجێی خۆیەتی و باشترە. دەتوانین بڵێین ،لەتوركیا لەمەڕ چارەس���ەری پرس���ی كورد قۆناخێكی ت���ازە دەس���تیپێكردووە ،ئ���ەم پێڤاژۆیە لەالیەن الیەن و هێزە رەس���می و ناڕەس���مییەكان دەس���ت پێكراوە، ئەم���ەش هیوایەك���ی گ���ەورە بەك���ورد و ئاش���تیخوازەكانی ناوچەكە بەخش���یوە .ئەگەر ئ���ەم پێڤاژۆیە س���ەرنەكەوێت، ئەوا ب���ۆ ماوەیەكی درێژ خەون و هیوای كوردان دەش���كێت، ئ���ەم هیوانەمانە لەگەڵ خۆیدا كابوس���ێكی تازە دەخوڵقێنێ. كابوس���ێك كە دنیای كوردان تەڵخ و تاریك دەكات .هەروەها ش���یمانە دەكرێت ،بكوژی بكەرە نادی���ارەكان ،جارێكی دیكە لەكوچ���ە و لەكۆاڵنەكان بەدیاركەون و دەس���ت بەكارەكانیان بكەنەوە و كاریگەری لەسەر پێڤاژۆكە دابنێن. هەرچییەك دەبێت باببێت ،پێویستە كورد بەبێ مەرج هاوكاری سەرخس���تنی ئەم پێڤاژۆیە بكەن .درێژە بەدانوس���تانەكانمان بدەی���ن و گفتوگ���ۆ بكەین و دەنگم���ان بگەیەنین���ە تەواوی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ،لەبەرئەوەی دەستەواژەی نیو كرانەوە وەك هەنگاوێكی سەرەتایی ئاماژە بەنیازی گۆڕانكاری دەكات، یان گۆڕانێك دەهێنێتە زمان .لەبەرئەوە پێویستە بناخەیەكی پتەو دابنێین. ئ���ەم نیو كرانەوەی���ە ،وەكو لەمێ���ژووی هاوچەرخی توركیادا دەبینرێ���ت ،ب���ۆ یەكەمج���ارە كەوتۆتە رۆژەڤ���ی دەوڵەت و حكوم���ەت و دەزگا رەس���مییەكان .ئەم���ەش هەنگاوێكی زۆر گ���ەورە و گرنگە ،لەبەرئەوەی بتەكان دەش���كێندرێن .پەیڤی ك���ورد ئەمڕۆ بووەتە پەیڤێكی مۆدێ���رن ،بەكارهێنانی پەیڤی كوردی لەزمانی توركیدا ئەمڕی گەیشتۆتە ئاستێكی زۆر بەرز، ئەگەر بەراوردێك لەگەڵ س���ااڵنی حەفتاكاندا بكەین دەبینین
چ جیاوازیی���ەك رووی���داوە ،ئەوكات پەیڤی ك���وردی قەدەخە بوو ،هیچ كەس���ێك جەس���ارەتی ئەوەی نەدەك���رد پەیڤێكی ك���وردی بەكاربهێنێت ،تەنیا لەدەڤ���ەری قارس نەبێت ،كەڵە پیاوێك بەناوی ئیدریس���ی كورد هەبوو ،ن���اوی لەرۆژنامەكان بەرچاودەك���ەوت ،ئیدریس تەنیا لەبەرئەوەی پاش���ناوی كورد بوو ،لەالی هەموومان خۆشەویست بوو. ئەم���ە یەكەمج���ارە مێ���ژوو ب���ەڕووی كوردەكان���ی توركیادا پێدەكەنێت .هەوڵەكانی ئاش���تی ئاسۆی بیركردنەوەی هەموو الیەك فراواندەكات ،ئاشتی بەقەدەر ئەوەی بۆ كوردان گرنگە، بەهەم���ان ئەندازەش ب���ۆ توركیا زۆر گرنگ و پێویس���تیەكی هەنووكەیی و مێژووییە .وەكو دەزانرێت ،توركیا زۆر هەوڵدەدا لەیەكێتی ئەوروپا وەربگیرێت ،بەاڵم پێویستە خۆی بگۆڕێت، توركیا ئەم راس���تییە ب���اش دەزانێت ،پێ���وەر و كولتوور و زهنییەت���ی ئەوروپا لەب���ارەی زمان و كولتوور و یەكس���انی نێو نەتەوەكان زۆر روون و ئاش���كرایە .لەبەش���ێكی واڵتانی ئەوروپا سیستمی بەڕێوەبردنی واڵت لەسەر بناخەی فیدراڵیزم دامەزراوە ،ئەگەر توركیا هەنگاوی جیددی و بوێرانە هەڵبگرێ ئەوا دەتوانێ ناوی لەمێژوودا تۆماربكات .هەندێكجار هاوڕێكانم دەپرسن ،پێویستە توركیا چی بكات؟ من دەڵێم ،وەاڵمی ئەم پرسیارە زۆر ئاسانە ،توركیا پێویستە بنەماكانی مافی مرۆڤ و مافی كورد قەبووڵ بكات. ئێمە وەكو كوردەكانی س���وید ،پێویس���تە هی���چ كاتێك دوور نەڕۆین ،وەكو نموونە س���ەیری (الپۆنییەكان) بكەین ،ژمارەی الپۆنیی���ەكان لەس���وید 17هەزار كەس���ە .الپۆن���ی یەكێكە ل���ەو كەمە نەتەوانەی كە س���ااڵنێكی زۆرە لەس���وید دەژین، بەهاوبەشی چوار كەمە نەتەوەی دیكە ،دەرفەتی پیادەكردنی مافە كولتوورییەكانیان بۆ رەخساندوون ،لەدوای ساڵی 1993 لەهەرێم���ی الپۆنی هەڵبژاردنی پەرلەمان���ی ئەنجامدەدرێت بۆ هەڵبژاردنی 31پەرلەمانتار ،ئەو هەرێمەی الپۆنییەكان لەسەری دەژین ناویان ناوە سەماالند ،بەبێ ئەوەی دەوڵەتی سوید هیچ كاتێك ل���ەم ناو لێنانە ناڕەحەت بێت بەڵكو وەك بەش���ێكی كولت���ووری خۆی تەماش���ای دەكات .نموون���ەی الپۆنییەكان ئەوەم���ان ب���ۆ رووندەكاتەوە كە چارەس���ەری پرس���ی كورد لەتوركیا زۆر دژوار نییە .بۆیە پێویس���تە دەوڵەتی توركیاش چاو لەئەزموونی واڵتانی ئەوروپا بكات ،كە چۆن كێشە ئایینی و نەتەوەییەكانیان چارەس���ەركردووە ،ئەویش بەهەمانش���ێوە بكەوێتە خۆ ،لەبەرئەوە توركیا كە س���واری ش���ەمەندەفەری ئەوروپابوو ،دەبێت بزانێت بەرەو كوێ دەڕوات. *نووسەر و لێكۆڵەری كورد -ستۆكهۆڵم
روهات ئااڵكۆم
*
دەربارەی وێنەكان: ئەوكات���ەی من س���ەیری وێنەی ش���اژنی س���وید (ڤیكتۆریا)ی قەش���ەنگ و بەخۆباوەڕم كرد، وەك كوردەكان���ی توركیام هاتە پێش���چاو ،ئەم وێنەیە بەڕاستی دڵی خۆشكردم. لەس���وید پەرلەمان���ی 17هەزار كەس ب���ۆ الپۆنیی���ەكان بەڕەوا زانراوە ،ئ���ەی بۆچی 17ملیۆن كورد مافی���ان نەبێت! هەروەها دەپرس���م ،بۆچی ئەو كوردانەی ژمارەی���ان دەگات���ە 17ملیۆن هاوواڵت���ی ،ناتوان���ن لەپێن���او ئازادیدا بگەنە یەك و سەربەست بژین .ئایا وێنەی خاتوو ڤیكتۆریا جەستێن و رۆژانی ڤیكتۆرییەكان شایستەی گەلی كورد نییە؟ نەتەوەی كورد س���ااڵنێكی زۆر ئێ���ش و ئ���ازاری كێش���اوە ،كات���ی ئ���ەوە هات���ووە ئا ز ا ر ە كا ن���ی كۆتاییبێت. بۆ ی���ە پێو یس���تە ئ���ەم دەرگایە نی���و كراوەی���ە دانەخرێت.
53
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
كورد چاوی لە ئاشتی ،برایەتی و یەكسانییە ئاسۆ كەریم
54
*
نكوڵ���ی لەوە ناك���رێ توركیا پێگەی س���تراتیجیی خۆی لە تەواوی ناوچەك���ەدا هەیەو كورد لە هەموو كەس زێتر دركی پێ دەكات .لەدوای هاتنەس���ەركاری پارتی دادو گەشەپێدان AKPئ���ەو پێگەی���ەی توركیا بەرچاوتر ب���ووە .لەوەتەی دكت���ۆر ئەحمەد داود ئۆغلۆش بووە ب���ە وەزیری دەرەوە بە پێرەویكردن لە سیاسەتی Zero Problemلەگەڵ دەرو دراوسێكانیدا كە عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە، رۆڵی توركیا پێشتر دەچێ. پێوەندیی نێوان دەوڵەتێكی خودان سەروەری Sovereign Stateوەك توركیا و هەرێمێكی فیدراڵیی ناو دەوڵەتێكی تردا وەكو KRGدەكرێ ،ش���تێكی نامۆ نییە لە پێوەندیی دیپلۆماتیی و سیاس���یدا .رەنگە ئەوە جۆرێ لە ئیشكالیەت problemی لەن���او زەی���ن و بیركردن���ەوەی هەن���دێ سیاسەتوان و دەس���تەبژێری توركی دروستكردبێت كە چۆن پێوەندی���ی لەگەڵ هەرێمێكدا دروس���ت بكەن .لێ پێوەندیی سیاس���ی و دیپلۆماتیش لەم 20س���اڵەی دوایی���دا گۆڕانی بەس���ەردا هاتووەو لەجێی خۆی نەچەقیوە .ئێستە ،لەتەك دەوڵەتاندا ،قەوارەی سیاس���یی كەمت���ر لە دەوڵەت Non state entityهاتوونەتە ناو ئەو پێوەندییانەشەوە .زۆر نموونە ئەم راس���تییە پشت راست دەكەنەوە :وەك قیبرسی توركی ،تایوان ،تیموری رۆژهەاڵت بەر لەوەی س���ەربەخۆیی وەربگرێ ،باشووری سودان ،دەس���ەاڵتی فەلەستینی و هی تریش... هەرێم���ی كوردس���تان-عێراقیش ،كەم���وزۆر بەگوێ���رەی تایبەتمەندییەكان���ی خۆی پێگەیەكی نزی���ك لەو قەوارانەی سەرەوە وەرگرتووە .لە پراكتیكیش���دا ،لەدوای -1991ەوە، بەتایبەتی پاش ،2003بەرە-ب���ەرە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ل���ەو تایبەتمەندیی���ە دیفاكتۆیەی كوردس���تان حاڵی بووەو دەبێت .لە بڕیاری 986ی ئەنجوومەنی ئاسایش كە ناسرابوو بەبڕیاری نەوت بەرانبەر بە خ���ۆراك ،ئەو تایبەتمەندییە بۆ KRGلەبەرچاوگی���راو هێندەی من پێ بزانمUNAMI ، پێوەیە كارو چاالكیی ئۆفیس���ی خۆی لە هەولێری پایتەخت بەگوڕتر بخات .ئەمە سەرباری بوونی كونسڵگەری و ئۆفیسی نوێنەرایەتی 16دەوڵەتی بیانی لە هەولێرو س���لێمانی و ئەو پرۆسەیە لە هەڵكشان دایە .ئاماژەیەكی تری ئەو پێوەندییە سیاس���ی و دیپلۆماتییە ،ئەوەیە كە كەم شاندی پایەبڵندی
ئەمریكی ،بەریتانی و ئەلمانی و واڵتانی تر هەیە كە سەردانی بەغدا بكات ،س���ەرێكیش لە هەولێر نەدات .بەپێچەوانەشەوە دەس���ەاڵتدارانی هەرێمیش لە ئاستی جیا-جیادا ،لە سەرۆكی هەرێمەوە تا دەگاتە وەزیرەكانی حكوومەت ،بەرەس���می لە واڵتان���ی بیانی داوەت كراون و دەكرێن بۆ بەش���داریكردن لە كۆنفرانس و دیمانەو كۆبوونەوەی دوو قۆڵی و چەند قۆڵی .لە پایتەختی هەندێ واڵتیشدا ،وەك بەریتانیا ،ئەمریكا ،ئەلمانیا، فرەنسا و سوید KRG ،...بەرەسمی ئۆفیسی نوێنەرایەتی هەیە .لە بواری ئابووری و بازرگانی و وەبەرهێنانیش���دا ،ئەو پێوەندییە باش چۆتە پێش���ەوە بەتایبەتی لە بواری نەوت و گاز و بەشداریكردن لەو پێشانگا بازرگانییە نێودەوڵەتییانەی كە سااڵنە لە هەولێرو سلێمانی و دهۆك دەكرێنەوە. لەهێنان���ەوەی ئەو فاكتانەدا ،دەمەوێ ئەوە بێژم ،كە مەرج نییە پێوەندیی دیپلۆماتی و سیاسی و ئابووری لەنێوان دوو دەوڵەتی سەروەردا بێت ،بەتایبەتی كە KRGلەپاش 2003 و پاش پەسندكردنی دەس���تووری عێراق لە 2005/10/15دا، بەرەس���می وەكو هەرێمێكی فیدراڵی خاوەن دەس���ەاڵت لە بوارەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و قەزاییدا ،ناسێنراوە، بەمانایەكی تر دەس���تووری عێراق لە بازنەیەكی دیاریكراودا هەندێ دەس���ەاڵتی بە هەرێم داوە كە رۆژان���ە پراكتیزەیان بكات. بەلەبەرچاوگرتن���ی ئەم فاكتانە ،من هی���چ (ئیحراج)ێك بۆ حكوومەت���ی توركیا نابینم كە بەرەس���می لەگەڵ ،KRG مامەڵە نەكات ،لەكاتێكدا ل���ە واقیعدا ،لەنێوان هەردووال لە -1991ەوە لە هەموو بوارێكدا پێوەندیی هەیە .ئەگەر تا 2005 ب���ۆ توركیا زەحمەت بووبێ ،كە چ ناوێك لەو هەرێمەی ئێمە بنێت ،ئەوا هەق بوو دوای 2005لەسەر زاری كاربەدەستانی تورك���ی و لە میدیای توركیدا ،بەو هەرێمە بگوترایە هەرێمی كوردس���تان -عێراق و بە حكوومەتەكەیشی بگوترابا KRG نەك دەمێ ئیدارەی باكووری عێراق ،یان ئیدارەی كوردی لە باكووری عێراق و ..ئەگەر سیاسەتكارەكانیش���مان بەناچاری پێی تێ بخش���ێنن ،ئەوا جۆرێ لە دڕدۆنگی و حەساسیەتی دروست كردووەو دەكات بەتایبەت لەناو نوخبەی روناكبیری و كۆمەاڵنی خەڵكدا .لێرەدا دەبێ دەسخۆش���ی لە نووسەری گەورەی تورك جانگیز چاندار بكەین كە بەم دواییە ،بەئاشكرا گوتی پێویستە بڵێین .KRGپێموایە ،سیاسەتی (Zero
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
)Problemئەو هەنگاوە لە دەوڵەتی توركیا دەخوازێ. من ناچمە ناو پێوەندیی بازرگانی و ئابووری و وەبەرهێناندا، چونكە قەبارەی ئاڵووێ���ری بازرگانی و ژمارەی كۆمپانیاكان و كارگەران���ی توركیا ه���ەم توركیا پێ���ی دەزانێ و هەم لە هەرێمی كوردس���تاندا ،لە میدیاكان باس���یان دەكرێ .كااڵو شمەكی توركی ،لەپێش���ەوەی هی واڵتانی ترەوەیەو بازاری كوردس���تان ،بووە بە بازاڕێكی سەرەكیی توركی .كۆمپانیای توركی هاتۆتە ناو بواری وەبەرهێنانی نەوت و گازیشدا. لە رووی كولتوورییەوە ،هیچ بەربەستێكی جیددی نییە لەنێوان كولت���ووری هەردوو نەتەوەی كوردو تورك���دا .بەپێچەوانەوە شتی ناوكۆیی زۆرمان هەن ،رەنگە لە -1920ەوە تا ،1991تا رادەی���ەك دووركەوتنەوە لەو بوارەدا هەبووە ،بەاڵم لە دوای ئ���ەم مێژووەوە ،بەهۆی زۆر فاكت���ەرەوە ،تێكەاڵوییەكی زۆر پەیدابووە و لەوانە هامش���ۆو بزاڤ���ی بازرگانی .بزووتنەوەی فەتحوڵاڵ گولەنییەكان-یش دەورێكی گرنگیان لە پەرەپێدانی ئەو پێوەندییە كولتووری و پەروەردەییە لەنێوان هەردووالدا بینیووە .ئێس���تا ،لە ماڵەكانی كورددا ،هەندەی تەماش���ای زنجی���رە تەلەفزیۆنییەكانی تورك ،دەكرێ هەندە تەماش���ای زنجی���رەی عەرەب���ی و گەالنی تر ناكرێ ،وێ���رای ئەوەی كە هەندێجار ،لەناو ئەو زنجیرانەش���دا ،كوردو س���ەركردەكانی دەكەونە بەر پەالمارو هێرش���ی ناڕەوا وەك زنجیرەی (دۆڵی گورگەكان) .ئەو رۆژنامەنووس و نووس���ەرانەی تورك هاتبنە كوردستان ،هەستیان بەوە كردووە كە لەناو ماڵی خۆیاندان، هەندێكیان بە نووس���ینیش ئەمەیان گوتووە ،كەواتە ئێمەی كورد هیچ حەساس���یەتێكمان بەرانب���ەر تورك وەك گەلێكی دراوسێ نییە .ئێمە كورد ناتوانین خۆمان لە حوكمی مێژوو و جیوگرافیا نەبان بكەین ،كە ئێستا بەرژەوەندی هەردووالیشی هاتۆتە سەر ژ بەرچ ئەو پێوەندییانە بەرەو پێشەوە نەبەین، چم���ا بە قازانجی هەردوو گەلی ك���وردو تورك نییە؟ ناكرێ ئەوەش نەڵێم ،ئەگەر ئەو پێوەندییانە ،قازانجی كوردیشیان تێدا بووبێت ،بێش���ك هەیانبووە ،بەاڵم ل���ەو پێوەندییانەدا توركی���ا قازانجكەری یەكەم بووە .كەواتە پێویس���تە یەكتر بخوێنینەوە .دەنا لە هەر شوێنێ دەرفەت و بۆشایی هەبوو، ئەگەر نەقۆزرێتەوەو پڕ نەكرێتەوە ،ئەوا بێش���ك تەرەفی تر پ���ڕی دەكاتەوە ،ئەمە رێس���ایەكی س���ابیت و جێگیرە ،ئەو بنەمایە بۆ هەردووالمان وەكیەكە. ك���ە باس لەو پێوەندییانە دەك���ەم ،ناكرێ خاڵێكی تر هەیە قس���ەی لێ نەكەم ،هیوادارم بەدەس���توەردان لە كاروباری ناوخۆی توركیا بۆم حیس���اب نەك���رێ .ئەویش ئەوەیە كە لە توركیا و عێراق و ئێران و س���وریا ،نەتەوەیەك هەیە كە پێ���ی دەگوت���رێ كورد و زێتر لە 30ملی���ۆن مرۆڤ دەبێت. ئ���ەو نەتەوەی���ە لەبەرچەندین هۆ كە ئێرە جێی باس���ی من نییە ،دەرفەتی پێكهێنانی Nation-stateلەدوای شەڕی یەكەمی جیهانەوە بۆ نەڕەخسا و دابەشكرا .لەگەڵ ئەوەشدا ئەو دابەش���بوونە نەتەوەییە ،وای لە ك���ورد نەكرد كە هیچ رایەڵكەیەكی بەیەك���ەوە وەك نەتەوە لەناو خۆیدا نەمێنێ و هەقە توركیا لەمە بگات .هەر زولمێك یان ناهەقییك بەرانبەر بە هاونەتەوەی ئێمە بكرێ ،لەناو رای گش���تی كوردس���تانی
عێراق���دا نارەحەتی دروس���ت دەكات و لە هەمانكاتدا جۆرێ ل���ە (احراج)یش بۆ KRGدەنێت���ەوە لە پێوەندیی لەگەڵ ئەو واڵتانەدا .لەبەرانبەریش���دا ،ئێمە هەڵوێس���تی وامان لە دەوڵەت���ی توركیا دیتووە كاتێ كە لە واڵتێكی تردا ،س���تەم لە كەمینەیەكی بە رەچەڵەك تورك دەكرێ ،نیگەرانیی خۆی نیش���اندەدا وەك بەم دوایی���ە لەبەرانبەر كۆماری چین خۆی نواند .بەرەچاوكردنی ئەو فاكتە سادەیە ،ئەگەر هاوكێشەكە قڵپ كەینەوە ،كوردس���تانی عێراق ،بە گەل و حكوومەتەوە، خۆش���حاڵن كە دەبین���ن توركیا پرۆس���ەیەكی دیموكراتی و ئاشتییانەی بەناوی «كرانەوە بەرووی كورددا» گرتۆتەبەر و تەنانەت ئەم خۆش���حاڵیبوونە رەسمییەی ،KRGلەسەری زاری سەرۆكی هەرێمی كوردس���تان رێزدار مەسعود بارزانی ه���ەم لەكاتی س���ەردانەكەی بەرێز د .ئەحم���ەد داود ئۆغلو بۆ هەولێ���ر ()10/31و هەم لە س���ەردانەكەیدا بۆ یەكێتیی ئەوروپی ( )11/10بۆ ئەو هەنگاوەی توركیا دووپاتكردەوە. لەهەمانكات���دا ،س���ەرۆكی هەرێم���ی كوردس���تان ،هانی برا كوردەكانی توركی���ا دا ،چ ئەوانەی ناو توركیا و چ ئەوانەی لە دەرەوەی سنووری توركیان ،ئەو دەسپێشخەرییە بە هەند وەربگ���رن و باوەگۆ «تجاوب»ی بدەنەوە .بۆ سەرخس���تنی ئەو پرۆس���ەیە ،راس���تییەكی تریش هەیە كە ناكرێ بە هەند وەرنەگیرێ ،ئەویش ئەوەیە كە كێش���ەیەكی لە مێژینە هەیە بەناوی كێش���ەی كورد ،ئێس���تا لەناو پەرلەمانی توركیادا، گروپێك���ی پەرلەمانی���ی ك���وردی بەن���اوی DTPهەیەو پشتەوانی لەو پرۆس���ەیە دەكات ،لە دەرەوەی پەرلەمانیش چەندی���ن ك���ۆڕو كۆمەڵ���ی سیاس���یی كوردی ت���ر هەن كە لەگەڵ میتۆدی چارەس���ەركردنی ئاش���تی و دیموكراتییانەی كێش���ەی كورد دان .بە مانایەكی ت���ر ،بوونی موخاتیب بۆ چارەس���ەركردنی هەر كێشەیەك لەنێوان دوو الیەندا گرنگە، چونكە بە چارەسەركردنی ئەو كێشەیە ،یەكێتیی نیشتمانیی دەوڵەتی توركیا پتەو دەبێ���ت .هەر كاتێ هاوواڵتییەك یان گروپێ���ك ،جا لەس���ەر بنەمای ئیتنی بێت ی���ان ئایینی یان تایەفی جیاكاری لەگەڵدا كرا ،حەتمەن وەالئی ئەو هاوواڵتییە یان ئەو گروپە بۆ واڵتەكەی لەق و كز دەبێت .ئەم دەرس���ە ئێمە لە تەجرەبەی خۆمانەوە فێر بووین ،تا كورد جینۆساید و ئەنف���ال نەكرا لە عێراق ،تا چەك���ی كیمیایی پێدا نەكرا، تا گوندو ش���اری تەخت نەك���را ،وەالئی كوردان بۆ دەوڵەتی عێ���راق بەهێ���ز ب���وو .دووەم دەرس ئەوەیە ،س���ەروەری و یەكپارچەی���ی خاكی واڵت ،بوون���ی یەك دەوڵەت و یەك ئااڵ و یەك دەس���توور ،ئەو دەمە لە واڵتێكی فرە نەتەوەو ئایین و تایەف���ەو مەزەبدا ،مانایان دەبێت ،كە هیچ كۆمیونەتەیەك Communityهەس���ت ب���ە جیاكاری ن���ەكات .بەتەنیا هەردوو پرەنس���یپی یەكس���انی Equalityو هاوواڵتیبوون Citizenshipكاف���ی نین ،ئەگەر دان بە مافە دەس���تە جەمعییەكان Collective rightsی كۆمیونیتە بە ژمارە كەمەكان نەن���رێ لەچاو كۆمیونیتەی بە ژم���ارە گەورەدا و لەوانە س���ەلماندنی ئاخاوتن و فێربوون و خوێندن بە زمانی دایك لە هەموو قۆناخەكانی خوێندندا .دابینكردنی ئەو مافە یەكێتیی نیش���تمانی واڵت تێكدەدات ،سەیر كەن لە هەرێمی
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
55
ســـیــاســــــی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
56
كانوونی یەكەمی 2009
ئێم���ەدا ،لەپاڵ قوتابخانەی كوردیدا ،قوتابخانەی رەس���میی بە زمانی توركی ،بە زمانی س���ریانی ،بە زمانی ئینگلیزی و فەرەنس���ی هەن و هەرگیز هیچ مەترسیشمان لێ نییە .ئەوە لە كەناڵەكانی میدیاش���دا ،هەر وایە و لەناو پەرلەمان ()11 پەرلەمەنتاری توركمان و كریس���تیان و ئەرمەن و وەزیرێكی توركمان و وەزیرێكی كریس���تیان لە كابینەدا جێگەی خۆیان گرتووە .لەناو پەرلەمانیش���دا ،وەزیرەكەی توركمان ،لەدوای س���وێندخواردن بە زمانی ك���وردی لەب���ەردەم پەرلەماندا، بەتوركی���ش دوپاتی كردەوە .كەس���یش موی س���ەری گرژ نەبوو .ئەوانە س���ەرەتاییترین مافی نەتەوەكانن و هەقە هیچ ترسێكمان بەرانبەریان هەبێت. دوا خاڵ كە پێویس���ت دەكات ،سەرنجی خوێنەر و نوخبەی توركی بۆ رابكێشم ،ئەوەیە لەوەتەی KRGلە -1992ەوە دامەزراوە ،هەرێمێكی تامپۆنی «منطقە رادعە Tampon - Regionلەنێوان توركی���او باقی ناوچەكانی تری عێراقدا دروستكردووە .وەك دەزاندرێ ،لەدوای -2003ەوە ،بەهەزاران ئەن���دام و الیەنگ���ری رێكخراوی قاعیدەو هاوش���ێوەكانی لە واڵتانی ترەوە روویانكردە عێراق و كاولكاری دوای كاولكاریان لە عێراقدا ناوەتەوە ،بەخۆش���حاڵییەوە KRG ،رێگربووە ك���ە ئەوانە بپەڕنەوە ناو هەرێمی كوردس���تان و لێرەوە دزە بكەنە ناو توركیا و خراپكاری بكەن .بەمانایەكی تر ،توركیا، جیرانێك���ی ئەمینی هەیە .رەنگە یەكێ بڵێ ئاخر لە ش���اخە دوورەدەس���تەكانی هەرێمی ئێوەشەوە ،پەكەكە دزە دەكەنە ناو توركی���ا و زیانمان پێ دەگەیەنین ،ئێمە لەو هەس���تەی توركی���ا دەگەی���ن .بەاڵم كێش���ەی پەكەكە ل���ە -1984ەوە هەیەو هەڵقواڵوی ن���او توركیا خۆیەتی ،واتە دەروس���تمان نەكردوون .ئێمەش لەس���اتەوەختێكدا بەدەستیانەوە گیرمان خوارد .بەاڵم تێگەیش���تین كە ئەو پرسە بە شەڕ چارەسەر نەك���رێ و هەموو وزەو تواناكانمان لەبن دەهێنێ و ناپڕژێینە س���ەر ئاوەدانكردنەوەو بوژاندنەوەی واڵت���ە وێرانەكەمان كە لەپێش -1991ەوە بۆمان بە میرات مابۆوە .خۆش���حاڵین كە ئەم���ڕۆ دەبینین ،ئەمڕۆ لەن���او ئەنجوومەنی گەورەی میللیی توركی���ا ،كێش���ەی كورد ب���اس دەكرێ (ل���ە .)11/13-10 بەمانایەكی ت���ر ،پێمانوایە حكوومەت���ی توركیا بە جیددی دەیەوێ لە رەگوریش���ەی كێش���ەكە بگات و لەسەر بنەمای ئەو تێگەیشتنەش چارەسەر بدۆزێتەوەو بۆ ئەمەش دەیەوێ هەمووان بە ئۆپۆزیسیۆنیشەوە ،بەشداری پێ بكات... لەكۆتایی���دا ،دەم���ەوێ ئەوەش بڵێم ،هەقە سیاس���ەتی نیو عوسمانلیزم ،ئاوەڕدانەوەیەكی جیددی بێت لە شارستانێتیی هاوبەش���ی هەموو نەتەوەكانی ئەو ناوچەیە :تورك ،فارس، عەرەب ،ك���ورد ،ئەرمەن ،ئ���ازەر.... ،ئەمەش پێویس���تی بەداڕش���تنەوەیەكی نوێی سیاس���ەت و پێوەندییەكانی ئەو گەالن���ە هەیە ،كە ئ���ەو هەڵم و هێڵ و تەڵخ���ە ال ببات كە كەوتۆتە نێ���وان ئەو نەتەوانە .ئێمەی كوردیش پش���تەوانی ئەو سیاس���ەتە دەبین ،چونكە چاومان لە ئاش���تی ،برایەتی و یەكسانییە. • ئەندامی پەرلەمانی كوردستان
دوای ئەوەی ،عیراق لەماوەی 6س���اڵی رابردوودا نەیتوانی گۆڕان���كاری و وەرچەرخانی پێویس���ت ئەنجامبدات و ببێتە داینەمۆی دیموكراتیزەكردنی ناوچەكە بەپێچەوانەوە واڵتانی هەرێمەكە بەتایبەتی دراوس���ێكانی عێراق توانیان كاریگەری لەس���ەر رەوشی ناوخۆی عێراق بكەن و ناكۆكیە ئەتنیكی و ئایین���ی و مەزهەبیەكانیان بەڕادەیەك زەقكردەوە كە ببێتە لەمپەرێ���ك لەب���ەردەم دیموكراتیزەبوونی عێراق خۆی 0ئەم رەوش���ە واتە س���ەرنەكەوتنی عێراق لەگێڕانی رۆڵی مێژویی خۆی ،دەرفەتیكی باشی دایە توركیا بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە پڕ بكاتەوە كە بنبەس���تبونی پرۆس���ەی دیموكراتیزەبوونی عێراق لەناوچەكە دروستیكردووە. توركیا بەتەواوەتی دەركی بەوە كردووە كە رۆژهەاڵتی ناوین بەقۆناخێك���ی مێژووییدا تێپەڕ دەبێت و لەبەردەم پێلەكانی جیهانگیریدا پێویس���تی بەكرانەوەو دیموكراتیزەبوون هەیە. بۆیە بەگوێ���رەی هەوڵەكانی ئەمدوایی���ەی توركیا لەهێنانە پێش���ەوەی پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كورددا، توركی���ا دەیەوێت س���وود لەپێگەی جیۆس���تراتیژی خۆی وەربگرێت و لەش���وێنی عێراق ئەو هەڵس���ێت بەئەنجامدانی گۆڕان���كاری و بەم���ەش ببێت���ە داینەم���ۆی كران���ەوەو دیموكراتیزەكردنی روژهەاڵتی ناوین0 هەروەك لەس���ەرەوە ئاماژەمان پێ���دا گرنگترین هەنگاو كە توركیا هەڵیهێنابێت بۆ بەئەنجامگەیاندنی ئەو مەبەس���تەی، «كرانەوەیە بەڕووی كورددا» 0چونكە چارەس���ەری كێشەی كورد لەنیوخ���ۆی توركیا و بەرەو پێش���بردنی پەیوەندییە سیاس���ی و دیپلۆماس���ی و ئابوریی���ەكان لەگ���ەڵ هەرێمی كورستاندا توركیا دەكاتە هێزیكی ئابووری و سیاسی گەورە و كاریگەریەكی گەورەشی دەبێت لەسەر واڵتانی هەرێمەكەو بەتایبەتیش دراوسێكانی وەكو عێراق و ئێران و سوریا0 بۆیە پێموایە ،توركیا پێویس���تە زیاتر و خێراتر لەسەر ئەم دۆس���ێیە كاربكات 0س���ەردانی وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ هەرێمی كوردس���تان و كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆكی هەرێم و س���ەرەكوەزیرانی حكومەتی هەرێ���م هەنگاوێكی گرنگ و لەجێگ���ەی خۆیدا بوو 0دەتوانین ئ���ەم هەنگاوە بەنیازپاكی دەوڵەتی توركیا دابنێین س���ەبارەت بەئاراس���تەو ئاییندەی پەیوەندییەكانی هەولێر و ئەنقەرە 0هەروەها ئەو پێشوازییە گەرمەی كە لەالیەن سەرۆك و بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لەوەفدەكە كرا نیشانەی ئامادەباشی و بەهەند وەرگرتنی پەرەپێدانی پەیوەندییەكان بوو لەالیەن كوردەوە لەراس���تیدا پەرەپێدان و پتەوبوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێ���ر و ئەنقەرە بۆ هەردووال گرنگیەكی گەورەو مێژوویی هەیە ،چونكە توركی���ا بۆ ئەو رۆڵە گەورەیەی كە دەیەوێت لەرۆژهەاڵتی ناوین بیگێڕێت و ببیتە پردێك لەنێوان ئەوروپاو رۆژهەاڵت���ی ناوی���ن پێویس���تییەكی زۆری بەك���ورد هەیە، بەتایبەتی پێویستییەكی زۆر گەورەی بەهەرێمی كوردستان هەیە لەڕووی سیاس���ی و ئابووری و دیپلۆماسییەوە 0توركیا بەبێ هەرێمی كوردس���تان نە دەتوانێ رۆڵی پرد ببینێ و نە دەش���توانێ كاریگەری ئابووری و سیاسی لەسەر رۆژهەاڵتی
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ســـیــاســــــی
كانوونی یەكەمی 2009
هەولێر و ئەنقەرە... ئاسۆی پەیوەندییەكی گرنگ ناوی���ن دابنێت 0چونكە جوگرافیای كوردس���تان بەگش���تی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی ئەڵقەی بەیەكگەیاندنیەتی لەگەڵ واڵتان���ی تری ناوچەكە بۆیە ناكرێت ل���ەم قوناخە مێژووییەدا توركیا ،هەرێمی كوردس���تان فەرام���ۆش بكات ،بەپێچەوانەوە دەبێ���ت لەهەوڵدا بێ���ت بۆ رازیكردنی هەرێمی كوردس���تان و پتەوكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵیدا0 بەهەمانش���ێوە هەرێمی كوردس���تانیش پێویس���تیەكی زۆری بەتوركی���ا هەی���ە چونك���ە لەجوگرافیایەك���ی داخراودای���ەو پێویس���تییەكی زۆری دەرگای���ەك هەیە بەجیهان���ی دەرەوە بەتایبەت���ی بەئەوروپ���ای بگەیەنێت ،توركیاش باش���ترین و گونجاوترین واڵتە بۆ ئەوەی رۆڵی ئەو دەرگایە ببینێ0 جگە لەمە پشكنینەكانی ئەو دواییە دەریانخستووە ،كە هەرێمی كوردس���تان جگە لەن���ەوت رێژەیەكی زۆری گازی سروش���تی تێدایە ئەمەش دەبێتە مایەی بایەخ و سەرنجڕاكێشانی واڵتانی ئەوروپاو دەتوانرێت ئەم گازە لەرێگەی توركیاوە بگوازرێتەوە بۆ واڵتانی ئەوروپا كە پێوێستییەكی زۆریان پێیەتی 0بەهەرحاڵ ئیستا بەرژەوەندی هاوبەش و خاڵی هاوبەش زۆرن كە هەولێر و ئەنقەرە بیانك���ەن بەبنەماگەی پەیوەندییەكانیان .ئێس���تا پەیوەندیەكە لەس���ەرەتای رێگەدایەو تەنیا بواری سیاس���ی و ئابووری گرتۆتەوە ،بەاڵم دەكرێت لەداهاتوودا ئەم پەیوەندیانە فراوانت���ر بكرێت و بوارەكانی كولتووری ،زانس���تی ،هونەری، وەرزش���ی و ..تد بگرێتەوە چونكە هەردووال لەم ڕووانەشەوە بەیەكتر نامۆ نین و لەیەكتر نزیكن ،پێوێس���تە لەم الیەنانەش هاوكاری و هەماهەنگی هەبێت0 بەكورتی هەروەك وەزیری دەرەوەی توركیا لەهەولێر ئاماژەی پێ���دا هەرێمی كوردس���تان دەرگایەكە ب���ۆ توركیا بۆ ئەوەی بەرۆژهەالت���ی ناوی���ن بگات،توركیاش دەرگایەك���ە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان بەئەوروپا بگات 0 لەكۆتایی���دا دەمەوێت ئاماژە بەخالێك بك���ەم كەالم وایە زۆر گرنگ���ە لەپەیوەندی���ەكان دا رەچاو بكرێ���ن 0ئەویش ئەوەیە هەردووال خاوەنی خاڵ و مەس���ەلەی هەس���تیارن پیویس���تە بەلەبەر چاو گرتنی ئەو هەستیارانە پەیوەندیەكان پەرەیان پێ بدرێت هیچ الیەك نەبێتە مایەی ورژاندنی ئەو هەس���تیارایانە ل���ەم رووەوە هەرێمی كوردس���تان ت���ا ئیس���تا بەلەبەر چاو
گرتنی ئەو هەس���تیاریانە لەتوركیا نزیك بۆتەوەو هیچ كاتێك نەیویس���توە ئەو خاڵە هەس���تیارانە لە بەرامبەر توركیا بەكار بهێنی و بیكاتە كارتی فش���ار لەس���ەری 0ئەو هەستیاریانەی بەمەسەلەیەكی ناوخۆی توركیا داناوەو هیچ كات موداخەلەی نەكردووە 0پێموایە دەبێت توركیاش هەستیاریەكانی هەرێمی كوردستان لەبەرچاو بگرێت و البەال دەست بۆ ئەو هەستیاریانە نەبات .بۆ نموونە ،مەس���ەلەی كركوك و ناوچە دابڕاوەكان و ماددەی 140بۆ كورد لەعێراق ،مەسەلەی هەستیارن ،ناكرێت توركی���ا لەالیەك بیەوێت پەیوەندی لەگەڵ هەرێم پێش���بخات و لەالیەك���ی تریش دەس���تبخاتە كاروب���اری ناوخۆی عێراق و پێكهاتەكان���ی ت���ری كەركوك و ناوچ���ە دابڕاوەكانی هەرێمی كوردس���تان هان بدات یاخود پشتگیری لەداوا ناشەرعییەكان بكات كە س���ەبارەت بەو مەسەلەیە لەالیەن پێكهاتەكانی تری عێ���راق دەخرێنەڕوو 0توركیا ئەگەر دەیەوێت رۆڵ و كاریگەری لەعێراق هەبێت دەبێت سەبارەت بەم مەسەلە هەستیارانە بێ الیەنانە هەڵوێست وەربگرێت .یا بەواتایەكی تر دەتوانین بڵێین توركیا نابێت بەمش���ێوەیە دەست لەكاروباری نێوخۆی عێراق وەربدات ،ئەگەر قسەشی هەبێت دەبێت هەوڵبدات واقیعبینانە و بێالیەنانە هەڵسوكەوت بكات بۆئەوەی پۆزەتیڤانە كاربكاتە سەر پرۆسەی سیاسی لەعێراق .بەاڵم پشتگیریكردن لەالیەنێك لەس���ەر حیس���ابی الیەنێكی تر گێڕانی رۆڵێك���ی نێگەتڤانەیە و بەس���لبی كاردەكاتە س���ەر پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و ئەنق���ەرە ،بۆیە پێموایە دەبێت توركیا خۆی لەو هەڵوێس���تە رزگار بكات كە تا ئێس���تا س���ەبارەت بەمەسەلەی كەركوك و ناوچ���ە دابڕاوەكان هەیبووە و بێالیەنان���ە مامەڵە لەگەل ئەم دۆسێیە بكات0 دەتوانین بڵێین ،بەلەبەرچاوگرتنی ئەم خاڵە هەڵومەرجی خۆیی و بابەتی هەردووال هەموو فاكتەركانی تریش لەخزمەت ئەوەدان كە ئەم پەیوەندییە بەرەو پێشەوە بڕوات و ئاییندەیەكی گەش لەپەیوەندییەكان���ی هەرێمی كوردس���تان و توركیا فەراهەم و مس���ۆگەر بكرێت كە ببێتە مایەی پێش���كەوتنی هەمەالیەنە و گەورە بۆ هەردووال0 * كارناسی سیاسی توركیا
رەسوڵ حەسەن
*
57
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
قەبارەی بازرگانی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا دوو ئەوەندەی بازرگـــانی
بەرژەوەندی ئابووری ،توركیا و كوردستانی عێراق لێكنزیكدەكاتەوە
58
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
سااڵنەی توركیایە لەگەڵ یۆنان
كانوونی یەكەمی 2009
ئاس���تی ئاڵوگۆڕی بازرگان���ی لەنێوان توركیا و هەرێم���ی كوردس���تاندا گەیش���تۆتە قۆناخێكی گرنگ و چارەنووسس���از ،بەشێوەیەك كۆمپانیا توركییەكان لەهەرێمی كوردستان لەدوای ساڵی 2003ەوە نزیك���ەی 6ملی���ار دۆالر قازانجیان كردووە .لەبەرئ���ەوەی 4/1ی كااڵ و كەلوپەلی بازاڕەكان���ی عێ���راق و هەرێم���ی كوردس���تان لەتوركیاوە دێت. لەهەرێمی كوردس���تاندا نزیكەی 9700كۆمپانیا بوونی���ان هەی���ە و لەناویاندا نزیك���ەی لە 1100 كۆمپانی���ای بیان���ی بەدیدەكرێن ك���ە %60یان توركی���ن و س���ااڵنە ملیۆنەه���ا دۆالر قازانجیان دەس���تدەكەوێت .هەروەك بەس���ەدان كارمەند و كرێكاری تورك لەهەرێم���دا لەدەیان پرۆژەی ئاوەدانكردنەوەو باڵەخانە و پیشەس���ازیدا كار دەكەن ،رۆژانەش س���ەدان بارهەڵگری نەوت و خۆراك و ئوتۆمبێل بەخاڵی س���نووریی ئیبرایم خەلیل بۆ دیوی هەرێمی كوردستان دەپەڕێتەوە و لەبەرامبەردا رۆژانە بەملیۆنەها بەرمیل نەوت لەچاڵ���ە نەوتییەكانی كەركوكی كوردس���تانەوە بۆ بەندەری جیه���ان لەتوركیا رەوانە دەكرێت، ب���ۆ كڕینی كارەب���اش بڕە پارەیەك���ی خەیاڵی ئاراس���تەی دوو كۆمپانی���ای بەرهەمهێنان���ی كارەبا و گواس���تنەوەی س���ووتەمەنی لەتوركیا دەكرێت .جگە لەوە پێویس���تە ئەوەش بخرێتە نێ���و حیس���اباتەوە ،س���امانێكی خەیاڵ���ی كە دەكرێ لەداهاتوودا بەهاوبەش���ی كاری لەس���ەر بكرێ���ت لەژێ���ر زەویدا هەیە ،ئەویش س���امانی ن���ەوت و گازە .بەپێی مەزن���دە جیۆلۆجییەكان لەكوردس���تانی عێراق یەدەگ���ی نەوت 45ملیار بەرمیلە و گازی سروش���تیش 6000ملیار مەتر س���ێجایە .ئەمە لەكاتێكدا رێژەی بەكارهێنانی ن���ەوت لەتوركیا 500هەزار بەرمیلە لەرۆژێكدا و هاوكات لەساڵێكیش���دا توركیا 36ملیار مەتری سێجار گازی سروشتی بەكاردەهێنێت .هەرێمی كوردس���تان تائێس���تا ژێرخانی پیشەس���ازی نیی���ە ،بەاڵم ئەگ���ەر هەیبێت ئەوا لەس���اڵێكدا ب���ەالی كەمەوە دەتوانێ 70ملیار مەتر س���ێجا غازی سروش���تی رەوان���ەی بازاڕەكانی ئەوروپا و جیهان ب���كات .لەبەر ئەم خاڵە هاوبەش���انە نێ���وان هەردووال ،پس���پۆرانی ب���واری ئابووری
59
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
كۆمپانیا توركییەكان تەنها لە سێ پارێزگای هەولێر ،دهۆك و سلێمانیدا زیاتر لە 500كۆمپانیا دەبن كە زیاتر لە 6ملیار دۆالریان لەهەرێمی كوردستاندا قازانج كردووە
60
سیاس���ی پێیانوایە ئەگەر لەروانگەی ئەو ئامار و داتایانەوە س���ەیری داینامیكییەتی سیاسەتی «كرانەوە» بكرێت ئەوا ئەم هەموو دەستكەوت و قازانجانان���ە خزمەتێكی گ���ەورە بەئاییندەی پێوەندییەكانی هەولێر و ئەنقەرە دەگەیەنێت. پەروین نوری بەڕێوەبەری گش���تی كۆمپانیاكان لەوەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی رایگەیاندووە كە ژمارەی كۆمپانیا توركییەكان تەنها لە س���ێ پارێ���زگای هەولێر ،دهۆك و س���لێمانیدا زیاتر ل���ە 500كۆمپانیا دەبن ،زیات���ر لە %60ی ئەو كۆمپانیایانەش توركی���ن ،كە هەر لەكۆمپانیای بواری ئاس���ایش و سێرڤیس���ی تایبەتەوە بگرە ت���ا دەگات���ە كۆمپانیاكانی ن���ەوت و خۆراك و ئەلیكتریك و بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتی. پسپۆرانی بواری ئابووریش لەو بڕوایەدان بەهۆی بەردەوامبوون���ی جموجۆڵە ئابووریی و بازرگانی و سەرمایەگوزارییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان چاوەڕێدەكرێ لەداهاتوودا پێوەندییە سیاس���یی و دیپلۆماس���ییەكانیش پ���ێ بنێنە قۆناخێكی تازە و پڕش���نگدار .بەتایبەتی دوای س���ەردانی ئەحمەد داود ئۆغڵو وەزیری دەرەوە و زافەر چاگالیان وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری بازرگانی بەهاوڕێیەتی موراد ئۆزچەلیك باڵیۆزی توركی���ا لەبەغدا و ئەحم���ەد یاخچی راوێژكاری وەزیری بازرگانی و ژمارەیەكی بەرچاو لەسەرۆكی یەكێتی و ژوورە بازرگانی و پیشەس���ازییەكان و سوپایەك لەبیزنس���مانان و سەرمایەگوزارانی ت���ورك و راگەیاندن���ی م���وژدەی كردن���ەوەی ناوچەیەك���ی بازرگان���ی و پیشەس���ازی ئازادی توركی���ا لەهەرێم و كردنەوەی كۆنس���وڵخانەی گشتی واڵتەكە لەهەرێمی كوردستاندا. بەپێ���ی ئەو داتا و زانیاریانەی لەبەردەس���تدان كۆمپانیا توركییەكان زیاتر لە 6ملیار دۆالریان لەهەرێمی كوردس���تاندا قازانج كردووە .ئەمەش لەكاتێكدای���ە ك���ە وردەكاری ت���ەواوی زۆربەی كۆنتراكتە گەورەكانی نەوت ئاشكرا نەكراون تا حیس���اب و لێكدانەوەیان بۆ بكرێت .چاوەڕێش دەكرێ ،قەبارەی بازرگانی نێوان كوردس���تانی عێراق و توركیا بگاتە 5ملیار دۆالر لەساڵێكدا. واتە دوو ئەوەندەی جووڵەی بازرگانی سااڵنەی توركی���ا لەگەڵ یۆنان .لەگ���ەڵ تێكڕایی عێراق
7ملی���ار دۆالرە كە 5ملی���اری لەگەڵ هەرێمی كوردستانە. ئ���ەو كۆمپانیا توركیان���ەی لەهەرێم كاردەكەن زۆرب���ەی كات لەهەم���وو ئ���ەو كار و پرۆژە و تەندەران���ەی پێیان���دراوە ،پێش���ینەی %20ی پارەكانی���ان وەرگرتووە .واتە بەر لەئەنجامدانی هەر پرۆژەیەك كۆمپانی���ا توركییەكان نزیكەی 4/1ی پ���ارەی پرۆژەكەی���ان پێدەدرێت .بۆیە زۆربەی كات س���ەرنجدەدرێت لەكاتی پێشبڕكێ ب���ۆ وەرگرتن���ی پرۆژەكان���ی كاردا كۆمپانی���ا توركیی���ەكان بەس���ەر كۆمپانی���ا خۆماڵ���ی و هەندێج���ار بیانییەكانی���ش تەفزیڵ دەكرێن ،كە هەندێ لەپس���پۆرانی ئابووری ئ���ەو هەنگاوەی حكومەتی هەرێم بە موجامەلەیەكی سیاسیی و ئابووری هەرێمی كوردستانی لەبەرامبەر توركیا دادەنێن .لەبەرئەوە زۆرجار بینراوە كە كۆمپانیا خۆماڵیی���ەكان بەنرخێكی كەمتر و كوالێتییەكی باش���تر لەكۆمپانیا توركیی���ەكان كارەكان رایی دەكەن ،كەچی كۆمپانیاكانی توركیا بەدەگمەن بێبەش دەكرێن لەوەرگرتنی پرۆژە جیاجیاكان. تەنان���ەت هەندێجار لەدادگا س���كااڵ تۆماركراوە لەس���ەر ئەوەی كە هەن���دێ كۆمپانیای توركی ب���ە نات���ەواوی پرۆژەكانیان بەجێهێش���تووە و سلفەكەیان لەگەڵ خۆیان بردووە!! هەرێمی كوردس���تان س���ااڵنە نزیكەی 25ملیار دۆالر جوڵ���ەی ئاب���ووری تێدای���ە و كەم واڵت هەیە بەم توانا ئابوورییە دەرگای بخاتە س���ەر پش���ت بۆ هاتنە ناوەوەی كۆمپانیا بیانییەكان، لەبەرئەوە لەزۆربەی واڵتان���دا هەتاكو كۆمپانیا خۆماڵییەكان وەستابن ئەوا مومكین نییە رایی كردنی پرۆژەكان رادەستی كۆمپانیا بیانییەكان بكرێ���ت .هەر بۆیە چاودێ���ران وای دەبینن ،كە هەرێمی كوردستان لەڕووی ئابوورییەوە لەالیەن كۆمپانیا دەرەكییەكانەوە داگیركراوە .ئەگەرچی حكومەت���ی هەرێم هەر لەدەوران���ی كابینەكەی نێچیرڤان بارزانی-ییەوە هەوڵی تەش���ویقكردن و بوژاندن���ەوەی كەرتی تایب���ەت (Private )Sectorی ناوخۆی���ی داوە ،ت���ا لەڕێگ���ەی گەڕاندن���ەوەی ئ���ەو قازانجانەوە ب���ۆ كۆمپانیا ناوخۆییەكان ئابووری هەرێم و داهاتی تاكەكەس لەكوردستان بەهێزتر بكات.
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
«كردنەوەی كۆنسوڵخانە و ئۆفیسی بانكە گەورەكانی توركیا لەهەرێم پێوەندییەكان دەباتە قۆناخێكی گرنگتر»
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ رەئوف تورك سەرۆكی یەكێتی بازرگانی و پیشەسازی دیاربەكر ()DISIAD
61
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
رەئوف تورك یەكێكە لەكارساز و بیزنسمانە دیارەكانی باكوور و توركیا. ئێستا سەرۆكی یەكێتی بازرگانی و پیشەسازی دیاربەكرە ،كە لەژمارەیەك بازرگان و كارسازی ئەو شارە پێكهاتووە. پێوەندیشیان لەگەڵ زۆربەی ژوورە بازرگانییەكانی توركیا و كوردستانی عێراقدا هەیە. لەكاتی سەردانەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی توركیا و زافەر چاگالیان وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری دەرەوە ئەو یەكێك بووە لەئەندامانی شاندی سیاسی و بازرگانی حكومەتی توركیا .ئێمە لەگۆڤاری توركیاناسی ئەو دیدارەمان لەگەڵ بەڕێز رەئوف تورك لەبارەگای یەكێتییەكەیان لەشاری دیاربەكر لەگەڵیدا سازكرد.
62
وەك����و دەزانرێ����ت پەیوەن����دی بازرگان����ی و ئابووری نێوان هەرێمی كوردس����تان و توركیا گەیشتۆتە قۆناخێكی گرن����گ ،بەگوێرەی داتا و زانیاریی����ەكان قەبارەی بازرگانی نێوان ه����ەردووال لەچەند راب����ردوودا گەیش����تۆتە 6ملیار دۆالر لەس����اڵێكدا ،ئ����ەم رێژەی����ەش دوو هێن����دەی رێژەی جوڵەی بازرگانی س����ااڵنەی توركیای����ە لەگەڵ واڵتی یۆنان، لەم س����ۆنگەیەوە ،ئێمە دەخوازین بپرسین ئێوە كاریگەری رەهەن����دە ئابوورییەكان لەس����ەر ئەو پێڤاژۆ سیاس����ییەی ئێستادا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ لەڕاس����تیدا پەیوەندییە ئاب����ووری و بارزگانییەكان لەگەڵخۆیاندا پەیوەندییە سیاسیەكانیش بەهێزدەكەن .هەروەك بینیمان لەم����اوەی رابردوو بەرپرس����ی بازرگانی دەرەوەی توركی����ا زافەر چاگالی����ان و وەزی����ری دەرەوە داود ئوغلو س����ەردانی هەرێمی كوردستان و ش����اری بەسرا و موسڵیان ك����رد ،منیش لەنێو ئ����ەم گرووپەدا بووم .من س����ەرنجمدا لەدوای ساڵی 1992ەوە كە بۆ یەكەمجار سەردانی هەرێمی كوردس����تانم ك����رد ،جیاوازییەكی زۆر گ����ەورە بەدیدەكرێ، ه����اوكات لەگ����ەڵ ش����اندەكەی داود ئۆغل����ۆ جارێكی دیكە سەردانی هەرێمی كوردستانم كردەوە ،بەگشتی جیاوازی و گۆڕانكارییەكی زۆرم بەدیكرد ،لەكاتێكدا لەسااڵنی رابردوودا كارس����ازە توركەكان لەهەرێمی كوردستاندا زۆر كەم بوون، بەاڵم ئەمجارە هەستم بەقەرباڵغی و جموجۆڵێكی زۆر كرد. سەیری فڕۆكەخانە ،میوانخانە و هۆتێل و بینایەی وەزارەتی كاروباری كۆمەاڵیەتیم كرد ،بەشی زۆری پرۆژەكان لەالیەن كۆمپانی����ا توركیی����ەكان ئەنجام����دراون .حكومەتی توركیا بەچاوی خۆی ئەم پێش����كەوتنەی بین����ی ،بۆیە ناچار بوو چاو بەسیاس����ەتی خ����ۆی لەبەرامبەر هەرێمی كوردس����تان بخشێنێتەوە .لەس����ەردانەكەی شاندی داود ئۆغڵودا سینان چەلەبی وەزیری بازرگانی بەزمانی توركی قس����ەی دەكرد، هەروەه����ا گەرموگوڕییەك����ی زۆر لەش����اندەكەی ئێم����ەش بەدیدەك����را .دەوڵ����ەت دوای ئەوەی ئ����ەم گەرموگوڕییەی بینی ،بەچاوێكی دیكەوە سەیری عێراق بەگشتی و هەرێمی كوردس����تان بەتایبەتی دەكات .لەدوای ئ����ەم نزیكایەتییە گەرمە هیوام بەدواڕۆژی بەرەوپێش����چوونی ئەم پەیوەندیانە زیاتربووە .من خۆم ك����ە كاری وەبەرهێنان دەكەم ،لەگەڵ كارس����ازان هەس����تدەكەین گەرموگوڕیی����ەك لەپەیوەندیی ئابووری و بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەدیدەكرێت. هاوكات پێڤاژۆی كرانەوەی كوردیش كاریگەری بەسەر ئەم بەرەوپێش����چوونانە هەیە .ئاڵوگۆڕی بەردەوامی ئابووری و نزیكایەتی سیاس����ی لەبەرامبەر هەرێمی كوردستاندا لەیەك نزیككردنەوەی كولتووری����ش لەگەڵ خۆیدا دەهێنێ ،كە بۆ پێوەندییەكانی هەردووال لەپاش����ەڕۆژدا كارێكی زۆر گرنگە. هەر بۆیە داود ئۆغڵو و زافەر چاگالیان لەكاتی سەردانەكەیان بۆ هەرێمی كوردستان گوتیان دەرگای ئەندامێتی توركیا بۆ
یەكێتی ئەوروپا بەئیس����تانبوڵ تێپەڕدەبێت ،بەاڵم دەرگای كەنداو و گەیش����تنی توركیا بۆ ئۆقیانووسەكان بەهەولێردا تێدەپەڕێت. لەرابردوو توركیا گرێیەكی دەروونی لەبەرامبەر هەرێمی كوردستان هەبوو ،هەمیشە لەچوارچێوەی پرسی تیرۆریزمدا تەماشای هەرێمی كوردستانی دەكرد ،ئایا ئێستا دەتوانین بڵێین توركیا چارەسەری ئەم گرێ دەروونییەی لەبەرامبەر هەرێم كردووە؟ توركی����ا لەدوای ئەوەی دەس����تی بەپێڤ����اژۆی كرانەوەیكورد كردووە ،دەخوازێت خۆی لەمومارەس����ە سیاسیەكانی رابردووی بەدووربگرێت ،پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بایەخێكی زیاتریان پێبدرێت. هەولێر جگە لەبایەخە سیاس����ییەكەی ،ئێس����تا بۆتە ناوەندێك����ی ئاب����ووری و بازرگان����ی و س����ەرمایەگوزاریش لەناوچەك����ە ،ه����ەروەك وەزی����ری دەرەوەی توركیا لەكاتی س����ەردانەكەیدا بۆ هەرێمی كوردستان رایگەیاند كە هەولێر لەداهاتوودا دەتوانێ رۆڵی پرد ببینێ بۆ بەستنەوەی توركیا و كەنداوەی عەرەبی ،ئایا بەڕای بەڕێزتان هەولێر لەداهاتوودا دەتوانێ چ رۆڵێك بگێڕێ لەپێوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستاندا؟ ئەگەر ئاشتی و س����ەقامگیری لەنێوان توركیا و هەرێمیكوردس����تان بەرقەراربێ����ت ،ئەوا لەگەڵ خۆیدا ئاش����تی بۆ بەش����ەكانی دیك����ەی عێراقیش دەهێنێت .لەس����اڵی 2003 ب����ەدواوە لەعێراق ش����ەڕ و ئاڵۆزی هەیە ،ب����ەاڵم هەرێمی كوردس����تان ناوچەیەك����ی زۆر ئ����ارام و سەرنجڕاكێش����ە، ئەم����ەش وایك����ردووە عەرەب و تورك هەوڵب����دەن بناخەی پەیوەندییەكانیان لەرێگای هەولێ����رەوە دابنێن ،بەتایبەتی پەیوەندییە بازرگانیی����ەكان .هەندێك لەعەرەبەكانی عێراق بەمەبەس����تی وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان ئۆفیسیان كردۆتەوە ،هاوكات سەرمایەدارە توركەكانیش لەنێو هەمان هەوڵدان و دەیانەوێ ئۆفیس����ی خۆیان لەهەولێر بكەنەوە. ه����ەروەك لەبواری بانكداریش����ەوە توركی����ا هەوڵدەدا دوو بانك����ی تایبەت تایبەتی و دوو بانك����ی دەوڵەتی لەهەرێمی كوردس����تاندا خەریك����ی چاالكییەكانی خۆیان����ن بۆ ئەوەی ئۆفێس����ی خۆیان لەهەولێر بكەنەوە .ئەو بانكانەش تایبەتن بەبانكی كشتوكاڵ ،كار ،خانووبەرە و...تد .هاوكات ئێستا لەهەولێر چاالكی كردنەوەی كۆنسولخانەش لەئارادایە .هەموو ئ����ەم هەواڵنە دەتوان����ن پێوەندییەكانی هەردووال زۆر بەرەو پێش����ەوەببەن .بۆیە دەتوانین بڵێین ،هەولێر وێستگەیەكی گرنگ و مێژوویی دەبێت لەپێوەندییەكانی داهاتوودا. پێتوای����ە لەئاییندەیەك����ی نزیك����دا حكومەتی توركیا لەبەرامبەر هەرێمی كوردس����تاندا ڤیزا هەڵبگرێت ،هەروەك چۆن لەبەرامبەر سوریا ئەنجامیدا؟ -هەڵگرتن����ی ڤی����زا لەگ����ەڵ هەرێم����ی كوردس����تان دوور
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
نابینم ،لەگ����ەڵ تەواوی عێراقیش بەهەمانش����ێوە ،پێموایە هەڵگرتنی ڤی����زا لەگەڵ عێ����راق پەیوەن����دی بەبارودۆخی ش����ەڕ و ناسەقامگیریی هەیە .ئێس����تاش دەوڵەت لەهەوڵی كردنەوەی دوو دەروازەی دیكەی سنوورییە لەگەڵ هەرێمی كوردستان ،لەبەرئەوە بۆ پێشخستنی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان بەپێویس����ت جگە ل����ەدەروازەی ئیبراهیم خەلیل دەروازەی سنووری تازە بكرێتەوە ،هەروەك شاندی دیپلۆماسی حكومەتی توركیاش لەهەولێر ئاماژەیان پێدا. بەڕای ئێوە كردنەوەی كۆنسوڵخانەی توركیا لەهەولێر چ كاریگەری دەبێت لەس����ەر ئاسۆی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردس����تان و توركیا ،بەتایبەتی لەرووی ئابووری و بازرگانییەوە؟ ت����ا دوێنێ ئەوكاتەی ناوی كوردس����تان یان ش����وێنێكیكوردس����تان دەهات ،دەزگاكانی چاپەمەنی ئەو مەسەلەیان گ����ەورە دەك����رد و كەش����ێكی ئاڵۆزی����ان دەخوڵقاند ،بۆیە دەس����ەاڵتدارانی توركیا خۆیان بەدوور دەگرت لەم ناوچەیە (هەرێمی كوردس����تان) ،بەاڵم ئێستا دوای ئەوەی دەوڵەت هەڵوێس����تی خۆی دەگۆڕێ����ت ،میدیاش بەهەمان ش����ێوە سیاس����ەتێكی ت����ازەی گرتۆتەبەر ،لەگ����ەڵ هێڵی دەوڵەت كاردەكات ،ئەمەش لەخۆیدا لێكنزیكبوونەوەیەكی سیاس����ی دەهێنێتەئ����اراوە و پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانیش زیندوو و چاالكتر دەكات .بەتایبەتی كە ئێستا ئێمە لەسەر رێگای ئەوەین پەیوەندیمان لەگەڵ دراوسێكان رێكبخەنەوە. بۆ نموونە ،لەگەڵ یۆنان پەیوەندییەكان باشن .لەچوارچێوەی بەندەكانی یەكێتی ئەوروپا هەڵگرتنی س����نوورەكان هەیە، ه����اوكات لەگەڵ بولگاریا پەیوەندییەكان ئاس����ایین ،لەگەڵ واڵتی ئەرمەنستان كار و چاالكیان دەست پێكردووە .لەگەڵ سوریا ڤیزا هەڵگیراون ،لەكاتێكدا تا دوێنێ سوریا و توركیا وەكو دوو دوژمن سەیری یەكتریان دەكرد. بۆیە ئێس����تا لەش����وێنی دوژمنایەتی رابردوو دۆس����تایەتی ئایین����دە بەڕێوەیە ،لەبەرئەوە لێرە بەدواوە هەرێم و توركیا بەچاوی دۆس����ت سەیری یەكتریدەكەن ،بێگومان كردنەوەی كونسوڵخانەی گشتیش لەهەولێر رۆڵێكی كاریگەر دەبینێت لەناردن����ی پ����ارە و ئاس����انكردنی پ����رۆژە ئابوورییەكان و ئیجرائات����ە بیروكراتییەكان ،لەبەرئەوەی ئێس����تا لەهاتن و چوونی هاواڵتییانی توركیا بۆ هەرێمی كوردس����تان كێشەی ڤیزە و چۆنییەتی وەرگرتنی ڤیزە هەیە ،هاوكات هەندێ لەو سەرمایەگوزارانەی كاری وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان ئەنجامدەدەن هێشتا بەترس و دڵەراوكێی نزیكدەبن ،بەاڵم بەكردنەوەی كونس����وڵخانە دەتوانرێت ئ����ەم پەیوەندییانە بچنە قۆناخێكی دیكە .بۆیە بوونی كونس����ولخانەی توركیا لەهەرێم����ی كوردس����تان و كردنەوەی لق����ی هەندێ لەبانكە گەورەكانی توركیا ئاس����تی ئاڵوگۆڕەكان زیاتردەكات ،جگە لەوەی پەیوەندی كوردان لەگەڵ جیهانی دەرەوەش بەهێزتر
دەبێت. الیەنێك����ی دیكەی گرنگ لەپێوەندیی����ە ئابوورییەكان ئەوەیە ،تائێستا گەشتی وشكانی و ئاسمانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان لەئاس����تی فەرمی و دەوڵەتیدا نییە، بەتێڕوانینی ئێوە گەشتی وشكانی و ئاسمانی فەرمی نێوان هەردووال كەی دەست پێدەكات؟ وەزیری بازرگانی دەوڵ����ەت زافەر چاگالیان رایگەیاندووەهەوڵێ����ك لەئارادای����ە ب����ۆ ئ����ەوەی هێڵی ش����ەمەندەفەر لەش����اری (عەنتاب)ەوە س����ازبكرێت .بۆیە چاوەڕێ دەكرێ لەئاییندەیەك����ی نزیك����دا هێڵی ئاس����نی عەنت����اب– كلس (دیل����وك) -هەولێ����ر بەگەڕبخرێت .ئێم����ەش هەوڵدەدەین لەرێگ����ەی دیاربەكر -نوس����ەیبین هێڵێك لەگ����ەڵ هەرێمی كوردستان سازبكەین ،لەگەڵ ئەوەی سااڵنێكی زۆرە داوامان ك����ردووە و هەوڵمانداوە بەاڵم تائێس����تا بەرهەمی نەبووە، هیوادارم لە داهاتوو بەرهەمی هەبێت. ئێس����تا كوردس����تان بووەتە وەرش����ەیەكی گەورە بۆ كۆمپانیا توركییەكان ،بەڕای ئێوە مەسەلەی وزە (نەوت و گاز) چ كاریگ����ەری دەبێت بۆئەوەی لەداهاتوو توركیا پەرە بەپێوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردس����تان بدات لەسەر بنەم����ای بەرژەوەن����دی هاوبەش و پێوەندی دراوس����ێیەتی باش؟ ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە ،كە پێموایە كاریگەری گەورەیلەس����ەر پێوەندییەكان����ی ه����ەردووال دەبێ����ت لەداهاتوودا. بەتایبەت����ی كە بڕیارە هێڵی نابوك����ۆ بەنێو خاكی توركیادا تێپەڕببێ����ت .ئەم پرۆژەی����ەش گرنگییەكی زۆری بۆ توركیا هەیە ،چونكە بەهۆی ئەم هێڵەوە توركیا داواكاری رۆژانەی خۆی لەغازی سروش����تی بەبێ بەرامبەر دەس����تدەكەوێت. هەروەه����ا توركیا ل����ەم پرۆژەیەدا رۆڵ����ی پردێك دەبینێت لەنێوان ئەوروپا و هەرێمی كوردستاندا ،بەمەش دەتوانێ ئەو كارتە ئابوورییە لەبەرامبەر ئەوروپا بەكاربهێنێ لەبەرامبەر قەبووڵكردنی لەیانەی ئەوروپیدا. بەدیدی من ،هەروەك چۆن پرۆژەی كەناڵی وش����ك (هێڵی ش����ەمەندەفەر) كوردس����تان و توركی����ا بەیەك����ەوە بەدنیا گرێدەدا ،بەهەمانش����ێوە پ����رۆژەی بۆڕییەكانی نابوكۆ-ش كوردس����تان لەگەڵ توركی����ا بەدنیای گڵۆب����اڵ گرێدەدات. ئەمەش ب����ۆ بەرژەوەندی هەردووال كارێكی س����وودبەخش دەبێ����ت .بەو پێی����ەی ئەم پرۆژەیە بەنێ����و توركیادا تێپەڕ دەبێ����ت .توركیا بەه����ۆی ئەوەی بەنێو خاك����ی واڵتەكەیدا تێپەڕ دەبێت و كوردس����تانیش بەهۆی ئەوەی دەیفرۆشێت، ئەمەش بۆ ه����ەردووال قازانج و دەس����كەوتی زۆری دەبێت و پێوەندییەكانم����ان دەبات����ە قۆناخێكی س����تراتیژی .بۆیە ئ����ەم پرۆژە رەهەن����دی ئابووری و سیاس����ی گەورەی هەیە و لەداهات����وودا س����وودێكی زۆر بەپێوەندییەكانی هەولێر- ئەنقەرە دەگەیەنێت.
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
هەڵگرتنی ڤیزا لەگەڵ هەرێمی كوردستان دوور نابینم
>>>
چاوەڕێ دەكرێ لەئاییندەیەكی نزیكدا هێڵی ئاسنی عەنتاب– كلس -هەولێر بەگەڕبخرێت. ئێمەش هەوڵدەدەین لەرێگەی دیاربەكر- نوسەیبین هێڵێك لەگەڵ هەرێمی كوردستان سازبكەین
63
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
یڵماز حەلواجی ئۆغڵو ،ئەندامی پەرلەمانی توركیا لە خولی 23یەمینی ،لە 28ئاداری 1949لەناوەندی شاری سێرت لەدایكبووە .خوێندنی بااڵی لە زانكۆی ئیستانبوڵ تەواو كردووەو دەرچووی كۆلێژی ئەندازیاری بەشی بیناسازیە .دوای ئەوەی لەسااڵنی 1973تا 1977وەكو كارمەندێكی دەوڵەت دەستبەكار دەبێت .لەساڵی 1978كۆمپانیانیەكی بیناسازی لەئەنقەرە دادەمەزرێنێت ،لەكەرتی تایبەت رۆڵێكی بەرچاو دەگێڕێت. لەساڵی 1995وەقفی هاوكاری ئەنقەرەو سێرت دادەمەزرێنێ و لەساڵی 1996تا ئێستاوە بەرپرسیاریەتی ئەو وەقفەی لەئەستۆگرتووە .لەهەمان كات ئەندامی بەرەوپێشبردنی وەقفی زانكۆی سێرتە .تا ئاستێكی باش بەزمانی عەرەبی و ئینگلیزی ئاشنایە .لە ساڵی 2007وەكو ئەندام پەرلەمانی توركیا لەخولی 23یەمینی لەسەر لیستی AKPدەستبەكاربووەو یەكێكە لەو ئەندام پەرلەمانە كوردانەی دوای راگەیاندنی پرۆسەی كرانەوەی دیموكراتی ،چەندین لێدوانی داوە لەمەڕ پێویستی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی هەرێمی كوردستان و توركیا.
یڵماز حەلواجی ئۆغڵو ،سەرۆكی وەقفی هاوكاری ئەنقەرە بۆ توركیاناسی:
لەالیەنی دەروونیەوە هەلومەرج بۆ پەیوەندی ئابووری هاوبەش لەبارە
64
بنەماكان���ی دانوس���تانی هەرێم و توركی���ا چین ،رەهەن���دە مێژوویەكانی ئەو دانوستانە چیە؟ رەهەندە مێژوویەكان بۆ دەستنیشانكردنی ئاراستەی پەیوەندیەكان لەم سەردەمەدارۆڵێك���ی گرنگیان هەیە ،چونكە لەمێژوودا پەیوەندیەكان لەس���ەر بنەمای برایەتی و بەرژەوەندی هاوبەش بونیادنراون .كاتێك لەم رۆژگارەش���دا هەوڵ دەدەین پەیوەندی دۆستانە بونیاد بنێین ،ناتوانین راس���تیە مێژوویەكان لەبەرچاو نەگرین ،چونكە ئەو پەیوەندیانە بۆ رۆژگاری ئەمڕۆ رێنمایی هەرە راستن .من پێموایە پەیوەندی هەرێمی باكووری عێراق و توركیاش پش���ت بەهەمان بنەما دەبەستن .كاتێك ئەمڕۆ هەردووال بڕی���اری دانوس���تان دەدەن ،هەوڵ دەدەن دانوس���تان ببێتە دەروازەی نەهێش���تنی لێكتێگەیش���تن ،ئەوا ئەنجام لە ئەزموونی بەیەكەوە ژیانی چەندین س���اڵ دەبەستن. واتە بۆ وەاڵمی پرسیارەكەتان دەتوانم بڵێم ئەم پەیوەندیانە پشت بەبنەمای برایەتی دەبەس���تن .چونكە هاواڵتیانی باكووری عێراق خزم و كەس���ی هاواڵتیانی باشووری
رۆژهەاڵت���ی توركیان���ە كە ئەوانی���ش هاواڵتی كۆماری توركیانە. ئایا بەس���ەردانی ئەحمەد داود ئۆغڵو بۆ هەرێمی كوردستان ،هێڵە سوورەكانی دەوڵەتی توركیا بەرامبەر بە هەرێم بەرەو كاڵبوونەوە دەچن ،ئەی هێڵە نوێیەكانی ئەم پەیوەندیانە چییە؟ لەتوركیا دەس���توورێك لە ئارادایە ،هەموو هاواڵتیانیتوركیا پابەندن بەو دەس���توورە ،بۆ ئەمەش تا ئێستا هێڵە سوورەكانی توركیا درێژەیان هەیە. ئەو هێڵە سوورانە چین؟ هەبوونی ه���ەر پڕۆژەیەك لەالی���ەن باكووری عێراقپەیوەس���ت بێت بەهاواڵتیانی باش���ووری رۆژهەالچتی
ئـــــــابــــــــــووری
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
توركی���ا ،ئەوا ب���ۆ ئێمە هێڵی س���وورە .ب���ەاڵم هەر دەستپێش���خەریەك ل���ە چوارچێ���وەی برایەتی دابێت و ئامان���ج تیایدا پتەوكردنی دانوس���تان و بەهێزكردنی پەیوەندیە بازرگان���ی و ئابووریەكان دابێت ،ئەوا هێڵی سوور نیەو پڕۆژەی پتەوكردنی برایەتیە. ئای���ا هەبوونی دانوس���تان و پەیوەندی لەنێوان بەڕێوەبەرایەت���ی هەرێم و توركی���ا چ كاریگەریەكی بۆ تەواوی هەرێمەكە دەبێت؟ بێگومان ،لەس���ەدەی رابردوو بەه���ۆی پەیڕەوكردنیسیاس���ەتێكی دوور لە راس���تی هەرێمەكە ،پەیوەندیە كۆمەاڵیەت���ی و سیاس���یەكانی ئ���ەو هەرێمە تووش���ی رووچونێكی پڕ لەمەترس���ی هات���ن .ئەمڕۆ حكوومەتی توركیا هەوڵ دەدات دەستپێش���خەری بگرێتە دەس���ت ب���ۆ ئەوەی ئەو پەیوەندیانە س���ەرە راس���ت بكاتەوە، بێگومان ئەم���ەش كارێكی زۆر دەخوازێت بەاڵم ئەوەی گرنگ���ە AKPو حكوومەتەكەی لەوالیەنەوە بەبڕیارن و لەم���اوەی چەند مانگی رابردووش بۆ گەیش���تن بەم ئامانجە رێگایەكی س���ەختیان بڕیووە .بنەمای س���ەر راس���تكردنەوەی پەیوەندیەكانیش پشت بە دانوستان و گفتوگۆی برایانە دەبەس���تێت .سەبارەت بەباكووری عێراق ،ئێمە پەنجەرەی هەناس���ەدانی ئەو هەرێمەینە، ئێم���ە لەهەم���وو بوارەكان���دا هاوكاری���ان دەكەی���ن. لەبوارەكانی تەندروس���تی و پەروەردەو بازرگانی تەنیا توركیایە یارمەتی ئ���ەو هەرێمە دەدات .ئێمە وەكو برا سەیری ئەو هەرێمە دەكەین .لەسەردەمی شەڕی كەنداو زوڵم و زۆرداری س���ەدام حوس���ێن ،ئێمە دەرگاكانمان كردەوە ،یارمەتی ئەو خەڵكانەماندا كە لەترسان هانایان ب���ۆ ئێمە هێنابوو .من ئەو كات وەكو كارس���ازێك ئەو هاوكاریەی شارەوانی چانقایا بۆ كوردەكانی پێشكەش كردبوو گەیاندمە ئەو هەرێمە كە كوردەكان هانایان بۆ هێناب���وو .بۆیە بەدڵنیایی دەڵێ���م خەڵكی ئەو هەرێمە برای ئێمەنە ،بەچاوێكی جیاواز سەیریان ناكەین ،بۆیە سوورین لەسەر درێژەدان بەپەیوەندی برایەتیمان. پێتوایە ئەم هەڵوێستەی بەڕێز نێچیروان بارزانی گوزارە لەهەڵوێستێكی نوێی حكوومەت و سەركردایەتی كورد دەكات بەرامبەر بەكێشەكانی توركیا؟ ئێم���ە ئەو هەڵوێس���تە وەك���و هەڵوێس���تێكی نوێهەڵدەسەنگێنین ،بەر لەچەندین ساڵ چاوەڕێی ئەم جۆرە هەڵوێستەمان دەكرد .بەاڵم دواخستنی ئەو هەڵوێستە بۆ ئەم سەردەمە لە گرنگیەكەی كەمناكاتەوە. دوای پتەوبوونی پەیوەندیەكانی هەردووال پێتوایە ئابووریەكی هاوبەشی كورد -تورك بێتە ئاراوە ،ئەلف و بێی ئەو ئابووریە چیە؟ بۆ ئەوەی پەیوەندیە ئابووریەكان پتەوترببن و بگەنەئاستی ئابووری هاوبەش ،پێویستە لەسەرەتا دانوستانی هەردووال بگاتە لوتكە و هەموو ئەو بەربەستە دەروونی و
كانوونی یەكەمی 2009
تەكنیكیانەی لە ئارادانە نەمێنن .مەرجی هاتنە كایەی بازرگانی و ئابووری هاوبەشیش بەندە بەدامەزراندنی كۆمپانیا و دەزگای بەرهەمهێنانی هاوبەش .من پێموایە لەالیەنی دەروونیەوە هەلومەرج بۆ ئەمە پێگەیشتووە ،چونكە لەنێوان سەرمایەدارو كارسازانی هەردووال جۆرێك لەمتمانەو بەیەكتر ئاشنابوون هاتۆتە ئاراوە .ئەوەی ماوە ئاستەنگە تەكنیكیەكان���ە ،پێموایە لەداهاتوویەكی نزیكی���ش بەكۆبوونەوەو گفتوگۆی هەردووال ئەو ئاس���تەنگانەش نامێنن .بەاڵم پێویستە ئەم هەنگاوە تەنیا پەیوەست نەبێت بە سەرمایەدارانی توركیا ،لەهەمان كات پێویستە سەرمایەدارانی كوردیش بێنە توركیاو سەرمایەكەیان لەوەبەرهێنان لەناو توركیا بخەنەگەڕ. ئایا پەیوەندی ئابووری هەردووال تەنیا پشت بەبازرگانی دەبەستێت ،یان شێواز و رەهەندی تریشی هەیە؟ بێگوم���ان ،تایبەتمەندییەكی س���ەرەكی ئابووری بەبازرگانیەوە پەیوەس���تە .بەاڵمپەیوەندیە ئابووریەكانی توركیاو باكووری عێراق تا ئێستا لەچوارچێوەی تەندروستی و پەروەردەو پێداویس���تیەكانی ژیانی رۆژانەب���ووە .بەاڵم بۆ ئەوەی ئەو پەیوەندیانە زیاتر گەش���ە بكەن ،پێویس���تە هەموو بوارەكانی ئابووری و بازرگانی لەخۆ بگرێت و بگاتە ئاس���تی پەیوەندی ئابووری س���تراتیژی .لەم بوارەش���دا هەس���ت بەبەرەو پێش���چوونێك دەكرێت ،بەتایبەتی تا ئێستا سەرمایەدارانی رۆژئاوای توركیاوگرووپە پیشەس���ازی و بانكیەكانی ناو توركیا خۆیان لەقەرەی وەبەرهێنان لەباكووری عێراق نەدەدا ،پێموایە لەم ماوەیەی دوای ئەوانیش بیر لە بەشداریكردن لەچاالكی ئابووری و بازرگانی لەباكووری عێراق دەكەنەوە. ئایا لەگەڵ بەدەس���تهێنانی پەیوەندی ئابووری و بازرگانی هاوبەش ،باشوورو باشووری رۆژهەاڵتی توركیا تا ئاستێك رۆڵی دەبێت لەپێشكەوتنی ئەو پەیوەندیانە، لەهەمان كات رەنگدانەوەی ئەو پەیوەندیانە لەسەر ئەو هەرێمە چی دەبێت؟ بێگومان بەهۆی ئەو شەڕەی چەندین ساڵە لەباشوورو باشووری رۆژهەاڵتی توركیالە ئارادایە ،رادەی بێكاری لەو هەرێمە لەئاستێكی بەرزدایەو بەپێچەوانەشەوە رادەی وەبەرهێنان زۆر الوازە ،بەكاریگ���ەری تایبەتمەندی جوگرافی ،پتەوكردنی پەیوەندی ئابووری و بازرگانی و زیادبوونی رادەی وەبەرهێنانی سەرمایەدارانی تورك لە باكووری عێراق كاریگەری بۆ س���ەر رەوشی كەمكردنەوەی رادەی بێكاری لەباشوورو باشووری رۆژهەاڵتی توركیا دەبێت .جگە لەمەش هاندانی س���ەرمایەدارانی باكووری عێراق بۆ وەبەرهێنان لەباش���ووری رۆژهەاڵت دەبێتە مای���ەی بونیادنانی ژێرخانی ئابووری لەو هەرێمە. س���ەرەڕای هەبوون���ی گارزی سروش���تی لەهەرێمی كوردس���تان ،ئامادەبوونی بەڕێوەبەرایەتی هەرێم بۆ فرۆش���تنی ئ���ەو گازە بەتوركیا بەنرخێكی زۆر هەرزانیش، توركی���ا ئامادەنیە ئەو گازە لەهەرێ���م بكڕێت ،بەنرخێكی زۆر گرانتر لە واڵتەكانی تر بەدەستیدێنێت .هۆكاری ئەمە چیە؟ ئەگ���ەر هەلومەرج���ەكان لەبارب���ن ،ئەوا بێگوم���ان توركیا ئام���ادە دەبێت ،گازیسروشتی لە باكووری عێراق بكڕێت .بەاڵم ئەمە هەندێكیان پەیوەستە بەهەلومەرجی سیاسیەوە ،ئەگەر نا ئەوا كۆمپانیا توركیەكان بۆ كڕینی گازی سروشتی كەرستەكانی تر ئامادەنە .بەاڵم ئەم نەریتە بازرگانیانە هەندێكیان پەیوەس���تن بەم رێكەوتنانەی ئەنجام دەدرێن. ئێس���تا ب���اس لەدامەزراندن���ی هەرێمێكی بازرگانی ئازاد لەنێ���وان هەردووالدا دەكرێت ،تۆ پێتوایە تا چەند دامەزراندنی ئەو هەرێمە لە راستیەوە نزیكە؟ بێگوم���ان دامەزراندنی هەرێم���ی بازرگانی ئازاد بۆ هەردووال س���وودێكی گەورەیلێدەكەوێتەوە .س���ەرمایەداری توركیاش لەو الیەن���ەوە زۆر هانی حكوومەت دەدەن. واتە ئارەزووی دامەزراندنی لە لوتكە دایە .بەاڵم وەكو پێشتر ئاماژەم پێكرد ،دەبێت زەمینەی دامەزراندنی ئەو هەرێمە بێتە ئاراوەو ئەمەش پەیوەس���تە بەپێگەیش���تنی هەلومەرجی سیاسی.
65
راثـــــــــــــــــــــــــؤرت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
«ئۆجهالن بەئاخاوتنێك ئەندامانی DTPەی گەڕاندەوە ناو پەرلەمان ی بەمەش سەلماند كە موخاتبی راستەقینە هەر خۆیەتی» تۆقات و داخستنی ،DTPپڕۆسەی كـرانەوەی دیموكراتیان شێلوو كرد 66
راثـــــــــــــــــــــــــؤرت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
67
راثـــــــــــــــــــــــــؤرت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
لەدوای بڕیاری داخستنی DTPو هێڕشە چەكداریەكەی PKK
68
بۆ سەر یەكەیەكی جەندرمە ،لەشارۆچكەی رەشادییەی سەر بەناوچەی تۆقات-ی نزیك دێرس���یم ،چارەنووسی پڕۆسەی كرانەوەی كورد ،كە بەر لەش���ەش مانگ لەالیەن حكوومەتی AKPدەس���تپێكرابوو ،لەژێر مەترسیدایە .الیەنە شەڕخوازو س���تاتۆپارێزەكانی توركی���ا زەنگی كۆتاییهات���ن بەكرانەوە لێدەدەن و حكوومەتیش دەڵێ كرانەوە بەهەموو گوڕوتینێكی بەردەوامەو پاشگەزبوونەوە لێی بەمەحاڵ دەزانێت. بەر لەچەند مانگ كاتێك پڕۆس���ەی كرانەوە دەستی پێكرد، هەم���وو چی���ن و توێژەكانی ك���ورد لەباكووری كوردس���تان س���ەرەڕای ئەوەی هەندێك بەگومان سەیری ئەو پڕۆسەیان دەك���رد ،بەاڵم لەهەمان كاتدا بەخ���ڕۆش و هیوایەكی گەش بۆ دواڕۆژ باس���ی ئەو پڕۆژەیان دەكرد .بۆ ئەمەش زیاتر لە %70ی ئەم هەرێمە پش���تیوانی لەم پڕۆس���ەیە دەكرد .بەاڵم بەهێرش���ی ئەم دوایەی PKKلەتۆق���ات ،هیواكان بەرەو وە دەچن و جارێكی تر تاریكی لەش���وێنی رووناكی باڵ بەسەر خەیاڵەكانیان دادەكێش���ێ .ئەمە بۆچوونی چاالكوانێكە كە لەیەكێك لەرێكخراوە و دەزگا مەدەنیەكانی ئامەد كاردەكات، لەلێدوانێك���ی بۆ توركیاناس���ی بەهۆی رەوش���ی ئەمنیەوە نەیویست ناوی ئاشكرا ببێت. ماوەیەكە لەش���ارو ش���ارۆچكەكانی باكووری كوردس���تان، بەبیانووی جۆراوجۆر شەپۆڵێكی تری ناڕەزایی و خۆپیشاندان و توندوتیژی لەئارادایە ،ئەم ش���ەپۆڵەش هیچی لەش���ەپۆڵە توندوتیژیەك���ەی س���اڵی 2007كەمت���ر نیە ك���ە بەبیانوی ژەهردەرخواركردن���ی عەبدوڵ�ڵ�ا ئۆجاالن���ی رێب���ەری PKK دەس���تیپێكرابوو .شەپۆڵی ئەمجارە بەگەڕانەوەی 34كادیرو ئەندام���ی PKKلە 2009/10/1لەقەندیل و مەخمور لەس���ەر پێش���نیاری رێبەری PKKبۆ توركیا دەستیپێكرد ،بەاڵم لە 27تش���رینی دووەم كە رۆژی دامەزراندنی PKKیە ،رادەی ئەم توندوتیژیە بەرفراوانتربوو ،چەندین ش���ارو شارۆچكەی باكووری كوردستان و رۆژئاوای توركیای گرتەوە ،بەاڵم دوای گواستنەوەی عەبدوڵاڵ ئۆجاالن بۆ زیندانە نوێیەكەو بەبیانووی بچووكردن���ەوەی ژووری زیندانەكەی رادەی ئەو توندوتیژی و خۆپیشاندانانە ئاس���تێكی تری بەرفراوانی بەخۆبینی ،بەاڵم ئەو توندوتیژیە لەگەڵ لێدوانەكەی ئەمینە ئاینا هاوسەرۆكی DTPكاتێ���ك گوتی (كرانەوە كۆتایی پێهاتووە) و هێرش���ە س���ەربازیەكەی PKKلەتۆقات لەب���ەرواری 2009/12/7كە بووە هۆی كوش���تنی 7س���ەربازی تورك ،گەیشتە لوتكە و لەهەندێ���ك ش���ارەكانی رۆژئاواش نەتەوەپەرس���تانی تورك هێ���رش دەكەنە س���ەر هاواڵتیان���ی كورد .كەم���ال بۆرقای سیاس���ەتمەداری ك���ورد كە م���اوەی چەندین س���اڵ بەهۆی هەڵوێس���تە سیاس���ییەكانی لەتاراوگە ژیان بەسەر دەبات، پێیوایە هیچ بیانوویەك رەوایەتی نابەخش���ێتە پەیڕەوكردنی توندوتی���ژی بەتایبەت���ی لەقۆناخێكی هەس���تیاری ئەمڕۆی
>>>
ئەگەر ئەو كرانەوەیە لەباربچێت ئەوا چارەسەری كێشەی كورد بەالنی كەم بۆ نیو سەدەی تر دوادەكەوێت
باكووری كوردس���تان .ئەو لەلێدوانێكی بۆ (توركیاناس���ی) دەڵێ« :تا بڵێی ئەو توندوتیژیەی بەهۆی رەوشی زیندانی و تەندروستی ئۆجەالن هاتۆتە ئاراوە هەڵەیە .ئەو جۆرە هێرش و چاالكیانە هیچ سوودێكی بۆ قۆناخی كرانەوەو داوا رەواكەی گەلی كورد نابێت .بەپێچەوانەوە دەبێتە هۆی ش���ێلوكردنی پڕۆس���ەی كرانەوەو دەكەوێتە خزمەتی ئەو هێزانەی لەدژی چارەس���ەرین .ئەو هێرش���ەی ئەم دوایەی راشیدیە كە PKK بەرپرس���یاریەتەكەی گرتە ئەس���تۆ ،تا ئ���ەو رادەیەی ئەقڵ نایبڕێت زیان بەم قۆناخە دەگەینێ و من پێموایە ئەو هێرشە هێرش���ی ئەرگەنەكۆنە .ئەم هێرشە وەكو هێرشەكەی ساڵی 1993یە كە 33س���ەباز گیانیان لەدەس���تدا .ل���ەم رووداوە دیارنییە دەستی كێ لەگیرفانی كێ دایە ،رۆژێك دێت راستیە شاراوەكان دەردەكەون». هێرشەكەی ئەم دوایەی تۆقات ،گومانێكی گەورەی دروستكرد، نەوەكو تەنی���ا لەالیەن چاودێران و سیاس���ەتمەدارانی دوور ل���ە ،PKKبەڵكو دۆس���ت و الیەنگران���ی PKKش بەگومان سەیری ئەو هێرشە دەكەن ،سەرەڕای ئەوەی فەرمانداریەتی HPGش ئەنجامدانی ئەو هێرش���ەی خستۆتە ئەستۆی یەكە گەریالیەكانی PKKلەهەرێمی دێرس���یم ،بەاڵم بەهۆی كات و ش���وێنی چاالكیەكە گومان دەكەن كە دەستێكی شاراوە، لەپشت ئەو چاالكیە هەبێت .بۆنموونە فوڕات ئانڵی سەرۆكی لقی ئام���ادەی DTPی قەدەخەكراو ،كە لەهەمانكات یەكێكە لەو كەس���انەی كاندیدە بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی BDPبگرێتە ئەستۆ ،لەلێدوانێكی بۆ رۆژنامەی STARی توركی ،پێیوایە كات و ش���وێنی هێرش���ەكە ،دەیس���ەلمێنێ كە ئەو هێرشە خوێناویە هێرشی PKKنییە« :شوێنی چاالكیەكە شوێنێكە كە رێكخراوە چەكدارەكانی چەپی توركیا بەكاریدەهێنن .ئەگەر ئەو هێرشە بەچەكی PKKش ئەنجامدرابێت ،ئەوا لەهاندان و پالنكردنی ئەو چاالكیە هێزو الیەنی تر راوەستاون». هێرش���ی تۆق���ات لەن���او هاواڵتیانی ك���ورد لەداخس���تنی ،DTPزیاترب���ووە مای���ەی خەمگین���ی .بەش���ێكی فراوان لەسیاس���ەتمەدارانی كورد لەباكووری كوردس���تان پێیانوایە هێرش���ی تۆقات لێدانێكی كوش���ندەیە لەجەستەی كرانەوەو س���ەرەڕای ئەمەش پێگەی سیاسی كورد الواز دەكات .بەاڵم هەندێك لەسیاس���ەتمەداران جەخت ل���ەوە دەكەنەوە كە ئەو هێرش���ە چەندین پرس���یاری لەمێش���كی كۆمەڵگای كوردی دەوروژێنێ و دەبێتە مایەی هۆش���یاربوونەو دەركەوتنی ئەو راستیانە چەندین ساڵە لەالیەن كۆمەڵگاكەمان بزرە .مەسعود یەگەن مامۆس���تا لەزانكۆی تەكنیكی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت ODTÜلەوبارەیەوە لەلێدوانێكی بۆ توركیاناس���ی ،پێیوایە هیرشی تۆقات كاریگەری زۆر جیاوازی لێدەكەوێتەوە »:ئەو هێرشە لەناو رای گش���تی كورددا قۆناغێكی بەدواداچوون و گەڕان بەدوای راس���تیەكان لەگەڵ خۆی دەهێنێت» .چەندین ش���ارەزاو پس���پۆری تر دەربارەی كێش���ەی كورد ،جەخت
راثـــــــــــــــــــــــــؤرت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
لەبۆچوونەكانی مەس���عود یەگەن دەكەنەوە ،پێیانوایە ئەگەر دەوڵەت لەو قۆناخە دەس���تبەرداری فش���ارەكانی سەر كورد ببێ���ت ،ئەوا هەموو ش���تەكان بەپێچەوان���ە رەنگدەدەنەوە. ناجی كوتاڵی نووس���ەری پەرتووكی «كوردەكان» پس���پۆر لەبارەی بزوتنەوەی سیاسی كورد پێیوایە« :هێرشی تۆقات زیانێك���ی زۆر ب���ە DTPو PKKدەگەینێ» .رۆش���ەنبیرو سیاسەتمەداری كورد تاریق زیا ئیكنجی كە بە رەخنەگرێكی سەرس���ەختی توندوتی���ژی و بەكارهێنانی چەك ناس���راوە لەوبارەیەوە دەڵێت»:پێویس���تە دەوڵەت PKKو كێش���ەی كورد لێكجیابكاتەوەو بۆ ئەمەش هەنگاوی پێویس���ت بنێ». بەگوێرەی ئەم لێدوانانە بەش���ێك لەكورد ملمالنێی چەكداری PKKلەس���ەر ژیان و دواڕۆژی خۆی بەمەترس���ی دەبینێت. ،DTPكە لە 12ئەم مانگە بڕیاری داخستن و قەدەخەكردنی لەالی���ەن دادگای ب���ااڵی دەس���تووری درا ،بەه���ۆی ئەوەی سیاسەتێكی سەربەخۆی پەیڕەو نەدەكردو هیچ جیاوازیەكی لەگ���ەڵ PKKنەب���وو ،لەالیەن زۆرێك لەتوێژو كەس���ایەتیە رۆش���ەنبیرەكانی كورد رەخنەی ئاراستە دەكرا .پڕۆفیسۆر. ئیحسان باڵ ،س���ەرۆكی مەڵبەندی لێكۆڵینەوەی ئەتنیك و تیرۆریستی نێونەتەوەیی USAKلەلێدوانێكی بۆ توركیاناسی پێیوایە DTP »:لەش���وێنی ئەوەی پەیڕەوی كاری سیاسی بكات ،بووە ئامرازی رەواكردنی تیرۆر». دوای داخس���تنی DTPو هێرش���ە ناوەختەكەی ،PKKكە كوژرانی حەوت س���ەربازی س���وپای توركی���ای لێكەوتەوە، بەتایبەتی توێژ و كەسایەتیە دیموكراتیەكانی كورد لەتوركیا، لەدڵەڕاوكێ و ترس���ی لەبارچوونی كرانەوەی دیموكراتی و ، گەڕانەوەی س���ەردەمیێكی تاریكی وەكو سااڵنی نەوەدەكانی س���ەدەی رابردوو دان .ئ���ەوان وابیردەكەنەوە كە ئەگەر ئەو كرانەوەیە لەباربچێت ئەوا چارەس���ەری كێشەی كورد بەالنی كەم بۆ نیو سەدەی تر دوادەكەوێت .كەمال بۆرقای لەدرێژەی لێدوانەكانی���دا پێیوای���ە ئەو هێرش���انە كران���ەوەی دەخەنە قۆناخێكی زەحمەتەوە »:دیارە كاری حكوومەت رووبەڕووی دژواری دەبێتەوە ،بەاڵم سەرەڕای ئەم زەحمەتیانە پێویستە ك���ۆڵ ن���ەدات و درێژە بە قۆناخی چارەس���ەری ئاش���تیانە بدات .بەمەزەندەی م���ن رێگایەكی جیاوازتر لەئارادا نییە». س���ەرەڕای ئەوەی ئەو سیاس���ەتمەدارە كوردە جەخت لەوە دەكات���ەوە كە پڕۆس���ەی كران���ەوە رووب���ەڕووی زەحمەتی دەبێتەوە بەاڵم هێش���تا گەشبینە بەوەی كە پڕۆسەكە تەواو لەباردانەچ���ووەو داوا لەحكووم���ەت دەكات هەنگاو بۆ دواوە نەنێ���ت و لەبەجێگەیاندنی ئەو پڕۆس���ەیە ك���ۆڵ نەدات»: من پێموایە ئەو قۆناخەی پێی گەیش���تووین ،چارەس���ەری كێشەی كورد خۆی دەسەپێنێت .بۆ توركیا چارەسەری ئەو كێشەیە بەشێوازی ئاش���تی و دادوەریانە بۆتە مەسەلەیەكی دەستلێبەرنەدراو ،لەو باوەڕەدامە توركیا جگە لەچارەسەری هیچ رێگایەكی تری لەبەردەمدا نەماوە .بەاڵم ئەمە نایەتە ئەو
واتایەی كە چارەس���ەری لە كاتێكی كورتدا دێتەئاراوە .ئەمە كاری قۆناخێكی دوورو درێژە ،بەاڵم لەهەمانكات ئەو قۆناخە بەش���ی تێپەڕاندنی مەینەتەكانی راب���ردوو ناكات» .گەنجای گوڕسۆی ،س���ەرۆكی یەكێتی پزیش���كانی توركیا ،TTBكە یەكێكە لەو كەس���انەی بەر لەداخستنی بەشداری لەهەڵمەتی دانەخستنی DTPكردووەو بۆ ئەم مەبەستە واژۆی كردووە. لەلێدوانێكی بۆ توركیاناس���ی ،داوا لەحكوومەت دەكات بەبێ هیچ پشوودانێك درێژە بەپڕۆسەی كرانەوە بدات« :قۆناخی بەدیموكراتیب���وون پێداویس���تییەكی ت���ەواوی توركیایە .بۆ ئەمەش پێویس���تە ه���ەر كەس بەژیران���ە مامەڵە لەگەڵ ئەو پڕۆسەیە بكات .توركیایەكی بێ توندوتیژی تەنیا بەهەنگاوە دیموكراتیەكان مەیسەر دەبێت». دەوڵەت���ی توركی���ا بەهەم���وو تواناكانی خۆی س���ااڵنێكی دوورودرێ���ژە هەوڵ���دەدات ،ئاڵتەرناتیڤێك ب���ۆ بزووتنەوەی سیاس���ی لەباك���ووری كوردس���تان ك���ە ل���ە DTPو پارتە قەدەخەكراوەكانی بەر ئەو بەرجەس���تە دەبێت دروستبكات. بەاڵم لەهەم���وو هەوڵەكانی شكس���تیخواردوە .هۆكاری ئەم شكستخواردنەش دەگەڕێتەوە بۆ پشتگیریكردنی هاواڵتیانی ك���ورد بەهەموو ش���ێوەیەكی م���اددی و مەعن���ەوی بۆ ئەو بزووتنەوەیە .ئەم���ڕۆ جگە لە DTPی قەدەخەكراو ،چەندین پارتی سیاسی تر لەتوركیاو باكووری كوردستان كاری سیاسی دەك���ەن و بارەگاو دەزگای تایبەت بەخۆیان هەیە ،بەاڵم ئەم پارتە سیاس���یانە نە دەتوانن رۆژەڤی سیاس���ی دەستنیشان بكەن ،نەدەتوانن خەڵك لەخۆی���ان كۆبكەنەوە ،نە دەتوانن لەهەڵبژاردنەكانیش ببنە ناونیش���انێك بۆ هاواڵتیانی كورد. هەر الیەنێكیش خوێندنەوەیەكی جیاوازی بۆ پەیوەستبوونی ك���ورد بە DTPەوە هەی���ە DTP .پەیوەس���تبوونی میللەت بەخ���ۆی بۆ ئەوە دەگەڕێنتەوە كە ئەوان بەگوێرەی ویس���ت و داخوازیی گەل سیاس���ەت پەی���ڕەو دەكەن .بەاڵم نەیارانی ،DTPجەخت لەوە دەكەنەوە كە هۆكاری پابەندبوونی گەل بەو پارتە ،بە پەیوەس���تبوونی DTPبە PKKدەبەستنەوە. ئیمام تاش���چی ،سیاس���ەتمەدارێكی كوردەو وەكو رەخنەگر و ناڕازیی لەسیاس���ەتەكانی PKKناسراوە .لەلێدوانێكی بۆ توركیاناس���ی ،پێیوایە پێویستە هەموو كورد ئیدانەی تیرۆر بكات .ئەو دەڵێت س���ەرەڕای ژم���ارەی زۆری ئەو كوردانەی لەدژی PKKدەوەس���تن ،بەاڵم وەكو پێویست دەنگیان بەرز نابێتەوە »:چەك لەدەس���تی PKKدایە .لەهەرێمەكە ترس بەسەر دانیش���توان زاڵە .دەركەوتنی رەنگ و دەنگی جیاواز بەبێ دەنگكردنی چەكەكانەوە پەیوەستە». DTPب���ۆ ئەوەی ببێتە پارتی تەواوی توركیا س���ەركەوتوو نەبوو ،رێنمایی لەئیمڕالی وەردەگرت و بە ئاراس���تەی PKK سیاسەتی پەیڕەو دەكرد «كادیری بەتواناو خاوەن ئیرادەی نەبوو .بەگوێرەی ئەو رێنوێی و فەرمانانەی لەئیمڕالی دەهاتن سیاسەتی دەكرد .سەرەڕای هەموو ئەمانە لەهەرێمەكە ئەوان
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
بۆ ئەوەی مێژوو خۆی دووبارە نەكاتەوە پێویستە بەپەلەو بێ دواكەوتن هەنگاوی پێویست بنرێن
69
راثـــــــــــــــــــــــــؤرت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
70
كانوونی یەكەمی 2009
بەكاریگەرن .چونكە هێز لەپشت ئەوانە». ئەو ش����لەژاویەی لە ئارادایە PKKو DTPپشتی وەستاون .بەگوێرەی تاشچی PKK »:زۆر بەباش����ی دەزانێت بكوژێ و بگرێ .كەس و كاری ئەو كەسانەی كوژراون و دەستگیركراون، بەردەوام سەردانی ئەو دووپارتە دەكەن .بۆ ئەمەش رۆژ لەدوای رۆژ جەماوەری ئەوان زیاتر دەبێت .هەر كاتێك بخوازن هاوكاری دارایی كۆدەكەنەوە .بەئاس����انی بەدەس����تیدەهێنن .بۆ ئەمەش تا دێت جەماوەریان زیاتردەبێت .تاشچی لەدرێژەی لێدوانەكەیدا سەرەنجدەداتە سەر خاڵێكی تر ئەویش دەركەوتنی رەنگ و دەنگی سیاسی جیاوازە .بەگوێرەی ئەو »:پێویستە دەوڵەت لەجیاتی ئەوەی بە توندوتیژی وەاڵمی PKKبداتەوە ،گوێ بۆ داوا و بۆچوونی كورد شل بكات .هەرچەندە رووداوی تۆقات كاریگەری نەرێنی بۆ سەر كرانەوە هەبێتیش ،پێویستە حكوومەت درێژە بەكرانەوە بدات و هەنگاو بۆ دواوە نەنێت» .تاشچی جەخت لەوە دەكاتەوە كە زۆرینەی كورد بە چاالكیەكەی تۆقات ناڕەحتن .ئەوانە داوا دەكەن لەبواری دیموكراسیدا حكوومەت هیچ س����ازش نەكات .لەكۆتایی ئەم كارەدا یان ئەوەتا دیموكراتی سەردەكەوێت، یان ئەوەتا كودەتایەكی تر دێتە ئاراوە باڵ بەس����ەر هەموو ش����تەكان دەكێش����ێت» .بەاڵم كەمال بۆرقای بەپێچەوانەی تاشچی پێیوایە ماوەیەكی درێژە ئەڵتەرناتیڤ لەناو بزوتنەوەی سیاس����ی ك����ورد هاتۆتە ئاراوە و ،لەهەمانكاتدا جەخت ل����ەوە دەكاتەوە كە لەداهاتوویەكی نزیك ئەلتەرناتیفی تریش دێتە ئاراوە .ئەو سیاسەتمەدار كوردە ،پێیوایە پارتی رەنجی گەل HEPی قەدەخەكراو موڵكی هەموو بزوتنەوەی سیاس����ی باكووری كوردستان بووHEP »: لەس����اڵی 1990دامەزرا .من و هاوڕێكانم بەش����داریەكی چاالكانەمان لەدامەزراندنیدا هەبوو. لەسەرەتادا الیەنگرانی PKKلەناو HEPجێگایان نەدەگرت ،لەمەش زیاتر PKKلەسەرەتا ئ����ەو پارتەی وەكو دژبەرێك����ی خۆی ناوزەند كرد .بەاڵم دواتر الیەنگرانی PKKدەس����تیان بەس����ەر ئەو پارتە داگرت .ئێس����تاش چەندین پارتی تری یاس����ایی جگە لە DTPهەیە .بۆ نموونە HAKPARئەگەر چی وەكو DTPبەهێز نییە .بەاڵم پێموایە سیاس����ەتێكی ژیرانەو تەندروستانە دەگرێتەبەر .ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە لەداهاتوو بزوتنەوەی سیاسی جیاواز دێنە ئاراوە». دوای ئەو هەموو رووداوانە ،نیگاكان لەتوركیا لەسەر دوو تەوەرە قەتیس كراون .یەكەمینیان: ئایا هەڵوێس����تی ،DTPلەدوای داخس����تنی چی دەبێت .ئایا دەگەڕێن����ەوە ناو پەرلەمان و درێژە بەكاری پەرلەمانیان دەدەن ،یان بەپێچەوانەوە بڕیاری هەڵواس����ینی ئەندام پەرلەمانی����ان ،درێژە پێدەدەن و دەستلەكاركێش����انەوەیەكی گش����تی رادەگەین����ن .كە ئەم����ەش زەمینەی چوون����ە هەڵبژاردنی پێشوەخت خۆش دەكات و لەهەمانكات ،دەبێتە ه����ۆی دۆڕاندن����ی AKPو هەروەه����ا ش����یمانەی هاتن����ە س����ەركاری حكوومەتێك����ی الواز كە دەبێتە مای����ەی گەڕانەوەی بااڵدەس����تی سوپا بۆ س����ەر حكوومەت .چونكە دەزگاو كۆمپانیاكانی راپرس����ی ئەوە دەس����ەلمێنن كە ئەگ����ەر هەڵبژاردن بكرێت ئەوا جارێك����ی AKPناتوانێت زۆرین����ەی دەنگەكان مس����ۆگەر بكات، ناچارە حكوومەتێكی كوالسیۆن لەگەڵ پارتە نەژادپەرس����تەكانی وەكو CHPو MHPدروس����ت بكات ،كە ئەم دووپارتیەش ب����ە راش����كاوانە كار بۆ لەباربردن����ی كرانەوەی دیموكراتی دەكەن .تەوەرەی دووەمیش كە زۆربەی
راثـــــــــــــــــــــــــؤرت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
نیگاكانی رای گشتی توركیای لەسەر قەتیس بووە ،ئایا دوای داخستنی ،DTPكرانەوەی دیموكراتی درێژەی پێدەدرێت و یان ئەویش وەك����و هەوڵەكانی تورگوت ئۆزاڵ دەكەوێتە ناو الپەڕەكانی مێژوو دەبێتە پارچەیەكی لەمێژووی توركیا. تاری����ق زیا ئیكنجی ،جەخت لەوە دەكات����ەوە كە كرانەوەی دیموكرات����ی پڕۆژەی حكوومەت نییەو پڕۆژەی دەوڵەتە»: ، گەورەتری����ن كەم و كوڕی ئەو پڕۆژەیە پش����ت بەبنەمایەكی یاسایی و سیاسی نابەستێت» .لەدرێژەی قسەكانیدا ئیكنجی پێیوایە بەهۆی نەبوونی ئەم بنەمایانەش رای گشتی توركیا ئامادەنییە پێشوازی لەم پڕۆسەیە بكات .هەر لەبەر ئەمەش ركابەری نێوان الیەنەكان زیاتر پەرەدەس����ێنێت و بۆچوونی جی����اواز لەمبارەیەوە دێنەئاراوە .ئەو پڕۆس����ەیە گۆڕانكاری لۆژیك����ی كۆمەڵ����گای توركیا بەگرن����گ نەزانی»:حكوومەت جەخت لەوە دەكاتەوە ك����ە ئەم پڕۆژەیە پڕۆژەی دەوڵەتە. بەاڵم سەرەڕای ئەمە دەزگا مەدەنیەكان پشتگیری لێناكەن. دیار نییە دەزگاكانی وەكو TOBB، TÜSİAD، MÜSİAD دەزگا بازرگانی و مەدەنیەكان پش����تگیریان لەو پڕۆس����ەیە كردبێت .پێویس����تە كێش����ەی كورد لەتیرۆر جیابكرێتەوە. هەمواركردنی یاساكانیش بۆ ئەم مەبەستە جێبەجێبكرێت». نەزیر كاراباش پەرلەمانتاری بەتلیس ،لەس����ەر لیستی DTP پێیوایە ئەگەر لەقۆناخی ئەمڕۆ چەكەكان بێدەنگ نەكرێن و س����ازش نەكرێت ،ئەوا دەبێتە مایەی ئازارێكی زۆر گەورەتر لەمەینەتەكان����ی پێش����وو .بۆ ئەوەی مێ����ژوو خۆی دووبارە نەكاتەوە پێویستە بەپەلەو بێ دواكەوتن هەنگاوی پێویست بنرێن .ئەمەش بەتاكە هەنگاو مەیسەر دەبێت .ئەویش زەمینە خۆشكردنە بۆ كاری یاسایی و مەدەنیانە .ئەو پەرلەمانتارە ك����وردە ئەوە رەتدەكاتەوە كە باڵ����ی كۆتر و هەڵۆكان لەناو هەبێت« :من پەرلەمانتاری ش����اری بەتلیسم تا ئێستا كەس بەمنی نەگوتووە ،چ كارتان لەپەرلەمان هەیە رووبكەنە سەر شاخەكان» .لەدرێژەی قسەكانیدا نەزیر كاراباش دەڵێت»: ئەگەر حكوومەت راستگۆیە پێویستە دەستبەرداری كرانەوە نەبێ����ت و هەوڵبدات ئەو كێش����ەیە بەش����ێوازی ئاش����تیانە چارەس����ەربكات» .بەاڵم نوری یەم����ان ،ئەندامی پەرلەمانی توركیا لەس����ەر لیستی DTPنوێنەری ش����اری مووش ،كە پێش����تر نزیكەی 40ساڵ لەدەزگا جۆراوجۆرەكانی دەوڵەتی توركیا ئەركی وەكو قایمق����ام ،جێگری پارێزگار و هەروەها بەرپرس����ی دەزگای پش����كنین لەوەزارەتی ناوخۆی توركیا بووە .لەهەڵبژاردنەكانی س����اڵی 2007وەكو پەرلەمانتارێكی س����ەربەخۆ هەڵبژێردراو ،ئێس����تا لەریزەكان����ی DTPوەكو كەس����ایەتیەكی میانڕەو جێدەگرێت ،لەلێدوانێكی تایبەت بە توركیاناس����ی جەخت لەوەدەكاتەوە كە پڕۆس����ەی كرانەوە پڕۆس����ەیەكی تۆكمە نەبوو« :ك����ەم و كوڕی هەرە گەورەی كرانەوەی دیموكراتی ،لەوە رەنگدەداتەوە كە ئەو هەنگاوانەی نران ،نەخرانە بواری هەمواركردنی دەس����توور ،شەش مانگ
ئەو پڕۆس����ەیە بووە مایەی هیوا ،بەاڵم تاكە هەنگاوێكیشی لەبواری هەمواركردنی یاس����ا نەنا» .لەدرێژەی لێدوانەكەیدا یەم����ان جەخت ل����ەوە دەكاتەوە »:لەبەر ئ����ەم هۆیانە ئەم كرانەوەیە كۆتایی پێهاتووە». لەالیەكی دیكەوە ،تورک ئەنی����س بەربەرئۆغلۆ لهرۆژنامهی حورییهتی تورکی����دا بابهتێکی دهربارهی BDPباڵوکردوه و لهبابهتهکهدا نوس����یویهتی« :پارتە نوێیەكەی كوردان واتا پارتی دیموكراس����ی و ئاش����تی ( )BDPل����ەرۆژی یەكەمدا توشی بەاڵیەكی گەورەبوو ،چونكە ئەحمەد تورك لەلێدوانی خۆیدا ئاماژەی بەوە كرد لەسەر فەرمانی عەبدوڵاڵ ئۆجهالن پەرلەمانتارانی DTPچوونەتە ناو BDPو لەژێر چەتری ئەو پارتە دەگەڕێنەوە پەرلەمان». ئهوهشی نوس����یوه« :من مرۆڤێكی یاساناس نیم و لەگەڵ داواكاری گش����تی كۆم����اری توركیاش دانەنیش����توم ،بەاڵم ئەوەش ب����اش دەزانم كە كاری یەكەمی داواكاری گش����تی كۆماری ئەوە دەبێت قس����ەكانی ئەحم����ەد تورك بخاتە ناو فایلێك و دواتر لەس����ەر ئەو قسانە سكااڵیەك بۆ داخستنی BDPتۆمارب����كات ،چونكە بەگوێرەی یاس����اكان ئۆجاالن س����ەركردەی رێكخراوێكی تیرۆریستییەو ئەوانەی بەگوێرەی فەرمانەكان����ی ئۆج����االن كاردەكەن دەبن����ەوە ئەندامی ئەو رێكخ����راوە و پارتێك لەئەندامانی ئ����ەو رێكخراوە پێكبێت دادەخرێت». لهالیهك����ی ت����رهوه رۆژنامەنوس����ی تورک محەم����ەد عەلی بیراند لهرۆژنامهی میللییهتی تورکیدا بابهتێک س����هبارهت بهگهڕانهوهی ئهندامانی دهتهپه بۆ ناو پهرلهمان باڵوکردوه و لهبابهتهکهدا هاتووه« :ئەوە شتێكی دیاربوو كە ئۆجهالن كەسایەتییەكی بەهێزە ،بەاڵم نەماندەزانی كە تا ئەو ئاستە كاریگ����ەرە ،ئۆجهالن نەیهێش����ت ئەندامانی DTPدەس����ت لەكاربكێش����نەوە ،هەروەه����ا گروپێكی لەچی����ای قەندیل و كەمپی مەخمور هێنایەوە توركیا ،بەو ش����ێوەیەش ئەوەی سەلماند كە تاكە بڕیاردهر هەر خۆیەتی». بیراند ئهوهش����ی نوسیووه« :دوای ئەوەی گروپی قەندیل و مەخمور گەڕانەوە بۆ توركی����ا ،ئەنقەرە بێدەنگ ماوەتەوە، ئۆج����هالن كاتێك بینی ئەنقەرە بێدەنگە ،پەكەكە لە تۆقات هێرش����ێكی ئەنجام����دا و دوات����ر ئەندامانی DTPدەس����ت لەكاركێشانەوەی خۆیانیان راگەیاند». ئاماژهی بهوهشكردوه« :ئۆجهالن بەیەك قسە وای كرد كە ئەندامانی DTPبگەڕێنەوە ناو پەرلەمان ،ئۆجەالن ئەوەی سەلماند كە چەند بەهێز و كاریگەرە و موخاتبی راستەقینە ه����ەر خۆیەتی و DTPتەنیا وتەبێ����ژی ئۆجهالنە ،هەروەها گلۆپی سەوزیش����ی بۆ پرۆس����ەی كران����ەوەی دیموكراتیك داگیرساند ،ئۆجهالن بەو شێوەیە توانی هاوسەنگی سیاسی بگۆڕێت ،ئێس����تا رووبەڕووی رەوش����ێكی نوێیەو با بزانین لەمەودوا ئەردۆگان چ دەكات».
كانوونی یەكەمی 2009
71
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
«بەئەردۆگانم گوت ئەگەر بـاڵێكی سـیاسی بووینایە ئەوكات كاریگەریمان زیاتردەبوو»
72
وتـــوێـــژی توركیانـاسی لــــەگەڵ ئەحمەد تورك
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
PKK
ئەحمەد تورك لەگەڵ ئەوەی یەكێكە لەكەسایەتییە سیاس���یی و كاریزمییەكانی توركیا و كوردستان و بۆ ماوەی چەند س���اڵێك هاوس���ەرۆكی پارتی كۆمەڵ���گای ( )DTPدیموكراتی بووە ،هەروەها خاوەن ئەزموونێكی درێ���ژی كاری پەرلەمانیش ب���ووە .ه���ەر لەس���اڵی حەفتاكانەوە تائێس���تا بەشێوەی پچڕ پچڕ لەپەرلەماندا حزوری هەبووە. هەروەك خۆی دەگێڕێتەوە ئەوكاتەی شۆڕش���ی كورد لەباشوور شكستیهێنا و كورد سەرگەردان بوون ،ئەو هاوڕێ لەگەڵ ش���ەڕەفەددین ئەڵچی لەب���ەردەم ب���ارەگای نەت���ەوە یەكگرت���ووەكان دەس���تیان بەچاالكی مانگرتن كردووە و هەروەك خۆی دەڵێ «دەرۆزەمان بۆ كوردەكانی باشوور كردووە تا كۆم���ەك و هاوكاری بكرێن» .گلەیی خۆش���ی ئاراستەی دەس���ەاڵتدارانی باشوور كرد كە لەكاتی بڕیارە گرنگ و چارەنووسس���ازەكانی پەیوەس���ت بەگەلی كورد راوێژی���ان پێناكەن و كاتێك دێنە توركیا سەردانیان ناكەن .بۆیە گوتی من ل���ەالی خۆمەوە بڕیارمداوە چیتر س���ەردانی باشووری كوردستان نەكەم .هەروەها هۆشداری دایە دەسەاڵتدارانی باشوور كە لەكاتی سازكردنی پێوەندی و نزیكایەتیان لەگەڵ توركیادا بەالڕێدا نەچ���ن و ئەزموونی هەرێمی كوردس���تان وەك بیلبیلەی چاوەكانیان بپارێزن .تورك راشیگەیاند كە پێش���تر نامەی بۆ عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ناردووە بۆ ئەوەی داوا لەسەركردەكانی پەكەكە لەقەندیل بكات ئاگربەس���ت ڕابگەیەنن و كۆتایی بەشەڕی چەكداری بێنن بۆئەوەی دەوڵەت وەك موخاتەبی كوردی لەتوركیا قەبووڵیان بكات. بەر لەداخستنی DTPبەهەفتەیەك، ئێم���ە ئەو دیدارەم���ان لەگەڵ بەڕێز ئەحم���ەد تورك لەبارەگای س���ەرەكی پارتەك���ە لەناوچ���ەی باڵ���گات -ئەنقەرە س���ازكرد ،ك���ە ئەوكاتی���ش نیگەرانییەكی راس���تەقینەی پێوە دیار بوو لەمەڕ مەترسی داخس���تنی پارتەكەیان لەالیەن دادگای بااڵی دەستوورییەوە.
كانوونی یەكەمی 2009
لەرابردوودا توركیا هەوڵیدەدا بەشێوەی سەربازی پرسی كورد چارسەربكات ،بەاڵم ئێستا دەبینین پتر بەلۆژیكی سیاسی نزیكی ئەم كێشەیە دەبێتەوە ،ئایا چی وایكرد تا توركیا بگاتە ئەو بڕوایەی كە لەمەودوا ئەنقەرە بەمیتۆدێكی سیاسی پرسی كورد بڕوانێت؟ پرسی كورد پرسێكی مێژووییە ،بۆ چارەسەركردنیئەم پرس����ە لەرۆژهەاڵت����ی ناوین ،كە بەس����ەر چوار دەوڵەت دابەش����كراون ،پێویس����تدەكات سیس����تمی نكۆڵیكردن نەمێنێت ،لەبەرئەوە پرس����ی كورد تەنیا پرس����ی دەوڵەتێك نییە ،بەڵكو پرسی چوار دەوڵەتە كە ئەمڕۆ كوردیان تێیدا دەژی ،هاوكات سیاس����ەتی ئەم چ����وار دەوڵەتە سیاس����ەتێكی دیموكراتی نییە، سیستەمی دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوین لەسەر بناخەی دیموكراس����ی دانەم����ەزراوە ،بەڵكو لەس����ەر بناخەی دەوڵەتی نەتەوەیی دامەزراوە ،بۆیە ئەگەر سیستمی ئەم دەوڵەتانە كە لەسەر بناخەی دەوڵەتی نەتەوەیی دامەزراون ،گۆڕانی تێدا نەكرێت ،ئەوا چارەسەركردنی پرس����ی كورد زۆر زەحمەت دەبێت .بەگش����تی ئێستا گفتوگۆیەك هەیە لەبارەی سیستەمی ئەم دەوڵەتانە، ئەگ����ەر لەم گفتوگۆیان����ەدا تێڕوانینی كوردان بەهەند وەرنەگیرێت ،ئەوا گۆڕانی سیس����تمەكە بەگش����تی و هەریەك لەم دەوڵەتانە كارێكی زەحمەت دەبێت. ئەم����ڕۆ لەواڵتی توركیاش گفتوگۆی����ەك لەبارەی ئەم مەسەلەیە هەیە ،ئەم سیستمەی كە 86ساڵ لەمەوبەر دام����ەزراوە ،ئەم����ڕۆ رەخنەی لێدەگیرێ����ت ،لەالیەن رۆشنبیران ،لەالیەن كوردان ،مافی نەتەوەكانی دیكە گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت .ئەم گفتوگۆیانە ئاماژەن بۆ ئەوەی كە ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتی تورك شڵەژاوە و ئیدی ئەم پرسە بەشەڕ و لۆژیكی سەربازی چارەسەر ناكرێ����ت ،ئەمڕۆ رۆژی كۆمەڵك����وژی نییە ،ناتوانرێت نەتەوەیەك بس����ڕیتەوە ،ئەم سەردەمە بەسەرچووە. بۆیە ئێس����تا ئ����ەوەی بتوانێت خ����ۆی بگۆڕێت ،ئەو دەتوانێت بمێنێتەوە. پرس����ی كورد لەساڵرۆژی كۆچكردنی ئەتاتوركدا لەپەرلەمان تاوتوێكرا ،پێتوایە وروژاندنی ئەو پرس����ە لەوەه����ا رۆژێك����دا لەپەرلەم����ان هەڵگ����ری چ مانا و دەاللەتێكە؟ ئایا دەتوانین بڵێین ،ئیدی ئایدیۆلۆژیای كەمالیزم تووشی هەژانێك هاتووە؟ بەڵێ راس����تە ،ئ����ەم گفتوگۆیانەی ك����ە بەمداوییەلەبارەی پرس����ی كوردەوە لەپەرلەمان س����ازكران ،بۆ ئێم����ە پێڤاژۆیەكی زۆر گرنگە ،ه����ەروەك بۆ هەموو الیەك زۆر گرنگە ،لەبەرئەوەی دەزانین چەندین ساڵ لەمەوبەر هەبوونی كوردان نكۆڵی لێدەكرا ،كاتێكیش ئەمڕۆ پرسەكە لەپەرلەمان گفتوگۆ دەكرێت ،ئەمەش
73
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
تا ئێستا ئەو هزرەی پرسی كورد بەشێوەیەكی دیموكراتیانە چارەسەربكات نەگەیشتۆتە پەرلەمانی توركیا
74
هەنگاوێكی زۆر مەزن����ە ،قۆناخێكی زۆر مەزنە ،ئێمە دەرك ب����ەو هەقیقەتە دەكەین .بەاڵم من دەڵێم ئەمڕۆ هەندێك ش����ت گفتوگۆی����ان لەب����ارەوە دەكرێت .ئەو هزرەی كە پرسی كورد بەش����ێوەیەكی دیموكراتیانە چارەس����ەربكات ،تا ئێستا نەگەیش����تۆتە پەرلەمانی توركیا ،راستە گفتوگۆ دەكرێت ،بەاڵم ئایا بەگوێرەی داخوازییەكانی گەلی كورد چۆن چارەس����ەردەكرێت؟ تائێستا چۆنییەتی چارەسەركردنی پرسی كورد دیار نییە ،هەندێك وەكو مافی كەس����ایەتی باسی پرسی كورد دەك����ەن ،لەكاتێكدا پرس����ی كورد پرس����ێكی سیاس����یی نێونەتەوەی����ی گرنگە نەوەك پرس����ێكی شەخس����ی .لەبەرئ����ەوەی ك����ورد لەرۆژهەاڵتی ناوین یەكێكە لەدێرینترین گەالنی ناوچەكە ،بەتایبەتی پێش ئەوەی تورك بێن ،كورد لەسەر ئەم خاكە ژیاون .بەاڵم بەداخەوە بەهزرێكی لەم چەشنە سەیری گەلی كورد ناكرێت ،ئەوكاتەی باس لەچارەس����ەركردنی پرس����ی كورد دەكەن ،بەگش����تی كورد و مافە نەتەوەییەكانی ناناسن ،پرۆژەیەكی رژد و جیددی لەئارادانییە ،بەاڵم لەگ����ەڵ رۆژگاردا دەتوانرێت هەندێك ش����تی بۆ زیاد بكرێت و ناوەرۆكەكەی دەوڵەمەندتر بكرێت. ئێس����تا پارتی داد و گەشەپێدان ( )AKPئێستا سەركێش����ی ئەو پێڤاژۆیە دەكات و بانگەشەی ئەوە دەكات ك����ە پێڤاژۆیەكە دوور و درێژە ،بەقۆناخێك نا بەڵكو بەسێ قۆناخ «سەرەتا ،ناوەڕات ،دوورمەودا» پرس����ی كورد چارەسەردەكەن ،ئایا ئێوە ئەم پرۆسە قۆناخبەندییە بۆ چارەس����ەركردنی پرسی كورد چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ راستە ئێس����تاش ئێمە دەڵێین ،بەدەرخستنی دووماددە و پرۆژەیەك ئەم پێڤاژۆیە تا س����ەر بڕ ناكات، لەبەرئەمەش دەڵێین ئەم كارە پێویستی بەقۆناخێكی درێژ هەیە ،لەقۆناخی س����ەرەتا و ناوەڕاس����ت و دوور و درێژدا پرس����ی گرنگ هەیە ،پێویستە هەنگاوی بۆ بهاوێشترێت. ئێم����ە دەخوازین ئ����ەم راس����تییە روونبكەینەوە ،كە چارەس����ەركردنی پرسی كورد پێویستی بەتێڕوانین و ه����زر هەیە ،گەلی كورد مافەكانی لەدڵ و هزری دایە، ئایا تا چ رادەیەك دەتوانن داخوازییەكانی گەلی كورد جێبەجێ بكەن؟ بەداخەوە ،ئەو هزرەی كە هەنگاو بۆ وەها چارەسەرییەك هەڵێنێت ،تائێستا دەرنەكەوتووە. هەروەك دید و تێڕوانینی رابردووش لەبەرامبەر گەلی كورد نەگۆڕاوە ،بەڕای من گۆڕینی هزری سەیركردنی پێڤاژۆیەكە و چۆنییەتی چارەس����ەركردنی ،ئاستێكی بەرزی پێڤاژۆكە نیش����اندەدات .ئەگ����ەر بڵێین گەلی ك����ورد گەلێكی دێرینە ماف����ی نەتەوەیەكە ئەگەر بەم
هزرە مامەڵە لەگەڵ پرس����ی كورد بكرێت ،بەراس����تی هی����چ دژوار نییە ،لەبەرئەوەی گەل����ی تورك و كورد هەزاران ساڵە بەیەكەوە دەژین. پێتوای����ە نیازپاك����ی لەسیاس����ەتی دەوڵ����ەت و زهنییەتی رای گشتی توركیا بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسە تاچەند ئامادەیە؟ رای گش����تی تائێس����تا بۆ چارەسەركرنی ئەو پرسەئامادە نییە ،ب����ەاڵم بۆچی ئامادە نییە؟ لەبەرئەوەی رای گشتی بەهەزاران ساڵ كوردیان وەكو مەترسییەك بینی����وە ،هەموو كات وا س����ەیری ك����ورد كراوە ،كە پۆتانسیەڵ و تواناسازییەكی بەهێزە بۆ دابەشكردنی دەوڵەتی توركیا .سیس����تەمی سیاس����ی بەمشێوەیە خەڵكی پەرورەدە كردووە .لەبنەڕەتەوە باس لەپرسی كورد نەكراوە .ئەگەر بەدیدێكی راس����تگۆیانە سەیری مێژووی كۆمەڵكوژی و ئازارەكانی گەلی كورد لەتوركیا بكرابووایە ،ئەوا بەمشێوەیە گەلی تورك دوژمنایەتی گەلی كوردی����ان نەدەكرد ،بەم ئەندازەیە فاشیس����ت و توندرەو نەدەبوون ،سیس����تەم لەتوركیا بەدەستی خۆی رای گشتی ئەمڕۆی دروستكردووە ،ئەمڕۆكەش ناتوانن بەئاسانی لەدژی ئەم سیستەمە بوەستن. بەراس����تی ئەوكات����ەی ئەم����ڕۆ س����ەیری رووداوە كارەس����اتئامێزەكانی دەرس����یم و مێژووی سەید رەزا و ئەوان����ی دیكە دەكەین ،ئەگ����ەر گەلی توركیا رووی راستەقینەی دیوی شاراوەی ئەم رووداو و كارەساتانە بزانێت ،ئەوا هەرگی����ز گەلی تورك ئامادە نابێت بەم ئەندازەی����ە دژایەت����ی گەلی كورد ب����كات ،بۆیە ئێمە بەپێوس����یتی دەزانین س����ەرلەنوێ مێ����ژووی گەالن بنووس����رێتەوە ،رووداوەكان دی����وی راس����تەقینەیان ئاشكرا بكرێت .لەبەرئەوەی ئەگەر مێژوو ،هەقیقەتی مێژوو بەدیار نەخەین ئەوا ناتوانین گەلی تورك لەمەڕ پرسی كورد ئاگادار بكەین. ئێ����وە ب����ەردەوام لەالی����ەن AKPرەخنەت����ان لێدەگیرێت ،بەوەی بەردەوام لەگوتاری سیاسی DTP بانگەش����ەی ئ����ەوە دەكرێت ك����ە «موخاتەبەی ئێوە ئیمرالی و قەندیلە» ،لێرەدا پێویس����تدەكات بپرسین ئەگ����ەر موخاتەبی ئێوە قەندیل و ئیمراڵی بێت ،ئەی كەواتە رۆڵی ئێوە لەپەرلەمانی توركیا چی دەبێت؟ لەڕاس����تیدا ،ئەم����ڕۆ ئێمە بەئی����رادەی گەلی كوردگەیشتووینەتە ئەم ئاستە ،هەروەها ئێمە بڕوامان بە ئیرادەی گەلی خۆمان هەیە ،هەمان سیاسەتیش بەڕێوە دەبەین ،لەبەرئەوەی ئێمە تاكێكی ئەم گەلەین .ئێمە دەزانین داخوازییەكانی گەلی كورد چییە ،س����ااڵنێكە لەنێو ئەم سیاس����ەتەداین ،دەشزانین ئەم پرسە چۆن چارەس����ەردەكرێت ،میتۆدەكانی چارەس����ەریی چین،
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
پێویستە بە چ ئاراستەیەكدا بڕوات. ئێمە دەڵێین بۆ ئەوەی پرسی كورد چارەسەر بكرێت، ئەوا بۆ هەنگاوی دیموكراسی و ئاشتی DTPئامادەیە، لەبەرئەوە ئێمە دەزانین گەلەكەمان چی دەخوازێت و ئیرادەی ئەوەمان هەیە داخوازییەكان بەجێبهێنین. ب����ەاڵم مەس����ەلەكە دوو الیەنەیە ،بۆ الیەنی ئاش����تی و دیموكراس����ی DTPهەیە ،هەروەه����ا ئەگەر دەڵێن پێویس����تە PKKدەس����تبەرداری چەك بێت ،ئەوكات پێویستدەكات لەگەڵ PKKدەست بە وتوێژ بكرێت، ئێمە رێگای راس����ت نیش����انی هەموو الیەك دەدەین، ئەم پرۆس����ەیەش لەس����ەر س����ێ پایگای س����ەرەكی وەس����تاوە ،یەكێكیان رێگای سیاس����ییە ،دووەمیان خەبات����ی چەكدارییە ،ئەویتریان رەوش����ی ئۆجەالنە. بۆیە ئەگەر هەر س����ێ الیەنەكە «خەباتی سیاسی و چەكداری و رەوش����ی ئۆجەالن» نادیدە بگیرێت ئەوا هەس����ت بەخەوش و ناتەواوی دەكرێ����ت و پرۆژەكە سەرناكەوێت. ئێمە بانگەشەی ئەوە ناكەین ،كە ئێمە خاوەن بەڵێن و قسەی خۆمان نین ،یاخود هیچ كاریگەرییمان لەسەر پێڤاژۆكە نییە .بەراس����تی كاریگ����ەری ئێمە لەهەموو الیەك زیاترە ،ئەگەر ئێمە خەباتی چەكداری و رەوشی ئۆج����ەالن رەچاو نەكەین ئەوا ناتوانین س����ەركەوتوو بین ،بۆیە بەدەوڵەت دەڵێین ،هەروەها من بەسەرۆك وەزیرانم گوتووە ئەگەر ئێوە هەر سێ الیەنی كێشەكە نەبینن ،ئەم كێشەیە چارەسەرنابێت .پێویستە ئێمە بەدڵێكی راست و نیازێكی پاكەوە هەوڵبدەین ،ئەگەر ئێوە PKKو تێكۆشانە چەكدارییەكەی نەبینن ئەگەر نیازی چارەسەركردنی پرسی كوردتان هەبێت ،دیسان كێشەكە چارەسەرنابێت. لەدوای س����ااڵنی 1990ەوە لەتوركیا سیاس����ەتێكی دیموكراس����یانە دەستیپێكردووە ،بەاڵم مێژووی PKK و تێكۆش����انەكەی ب����ۆ س����اڵی 1978دەگەڕێتەوە، وات����ە پێش ئەوەی تەڤگەرێگی سیاس����ی دیموكراتی لەتوركیا دەس����ت پێب����كات PKK ،هەبووە .بۆیەش من بەس����ەرۆك وەزیرانی توركیام گوت خۆزگە ئێمە باڵێكی سیاسی PKKبووینایە ،ئەوكات كاریگەریمان زیات����ر دەبوو ،بەاڵم ئێمە باڵی سیاس����ی PKKنین. لەباشووری ئەفریقیا پارتێك دامەزراوە ،دواتر شەڕی چەكداری دەس����تی پێكردووە ،هەروەها لەباش����ووری كوردس����تان دوای ئ����ەوەی (پ.د.ك) و (ی.ن.ك) دامەزراون ،ئینجا هێزی پێش����مەرگە دامەزراوە ،واتە پێش����مەرگەكان ه����ی پارتەكانن ،س����ەیری ئێرلەندا بكەن «یەرا» باڵێكی سیاس����ییە ،لەئیسپانیا (ئیتا) باڵێكی سیاس����ییە ،بەاڵم تێكۆشانی سیاسی كوردان
لەدوای تێكۆش����انی چەكداری سەریهەڵداوە ،هاوكات بۆ ئ����ەوەی پەیوەندییەك هەبێت بۆ وەس����تانی ئەم سیاسەتەی باڵی سەربازی ،پێویستە باڵی سەربازی و سیاسی لەیەك نزیكبن ،لەبەرئەوەی ئەگەر رەوشی ئۆجەالن لەزیندان گۆڕانی بەسەردانەیەت ،چۆن PKK دەستبەرداری چەك دەبێت ،بێگومان ناتوانن دەست لەچەك بەردەن. خاتوو ئامینە ئاین����ا-ی هاوتاكەتان لەپەرلەمان گوتبووی ئۆجەالن بۆ ئێمە سەید رەزا-یەكی نوێیە؟! ئێمە لەس����ەر ئەمە راناوەس����تین ،بەاڵم پێویس����تەدەوڵەت راس����تییەكان ببینێت و ل����ەم چوارچێوەیەدا سیاس����ەت ب����كات .ئەگەر م����رۆڤ ئەو راس����تییانە نەبینێ����ت ،ئ����ەوا ناتوانێت پرۆژەكەی س����ەربخات و پرۆژەك����ە لەناوەرۆكەكەی بەتاڵ دەكرێت .بەڕای من، ئەمڕۆ پرسی كورد ،پرسێكی سیاسییە ،چارەسەرێكی سیاسیانەی پێویستە .لۆژیكی چەكداری لەسەردەمی ئەم����ڕۆدا پرس����ەكە چارەس����ەرناكات .ب����ەاڵم ئەگەر ئ����ەو هەقیقەتە نەبینرێت ،ئ����ەوا زوو بەزوویی چەك داناندرێت. لەنێو هەندێ لەكوردەكانی باش����وور و تەنانەت باكووریشدا ئەو تێڕوانینە لەئارادایە ،كە DTPناتوانێت سەركێش����ی ئ����ەم پێڤاژۆیە بكات ،بۆی����ە AKPئەو هەلەی بۆ خۆی قۆستەوە و سەركێشی ئیدارەكردنی ئەم پێڤاژۆیە دەكات ،بەاڵم دیس����انەوە لەبەرامبەردا دەبینی����ن لەتوركی����ا چەندان هێزی نەژادپەرس����ت و كەمالیست دەخوازن ئاس����تەنگ دروستبكەن .بەڕای ئێوە پێوس����یت ناكات DTPو AKPوەكو دوو هێزی هاوئاهەنگ بۆ سەرخس����تنی ئەم پرۆسەیە كاربكەن. چونك����ە ئەگەر پێڤاژۆیە تەنیا بۆ AKPبمێنێت ،ئەوا رەنگە بەباش����ی ئەركەكانی رایی ن����ەكات و بەمەش سەركەتوو نابێت ،لەم سۆنگەیەوە دەپرسم ،ئێوە تا چ ئاستێك پشتیوانی لەسیاسەتی AKPدەكەن؟ ئ����ەوەی راس����تی بێ����ت ،ئێمە سیاس����ەتی توركیابەشێوەیەكی باش تاقیب دەكەین ،دەزانین كاریگەری سیستمی س����ەربازی و كاریگەری سیستمی دەوڵەتی ش����اراوە لەس����ەر سیاس����ەتی توركیا چەند گرنگە، دیموكراسی لەهەموو كاتێكدا لەژێر كاریگەری سەرباز و سوپادا ماوە ،ئێستاش بەهەمانشێوەیە .بەاڵم ئەمڕۆ گفتوگۆكان یەك ئاراس����تەیان گرت����ووە و دەڵێن ئەم سیستمە بەڕێوەناچێت ،پێویستیمان بەسیستەمێكی دیكە هەیە .كەچی تائێس����تا شتێكی روون و شەفاف و مەلم����وس لەئارادانییە ،تەنیا گفتوگۆ هەیە .لێرەدا دەم����ەوێ ئەوە بڵێ����م AKP ،لەس����ەرەتادا دەیگوت كە بەم سیس����تمە كارناكرێت و پێویس����تی بەگۆڕان
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
ئەگەر رەوشی ئۆجەالن لەزیندان گۆڕانی بەسەردانەیەت، چۆن PKK دەستبەرداری چەك دەبێت، بێگومان ناتوانن دەست لەچەك بەردەن
75
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
هەیە .واتە ئەوانیش دەزانن سیستم و میكانیزمەكان هەڵەن ،بەاڵم لەش����وێنی ئەو سیستمە ،سیستمێكی چۆن دادەمەزرێنن؟ لەمبارەیەوە هزری AKPروون و شەفاف نییە ،كێشەكە لێرەدایە ،واتە ئەوكاتەی كورد هزری AKPبەش����ەفافی ببینن ،داخۆ ئەوان بڕوایان ب����ە چ مافێكی ك����وردان هەیە ،چ مافێ����ك بەكوردان رەوا دەبین����ن ،ئەگەر رۆژێك بەراس����ت و دروس����تی هزری خۆی����ان تەرح بكەن ئەوا ئێمە تا كۆتایی پشتگیریان لێدەكەی����ن ،لەبەرئەوەی ئامانج����ی ئێمەش ئەوەیە پرسی كورد بەشێوازێكی ئاشتیانە چارەسەربكرێت. ب����ەاڵم بەداخ����ەوە ئەم ه����زرەی AKPتەڵخ و نا د ی����ا ر ە .
76
نازانی����ن AKPتا چ رادەی����ەك دیموكراتە ،دەتوانێت پرس����ی كورد چارەس����ەربكات .چونكە تائێستا هیچ متمانەیەك����ی بەكوردان نەبەخش����یوە ،ب����ەاڵم تەنها هەن����دێ لەكوردەكانی باش����وورن ،ك����ە AKPوەكو پارتێك����ی زۆر دیموكرات و لیب����راڵ و كراوە دەبینن، كەچی لەناوەڕۆكدا راستییەكەی وەها نییە. مەبەس����تت ئەوەیە سەركردایەتی باشوور داوای ئەوەتان لێدەكەن سیاس����ەتی خۆت����ان لەگەڵ AKP هاڕمۆنی بكەن و پشتیوانیان لێبكەن؟ لەڕاس����تیدا ،ئەوكاتەی لەگەڵ كوردەكانی باش����ووردی����دار ئەنجامدەدەی����ن ،پێماندەڵێ����ن ئێ����وە بۆچی یارمەتی و ه����اوكاری AKPناكەن؟ بەاڵم ئەوكاتەی پش����تگیریان دەكەین ،دەڵێن زمانی دەوڵەتی تورك توركییە ،زمانەكانی دیك����ە تەنیا دەتوانن لەناوخۆدا لەپەیمان����گاكان بەكاربهێندرێ����ت ،ب����ۆ نموونە مافی ئ����ەوە نادەن كە پ����ەروەردە بەزمانی ك����وردی بێت، لەكاتێكدا هەتاكو ئ����ەو رۆژەی زمانی كوردی نەبێتە زمانی پ����ەرورەدە و لەژێر كاریگەری ئاسمیالس����یۆن (تواندن����ەوە) رزگاری نابێ����ت و پێ����ش ناكەوێت ،تا ئەوكاتەی ئ����ەو زمانە نەبێتە خاوەن����ی كولتوور و ئەدەبیات ،نەبێتە زمانێكی سیاسی ،ئەو زمانە خۆڕاناگرێت ،هەروەها خەڵكیش بۆ ئەو زمانە هیچ كارێك ناكات .ئەگەر تۆ نەتوانی بەم زمانە سیاس����ەت ،پارێزەری ،پزیش����كی و لەهەموو بوارەكانی دیكەی ژیان خزمەت بكەیت ،چۆن دەتوانیت ئەم زمانە ئازاد بكەیت. ئێ����وە جارێكی����ان لەدیدارێكدا داوات����ان كردبوو مۆدێل����ی ئیتالیا لەباكووری كوردستان دووبارە بكرێت����ەوە ،ئای����ا ئێوە بۆ چارەس����ەری پێشنیاری چی دەكەن؟ لەجیهان����دا ه����ەرب����ۆ دەوڵەتێ����ك چا ر ە س����ە ر كر د نی پرسی خۆی مۆدێلێكی ئافران����دووە ،ئێم����ە پێداگیری لەس����ەر هیچ مۆدێلێ����ك ناكەی����ن .هەر دەوڵەتێ����ك و هەرێمێ����ك تایبەتمەن����دی خ����ۆی هەیە، پێویس����تە ب����ە گوێ����رەی ئەم مۆدێلێ����ك تایبەتمەندییان����ە بدۆزرێتەوە.
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
داخوازی كوردان چییە؟ كورد دەخوازن ناس����نامەیان قەب����ووڵ بكرێ����ت ،زمانی����ان قەب����ووڵ بكرێ����ت، لەهەرێمەك����ەی خۆیاندا خەباتی سیاس����ی ،ئابووری و ه����ەر خەباتێكی دیك����ە لەرێ����گای ئەنجوومەنێكی س����ەربەخۆوە بڕیاری لەس����ەر بدرێت ،بۆ نموونە بۆ الیەن����ی تەندروس����تی ،ئابووری ،پ����ەروەردە هەرچی پێویس����تدەكات ئەوا ئەم ئەنجوومەنە بڕیاری لەسەر ب����دات .ئەگەر بڕی����اردرا پ����ەروەردە بەزمانی كوردی بێت ،پێویستە پێداویستییەكانی جێبەجێكردنی ئەم بڕیارە دابینكرێت ،ئەم داخوازیانەی كوردان لەهەموو ش����وێنێك وەكو ئەوروپا و ئەمەریكا رەوا دەبینرێت، هەروەها ماف����ی كەمە نەتەوەكان دەدرێت ،وەرگرتنی ئ����ەم مافانە لەالی����ەن كوردانەوە نابێ����ت ببێتە جێی مەترسی بۆ س����ەر یەكپارچەیی خاكی توركیا .ئەوان دەڵێ����ن كورد بەش����ێكە لەنەتەوەی ت����ورك ،ئێمەش دەڵێی����ن ئێمە دوو نەتەوەین ،دوو نەتەوەیی جیایین، جیاوازین .ئێمە دەخوازین لەچوارچێوەی دەستووردا وەك����و دوو نەت����ەوەی جیا ،جی����اوازی خۆمان بەدی بكەین. لەنێ����و ئ����ەم پێڤاژۆی����ەی ئێس����تا لەتوركی����ا بەڕێوەدەچێ����ت هەندێك هێ����زی نێونەتەوەیی وەكو یەكێت����ی ئەوروپا ،ئەمەریكا رۆڵیان هەیە ،ئێوە رۆڵی ئەم هێزانە لەم پێڤاژۆیە چۆن شرۆڤە دەكەن؟ ئێم����ە دەخوازین ئەم كێش����ەیە لەنێ����وان تورك وكوردان چارەس����ەربكەین ،بەاڵم لەرەوش����ی ئەمڕۆدا جیهان بچووك بۆتەوە ،كێشەی هەر هەرێمێك دەبێتە كێش����ەی نێونەتەوەیی ،هەموو جیهان لەس����ەر ئەم پرس����ە و چۆنییەتی چارەسەركردنی گفتوگۆ دەكەن، ئێمە دەخوازین واڵتانی دیكە تەنیا بۆ چارەسەركردن یارمەتیدەر بن ،بۆ ئەوەی رێگای دیموكراسی فراوانتر ببێت. ئێوە پێشتر بۆ ماوەی 10خولەك لەگەڵ سەرۆك ئۆباما دیدارتان ئەنجامدا ،ئایا چ رادەیەك توانیوتانە لەبارەی چۆنییەتی چارەس����ەركردنی پرس����ی كورد، ئەمەریكا ئاگاداربكەنەوە؟ ئۆبام����ا پەیامێكیدا بەدەوڵەتی توركیا ،كە پرس����یكورد هەیە .هەروەها ویستی بڵێین ئێمە ئەو كەسانە دەناس����ین كە لەسەر ناوی كوردان سیاسەت دەكەن، ئۆباما لەدیدارەكەدا گوتی بەڕاس����تی من س����ەرۆكی كوردەكانی باشوور دەناس����م ،ئەوە یەكەمجارە دێمە توركیا ،لەگەڵ سەرۆكێكی كوردان دیدار ئەنجامدەدەم، من دۆس����تی كوردانم ،بەمش����ێوەیە نزیكبۆوە .ئەگەر هەر داخوازییەكتان هەبێت لەرێگەی نوێنەری ئێمەوە بیگەیەننە دەس����تمان ،ئەوكات رووی لەنوێنەرەكەیان
ك����رد و گوتی ئەگ����ەر هەر داخوازییەكی����ان هەبێت، بیگەیەنن����ە ئێمە ،بەراس����تی ئەم����ە پەیامێك بوو، دوات����ر ئێم����ە لێكۆڵینەوەمان كرد بۆم����ان دەركەوت ئۆباما بۆ ئەوەی دیدار لەگەڵ ئێمە س����از بكات ،وەك موجامەلەی����ەك لەگ����ەڵ CHPو MHPش دیداری ئەنجام����داوە ،ئەمە نوێنەری ئەمەریكا بۆی ئاش����كرا كردم. ئەی دوای ئ����ەوە لەدیدارەكەتان لەگەڵ رەجەب تەی����ب ئەردۆگان س����ەرۆك وەزیرانی توركیا باس����ی چیتان كرد؟ ئ����ەم پرۆس����ەیە چ����ۆن بەڕێوەدەچێ����ت ،چ����ۆنبەڕێوەبچێت ،باس����ی زۆر ش����تی نەكرد ،بەاڵم گوتی ئێمە دەخوازین ئەم خوێنڕش����تنە رابوەستێت ،ئێمە دەخوازی����ن ئ����ەم پرس����ە چارەس����ەربكەین ،ئێمەش گوتمان دوو ش����ت هەیە ،دەبێت تۆ بڕیارێك بدەیت، لەبڕیارەكەی خۆت پاشگەز نەبیتەوە ،ئەوەی دیكەیان بەش����ێوەیەكی بوێرانە هەنگاو بنێت ،ئەگەر بەم دوو ئاراستەیە كار نەكرێت ،ئەوا حزبە توندڕەوەكان تۆش لەناودەبەن و ئێم����ەش لەناودەبەن .دواتر گوتی ئەم كێش����ەیە ،كێشەیەكی زۆر گەورە و بنكەفراوانە تەنیا بە DTPچارەس����ەرناكرێت ،پێویستە لەگەڵ یەكتری كاربكەین ،هەروەها گوتیشی چەند كارێك هەیە ئێوە ئەنجام����ی بدەن ،چەند كارێكی����ش هەیە كە دەوڵەت ئەنجامیبدات ،دیدارەكە بەمشێوەیە بەڕێوەچوو ،بەاڵم بەگش����تی تائێس����تا دیدارێكی باش و ئەنجامگیر بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد ئەنجامنەدراوە. پارت����ە بەرهەڵس����تكارەكان ( CHPو )MHP بەردەوام دەخوازن ئاس����تەنگ لەبەردەم ئەم پێڤاژۆیە دروستبكەن ،ئێوە چۆن لەهەڵوێستی ئەم دوو پارتە دەڕوانن؟ ئەوان بەردەام بەمش����ێوەیە كاریانكردوە ،هەمیشەدەیانەوێ كەسانی توندڕەو و فاشیست لەدەوروبەری خۆیان كۆبكەنەوە .بۆیەش ئەمڕۆ لەڕووی سیاسییەوە ئیفالسیان كردووە. ناڕەزاییەكان����ی ئەوان تا چ ئاس����تێك كاریگەری هەیە و دەتوانێ پرۆسەكە پەكبخات؟ بەراستی كاریگەریان لەسەر گەلی تورك هەیە ،بەاڵمرۆژ بەرۆژ ڕووخساری راستەقینەیان بۆ خەڵك ئاشكرا دەبێت .جگە لەڕای گش����تی ،نووسەر ،رۆژنامەنووس و هەندێ����ك كەس لەنێو دەوڵەت كاریگەری لەس����ەر سیاس����ەتی ئ����ەو دوو هێ����زە دادەنێن .ه����اوكات بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد چەندین رۆژنامەنووس و نووسەر كەوتوونەتە نێو هەوڵدان و خەباتی ئەرێنی، هەموو كاردەكەن بۆ ئەوەی پرسی كورد بەشێوەیەكی
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
ئۆباما سەردانی DTPدەكات بەاڵم وەزیرە كوردەكان دێنە توركیا سەردانی DTP ناكەن
77
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
ئێمە بڕیارێكمان وەرگرتووە ئیتر سەردانی باشوور ناكەین و لێرە بەدواوەش هاتنیان بۆ توركیا بەشێوەیەكی گوماناوی سەیردەكەین
78
ئاش����تیانە چارەس����ەر بكرێت .لەڕاس����تیدا ئەوانیش كاریگەری و رۆڵیان هەیە ،بیس����ت ساڵ لەمەوبەر نە كورد ،نە رۆش����نبیر و نووسەرانی تورك نەیاندەتوانی تێڕوانینەكانیان بەئاشكرایی بخەنەڕوو. « كرانەوەی كورد» نەوەك تەنیا لەس���ەر ئاستی توركیا ،بەڵكو لەس���ەر ئاس���تی دەرەوەش كاریگەری لەسەر رەنگدانەوەی لەسەر كوردەكانی عێراق هەبوو، بۆ نموونە ئەحمەد داود ئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا س���ەردانی هەولێری كرد و پەیامێك���ی بەكوردەكانی عێراقدا ،ئێوە ئەم نزیكایەتییەی توركیا لەهەرێم چۆن دەنرخێنن؟ ئایا هەرێمی كوردستانی عێراق دەتوانێ چ كاریگەریەكی لەس���ەر سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتی لەتوركیا هەبێت؟ بۆ ئەوەی كێشەكانی رۆژهەاڵتی ناوین چارەسەربكرێنپێویس���تە لەنێ���وان گەالن���دا وتوێژ س���ازبكرێت ،بۆ كردنەوەی رێگای دیموكراسیانە پێویستمان بەدیالۆگ هەیە ،ئێمە لەدژی ئەوەنین لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركی���ا پەیوەندی سیاس���ی ،ئابووریی و بازرگانی هەبێ���ت ،بەاڵم پێویس���تە ناوەرۆكی ئ���ەم دیدارانەدا لەسەر بنەمای ناسینی پرسی كورد بێت ،باشە چۆن دەشێ ئەمڕۆ 20ملیۆن كوردی باكوور نەزانن دەوڵەت و برایەكانیان لەباش���وور لەسەر چ بنەمایەك دیدار و گفتوگۆ س���ازدەكەن و ئاگاداریان نەكەنەوە .بەڕاستی لێتان ناش���ارمەوە لەنێو كوردان بە پەرتەوازەبوون و تێڕوانینی گوماناوی سەیری ئەم پەیوەندیانە دەكرێت. بۆ نموونە ،سااڵنە دوو سێ جار من سەردانی باشووری كوردس���تان دەكەم ،بەڕێزان مام ج���ەالل تاڵەبانی و كاك مەس���عود بارزانی دەبین���م ،ئێمە داخوازییەكانی خۆمانیان پێڕادەگەینین و بۆچوونەكانیان وەردەگرین، دەڵێین ئەم كێش���ەیە چۆن چارەسەردەكرێت؟ بەاڵم بەڕاس���تی ئ���ەوان لەگ���ەڵ دەوڵەتی توركیا باس���ی چارەس���ەركردنی ئەم پرس���ە دەكەن یاخود نا ،ئێمە نازانین .ئێمەش هەقی خۆمانە بزانین ئەوان لەس���ەر چ بنەمایەك و لەس���ەرچی رێككەوتوون ،ئێمەش برای ئەوانین ،ئێمەش لێرە سیاس���ەت دەكەین ،بەداخەوە ئێمە نازانین سیاس���ەتی ئەم برایانەمان چۆنە؟ ئێمە ئاگادارناكەن���ەوە .ب���ۆ نموونە پێن���ج وەزیریان دێنە ئیس���تانبوڵ ،لەكاتێكدا ئێمە س���ەردانیان دەكەین و بەڕاس���تی زۆر دڵخۆش دەبین ،بەاڵم ئەوكاتەی ئەوان س���ەردانی توركیا دەكەن تەلەفۆنیش���مان بۆ ناكەن، بەڕاستی كورد لەمشێوە پەیوەندی و كاركردنە توڕەن. ب���ۆ نموونە ،مانگی راب���ردوو پێنج وەزیر س���ەردانی توركیایان كرد ،بەاڵم سەردانی ئێمەیان نەكرد ،ئۆباما س���ەردانی DTPدەكات بەاڵم وەزیرە كوردەكان دێنە
توركیا سەردانی DTPناكەن .یاخود تەلەفۆن ناكەن بڵێین ئێمە هاتووین و دەمانەوێ دیدارێكمان هەبێت. خۆ ئێمەش دەتوانین پێشوازیان لێبكەین ،میوانداریان بكەی���ن .ئێمە دەچین دەبینە میوانیان و س���ەردانیان دەكەین ،بەاڵم ئەگەر هەواڵمان نەپرس���ن سەردانمان نەكەن ،ئەوكات س���ەردانی ئێمەش هی���چ بایەخێكی نامێنێت .هەر بۆیە لەم س���ۆنگەیەوە ئێمە بڕیارێكمان وەرگرت���ووە ئیتر س���ەردانی باش���وور ناكەین و لێرە بەدواوەش هاتنیان بۆ توركیا بەشێوەیەكی تەمومژ و گوماناوی سەیردەكەین. وات���ە پێتوای���ە هەرێم���ی كوردس���تان رۆڵێكی تەمومژاوی دەگێڕێت؟! بەراستی بەڕووی ئێمەدا كراوەنین ،بۆیە ئێمە نازانینرۆڵێكی چۆن دەگێڕن ،ئێمە دەڵێین داواكارییەكانمان ئەم���ڕۆ زیان بەگەلی ت���ورك ناگەیەنن ،هەروەها زیان بەیەكێتی كوردان ناگەیەنێت. ب���ەڕای ئێوە ئامانجی توركەكان چییە ئەوكاتەی سەردانی هەرێمی كوردستان دەكەن؟ ئامانجی دەوڵەتی توركیا ئەوەیە پرسی لەم نێوەندەدانەهێڵێت ،ئ���ەوان چارەس���ەری بنەڕەتی���ان ناوێت، دەیانەوێ لەرەوش���ێكی نیومردوودا پرسەكە قەتیس بمێنێتەوە .بۆ نموونە شەڕی چەكداری – ئەنجامدانی ئۆپەراس���یۆنەكان -ئێستا كەمبۆتەوە و نەماوە ،بەاڵم لەشوێنی ئەوەدا ئەلتەرناتیڤێكی دیكەیان دانەناوە ،بۆ ئەوەی لەنێوان گەالن كێشە روونەدات. بەاڵم سەركردایەتی سیاسی هەرێمی كوردستان، بەردەوام جەخت لەس���ەر ئەوە دەكاتەوە ،كە پرسی PKKتەنه���ا بەچەكداماڵین چارەس���ەرناكرێت .بۆیە پێویستە دەوڵەتی توركیا رێگاچارەیەك بدۆزێتەوە و وەاڵمی ئاگربەس���تی PKKبداتەوە و بەشداری ژیانی سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی بكات ،ئێ���وە دەربارەی ئەمە چی دەڵێن؟ بەڵێ ،لەڕاس���تیدا ئێمە دەزانین كە گەلی باشوور بۆبەدەستخستنی مافەكانی جەنگێكی درێژخایەنی لەدژی حكومەت ئەنجامداوە ،ئێستاش لەنێو قۆناخێكی تازەیە، ئەگەر لەمس���ۆگەركردنی مافەكاندا س���ەركەوتووبێت دەتوانین بە PKKرابگەین ئیدی س���ەردەمی شەڕی چەك���داری كۆتاییهات���ووە ،ب���ەاڵم ئەوكات���ەی ئێمە ئ���ەو داواكارییەمان هەبێت ئای���ا لەحكومەتی توركیا دەخوازرێت چی بكات ،پێویستە لەواری فەرمیدا بەڵگە و هەنگاو هەبن .راس���تە س���ەردەمی شەڕی چەكداری نەماوە ،بەاڵم ئەو كەس���انەی دەگەڕێنەوە نێو ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەیتی چ مافێكیان هەیە ،گەلی كورد چ مافێكی هەیە ،پێویس���تە هەنگاوی بەرچاو هەبێت،
دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
سەیركەن لەسەرجەم جیهاندا پرسەكان بەبێ دیدار و بەبێ بەڵگە پێویس���تیمان بەهەنگاوی سەرەتایی و كاری جی���ددی و بوێرانە هەیە ،یاخود لەهەندێك واڵتاندا دەڵێن ئێمە دیدار ساز ناكەین ،لەشوێنیدا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پرۆژەیەك ئامادە بكات. ئەمڕۆ ئێمە دەخوازین رژێمەكانی رۆژهەاڵتی ناوین بگۆڕدرێت ،لەبەرئ���ەوەی بەه���زری دواكەوتووانە بنیادن���راون ،ئەگ���ەر خەباتێك ب���ۆ گۆڕینی ئەم سیستەمە س���ەرهەڵنەدات ئەوا كوردەكانی باشوور دەبنە بەشێك لەم سیستمە ،ئەگەر هەوڵدان نەبێت ب���ۆ گۆڕینی سیس���تمی كۆن ،ئەوا سیس���تمەكەی تۆش دەخاتە ژێر كاریگەری خۆی .بۆیە پێویستە سەركردەكانی باشوور ئەم راستییە باش بزانن. ئێمە دەخوازین بەش���ێوەیەكی رۆشنتر باسی مەترسی و هەڕەشەكانی داهاتوو بۆ سەر سیستمی سیاسیی لەباشووری كوردستان بكەن؟ لەڕاس���تیدا ،ئێمە دەڵێین ئەگەر سیستمەكەیانلەس���ەر بنەماگ���ەی دیموكراس���ی دانەمەزرێن���ن، لەرێگەی دیموكراس���یدا س���نوور دانەنێن و خۆیان نەگەیەننە قۆناخێكی باش ،ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە سیستمی رۆژهەاڵتی ناوین ئەوانیش وەكو خۆی لێ بكات ،لەبەرئەوەی كار بەنیازپاكی ناكرێت، هەرچەن���دە ئەگ���ەر نیازی���ان پاكیش بێت ،سیاس���ەتكردن بەنیازپاكی بەڕێ���وە ناچێ���ت .هەرچەندە ئێمە ناڵێین نایازیان خراپە، نەخێر نیازیان زۆرباش���ە بۆ دیموكراس���ی ،بەاڵم پەیوەندی نێودەوڵەتی و پەیوەندی لـــەگەڵ واڵتـــانی رۆژهــەاڵت سیستــــــمە كە یــــا ن دەگۆڕێ���ت ،ئەمرۆ من ئەم مەترسییە دەبینم، س���ەركردایەتی باشوور رۆژ ل���ەدوای رۆژ خ���ۆی نزیكی ئەو دەوڵەتانە ،واتە خۆی نزیكی ئەم سیس���تمانە دەكـــ���ات ،ئەمەش كۆس���پ دەخاتە نێ���و بــــــەڕێوەچوونی كارەكان���ی ،بەداخەوە ئێس���تا باش���وور لەنێ���و قۆناخێك���ی بەمشێوەیەدایە.
كانوونی یەكەمی 2009
79
بةدواداضــــــــــــــــــوون
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
رێگای بەسیاسیكردنی قەندیل لە هەولێــ 80
هەوڵەكانی حكومەتی توركیا بۆ چەكداماڵینی پەكەكە بێ ئەنجامبوو
بةدواداضــــــــــــــــــوون
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ــرەوە تێپەڕدەبێت
كانوونی یەكەمی 2009
هەولێر دەبێتە پردی بەیاساییكردنی قەندیل هەوڵەكان���ی حكومەت���ی توركیا بەهاتن���ی وەزیری ناوخۆی توركیا و ئەفس���ەرە پایەبەرزەكان بۆ هەرێم بەئامانجی بەگەڕخس���تنی میكانیزم���ی چوار قۆڵی (ئەنق���ەرە ،واش���نتۆن ،بەغدا و هەولێ���ر) لەپێناو چەكداماڵین���ی پەكەكە و گەڕان���ەوەی گەریالكان و پەنابەران���ی كامپی مەخم���وور ئەنجامێكی ئەوتۆی بەدەستنەخس���ت و ،هەرێمی كوردس���تانیش وێڕای ئ���ەوەی توركیای دڵنیا كردەوە ك���ە ناهێڵن هەرێم ببێتە پێگەیەك بۆ دەس���تدرێژیكردنە سەر واڵتانی دراوس���ێ ،لەهەمانكاتدا راش���یگەیاند كە «پرس���ی پەكەكە پرس���ێكی ناوخۆیی توركیایە ،بۆیە هەرێمی كوردس���تان هەرگیز ئامادە نابێت ل���ەدژی پەكەكە شەڕی چەكداری بكا». دوایین هەوڵەكانی حكومەتی ئەردۆگان بەڕەوانەكردنی وەزیری ناوخۆی توركیا و ش���اندێكی پەرلەمانتارانی كورد ئاش���كرا ب���وو .س���ەرەتا وەزی���ری ناوخۆی توركیا بەش���یر ئاتااڵی بەسەرۆكایەتی شاندێك ،كە پێكهاتبوو لەهەریەك لە تومژەنڕاڵ ئەردال ئۆزتورك و بەڕێوەبەری گشتی ئاسایش ئۆگوز كاگان كوكساڵ، بەڕێوەب���ەری دەزگای هەواڵگری (می���ت) و ئایدن س���ەزگین بەڕێوەبەری گشتی ئاس���ایش لەوەزارەتی دەرەوە ه���اوڕێ لەگەڵ ش���ێروان ئەلوائیلی وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری ئاسایش���ی نیشتمانی عێراق، لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و د .بەرهەم س���اڵح سەرۆكوەزیرانی هەرێم دیداریان ئەنجام���دا ،بێئەوەی هیچ لێدوانێكی رۆژنامەوانی بدا گەڕایەوە توركیا .لەمبارەی���ەوە هەندێ لەچاودێران پێیانوای���ە لەبەرئ���ەوەی ئاتااڵی هی���چ ئەنجامێكی لەكۆبوون���ەوەكان بەدەستنەخس���تووە ،بۆی���ە هیچ لێدوانێك���ی چاپەمەنی ن���ەدا و «بەدەس���تبەتاڵی گەڕایەوە بۆ توركیا». بەش���یر ئات���ااڵی بەئامانج���ی چۆڵكردن���ی كەمپی پەنابەرانی مەخموور و بەگەڕخستنی میكانیزمی سێ قۆڵی بۆ چەكداماڵینی پەكەكە س���ەرەتا س���ەردانی بەغدای كرد و دوای كۆبوونەوەیەكی س���ێ الیەنەی (توركیا ،عێراق و ئەمریكا )لەبەغدا ،شاندەكە رووی لەپایتەختی هەرێمی كوردستان كرد .شاندی توركیا بەگەیش���تنیان بۆ هەولێر ،لەالیەن كەریم س���نجاری وەزیری ناوخۆی هەرێم پێشوازیكران و پاشان بەجیا لەگەڵ س���ەرۆكی هەرێم و سەرۆكوەزیران كۆبوونەوە و س�ڵ�اوی رەجەب تەی���ب ئەردۆگان���ی پێگەیاندن و هیوای خواس���ت ئ���ەم س���ەردانە تەكانێكی دیكە بێت بۆ پێشخس���تنی پەیوەندیی���ەكان ،بەتایبەتی
81
بةدواداضــــــــــــــــــوون
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
82
كانوونی یەكەمی 2009
كە لەدوای س���ەردانەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵ���و وەزیری دەرەوە قۆناخێكی نوێ لەپێوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و هەولێر دەستی پێكردووە. شاندەكەی حكومەتی توركیا بۆ ماوەی پتر لە 2كاتژمێر دوور لەچاوی میدیاكان دیدارەكانی خۆی لەگەڵ كاربەدەس���تانی هەرێمی كوردستان ئەنجامدا ،ئەمەش بووە مایەی دروس���تكردنی گومان لەالیەن میدیاكانەوە ،بۆیە چاودێرانی سیاسی وای دەبینن كە «رانەگەیاندنی هیچ لێدوانێك لەالیەن بەشیر ئاتاالی دەاللەت لەوە دەكات كە شاندەكەی حكومەتی توركیا هیچ ئاكامێكی مەلموسی لەو كۆبوونەوانە چنگ نەكەوتووە و بەدەس���تبەتاڵی گەڕاونەتەوە ،چونكە كاربەدەس���تانی هەرێم لەبارەی پرس���ی چەكداماڵینی پەكەكە و چۆڵكردنی كەمپی مەخموور بەئیجابی نزیك داواكاری شاندی توركیا نەبۆتەوە». ئەگەرچی لەكاتی گەڕانەوەی ش���اندی توركیا ،بەش���یر ئاتااڵی لەلێدوانێكدا بۆ ڕای گش���تی رایگەیاندووە كە ئەوان نەخشەڕێگایەكیان ئامادەكردووە و لەالیەن هەر س���ێ واڵتەوە (توركیا ،ئەمریكا و عێراق) ئەو هەنگاوانەی بۆ پاكتاوكردنی پەكەكە دانراون بەئیجابی پێش���وازیكراوە .گوتی« :ئێمە بڕیارمانداوە موخاتەبی خۆم���ان بۆ بنكۆڵكردنی تیرۆر و ئاڵۆزییەكان بەجەس���ارەتەوە درێژە پێبدەین، ئی���دی ئ���ەو تیرۆرەی لەنێ���و خاكی عێ���راق و لەباكووری عێراق���ەوە دێت ئەوا رووب���ەڕووی لەناوچوون دەبێتەوە ،بۆ ئەمەش هەر س���ێ الیەنی ئەو میكانیزمە خ���اوەن بڕی���ارن» هەروەها ئات���ااڵی لەدرێژەی قس���ەكانیدا گوت���ی« :ئەوان لەداهاتوودا بۆ درێ���ژەدان بەكۆبوونەوەكانی نێوانیان جارێكی دیكە س���ەردانی هەولێر دەكەنەوە ،كۆبوونەوەكانی هەولێریش بۆ بەردەوامیدانە بەكۆبوونەوەكانی بەغدا ،بۆی���ە لەداهاتوودا ئۆفیس���ی هەولێر بۆ چەكداماڵی���ن كاراتر دەكەین و درێژە بەدانوس���تانەكانمان لەگەڵ دەس���ەاڵتدارانی هەرێ���م دەدەین» .لەالیەكی دیكەوە ،بەش���یر ئاتااڵی پێش بەڕێكەوتنی بۆ عێ���راق ،لەفڕۆكەخانەی ئەنقەرە رایگەیاندب���وو ،ئەنقەرە دەیەوێ عێ���راق و ئەمری���كا لەجێبەجێكردنی پرۆژەی ریفۆرم���ی دیموكراتیدا یارمەتی حكومەتی توركی���ا بدەن و هەنگاوی بەرچاو بۆ لەناوبردنی چەكدارانی پەكەكە بنێن ،هەروەك باس���ی لەوەشكردبوو كە ئەنقەرە بەئاش���كرا داوای دەستگیركردنی س���ەركردەكانی پەكەكە و رادەستكردنەوەیان بەتوركی���ا و لەناوبردنی هەڕەش���ەی تیرۆریزم لەناو خاكی عێراقدا دەكات .بەاڵم س���ەرچاوەیەكی ئاگادار لەكۆبوونەوەكانی شاندی توركیا و هەرێم رایگەیاند ،كە لەدانیشتنەكانی نێوان هەردووالدا پتر جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە ،كە هەرێمی كوردس���تان نابێتە پێگەیەك بۆ دەستدرێژیكردنە سەر واڵتانی دراوسێی توركیا، بەتایبەتی توركیا ،هەروەك تەئكیدیش كرایەوە كە هەڵوێستی تاكالیەنە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی هەردووال ناكات بەپێچەوانەوە دەبێ هەردووال لەسەر هەنگاوی پراكتیكی رێكبكەون« ،تۆپبارانی ناوچە س���نوورییەكان بەبیانووی راوەدوونانی چەكدارانی پەكەكە رەنگە هیچ سوودێكی نەبێت بەپێچەوانەوە لەڕێگەی دیالۆگ و دانوستان ئەو كێشەیە چارەسەر دەبێت». لەالیەكی دیكەش���ەوە ،د .هادی مەحمود گوتەبێ���ژی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان لەوەاڵمی پرسیاری رۆژنامەنووس���اندا ئەوەی ئاشكراكرد كە ئەوان ب���ەردەوام بەتوركیایان گوت���ووە كە هەرێمی كوردس���تان هەرگیز ئامادە نابێت لەبەرامب���ەر پەكەكەدا چەك بەكاربهێنێت .گوتی« :ئێم���ە لەدژی بەكارهێنانی چەكین ،بۆیە ب���ەردەوام بەتوركیامان راگەیاندووە كە بۆئەوەی كێش���ەی كورد لەتوركیا بەڕێبازی ئاش���تیانە چارەس���ەر بكرێت ئەوا هەرچی لەدەس���تمان بێت دەیكەین». لەكۆبوونەوەك���ەی نێوان س���ەرۆكی هەرێم و وەزیری ناوخ���ۆی توركیا ،بارزانی
بەش���اندی توركیای راگەیاندووە ك���ە توركیا لەڕێی ش���ەڕ و هێرش���ی س���ەربازییەوە هی���چ ئەنجامێكی دەستناكەوێت «بۆیە هەرگیز شەڕ چارەسەر نەبووە ب���ۆ كێش���ەكان ،بەپێچەوانەوە توركی���ا و هەرێمی كوردستان دەتوانن رۆڵێكی بەرچاو بگێڕن بۆ ئاشتی و س���ەقامگیری لەناوچەك���ە» .هەروەها بەگوێرەی هەواڵێكی رۆژنامەی سەباح-ی توركی بارزانی ئەوەی بۆ شاندەكەی توركیا پێشنیاركردووە ،كە لەجێگای ئۆپەراسیۆنی س���ەربازی پێویس���تە توركیا ڕێگای قەناعەتپێهێنان تاقیبكات���ەوە ،لەمبارەیەوە بارزانی گوتوویەتی« :ئەگەر بڕیارێكی لەمش���ێوەیە بدرێت ئەوا هەرێمی كوردس���تان دەتوان���ێ بەئیجابی نزیك ببێت���ەوە و لەنزیكەوە تاقیبی چاالكییەكانی پەكەكە بكەن» .هەروەها بارزانی داوای لەحكومەتی توركیاش كردووە بۆ سیاس���ەتی «كرانەوەی دیموكراس���ی» بەڕووی كورددا پێویستە لەمەودوا هەنگاوی گەورەتر هەڵبگیرێ���ت» .هەروەه���ا س���ەرچاوەیەكی نزی���ك لەسەرۆكایەتی هەرێم بەرۆژنامەكەی راگەیاندووە ،كە لەو مەسەلەیەدا تەنها قەندیل موخاتەبی سەرەكییە. ب���ۆ چۆڵكردنی كامپ���ی پەنابەران���ی مەخمووریش حكومەتی هەرێ���م مەرجی داناوە و رایگەیاندووە كە پێویستە بۆ گەڕانەوەی هاواڵتیانی مەخمور حكومەتی توركیا هەندێ ئاسانكاری بكات و مەرجەكانی ژیان بۆ پەنابەرە گەڕاوەكان دابین بكات. پێش���تر حكومەت���ی توركی���ا رایگەیاندب���وو كە بۆ ئەوەی وارگەی پەنابەران���ی كورد لەمەخموور چۆڵ بكرێ���ت لەگەڵ حكومەتی هەرێم و ئەمریكا و نەتەوە یەكگرت���ووەكان كاری دیپلۆماس���ی هاوبەش���یان ئەنجامداوە». هەر لەو سەروبەندەدا شاندێكی پەرلەمانتارانی كورد لەتوركیا ،كە پێكهاتبوون لە (سەڤاهیر بایندر ،ئۆزداڵ ئوچ���ار ،ئیبراهیم بێنجی و خەتیجە چۆبان ئەندامی MYKو رەمەزان ئویساڵ سەرۆكی شارەوانی شرناخ و ش���وكران سنجار سەرۆكی ش���ارەوانی قیالئان بۆ لێكۆڵینەوە لەڕەوشی پەنابەرانی مەخمور سەردانی كەمپی ناوبراویان ك���رد .پەنابەرانی مەخموریش بۆ گەڕانەوەیان چەند داواكارییەكیان پێشكەشكردووە و هەندێكیشیان هەر لەئێستاوە ناوی خۆیان بەمەبەستی گەڕان���ەوە تۆمارك���ردووە .لەنێ���و داواكارییەكانی پەنابەران���ی مەخمووردا ،بەپل���ەی یەكەم دەخوازن گۆشەگیری لەس���ەر عەبدوڵاڵ ئۆجەالن هەڵبگیرێت و ئۆپەراس���یۆنە سەربازییەكانیش رابگیرێن و زمانی كوردی لەتوركیا سەربەست بكرێ و پەكەكەش وەك موخاتەبی كورد لەتوركیا قەبووڵ بكرێت.
بةدواداضــــــــــــــــــوون
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
لەكاردانەوەیەكی دیكەدا ،ئەنجومەنی بەڕێوەبەرایەتی KCKس���ەردانەكەی بەش���یر ئاتااڵی ب���ۆ هەولێر هەڵسەنگاند و رایگەیاند كە میكانیزمی كۆبوونەوەی سێ قۆڵی كە بەشیر ئاتااڵی و ئەفسەرە پایەبەرزەكان بەش���داریان تێداك���ردووە ،هیچ ئاكامێك���ی نابێت. «دەس���ەاڵتدارانی پارتی پارتی داد و گەش���ەپێدان ( )AKPنایانەوێ گەلی كورد لەباكووری كوردستان بناس���ن و لەهەولێر و واشنتۆندا بەدوای پشتیوانیدا دەگەڕێ���ن .بەمش���ێوەیەش دەیانەوێ ئ���ەو هێزانە لەدەوری خۆیدا كۆبكاتەوە و پالنی پاكتاوكردن بخاتە واری عەمەلیی���ەوە ،بەاڵم بەب���ێ هیچ گومانێك ئەو هەواڵنە مایەپووچ دەبن» .هەروەها KCKلەدرێژەی راگەیەندراوەكەیدا ئام���اژە بەوە دەكات كە ئامانجی دەسەاڵتدارانی AKPئەوەیە كورد بەدەستی كوردان بەش���ەڕبهێنن و «هەوڵ���دەدەن بەچۆڵكردنی كامپی مەخموور هەنگاوێكی دیكەی پاكتاوكردن هەڵبگرن، بەاڵم خەڵكی مەخمووریش هێڵی سووریان هەیە». لەكۆتایی راگەیاندنەكەش���دا KCKداوا لەسەرجەم پارتە سیاس���ییەكانی باش���ووری كوردستان دەكات لەبەرامبەر گەمەكانی AKPهۆش���یاربن و هەروەك لەڕاگەیاندنەك���ەدا هاتووە« :پێویس���تە تەنها یەك حزبی سیاسیی كوردیش پش���تیوانی لەم هەواڵنەی AKPنەكات .چونكە دەس���ەاڵتی AKPكۆنسێپتی س���ڕینەوە و پاكتاوكردن���ی حەرەك���ەی ك���وردی دەستپێكردووە». «گەڕانەوە بۆ ماڵەوە» هەوڵێكی هەمەالیەنە بۆ چەكداماڵینی پەكەكە هەرچەن���دە ماوەیەك���ی درێ���ژە عەبدوڵ�ڵ�ا گوی���ل س���ەركۆمار و ڕەجەب تەیب ئەردۆگان-ی س���ەرۆك وەزیرانی توركیا پڕۆپاگەندە بۆ سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتی و چارەس���ەری كێش���ەی كورد دەكات، بەاڵم هاوشان لەگەڵ ئەو هەواڵنەیدا حكوومەتی ئاك پارتی پالنێكیش���ی بۆ چەكداماڵینی پەكەكە دەست پێك���ردووە ،پالنەكەش لەژێر ن���اوی «گەڕانەوە بۆ ماڵەوە»یە .ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپاش پشتیوانی لەو پالنەی حكوومەتی ئەردۆگان دەكەن و هاوكاری دەكەن بۆ سەرخستنی .پالنەكە دوای ئەوە دەخرێتە واری جێبەجێكردن���ەوە ،كاتێك بەدەستپێش���خەری دەس���ەاڵتدارانی هەرێمی كوردستان و PKKلەسەر فۆرمیلەیەكی هاوبەش ڕێكدەكەون. ئامانج���ی دی���دار و كۆبوونەوەكانی نێ���وان هەردوو الیەن ئەوەی���ە ،كە پەكەكە ڕازی بك���ەن بۆئەوەی چەك دابنێ���ت و لەچیاكان بێتە خوارەوە و تێكەڵی نێو ژیانی سیاس���یی و كۆمەاڵیەت���ی توركیا ببێت.
كانوونی یەكەمی 2009
لەمبارەی���ەوە توركیاش هەوڵەكانی خۆی چڕتر كردۆتەوە بۆئەوەی بەرپرس���انی پەكەكە بەو پالن���ە ڕازی ببن ،بۆ ئەم ئامانجەش حكوومەتی ئەردۆگان لەالیەك بەهاوكاری سوپا درێژە بەئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی دەدات بۆ گوشار خستنە سەر پەكەكە .لەالیەكی دیكەوە وردە وردە دەیەوێ زهنییەتی ڕای گشتی توركیا ئامادە بكات بۆئەوەی لێبووردنێكی گش���تی بۆ شەڕڤانانی پەكەكە دەربكەن .بۆ ئەم مەبەس���تەش ماوەیەكە كاربەدەستانی دەوڵەت خەریكی گەاڵڵەنامەیەكن بۆ دەركردنی «لێبووردنێكی قسمی و قۆناخبەدنیانە» كە لەڕێی چەند هەنگاوێكەوە و بەشێوەی قۆناخ بەقۆناخ جێبەجێ دەكرێت. لەو نێوانەدا ئاس���تەنگ و ناكۆكییەكانی نێوان بەغدا و هەولێریش بەبەش���ێكی پالنەكە لێكدراوەتەوە .لەم چوارچێوەیەش���دا ئامادەس���ازی بۆ «كۆنفراس���ێكی نێودەوڵەتی» لەئارادایە ،بۆئەوەی لەس���ەر ئاستی هەموو پارچەكانی كوردستان بەش���داری تێدا بكەن و لەواڵتانی ئەوروپا و ئەمریكاشدا هەندێ كەس و الیەنی غەیرە كوردیش چاودێری كۆنفرانسەكە بكەن .ئامانج لەگرێدانی كۆنفرانسەكەش ئەوەیە ،كە «مانیفێس���تۆیەكی كوردی بۆ چەكداماڵینی پەكەكە» گەاڵڵە بكرێت و داوا لەپەكەكە بكرێت بۆئەوەی ماڵئاوایی لەچەك بكات .هەرچەندە ،تائێس���تا هەوڵەكان بۆ سەرخستنی وەها كۆنفرانسێك سەركەوتوو نەبووە ،چونكە پەكەكە بەگومانەوە لەو هەواڵنە دەڕوانێت بۆیە ئامادەیی نیش���اننەداوە بەش���داری تێدا بكات. سوپاش پاڵپشتی پالنەكە دەكات ڕاپۆرتێكی هەواڵگری ناوخۆیی هێزەكانی سوپای توركیا لەرێكەوتی 2009/1/20 باس لەپێش���ڤەچوونەكانی مەسەلەی ڕەزامەندی نیش���اندانی پەكەكە بەو پالنە دەكات .تەنانەت گرێدانی كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتی كوردیش یەكێكە لەخاڵەكانی ڕاپۆرتەكە .ڕاپۆرتەكەش ئەو خاڵەش پەسند دەكات كە ئامانجی ئەو كۆنفرانسە ئەوە دەبێت تا ڕەزامەندی پەكەكە وەدەستبهێنرێت بۆ پرسی چەكدانان. بەگوێرەی ڕاپۆرتەكەی ئیس���تخباراتی سوپای توركیا ئامانجی وتوێژەكانی نێوان س���ەركردایەتی هەرێم و پەكەكە بۆ ئەوەیە توركی���ا ڕازی بكرێت تا لێبوردێنك دەربخات .هەروەك پێشتریش مام جەالل س���ەركۆماری عێراق ئەو داواكارییەی پێشكەشی عەبدوڵاڵ گویل-ی س���ەركۆماری توركیا كردبوو .بۆئەوەی مەسەلەی لێبوردنی���ش كاردانەوەی توندی لێ نەكەوێت���ەوە ئەوا هەوڵدەدرێ ئەو لێبوردنە بەش���ێوەیەكی قۆناخبەندیانە جێبەجێ بكرێت .هەروەها الیەنێكی دیكە وتوێژی نێوانیان پرس���ی قەناع���ەت پێهێنانی واڵتان���ی ئەوروپایە بۆئ���ەوەی ڕازی ببن بەرپرسانی پەكەكە وەكو پەنابەری سیاسیی قەبووڵ بكرێن. ڕاپۆرتەكە ئاش���كرای كردووە كە تائێستا بەرپرس���انی هەرێم و پەكەكە لەسەر زۆربەی خاڵ و پێش���نیارەكاندا هاوكۆك بوونە .هەروەها ڕاپۆرتەكە باسی ڕۆڵی س���وپای توركیاش دەكات لەم مەس���ەلەیە ،كە پێیوایە دەبێ س���وپا چاودێری بارودۆخەكە بكات و ئەگەر پش���تیوانی لەهەنگاوەكانیش نەكات ئەوا نەبێتە ڕێگر لەبەردەم پێش���ڤەچوونەكان .لەالیەكی دیك���ەوە ،حكوومەتی مەدەنی و دەزگای هەواڵگ���ری مەدەن���ی ()MITی توركیا بەردەوام هانی دەس���ەاڵتدارانی هەرێمی كوردستان دەدەن بۆئەوەی بەرپرس���انی پەكەكە بە پالنەكە رازی بكەن .بەاڵم ئەوەی مایەی تێڕامانە تائێس���تا بەرپرس���انی حكوومەتی ئەردۆگان لەترس���ی كاردانەوەی هێزە توندڕۆ و دەمارگیرەكانی تورك ناوێرن پرس���ی دەرخس���تنی لێبوردنێكی گشتی بخەنە نێو ڕۆژەڤی سیاسیی توركیاوە .بۆیە ئێستا هەڵوێستی حكومەت لەم بوارەدا تەمومژاوییە .بەاڵم بەرپرسانی حكوومەتی ئەردۆگان ڕازی بوونە ئەو ئەندامانەی پەكەكە ،كە تائێستا بەشداریان لەچاالكییە سەربازییەكان
83
بةدواداضــــــــــــــــــوون
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
84
كانوونی یەكەمی 2009
نەكردووە ڕاستەوخۆ و بەبێ لێپرسینەوە بگەڕێنەوە ماڵی خۆیان. وەزارەت���ی دەرەوەی توركی���ا ڕایدەگەیەنێ���ت كە ئ���ەو پالن���ە لەچوارچێوەی پێوەندییەك���ی هەمەالیەنەی نێودەوڵەتی بەڕێوەدەچێ .وەزارەتی ناوبراو دەڵێت لەس���ەر ئاس���تی ناوخۆی توركیادا لەنێوان دامودەزگاكانی دەوڵەتیشدا هێشتا گفتوگ���ۆكان درێژەیان هەیە بۆئەوەی كۆدەنگی و یاداش���تێكی لێكتێگەیش���تن گەاڵڵە ببێت .لەبەرئەوەی بەرپرسانی سیاسیی و سەربازی هێشتا لەسەر هەموو خاڵەكان هاوڕا نین. پێشتر وەزارەتی دەرەوەی توركیا ڕایگەیاندبوو ،كە پێوەندییەكانی خۆی لەگەڵ هەری���ەك لەئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و عێ���راق درێژە پێدەدات و ،یەكێك لەو هەنگاوە نێودەوڵەتیشانەش كاراكردنی ناوەندی فەرماندەیی هەواڵگری هاوبەشە لەهەولێ���ر ،ك���ە بەگوێرەی ڕێككەوتنێك���ی نێوان ئەمریكا ،توركی���ا و عێراق و بەهاوكاری حكوومەتی هەرێمی كوردس���تان لەهەولێر ئەركەكانی ڕایی دەكات بۆ بەدەس���تهێنانی زانیاری و ئاڵوگۆڕی هەواڵگری لەس���ەر جموجۆڵەكانی پەكەكە لەباكووری عێراق .كردنەوەی ئەو ناوەندەش لەس���ەردانەكەی هۆش���یار زێباری وەزی���ری دەرەوەی عێراق بۆ ئەنقەرە لەكاتی كۆبوونەوەی لەگەڵ عەلی باباجانی وەزیری دەرەوەی پێشووی توركیا بڕیاری لێدرابوو. هاوكاری سێ قۆڵی نێوان هەر سێ واڵت میكانیزمێكی داناوە ،كە لەلیژنەی بااڵ و چەند لیژنەیەكی فەرعی پێكدێت .كارەكانی لیژنەی بااڵ بەبەش���داری هەریەك لەوەزیران���ی كاروباری ناوخۆی هەرس���ێ واڵت بەڕێوە دەچێ ،ك���ە لەنێوانیاندا وەزیری كاروباری ناوخۆی حكوومەتی هەرێمی كوردس���تانیش لەكۆبوونەوەكان بەشدار دەبێت .ئۆفیس���ی فەرماندەیی هەولێریش هەر بەو لیژنەیەوە گرێدراوە. بەاڵم ئەوەی جێی س���ەرنجە تائێستا نە توركیا هەنگاوی پێویستی لەمەسەلەی دەرخس���تنی لێبووردنێكی گشتی دەرخس���تووە ،نە پەكەكەش ڕازی بووە چەك
دابنێت .بەرپرس���انی هەرێمی كوردستانیش تەواوی ئەو پرس���انەیان لەگ���ەڵ توركیا تاوت���وێ كردووە، بەاڵم تائێس���تا توركیا بەڵێنێكی جی���ددی نەداوە. تەنان���ەت پەكەك���ە خۆیش���ی قەب���ووڵ دەكات كە توركیا هێش���تا ئامادە نییە بۆئ���ەوەی لێبووردنێكی گش���تی دەربخات ،لەگەڵ ئەوەی یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا و حكوومەتی عێراقیش ئێس���تا پش���تیوانی لەچارەس���ەرێكی ئاش���تیانە و دیالۆگی بونیاتنەرانە دەكەن بۆئەوەی پەكەكە چەك دابنێت و بەش���داری لەژیانی سیاسیی و كۆمەاڵیەتی توركیادا بكات. لەهەرێمی كوردستان سوپای توركیا 8ئۆفیسی هەیە بەگوێ���رەی زانیارییەكان ،تائێس���تا زەمینەس���ازی باش كراوە بۆ جێبەجێكردن���ی پالنی چەكداماڵینی پەكەكە ،بەتایبەتی دوای ئەوەی جۆرە كرانەوەیەك لە پێوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان دروس���ت بووە .لەمبارەیەوە بەرپرس���ە كوردەكان لەسیاس���ەتی ئێس���تای توركیا تا ڕادەیەك ڕازین و بەتایبەتی���ش گرنگییەكی زۆر گەورە بە ڕۆڵی ئەمرە تانەر س���ەرۆكی دەزگای هەواڵگری مەدەنی ()MIT ی توركیا دەدەن .هەروەك مەس���ەلەی پاشەكشێی هێزە س���ەربازییەكانی توركیاش لەدەڤەری ئامێدی بۆتە جێی دڵخۆشی بەرپرسانی كورد.
بةدواداضــــــــــــــــــوون
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
بەگوێرەی س���ەرچاوەكانی زانیاری تورك سوریاش ڕۆڵی خۆی لەم مەس���ەلەیەدا دەگێڕێ ،لەبەرئەوەی نزیكەی هەزار گەریالی پەكەكە لەچیاكانی كوردستان كوردی سوریان .بەاڵم هێشتا یەكال نەبۆتەوە كە ئەو گەریالیانە دەگەڕێندرێنەوە بۆ سوریا یان لەهەرێمی كوردستان لەژێر گرێنتی نێودەوڵەتیدا دەپارێزرێن. بەاڵم بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا لەچوارچێوەی سیاسەتی ئێس���تایدا بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی ك���ورد لەواڵتەك���ە ،پێدەچ���ێ ڕەزامەندی لەس���ەر گەڕانەوەی ئەو كوردانە بدات. جێی باس���ە ،لەهەرێمی كوردس���تان 8ئۆفیس���ی س���وپای توركیا هەیە .توركیا پێش���تر فەرماندەیی ئەو یەكانەی بۆ پلەی (بینباشی) دابەزاندبوو ،بەاڵم ئێس���تا پلەكانیان بۆ (ئالبای���ی) بەرزكراوەتەوە و هەندێ گۆڕانكاریشی لەنێو ئەو ئۆفیسانەدا كردووە. پێشتر لەئۆفیسی دەزگای هەواڵگری مەدەنی ()MIT دا تەنها 3كارمەند هەبوون ،بەاڵم ئێس���تا ژمارەیان گەیشتۆتە 96كەس 14 .لەو كارمەندانە لەناوەندی فەرماندەی���ی هەواڵگری هاوبەش ب���ۆ چەكداماڵینی پەكەكە لەهەولێر كاردەكەن .بەاڵم تائێس���تا كاری 82كارمەندەكەی دیكەی ( )MITئاشكرا نەكراون. س���ەرچاوەكان ئاماژە بەوەش دەكەن ،كە لەڕۆژانی ڕابردوودا بەرپرسانی پژاك لەگەڵ كۆماری ئیسالمی
كانوونی یەكەمی 2009
ئێ���ران پرس���ی چەكداماڵینیان تاوتوێ ك���ردووە .هەفتەی ڕاب���ردووش وەزیری كاروب���اری دەرەوەی توركیا عەلی باباجان ڕایگەیاند ك���ە توركیا و كوردەكانی عێراق پێكەوە هەوڵدەدەن چەكدار و بنكە و بارەگاكانی پەكەكە لەس���ەر سنوور نەهێڵن .ئەوەشی ڕوونكردەوە كە هاوكارییەكانی نێوانیان لەچوارچێوەی زانیاری گواستنەوە و ئەنجامدانی كاری سەربازی پێكهاتووە. PKKداوا لەهەرێمی كوردستان دەكات پێوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا لەسەر حیسابی پاكتاوكردنی ئەوان نەبێت بەرپرس���انی PKKلەو جموجۆاڵن���ەی ئەم دوایەی نێوان بەرپرس���انی هەرێمی كوردستان و توركیا و ئەو ترافیكە دیپلۆماسییە نهێنییەی نێوانیان تا ڕادەیەكی زۆر دڵگران���ن و لەمبارەی���ەوە ئەنجومەن���ی بەڕێوەبەرایەت���ی كۆم���ا كۆمەلەێن كوردس���تانێ ( )KCKلەلێدوانێكدا ڕایانگەیاندبوو ،كە پێویس���تە بەرپرس���انی حكوومەت���ی هەرێم ناوەرۆكی كارەكانیان لەكردنەوەی ئەو ناوەندە هەواڵگرییەدا ئاشكرا بكەن و لەدژی پەكەكە كارنەكەن .هەروەها KCKلەدرێژەی لێدوانەكەیدا ڕوونیكردۆت���ەوە ،كە كاراكردنی ئۆفیس���ی هەولێر ب���ۆ پاكتاوكردنی پەكەكە و نەهێش���تنی بزووتنەوەی ئازادیخوازی كوردە لەباكووری كوردس���تان .هەروەك نیگەرانی خۆش���یان خستۆتەڕوو لە كردنەوەی ئەو بنكەیە لە هەولێر و پێیانوایە حكومەتی ئاك پارتی لەهەنگاوەكانی ڕاستگۆ نییە و دەیەوێ لەڕێی ئەم هەنگاوە ش���ەڕی كوردی باشوور بەكوردی باكوور بكات و ئینجا خۆی هەرێمی كوردستان بۆ خۆی داگیربكات. حكوومەتی هەرێمی كوردس���تان لەكاتی سەردانەكەی موراد ئۆزچەلیك نوێنەری تایبەتی وەزارەتی دەرەوەی توركیا بۆ هەولێر پرس���ی گرێدانی كۆنفرانس���ێكی نەتەوەیی بەهەموو شێوەیەك لەگەڵ شاندی توركیا تاوتوێ كردووە و توركیاش لەالی خۆیەوە پشتگیری لەو بیرۆكەیە دەكات.
85
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
راپۆرتی توركیاناسی لەبارەی هەوڵەكانی ئۆزاڵ بۆ چارەسەری كێشەی كورد تورگوت ئۆزاڵ ،كە لەس����اڵی 1987تا 1991سەرۆكوەزیرانی توركیا بوو و لەساڵی 1991 پۆس����تی هەشتەمین سەرۆك كۆماری توركیای وەرگرت ،لەالیەك بەحوكمی ئەو ئەزموونەی لەبواری مامەڵەكردن لەگەڵ دۆس����یەی ك����ورد لەواڵتەكەی هەیبوو ،لەالیەكی دیكەش����ەوە بەرەچاوكردنی ئەو گۆڕانكارییانەی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بەسەر جیهاندا هات و بووە مایەی هەڵوەش����انەوەی بلۆكی رۆژهەاڵت ،گەیش����تبووە ئەو بڕوایەی كە ناكرێ وەكو 70ساڵەی رابردوو لەتوركیا درێژە بەسیاسەتی نكۆڵیكردنی گەلی كورد بدرێ ،بۆیە وەكو سیاسیەكی لیبراڵی نزیك ئەمریكا لەئاست پرسی كورد هەنگاوێكی مێژوویی هاوێشت و دەرگای لەسەر ئەو پرسە كردەوە. ئ����ۆزاڵ لەدوای 1991بەش����ێوەیەكی بابەتییان����ە مامەڵەی لەگەڵ واقیع����ی نوێی هەرێمی كوردستان كرد ،لەجیاتی رەتكردنەوە و هەڕەشە و چاو لێسووركردنەوە ،كرانەوەی بەڕووی سەكردەكانی هەرێمی كوردستان و پەرەپێدانی پەیوەندی لەگەڵ هەرێم هەڵبژارد. لەباكووری كوردس����تانیش وێڕای هەڵگرتنی قەدەخە لەس����ەر قس����ەكردن بەزمانی كوردی، لەچەندی����ن كەناڵەوە پەیامی بۆ عەبدوڵاڵ ئۆجەالنی س����ەرۆكی پەكەكە دەنارد كە ئامادەیە پرسی كورد لەتوركیا بەش����ێوەیەكی سیاسی و دوور لەشەڕ چارەسەربكات ،وەكو عەبوڵاڵ ئۆجەالنیش لەچەندین بۆنەدا ئاماژەی پێكردووە ،ئۆزاڵ لەپەیامەكانیدا پێیگوتووە «ئامادەیە گفتوگۆ لەسەر چارەسەری فیدراڵیشدا بكات» .لێرەوە بەدیار دەكەوێت كە سەرۆك كۆماری ئەوكاتەی توركیا ئامادەبووە مافی فیدراڵی بەباكووری كوردستان بدات و كۆتایی بەشەڕ و سیاسەتی 70ساڵەی دەوڵەتی توركیا بهێنێت. ئۆزال هەستی بەوە كردبوو تا كێشەی كورد چارەسەرنەكرێت ،مەحاڵە توركیا ببێتە واڵتێكی بەهێز و بگاتە پێگەی شیاوی خۆی لەناوچەكە ،بێگومان ئەو كرانەوەی ئۆزال (ئەگەر لەناو نەبرا) گەلی كوردیش����ی دەبردە س����ەردەمێكی نوێ ،لەجیاتی ئەوەی شەڕی كوردو توركیا لەسااڵنی 1993تا 2009سەدان ملیار دۆالر گیانی هەزاران سەربازی تورك و گەریالی كورد لووش بدت ،قۆناخی برایەتی و ئاش����تی باڵی بەسەر ناوچەكە دەكێشا ،وەكو بزووتنەوەی كورد و دەوڵەتی توركیا پێویستیان بەوە نەدەبوو هانا بۆ واڵتانی زلهێز ببەن و بەكوتەكی دەرەوە كێش����ەیەكی ناوخۆ چارەس����ەربكرێ ،ئێستاش دوای 16ساڵ تازە عەبدوڵاڵ گویل و ئەردۆگان دەیانەوێت وەكو ئۆزال سیاسەتی كرانەوە بەڕووی كورد پەیرەوبكەن ،هێشتا دیار نییە ئەمجارە پڕۆس����ەی كرانەوە بەرووی كورد وەكو سەردەمی ئۆزال لەناودەچێت ،گویل و ئەردۆگانیش بەهەمان دەردی ئۆزال دەچن یاخود نا؟ «بەئۆزاڵم گوت ئاگاداری كەسانی دەوروبەرت بە» كۆرك����وت ئۆزاڵ برای تورگۆت ئۆزاڵ ،كە لەس����ەردەمی حكومەت����ی ئەربەكان وەزیر بووە، ئێس����تا راوێژكاری ناڕەس����می ئەردۆگانە ،سیاتمەدارێكی ژێر و ناس����راوە لەتوركیا .دەڵێ لەمێژووی توركیادا عەدنان مەندەرەس و توگوت ئۆزاڵ و ئەردۆگان س����ێ س����ەركردەی زۆر جەم����اوەری و چاالك بوون .كۆركوت پێیوایە قۆناخی ئێس����تای ئ����ەردۆگان بەرهەمی ئەو رۆژانەیە كە خوالێخۆش����بوو تورگۆت ئۆزاڵ بەشێوەی ش����ێلگێڕانە و سەرسەختانە هەوڵی بۆ چارەس����ەركردنی كێش����ەی كورد لەتوركیا دەدا .دەڵێت« :من شتێكم بەئۆزاڵ گوتبوو، ئێستاش هەمان ش����ت بەئەردۆگان دەڵێم ،من بەئۆزاڵم گوت ئاگاداری كەسانی دەوروبەرت ب����ە ،لەبەرئەوەی ئەوكاتەی مرۆڤ دەس����ەاڵت وەردەگرێت كەس����انی بەرژەوەندیخواز ڕووی تێدەكەن .من لەساڵی 1989سەردانی كاكم كرد ،پێمگوت تۆ شتی خراپ دەكەیت و رۆژێك دادێ پەرێش����ان دەبیت ،بەاڵم كاكم ئۆزاڵ لەمن توڕە بوو و گوتی كەس بەمن ناڵێت كاری خراپ دەكەیت تەنها تۆ نەبیت ،من ئەوكاتە هەستمكرد كە ئەو دۆستی راستەقینەی نەبووە
86
جگە لەمن ،كە بەداخەوە زوو ماڵئاوایی لێكردین». «خۆزگە ئێمە راپۆرتی پزیشكی دادمان بكردایە» زەینەب ئۆزاڵ ،كچی س����ەركۆماری پێشووی توركیا لەسەر گومانەكانی كوش����تنی باوك����ی رایگەیاند ،كە خۆزگە ئەوان ئەوكات راپۆرتی پش����كنینی پزیشكی دادی (ئۆتۆپسی)یان سازبكردایە .زەینەب 16ساڵ پاش مردنی توگۆت ئۆزاڵ-ی باوكی پەش����یمانی بنەماڵەكەیانی نیشاندا ،كە نەچوونەتە الی پزیش����كی دادی .لەمبارەیەوە خانم����ی ئۆزاڵ دەڵێت: «باوكم كەسێكی زۆر زیرەك و لێهاتوو بوو ،لەدوای مردنی لەبەرئەوەی ئێمە وەكو بنەماڵەكەی س����ەردانی پزیش����كی دادیمان نەكرد ،ئێمە پەش����یمانین ،خۆزگ����ە ئەو كارەمان بكردای����ە .بۆیە ت����ا ماوین ئەو ش����تە وەك برینێك لەدڵ و دەروونمان پەن����گ دەخواتەوە .دوای ئ����ەوەی باوكم مرد، ئێمە دایك����ی خۆمان لەژێر داوودەرمان داڕزاندەوە ،ئەوكات راپۆرتی پزیش����كی دادمان لەب����ارەی مردنەكەی نەكرد ،كە دەبووای����ە لەڕووی قانوونییەوە ئامادەكرابووایە ،كە مافێكی زۆر سروش����تی ب����وو .بەاڵم ئێس����تاش نازان����م بۆچی ئەو راپۆرتەمان ئامادە نەكرد .ئەگەر مردنی ئەو وەك كوش����تن دەركەوتبای����ە ،ئەوكات دەبووە ش����ەرمەزارییەكی گەورە بۆ توركیا». « تورگوت ئۆزاڵ بەپالنێك كوژرا» بەاڵم س����ەمرا ئۆزاڵ هاوس����ەری س����ەركۆماری هەشتەمی توركیا ،بەپێچەوانەی كچەكەی لەلێدوانێكی سەرنجڕاكێشدا بۆ جاری یەكەم بەش����ێوەیەكی راش����كاوانە رایگەیاند ،كە تورگۆت ئۆزاڵ بەپالنێك كوژراوە .سەمرا ئۆزاڵ بەتەلەفۆن بەش����داری لەبەرنامەی (ئۆاڵی هەبەر)ی كەناڵی Tكرد و گوتی« :س����ەر لەبەیانییەك ئێمە خەریك����ی ئامادەكردنی نانی بەیانی بووین ،توگوت لەپڕێكدا كەوتە س����ەر ئەرزەوە. بەگوێ����رەی لێكدانەوەی م����ن ،ئێوارەی پێش����تووتر پێش ئەوەی گیان لەدەس����تبدات ،بەشێوەك لەشێوەكان ژەهریان خس����تبووە نێو خواردن و خواردنەوەك����ەی ئەو ،بۆیە هیچ گومانێكم����ان نییە لەوەی كە ئ����ەو بەپالنێك كوژراوە .من هەندێ زانیاری و دۆكیومێنتم لەژێر دەستدا هەیە .هەروەها لەبارەی گومانبارەكانیش����ەوە هەندێ شت دەزانم ،بەاڵم من ئەو شتانە لەكاتی خۆیدا ئاشكرا دەكەم». س����ەمرا ئ����ۆزاڵ لەبەرنامەكەدا ئەوەش����ی روونكردەوە ،كە ئ����ەو جارێكیان چووبووە دیاربەك����ر ،خەڵكی ئەو ناوچەیە زۆر بەگەرم����ی پێش����وازیان لێكردب����وو و پێیانگوتبوو كە ئ����ەوان دەیان����ەوێ پەیكەرێكی بۆ دروس����تبكەن .هەروەها لەبەرنامەك����ەدا كارمەندێكی ماردینی و دۆس����تی بنەماڵەی
دوای 16ساڵ گویل و ئەردۆگان درێژە بەسیاسەتی ئــ
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
و گیان لەدەستدانی ئ����ۆزاڵ بەناوی د .زەین����ەل عابدین ئ����ەردەم رایگەیاند كە لەكاتی رووداوەكە بۆ پش����كنین خوێنیان لەئۆزاڵ وەرگرت بۆئ����ەوەی بزانن چۆن مردووە ،بەاڵم كاتێك داوای ئەنجامی پش����كنینەكەیان كردووە ،پێیان ڕاگەیاندوون كە خوێنەكە لەشووش����ەیەكدا بووە و كەوتۆتە س����ەر ئەرز و ش����كاوە. لەمبارەیەوە ئ����ەردەم گوتی« :لەم رووداوەدا دەركەوت كە هەندێ كەس موداخەلەیان كردبوو». «دەزانم كێ ئۆزاڵی كوشتووە» س����ەرۆكی پێش����ووی دەزگا هەواڵگری بەرگ����ری توركیا بولەن����ت ئۆراكۆغڵ����و دوای ئ����ەوەی لەبارەی رێكخستنە شاراوەكانی دەوڵەتی توركیا بۆ دژایەتیكردنی گەلی كورد و دیموكراسی زنجی����رە لێدوانێكی سەرنجڕاكێش����ی باڵوك����ردەوە ،بەڕۆژنام����ەی (یەنی ش����ەفەق)ی توركی راگەیاندووە ،كە ئ����ەو دەزگای����ەی تیرۆركردنی ئۆزاڵی ئەنجام����داوە كەس����ێكی پایەب����ەرزی دەوڵەتی لەپشتدابووە. بولەنت ئۆراكۆغڵو دەڵێت ئەوەی ئەو كارەی رێكخست پایەبەرزێكی دەوڵەت بوو ،ناوەكەشی دەزانم .دوای ئەوەی هەریەك لە (عابدی ئیپەكچی، مونجو و ئۆزاڵ) دۆسێیەكی نهێنیان لەب����ارەی پەكەك����ە خوێندەوە كوژران. ئۆراكۆغڵو پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە خوالێخۆشبوو تورگ���وت ئۆزاڵ بە پی�ل�ا ن كوژراوە ،ئەو كە سە ی ئە و
كارەش���ی رێكخستووە كەسێكی زۆر پایەبەرزە لەنێو دەوڵەتدا .گوتی( :عابدی ئیپەكچی، ئەشرەف بەدلیسی و تورگوت ئۆزاڵ) دۆسیەكی نهێنی و دزراویان لەبارەی پێوەندی دەوڵەت و پەكەك���ە خوێندەوە ،دواتر كوژران .لەس���ەرەتادا عابدی ئیپەكچ���ی كوژرا ،لەبەرئەوەی سەرەتا دۆسێكە گەیشتە دەس���تی ئەو ،لەوەرگرتنی دۆسیەكەدا رێكخستنەكانی دەوڵەت هەواڵیان بەدەستگەیش���ت .دوای ئەوەی دۆس���یەكەی پێ���دەگات نوێنەرایەتی هەواڵگری ئەمریكا لەئەنقەرە پرس���یاری ئەم دۆس���یەیەی رێكخس���تنی دەوڵەتیان لێكردوون ،دوای ئەوەی عابدی ئیپەكچی زانیارییەكانی نێو دۆس���ییەكەی ئاش���كراكردووە ،لەماوەیەكی زۆر كورتدا دەكوژرێت .بولەنت ئۆراكۆغڵو روونیشیكردەوە ،كە پێش كوشتنی مونجو بە 3رۆژ دۆسێیەكی لەمشێوەیەی بەدەستگەیش���تبوو .مونجو بەدوای ئۆزاڵدا گەڕابوو، ب���ەاڵم ئەوكاتە پێین���اگات ،بۆیە «ئۆزاڵ تەلەفۆن بۆ ژەنڕاڵ ئەش���رەف بەدلیس���ی دەكات و زانی���اری لەبارەی ئەم دۆس���ێیە پێڕادەگەیەنێت. ئۆراكۆغڵو لەو بڕوایەدایە دوای سێ رۆژ قسەكردن لەنێوان ئەشرەف بەدلیسی و مونجو ،لەهێرشێكی نارجۆكیدا مونجو دەكوژرێت .دوای ماوەیەكی كەمیش لەكوش���تنی مونجو فڕۆكەكەی ژەنڕاڵ ئەشرەف بەدلیس���ی تەقیی���ەوە و ئەوی���ش غافڵكوژكرا .هەروەك باس���ی لەوەش���كرد ،كە مانێگ دوای رووداوی كوشتنی ژەنڕاڵ ئەشرەف بەدلیسی ،ئۆزاڵ لەكۆشكی چانقایا (جەڵتەی دڵ) لێیداوە و دواتر ژیانی لەدەستداوە. ئۆراكۆغڵو بانگەش���ەی ئەوە دەكات كە ئ���ۆزاڵ لەالیەن كۆنتر گەریالوە ك���وژراوە ،ئەوەی ئەم كارەش���ی رێكخس���تووە بەرپرس���یارێتییەكی گ���ەورەی لەئەس���تۆدایە. هەرچەن���دە زۆر داوای���ان لێك���ردووە ن���اوی ئەو كەسە ئاشكرا بكات، ب���ەاڵم دەڵێ���ت: «لەگەڵ ئەوەی م���ن ناوەك���ە دەزانم بەاڵم نا تو ا ن���م بیڵێم».
ـــۆزاڵ دەدەن بۆ كرانەوەی توركیا بەڕووی كورد
87
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
عەالئەدین فورات ،كۆنە پەرلەمانتار و سیاسەتوان ،كوردێكی هەرێمی سەرحەدی باكووری كوردستانە، وەك دەڵێ ئێمە لەئەنجامی سیاس���ەتی 80ساڵەی رابردوو زۆر ش���تیان لەو هەرێمە لەدەستداوە، بەهۆی سیاسەتی توركیا لەڕابردوودا قسەكردنی بەزمانی كوردی قەدەخەبووە تا سەردەمی تۆرگۆت ئۆزال .لەس���ەردەمی كودەتای س���ەربازیدا كەنعان ئەڤرەن یاسایەكی دەرچوو ،ئەگەر هەر كەسێك بەزمانێكی بیانی جگە لەزمانی توركی قس���ەی بكردایە ،ئەوا س���زا دەدرا ،سزاكەش لە 6مانگ تا ساڵێك زیندانی لەگەڵدابوو .لەمبارەیەوە عەالئەدەین فورات رووداوێكمان بۆ دەگێڕێتەوە ،پیرەژنێكی تەمەن 75ساڵی دەچێتە دادگای دیاربەكر ،لەبەرئەوەی «تاوانی ئەنجامداوە» و لەدژی یاسایەكی دەوڵەت وەس���تاوە ،لەكاتی وەرگرتنی ئیفادەی ژنەكە لەبەرئەوەی توركی نازانێت بۆئەوەی بەرگری لەخۆی بكات بەناچاری داوا دەكات بەكوردی قس���ەبكات ،داواكاری گش���تی قسەكردنی ئەم ژنەی بەزمان���ی كوردی بەتاوان ئەژماركرد .ئەوكات تورگوت ئۆزال س���ەرۆكوەزیرانی توركیا بوو ،نزیكەی ( )70-60پەرلەمانتاری كورد لەتوركیا هەبوون ،كە بەس���ەر تەواوی پارتە سیاس���ییەكاندا دابەش بب���وون ،ئەوكات ئۆزال بەدوای ئەم مەس���ەلەیەداچوو ،لەئەنجامدا بڕیاریدا قەدەخە لەس���ەر زمانی كوردی هەڵبگرێت .ئۆزاڵ گوتی بۆ واڵتێكی وەك توركیا ش���ەرمێكی گەورەیە یاسایەكی لەمجۆرەی هەبێت ،بۆیە بڕیاری هەڵوەش���اندنەوەی یاساكەیدا .ئەم هەنگاوی خوالێخۆشبوو ئۆزاڵ بووە مایەی خۆش���حاڵی گەلی كورد و بەمەش ئاس���ۆیەكی روون���اك لەتوركیا بەدیارك���ەوت ،دوای ئەوە ئۆزال بڕیاریدا گۆرانی و قس���ەكردن بەزمانی كوردی ئازاد بكرێ .عەالئەدین دەڵێت ئەوكاتە ئێمە لەئۆزال تێگەیشتین كە سەركردەیەكی چەندە بوێر و دیموكراتخوازە. لەبەرئەوەی عەالئەددین فورات س���ااڵنێكی زۆر دۆس���ت و هاوڕێی تایبەتی ئۆزاڵ بووە و لەدەورانی ئەویشدا پەرلەمانتار بووە ،بۆیە بەهاوكاری بنەماڵەی ئۆزاڵ و ژمارەیەك لەدۆست و هاوڕێكانی ئۆزاڵ بڕیاری دامەزراندنی فۆنداس���یۆنێك بەناوی (وەقفی ئۆزاڵ) لەئەنقەرە دەدەن ،بۆئەوەی پەیامەكانی ئ���ۆزاڵ لەنێو هاوواڵتیانی توركیادا بەزیندوویی رابگرن ،بڕیاریش���ە لەس���اڵی داهاتوودا زانكۆیەكی تایبەت بەناوی ئۆزاڵ لەئەنقەرە بكەنەوە .ئێمە لەدەرفەتێكدا لەئەنقەرە س���ەردانی بارەگانی وەقفی ناوبراومان كرد و چەند پرسێكی تایبەتمان لەبارەی ژیانی ئۆزاڵ و چیرۆكەكانی مردنی و كاریگەری قۆناخی ئۆزال بەسەر قۆناخی ئەردۆگان لەگەڵ تاوتوێكرد.
>>>
ئۆزاڵ هاوسۆزی لەگەڵ كورد زۆر بەهێز بوو، دەیگوت داپیرم كوردە ،واتە نیوەم كورد و نیوەكەی ترم توركە
88
سەرەتا دەمانەوێ بگەڕێینەوە دەورانی توگوت ئۆزاڵ ،دەكرێ باس����ی گرنگترین گۆڕانكارییەكانی س����ەردەمی خوالێخۆش����بوو س����ەرۆك ئ����ۆزاڵ بۆ خوێنەرانی كورد لەباشووری كوردستان بكەیت؟ عەلمانییەت����ی توركیا لەعەلمانییەتی س����ەردەمی بێزەنتییەكان دەچێت ،واتە ئایین ناتوانێت دەست لەكاروب����اری دەوڵ����ەت وەربدات ،ب����ەاڵم لەتوركیا دەوڵەت بەهەموو ش����ێوەیەك دەس����ت لەكاروباری ئایی����ن وەربدات .بۆ نموونە ،نابێت كچ س����ەرپۆش بەكاربهێنن بەتایبەتی لە قۆناخی زانكۆدا ،ئەگەرچی لەس����ەردەمی دەس����ەاڵتدارێتی AKPدا هەندێ گۆڕان����كاری ك����راون ،هەروەك س����ەرۆك ئۆزاڵیش هەوڵی����دا هەندێ گۆڕانكاری بكات ،بەاڵم یاس����ا و دەستوور رێگایان پێنەدا ،بەتایبەت باڵی سەربازی ملیان بۆ ئەمجۆرە گۆڕانكاریانە نەدەدا .ئێس����تاش
موسڵمانان لەتوركیا بۆ ئەوەی بەدڵ و دەروونێكی پاكەوە پەیڕەوی ئایینەكەی����ان بكەن ،رووبەڕووی تەنگوچەڵەمە دەبنەوە ،واتە لەم رووەوە سەربەخۆ نی����ن و ژێردەس����تن .لەكاتێك����دا عەلمانییەت هیچ پەیوەندی بەكارهێنانی سەرپۆشەوە نییە ،چونكە گەوهەری عەلمانییەت دەڵێ پێویستە ئایین لەڕێی خۆی و سیاسەتیش لەڕێی خۆی ،واتە عەلمانییەت چەترێكە بۆ پاراس����تنی هەموو ئایین و كولتوور و ئایدیۆلۆژیا و بی����روڕا جیاوازەكان .لێرەدا دەمەوێ بڵێ����م ،قەدەخ����ەكاری توركیا تەنی����ا كوردەكانی نەگرتۆت����ەوە ،وات����ە تەنیا رووبەڕووی یاس����اكانی توركی����ا نەبوونەت����ەوە ،بەڵكو یاس����اكانی توركیا لەبوارەكانی ئایینی و موس����ڵمانێتی و چەپەكانی توركیاش����ی گرتەوە ،بەتایبەت یاسای 141لەدژی چەپەكان دەرچوو ،سزاكەشی 3ساڵ زیندانی بوو.
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
سەرەتای ئەم كرانەوەیە لەسەردەمی ئۆزال دەستی پێكرد
وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ عەالئەدین فورات سەرۆكی وەقفی ئۆزاڵ لەئەنقەرە
89
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
>>>
كانوونی یەكەمی 2009
لەسەردەمی ئۆزال بۆ یەكەمجار قەدەخە لەسەر بەكارهێنانی زمانی كوردی هەڵگیرا
90
هەروەها یاس����ای 163لەدژی س����وود بوو ،ئەوەی بەدەنگێكی بەرزی بیگوتایە س����وود حەرامە ،وەكو ئەوەی دژی یاسا وەس����تابێت ،سزا دەدرا ،هەموو ئەم یاسایانە لەسەردەمی ئۆزاڵ هەڵگیران. دوای ئ����ەوەی ئ����ۆزال ئ����ەم گۆڕانكارییانەی كرد، ئەمج����ارە لەرووی ئابوورییەوە سیس����تمی لیبراڵی پەیڕەوكرد ،رۆڵی دەوڵەت����ی هەندێ كەمكردەوە، ئۆزال لەبواری ئازادی تاكەكەس و مافەكانی مرۆڤدا هەنگاوی باش����ی هەڵگرت ،ل����ەڕووی ئابوورییەوە ئ����ۆزال لەگ����ەڵ ریالیزەكردنی سیس����تمی لیبراڵی لەچەندین بواردا پێش����كەوتنی بەرچاوی خوڵقاند. خاڵێكی دیكە ،ك����ە زۆر جێی بایەخی ئۆزال بوو، بەرەو پێشبردنی پەیوەندییەكان بوو لەگەڵ واڵتانی دراوسێ و واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوین و موسڵمانان. ه����ەروەك دەزانین پێش����تر پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و س����وریا ئاڵۆز بوو ،لەگەڵ عێراق و ئێران پەیوەندیی����ەكان زۆر گەرم نەب����وون .توركیا خۆی دیوارێكی دەروونی دروستكردبوو ،بەردەوام خۆی لەجیهانی موسڵمانان دووردەخستەوە ،زیاتر حەزی دەكرد روو لەئەوروپا و رۆژئاوا بكات ،ئامادە نەبوو لەگ����ەڵ واڵتانی ئیس��ل�امی پەیوەندی س����ازبكات، بەاڵم ئەوكاتەی ئ����ۆزال هات ،گوتی :نەخێر ،ئێمە پەیوەندیمان لەگەڵ واڵتانی دەرودراوس����ێ ئاسایی دەكەینەوە ،هیچ نەبێ كێش����ە لەنێ����وان توركیا و واڵتانی ئیسالمی دروس����تناكەین .لەبەرئەوە ئۆزال بایەخێكی زۆری بەم مەسەلەیەدا ،هەروەك ئەمڕۆ دەبینین AKPدرێژە بەهەمان سیاسەت دەدات، لەئەنجامیش����دا ئەمڕۆ پێوەندییەكان لەگەڵ یۆنان، ئەرمینی����ا ،بولگاری����ا و واڵتانی ئاس����یای ناوین و دەریای رەش ئاسایی بوونەتەوە ،هەروەها لەنێوان توركیاو سوریا ڤیزا نەماوە ،چاوەڕێ دەكرێت لەگەڵ عێراقیش����دا لەئایندەیەكی نزیكدا ڤیزا هەڵبگیرێت. هەروەك چاوەڕێدەك����رێ لەچەند مانگی داهاتوودا پێوەندیی����ە دیپلۆماس����ییەكان لەگ����ەڵ حكومەتی هەرێمی كوردس����تان بچێت����ە قۆناخێكی گرنگتر و كۆنس����وڵخانەیەكی گش����تی لەهەولێ����ر بكرێتەوە. دەتوانم بڵێم ،ئەو هەنگاوانەی ئێس����تا لەسەردەمی ئۆزاڵ����ەوە بناخەی بۆ دانرا و هەوڵی بۆ خرایەگەڕ. بۆیە س����ەرەتای ئەم كرانەوەیە لەسەردەمی ئۆزال دەستی پێكرد. ئۆزاڵ دەیگوت تا دەگەینە ئاشتییەكی هەمیشەیی و بنبڕكردنی توندوتیژی و ئازادی رادەربڕین ملكەچ نابی����ن ،بەاڵم دواتر مەرگ رێگ����ەی نەدا كارەكانی تەواوبكات ،ئێستاش دەسەاڵتدارانی AKPدرێژە
بەم پەیامەی ئۆزاڵ دەدەن و ئەو دەس����كەوتانەیان بەرەو پێشبردووە. واتە ئێوە لەو بڕوایەدان ،ئەم رەوشەی ئێستا بەرهەمی سەردەمی سەرۆك ئۆزالە؟ بەڵێ ،ئەم هەنگاوانە لەسەردەمی ئۆزال دەستیپێك����رد ،ب����ەاڵم لەبەرئەوەی كۆچ����ی دوایی كرد، پرۆژەكەی ت����ەواو نەبوو .ئەو كاریگەری لەس����ەر پێڤاژۆی ئێستا گەلێ زۆرە ،لەبەرئەوەی لەسەردەمی ئۆزال بۆ یەكەمجار قەدەخە لەس����ەر بەكارهێنانی زمانی كوردی هەڵگیرا و لەگەڵ ئەوەدابوو رۆژنامە و تەلەڤزیۆن بەزمانی كوردی بكرێنەوە .بۆ نموونە، لەس����ەردەمی ئۆزال تەلەڤزیۆن����ی گاپ دامەزراوە، چەندینجار لەپەرلەم����ان لەبەرامبەر پەرلەمانتاران دەیگوت لەداهاتوو پێوسیتە تەلەڤزیۆنی كوردیش هەبێت ،بەاڵم لەدوای مردنی ئەم تەلەڤزیۆنە بەزمانی كوردی پەخشی دەس����ت پێنەكرد ،بەڵكو بەزمانی توركی-عوسمانییەكان -دەستی بەپەخشكرد. س����ەرۆك ئۆزاڵ نوێنەرایەتی پارتی نیشتمانی دایك ()ANAPی دەكرد ،ئایا لەنێو ANAP و سوپادا كەسانی نەژادپەرست و ستاتۆپارێز چۆن دژایەتی پرۆژەكەی ئۆزالیان دەكرد؟ هەروەك چۆن ئێستا نەژاپەرست و فاشیستەكانل����ەدژی ئەردۆغ����ان دەوەس����تن ،ئەوكاتی����ش بەهەمانش����ێوە بوو ،لەدژی ئ����ۆزال كاریان دەكرد، هەروەها دەیانگوت ئۆزال كەسێكی خائینە ،زەرەر بەتوركیا دەگەیەنێت .بۆیە لەدژی ئۆزال هەڵمەتێكی پروپاگەندەی فراوانیان دەس����تپێكردبوو ،هەروەها دەیانگ����وت قەڵەمەكەی چانقای����ا دژی هەژاران و كرێكاران����ە .ئەمە لەكاتێكدا ئۆزال كەس����ێكی زۆر س����ادەبوو و رێبازەك����ەی لەپێن����اوی بەرژەوەندی گشتیدا بوو. ل����ەدوای ش����ەڕی یەكەمی كەن����داو ،كاتێك سەددام وەكو تۆڵەسەندنەوە هێرشێكی بەرفراوانی كردە سەر هەرێمی كوردس����تان و ژمارەیەكی زۆر لەكوردەكان ئاوارەی س����ەر س����نوورەكانی توركیا بوون ،كە بەك����ۆڕەوە ملیۆنییەكەی كوردی عێراق ناودەب����رێ ،نزیك����ەی 500ه����ەزار ك����ورد روویان لەسنووری توركیا كرد ،ئایا ئۆزاڵ چ رۆڵێكی بینی لەپەڕینەوەی ئاوارە كوردەكان بۆ نێو توركیا؟ ئەوس����ا س����ەرۆك وەزیران و س����ەرۆك ئەركانیس����وپای توركیا دۆغ����ان گورەی����ش رێگایان نەدا ئ����اوارەكان بپەڕن����ەوە نێو خاك����ی توركیا ،بەاڵم لەكات����ی گەڕان����ەوەی ئ����ۆزال ل����ەدەرەوە ،لەگەڵ سەرۆكوەزیر و سەرۆك ئەركان كۆبۆوە ،گوتی ئێوە
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
دەتانەوێ ئەمانە بك����وژن ،بەاڵم دەبێ چاك بزانن لەس����ەردەمی حوكمڕانی ئێمەدا نابێت هیچ كارێكی دژی مرۆڤایەت����ی بكرێت ،بەم����ەش رێگای ئاویان كردەوە ،هەروەها ئۆزال گوتی من لەگەڵ ئەمەریكا و ئەوروپا هەوڵ����دەدەم بۆ ئەوەی رێگاچارەیەكیان بۆ بدۆزینەوە .دوای ئاسایبوونەوەی بارودۆخەكە، بەراس����پاردەی ئ����ۆزال كۆمەڵ����ەی ماف����ی مرۆڤ لەتوركی����ا لەگ����ەڵ دەستنیش����انكردنی وەزیرێكی دەوڵەت س����ەردانی چادرگ����ەی ئاوارەكانیان كرد ب����ۆ ئەوەی پالنێ����ك دابڕێژن بۆ چارەس����ەركردنی رەوش����ی پەناخ����وازە ك����وردەكان ،دوای ئ����ەوەی س����ەرجەم رێگاكان كرانەوە ،بەه����اوكاری هەموو الیەك ،لەوانە هاوكاری ش����ارەوانییەكان و خەڵكی باكوور پێداویس����تی گرنگیان بۆ كۆكردنەوە ،دواتر لەشارەكانی موش ،ماردین و دیاربەكر كامپیان بۆ دروستكردن .لێرەوە دەمەوێ بڵێم ،ئۆزال یارمەتی و كۆمەك����ی زۆری كوردەكانی باش����ووری كردووە، هەروەها دواتر لەگەڵ س����ەرۆك مەسعود بارزانی و مام جەالل تاڵەبانی بەتەلەفۆن دیداری راستەوخۆی ئەنجامدا ،پاش����ان ئۆزال لەگەڵ سەرۆكی ئەمەریكا بوش-ی باوك قس����ەی كرد و رۆڵێكی گرنگی گێڕا لەدەرخس����تنی بڕیاری دامەزراندنی نەوای ئارام و دیاریكردنی هێڵی 36بۆ كوردەكانی باشوور لەدژی فڕۆكە جەنگییەكانی سوپای عێراق هێڵی. ئ����ۆزاڵ پرۆژەیەك����ی تایبەت����ی ب����ۆ هەرێمی كوردستانی عێراق هەبوو؟ ئ����ۆزال لەگ����ەڵ ئەوەدابوو ،پەیوەن����دی لەگەڵئۆپۆزس����یۆنی عێراق باش����بێت ،هەروەها داوای فیدراڵی بۆ كورد و توركەكان دەكرد ،بەتایبەتی ئ����ەوكات مام جەالل زۆرجار س����ەردانی ئۆزاڵی كرد ،ئۆزاڵ دەیگوت ئێوە داوای فید ر ا ڵی
لەعەرەب����ەكان دەكەن ،ئاس����اییە ئەگ����ەر لەگەڵ توركی����اش لەچوارچێوەی فیدراڵ����دا پەیوەندیتان هەبێت .ئەو دەیویس����ت لەچوارچێ����وەی توركیادا دەوڵەتێكی فیدراڵی لەگەڵ باش����ووری كرودستان و هەرێمی نەخش����ەوان (ئازەربایجان) و باكووری قوبرس دروستبكەین ،ئەم هەرێمانە لەنێو خۆیاندا س����ەربەخۆ بن ،بەاڵم لەدەرەوە هەموو لەسیاسەی سیستمێكی فیدراڵیدا لەگەڵ یەكتری بژین ،لەمێشكی ئۆزالدا مافی فیدراڵیزم بۆ هەموو كوردەكان هەبوو. هەروەها ئ����ۆزاڵ خوازیاری ئەوەب����وو فیدراڵی بۆ كوردەكانی باكوور لەچوارچێوەی دابەشكردنیان بۆ سەر سێ هەرێمی سەربەخۆ رێكبخات .لەبەرامبەردا دژایەتی ئۆزال لە لوتكەدابوو ،دەیانگوت كەمالیزم وا ناڵێ����ت ،ئ����ەم پرۆژەیە توركیا دابەش����دەكات، دەس����تووری توركیا بەمشێوەیە نییە ،ئەمە لەدژی دەس����توورە ،بۆیە ئۆزال نەیتوانی وەك پێویس����ت بەرەو پێش����بچێت ،ناچار بوو بۆ دواوە گەڕایەوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی هەستیكرد لە توانایدا نییە دژایەتی ئەم هەموو هێزانە بكات. ئۆزال لەبواری ئابووریش����دا ،كاریدەكرد بۆ ئەوەی لەنێوان عێراق و توركیا جگە لەدەروازەی سنووری خابوورو دوو دەروازەی دیكە بكرێتەوە بەمەبەستی فراوانكردن����ی ئاس����تی پەیوەندیی����ە ئاب����ووری و بازرگانییەكان ،هەروەها ئ����ۆزاڵ لەگەڵ ئەوەدابوو رێگاكانی هاتوچۆی هێڵی ش����ەمەندەفەر و گەشتی فڕۆك����ە رێكبخرێ����ت و زیاتر بكرێن، لەبەرئەوەی لەئەنجامی بازرگانی و هاتوچۆی زیادە بەرژەوەندی هاوب����ەش و ئاش����تی لەنێوان هەردووال بەرەو پێشدەچێت. هەروەه����ا ئۆزال دەیویس����ت لەباش����وور زانك����ۆ و قوتابخان����ەی پێش����كە و تو و
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
ئۆزال لەگەڵ سەرۆكی ئەمەریكا بوش-ی باوك قسەی كرد و رۆڵێكی گرنگی گێڕا لەدەرخستنی بڕیاری دامەزراندنی نەوای ئارام و دیاریكردنی هێڵی 36بۆ كوردەكانی باشوور لەدژی فڕۆكە جەنگییەكانی سوپای عێراق
91
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
92
كانوونی یەكەمی 2009
بكرێتەوە و كەس لەمافی خوێندن بێبەش نەبێت. سوود لەئەزموونی یەكتری وەربگرین .جگە لەوەی ئ����ۆزال لەگ����ەڵ ئەوەدابوو ئاڵوگ����ۆڕی بازرگانی و س����ەرمایەگوزاری لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەرەو پێشببات ،هەروەها ئەو بڕە كارەبایەی كە بۆ شاری دهۆك دەچێت لەس����ەردەمی ئ����ۆزال دابینكراوە. هەر بۆی����ە داخوازییەكانی ئۆزال ئەمڕۆ وردە وردە دێنەدی. ئ����ەوكات لەنێ����وان ئۆزاڵ و س����ەركردەكانی كوردستانی عێراق ترافیكێكی دیپلۆماسی بەردەوام لەئاراداب����وو ،لێ����رەدا دەمەوێ بپرس����م ،ئۆزال چ پرۆژەیەكی هەبوو بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی توركیا لەگ����ەڵ هەرێمی كوردس����تان لەبوارەكانی سیاسی و كولتووریدا؟ پێش ئەوەی ئۆزال ببێتە سەرۆك كۆمار بەگشتیلەتوركیا لەرووی نەتەوەییەوە بەچاوێكی دوژمنكارانە س����ەیری بارزانی دەكرا ،بەاڵم دوای ئەوەی ئۆزال بووە س����ەرۆك كۆمار ئەو ه����زر و تێڕوانینە باوەی نەهێش����ت ،گوتی وانییە .ئەوانە تیرۆریس����ت نین، بەڵك����و داوای مافە بنچینەییەكان����ی گەلی خۆیان دەك����ەن ،لەبەرئەمەش ئۆزال بانگهێش����تی بارزانی كرد ،سەرەتا ئۆزاڵ هەندێ رۆژنامەنووسی رەوانەی هەرێمی كوردس����تان كرد ،دواتر لەرێگەی كەسانی وەك����و جەنگیز چان����دار و ش����ەرەفەددین ئەلچی كەناڵێك����ی پەیوەندی لەگەڵ كوردس����تانی عێراق دۆزییەوە ،دواتر ئەش����رەف بەدلیسی و ژمارەیەك پلەداری س����ەربازی كە ئاشتیخواز بوون ،سەردانی مام جەالل و سەرۆك بارزانیان كرد .دوای ژمارەیەك دیدار ،بەڕێزان تاڵەبانی و بارزانی سەردانی ئۆزاڵ- یان كرد ،ئامانجی ئۆزال ئەوە بوو كێش����ەی كورد چارەس����ەربكرێت ،هەروەها ئۆزال بەڵێنیدا كێشەی كوردەكانی باكوور س����ەرەتا لەڕووی كولتوورییەوە چارەس����ەربكات( .لەوان����ە ئازادكردن����ی زم����ان، تەلەڤزیۆن و خوێندنی كوردی) بەاڵم ئەو فشارێكی زۆری لەسەر بوو ،بەسەركردە كوردەكانی باشووری گ����وت بۆ ئەوەی دەرفەتی كاركردنم زیاتر بێت داوا لە ( )PKKبكەن ش����ەڕ رابگرێت و ئاگربەس����ت رابگەیەنێ����ت ،مام جەالل توانی PKKبگەیەنێتە ئ����ەو بڕوایەی كە ئاگربەس����تێك رابگەیەنێت ،ئەم ئاگربەستە لە توركیا كەشێكی ئیجابی دروستكرد. ئ����ۆزال ئەوكات باس����ی ئەو دەرفەتان����ەی دەكرد، ل����ەڕووی ئابوورییەوە ئەگەر ش����ەڕ نەبێت ،پارەی دەوڵەت بۆ چەك كڕین و وێرانكاری ناڕوات ،بەڵكو بۆ ئاوەدانكردنەوەی واڵت خەرجدەكرێت .بەتایبەتی
لەباكووری كوردس����تان لەدژی ئۆزال و پرۆژەكەی كەسانی نەیار زۆر بوون ،بەتایبەتیش لەنێو هێزی شاراوەیی نێو دەوڵەت .لەدوای مردنی ئۆزال هەموو ئ����ەم پرۆژانە دواكەوتن ،جارێكی دیكە ش����ەڕێكی فراوان لەدژی PKKدەس����تی پێكرد ،ئامارەكان ئاماژە ب����ەوە دەكەن كە لە 25س����اڵی رابردوودا 300ملی����ار دۆالر لەم ش����ەڕە خەرجك����راوە .بەاڵم ئۆزال هەم����وو كات دەیگوت ئەگەر بۆ ماوەیەكیش بێت س����وپا لەبەرامبەر PKKسەربكەوێت ،ئەوا هەرگیز ناتوانێ لەناوی ببات .هەروەها لەم شەڕەدا 40ه����ەزار كەس ك����وژراون%70 ،ی ئەم كوژراوانە كوردبوون ،ئاش����كرایە ئەگەر ئەم 300ملیار دۆالرە ب����ۆ خزمەتكردن����ی هەرێمەك����ە خەرجكرابووایە، بێگومان هەرێمەكە نەدەناسرایەوە .ئێستاش توركیا گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی كە ئەم سیاسەتەی رابردووی چەند هەڵەبووە ،خاڵی دڵخۆش����كەر ئەوەیە ئەمڕۆ بەڕێزان تاڵەبانی و بارزانی هاكاری س����ەرەكین بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد ،گومانیش لەوەدانییە چارەسەركردنی پرسی كورد لەباكوور و ئەندامێتی توركی����ا لەیەكێت����ی ئەوروپا س����وودێكی زۆری بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق دەبێت. ئەی خوالێخۆش����بوو تورگوت ئۆزال لەبارەی كەركووك چۆن بیری دەكردەوە؟ ئۆزال كەس����ێكی باوەڕمەند بوو ،ئۆزال بەئاشكرانوێژی دەكرد ،پێشووتر نەزانراوە كە هیچ سەرۆك كۆمارێكی توركیا نوێژی كردووە ،یاخود لەبەرئەوەی نوێژكردن لێكدانەوەی دژی عەلمانییەتی بۆ دەكرا، ئۆزال رۆژان����ی هەینی لەگەڵ خەڵكی دیكە دەهاتە نوێژی جومعە .هاوكات بەئاش����كرا دەیگوت داپیرم كوردە .ئۆزال لەدژی جەنگەكانی سەدام بوو ،لەگەڵ ئێران و كوەی����ت ،ئەگەر بەه����ۆی جەنگی كەنداو نەبووایە ئەگەری ئەوە هەبوو هەرێمی كوردستانی عێراق داوای فیدراڵی لەگەڵ توركیا بكات ،بەهۆیەوە ش����ەڕ لەنێوان س����ەدام و توركیا رووبدات ،چونكە ئ����ۆزال دەیگوت لەموس����ڵ و كەرك����ووك نەوتێكی زۆر هەی����ە ،ئەگەر لەدەس����تی ئێم����ە دابێت وەكو واڵتانی یەكێتی ئەوروپا ،یەكێتی واڵتانی موسڵمان رێكخراوێكم����ان تایب����ەت بەهەناردەكردن����ی نەوت دادەمەزراند ،لەماوەیەكی كورتدا گەشەسەندنێكی ئاب����ووری زۆرم����ان بەخۆوەدەبین����ی لەس����ەرجەم بوارەكاندا .ئۆزال دەیویست لەرێگەی دانوستاندن و بەرژەوەن����دی هاوبەش ئەم كارانە بكات ،نەوەكو خاكی واڵتانی دیك����ە زەوت بكات .بیرۆكەی ئۆزال ئەوەب����وو ،دوو دەوڵەت و ی����ەك میللەت هەبێت،
>>>
ئۆزاڵ دەیگوت ئێوە داوای فیدراڵی لەعەرەبەكان دەكەن ،ئاساییە ئەگەر لەگەڵ توركیاش لەچوارچێوەی فیدراڵدا پەیوەندیتان هەبێت .ئەو دەیویست لەچوارچێوەی توركیادا دەوڵەتێكی فیدراڵی لەگەڵ باشووری كرودستان و هەرێمی نەخشەوان (ئازەربایجان) و باكووری قوبرس دروستبكەین
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
سەرۆك ئۆزال لە پێشوازی سەرۆك بارزانی و شاندی یاوەری ــ 1993
>>>
ئۆزال مام جەالل رەوانەی الی ئۆجەالن لە شام دەكات
>>>
سەرۆك بارزانی پێشوازی لە هاوسەری سەمرا ئۆزاڵ دەكات ـ پیرمام
93
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
عەالئەدبن قورات و رەجەب تەیب ئەردۆگان
>>>
ئۆزاڵ خوازیاری ئەوەبوو فیدراڵی بۆ كوردەكانی باكوور لەچوارچێوەی دابەشكردنیان بۆ سێ هەرێمی سەربەخۆ رێكبخات
94
واتە ئەو باوەڕی بەیەكێتی دوڵەتان هەبوو لەس����ەر بنەمای ئیس��ل�امێتی بەش����ێوەیەك سنوور لەنێوان دەوڵەتان نەمێنێت. ئەوكاتەی ئۆزال س����ەیری نەخش����ەی دەكرد، چۆن بەپەنجە ئاماژەی بەكوردستان دەكرد؟! ئۆزال ئەوكاتەی س����ەیری نەخش����ەی رۆژهەاڵتیناوەڕاس����تی دەكرد زۆر خەمی دەخوارد ،دەیگوت واڵتانی رۆژئاوا هات����وون بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆیان ئەم واڵتانەیان دابەشكردووە ،كوڕ كەوتۆتە الی����ەك و باوك لەالیەكی دیكە ،لەم نەخش����ەیەی ئێس����تا نە تەنیا كورد و ع����ەرەب و تورك و...تد لەیەكتری جیاكردۆتەوە ،بەڵكو بنەماڵەكانیش����ان لەیەكت����ری دوورخس����تۆتەوە .ب����ۆ نموونە ،ئەگەر سەیری س����نووری نێوان نووس����ەیبین و قامیشلۆ بكەین دەبینین تەلبەندیان بۆ داناوە (پێی دەڵێن كوردەكانی سەرخەت و ژێرخەت) ،باوك لەمدیوەیە، كوڕ كەوتۆتە دیوەكەی دیكە .ئۆزال پێیوابوو سنوور بەمشێوەیە دروس����تناكرێت ،بەڵكو واڵتانی رۆژئاوا لەگۆر بەرژەوەندی خۆیان دروستیانكردووە. زۆرج����ار لەب����ارەی مەرگ����ی ئ����ۆزاڵ گوێمان لەچیرۆك����ی جیاجیا دەبێ ،هەن����دێ كەس دەڵێن تورگوت ئۆزاڵ بەپالنێك لەالیەن دەوڵەتی شاراوە كوژراوە ،هاوس����ەرەكەی و براك����ەی دەڵێن ئۆزاڵ ژەهرخوارد كراوە ،ئایا ئێوە لەبارەی مردنی ئۆزاڵ چی دەڵێن؟ -ئ����ۆزاڵ هەفتەیەك پێش ئ����ەوەی كۆچی دوایی
بكات ،بەس����ەردانێك ژمارەیەك دەوڵەتی ئاسیای بەس����ەركردەوە ،ئەوكاتەی گەڕای����ەوە توركیا من یەكێك بووم لەوانەی لەفڕۆكەخانە پێشوازیم لێكرد، تەندروستی زۆر باش بوو ،بەاڵم دواتر بەشێوەیەكی كتوپڕ م����رد .مردنی ئۆزاڵ لێكدان����ەوەی زۆری بۆ ك����را ،بەاڵم كەس����ە نزیكەكانی نێ����و بنەماڵەكەی زیاتر پێداگیری لەس����ەر ئەوە دەكەن ،كە ژەهریان دەخوارد داوە. چەند رۆژێك پێش مەرگی ئوزاڵ ،لێپرسراوی هێزی ژەندرمەی توركیا ئەشرەف بەدلیس پاشا ،كەسێكی باش����بوو ،بۆمبایان خستە نێو هەلیكۆپتەرەكەی و كوشتیان ،دواتر عەدنان قەهوەچیان كوشت ،گوتیان لەرووداوێكی هاتوچۆدا گیانی لەدەستداوە ،عەدنان قەهوەچی یەكێك لەوانەی زۆر باسی برایەتی نێوان كورد و توركی دەكرد ،دواتر رەحمەتی ئۆزال كۆچی دوایی كرد ،سیاس����ەتی دەوڵەتی توركیا جارێكی دیك����ە كەوتە دەس����تی ش����ەڕخوازەكان تا وادەی وەرگرتنی دەس����ەاڵت لەالیەن ،AKPسیاسەتی AKPدرێژە پێدەدری سیاسەتی ئۆزال بوو. من پێموایە ،تائێس����تاش لەتوركی����ا هزری ئۆزال بااڵدەس����تە ،گەلی توركیا ش����ایەدی ئەوە دەدەن كە هەمووی����ان ئۆزاڵیان خۆشویس����تووە ،لەدوای ئەتاتورك����ەوە ،ئ����ەوەی زۆر خزمەت����ی ك����ورد و توركی كردووە ئۆزاڵە ،ب����ۆ ئەوەی لەیاد نەكرێت ئێمە وەقفێكم����ان لەتوركیا بەناوی ئەو دامەزراند. سیاس����ەتمەدارانی هاوڕێ����ی ئ����ۆزال ،ئەوان����ەی
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
>>>
عەالئەدبن قورات و تورگوت ئۆزاڵ
لەس����ەردەمی ئ����ەودا بوونەتە بازرگان����ی گەورە، بەگش����تی ئەوان����ەی لەگەڵی ژیاون چ����اك دەزانن توركی����ا لەس����ەردەمی ئ����ەودا چەن����د گۆڕانكاری بەخۆیەوە بینیوە .ئێم����ەش هەر بۆ یادكردنەوەی ئۆزال و كارەكانی ،ئەم كۆمەڵەیەمان دروستكرد. لەس����اڵیادی كۆچی دوایی ئۆزالدا ئێمە دەستمان بەخوێندنەوەی مەولود كرد ،هاوكات لەكەناڵەكانی راگەیاندن مێزگ����ەرد لەبارەی كەس����ایەتی ئۆزال و كار و پرۆژەكان����ی س����ازكرا ،هەروەه����ا لەزانكۆ و پەیمان����گاكان كۆڕ و س����یمینارمان س����ازكرد. ئێمە لەرێگەی رۆژنامەوە بانگەوازمان ئاراس����تەی خەڵك كرد ب����ۆ خوێندنەوەی مەول����ود ،لەیەكەم مەولود خوێندنەوەدا 100هەزار كەس ئامادە بوو، س����اڵی دواتر بوو بە 150هەزار كەس ،ساڵی پار لەئیس����تانبوڵ مەولودومان خوێندەوە 250هەزار كەس لەمزگەوتی سوڵتان ئەحمەد ئامادەبوون ،كە لەهەموو الیەكی توركیاوە هاتبوون ،ئەمە لەالیەك رێزگرتن����ە لەمەولود خوێندن����ەوە ،لەالیەكی دیكە دووپاتكردنەوەی رێز و خۆشەویس����تییە بۆ ئۆزال. ئەمەش پەیامێك بوو بۆ س����ەرۆكوەزیر ئەردۆگان و حكومەتەكەی كە میلل����ەت داوای ئیرادەی خێر و ئاش����تی دەكات .لەدوای دیتنی ئەم كۆبوونەوە جەماوەریانە حكومەت بەش����ێوەیەكی راستەقینە رۆڵ و بایەخ����ی ئۆزالی بۆ روونب����ۆوە .لەدرێژەی ئەم هەوااڵنە كردنەوەی زانكۆیەكمان بەناوی ئۆزال لەبەرنامەدایە ،كە بوارەكانی پزیش����كی ،یاس����ایی
و ئابووری لەخۆگرتووە .ئ����ەم زانكۆیە لەئەنقەرە زەوییەكی زۆری بۆ تەرخانكراوە ،س����اڵی داهاتوو خوێندكاران وەردەگرێت .چەن����د بەڕێزێكی وەكو ئیحسان دۆغرمچی بەشداری تێدا دەكەن ،هەروەها س����ەرۆك مەس����عود بارزانی بەڵێینداوە لەهەموو بوارەكان هاوكاریمان بكات .خوالێخۆش����بوو ئۆزال دەیگوت دایكی دایكم كوردە ،واتەی نیوە كوردم، نیوە توركم ،ئۆزال كوردی زۆر خۆشدەویست. ئایا راستە توگوت ئۆزاڵ بەرەچەڵەك خەڵكی شاری مەالتیا بووە؟ بەڵ����ێ ،ئ����ۆزاڵ بەرەچەڵ����ەك خەڵكی ش����اری(مەالتی����ا) بوو ،وەكو دەزانرێ����ت خەڵكی مەالتیا زۆربەیان كوردن ،پێدەچێ����ت باوكی فەرمانبەری حكومەت بووبێت ،لەبەرئەوەی زۆر گەڕاوە و راكە راكەی كردووە بۆیە زمان����ی كوردی لەیادكردووە، بەاڵم دایكی دایكی كوردبووە و بەكوردی قس����ەی كردووە ،ئ����ۆزال كەمێك زمانی ك����وردی دەزانی، ب����ەاڵم ئەو برایەی ئێس����تا لەژیان����دا ماوە كوردی زیات����ر دەزانێ����ت ،ه����اوكات برایەكیش����ی بەناوی یوس����ف مردووە .من لەو بڕوای����ەدام ئەگەر ئۆزال تەمەنی درێژتربووایە ،یان كاربەدەس����تانی واڵتانی رۆژهەاڵت س����وودیان لەئەزموونی ئەو وەربگرتایە ئ����ەوا قۆناخێك����ی پڕش����نگدار و ئاش����تەواییەكی سەرتاس����ەری روویدەكردە ناوچەكەمان و ئابووری واڵتانی موسڵمان زۆر گەشەی دەكرد ،ئەو هەموو شەڕ و جەنگ و كۆمەڵكوژییەش روویان نەدەدا.
>>>
ئەو بڕە كارەبایەی كە بۆ شاری دهۆك دەچێت لەسەردەمی ئۆزال دابینكراوە
95
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
96
كانوونی یەكەمی 2009
دیمانە :ئاسڵی ئایدنتاشباش *** كامران قەرەداخی س���ەردەمی ئاگربەسی ساڵی 1993ی لەدەورانی سەرۆك تورگۆت ئۆزاڵ هەڵدەسەنگاند ،هەر دوو قۆناخەكەیشی پێكەوە شرۆڤە كرد و گوتی «قۆناخەكەی ئێستا گرنگترە ،سوپاش چاوپۆشی لەو قۆناخەی ئێستا دەكات ،بەاڵم لەقۆناخی ساڵی 1993دا تەنیا تاڵەبانی و ئۆزاڵ هەوڵی چارەسەركردنیان دەدا ،حكومەت هیچ كات ئەوەندە خاوەن دەستپێشخەری نەبووە» كام���ران قەرەداخی ،لەیەكەمین س���ەیركردندا مرۆڤێكی خۆشتەویس���تی خۆرهەاڵتی ناوەڕاس���تە .ب���ەاڵم كاتێك كە دەس���ت بەقس���ەكردن دەكات ئەوكاتە تێدەگەین كە لەبەرامبەرتان���دا تەنیا ڕۆژنامەنووس���ێكی خانەنش���ین نییە ،بەڵكو یەكێكە لەس���ندوقە ڕەشەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستیش. چەند س���اڵ لەمەوبەر كاتێك لەندەن كامران قەرەداخیم ناس���ی ،ئەوكاتە بۆ یەكێك لەڕۆژنامە بەناوودەنگەكانی خۆرهەاڵتی ناوین بەناوی «ئەلحەیات» بابەتی دەنووسی. ئ���ەو كوردێكی باكووری عێراقە .ه���ۆكاری ناودەركردنی لەتوركیا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ،كاتێك لەس���اڵی 1993دا لەگەڵ جەالل تاڵەبانی لەس���ەر داواكاری تۆرگۆت ئۆزاڵ پێكەوە س���ەردانی ش���امیان ك���رد تا بتوان���ن عەبدۆڵال ئۆجەالن ب���ۆ راگەیاندنی ئاگربەس���ت رازی بكەن .بۆیە ناوبراو چەندین دوستی لەئەنقەرەدا هەیە. دوات���ر ڕۆژێك لەنیویۆرك لەنێو كۆنفراس���ێكدا یەكترمان بین���ی .بانگ���ی منی كرد و گوتی «ئاس���ڵی ش���تێكی گرنگ���ت پێ دەڵێم بەاڵم تا بەیانی وەكو هەواڵ نەیدەیتە ڕۆژنامەكەت ،..ش���ەمددین س���اكێك گیراوە» دوای سێ ڕۆژ لەگیرانی زەكی پەرماخسێز (بێ پەنجە) راگەیندرا. هاوكات قەرەداخی راوێژكاری س���ەرۆك كۆماری عێراقە و نیوەی مێشكی تاڵەبانی پێكدێنێت .ئەو ڕۆژنامەنووسە تا ماوەیەك لەوەوبەر وەكو نووسەری تایبەتی سەرۆككۆماری عێ���راق كاری دەك���رد ،هەفتەی ڕابردوو لەئیس���تانبوڵدا وەاڵمی پرسیارەكانی ڕۆژنامەی میللیەتی دایەوە. *** ئاگربەستەكەی 1993لەنێوان ئۆجەالن و ئۆزاڵ قۆناخی پش���ت پەردەی ئاگربەس���تەكەی 1993ی پەكەكە چۆن پێش���كەوت ،بە مەبەستی چاوپێكەوتنتان لەگەڵ ئۆجەالن ڕۆیشتین بۆ شام؟ لەڕاستیدا ئەمە هەوڵدانی جەالل تاڵەبانی بوو .تۆرگووت ئ���ۆزاڵ تاڵەبانی دەعوەتی ئیس���تانبوڵ كردبوو .پێكەوە س���ەردانی ش���اممان كردوو لەگەڵ ئۆجەالندا دانیشتین. ئاپۆ ڕازی بوو .منیش لەس���ەر ناوی رۆژنامەی ئەلحەیات دیمانەیەكم لەگەڵ ئۆجەالندا س���ازكرد .دوای س���ێ ڕۆژ لەلوبنان پرێس كۆنفرانس���ێكمان سازكرد و ئۆجەالنیش 21ڕۆژ ئاگربەس���تی راگەیاند .كاتێك لەئەنقەرەدا لەگەڵ
كــامران قەرەداخی ،دەورانی ئۆزال و قـــــــ
«تراژیدیای كوشتنی 33سـەربـــ ئۆزاڵدا دانیشتین ،ئۆزاڵ پێكەنی و گوتی «بۆ ئەم كابرایە 21ڕۆژ ئاگربەستی راگەیاند؟ نەدەك���را بیكات���ە 20ڕۆژ یا 30ڕۆژ؟ تاڵەبانیش گوتی «كێ دەزانێ ».ئۆزاڵیش گوتی «شێتە ئەم كابرایە ».من لەو قۆناخەدا سێ جار لەگەڵ ئۆجەالندا دانیشتم. ئەو كاتە ڕاستەوخۆ ئۆزاڵ ئێوەی بەڕێ كرد؟! بە گشتی نا .بەاڵم بەزمانێكی دیپلۆماسی گوتی «ئەگەر ئاگربەستێكی بەمجۆرە بكرێت زۆرباش دەبێت .بابەتێكی ناسك و هەستیار بوو .بەر لەنەورۆز بوو و جاری یەكەمیش بوو كە پەكەكە ئاگربەس���تی رابگەیەنێت .لەسەر داواكاری تاڵەبانی ئەو ئاگربەستە بۆ ماوەی 21ڕۆژی دیكە درێژكرایەوە .بەاڵم دواتر تراژیدیای كوش���تنی 33سەرباز روویدا و كۆتایی بەو قۆناخە هات. كوشتنی 33سەرباز هێش���تای گفتووگو لەس���ەر مەسەلەی كوش���تنی ئەو 33سەربازە دەكرێت ،كێ بڕیاری كوشتنی ئەو 33سەربازەی داوە .شەمددین ساكیك ،كە ئێستا لەگرتووخانەدایە لەگەڵ ئۆجەالن یەكتری تاوانباردەكەن؟ نازان���م .لەكاتی روودانی ئەو رووداوەدا لە لەندەن لەب���ارەگای ڕۆژنامەدا بووم ،بەپێی ئەو زانیارییانە كە گەیش���تبوونە دەس���تمان ئۆجەالنیش گوتبووی ئاگام لێ نییە .من تەلەفونم بۆ ش���ام كرد و لەگەڵ جەمیل بایەك (جومعە)دا قسەم كرد و گوتم «ناكرێ ئەو مەسەلەیە بەگوتنی ئەمە رووداوێكی نالەبارە روون بكەینەوە». هەڵوێستی ئێستای سەركردە بەند كراوەكەی پەكەكە... لەو س���ەردەمەدا س���ێ جار لەگەڵ ئۆجەالن دانیش���تم ،زۆر خاوەن تەكەبور و شەیدای خۆی بوو .لەدوای س���ێ ڕۆژ لەس���ەردانەكەمان لەگەڵ تاڵەبانیدا بەمەبەستی سازدانی
دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
ــــۆناخی كـرانەوەی دیموكراتیی هەڵسەنگاند
ـــاز قۆناخەكەی ئۆزالی وەستاند» دیمانەی���ەك جارێكی دیكە چوومە الی ئاپۆ .هەر هەموو ڕۆژنامەكانی توركیا لەس���ەر مێزەكەیدا بوون .زۆر خۆش���حاڵ بوو چونكە لەنێو مانش���ێتی هەر هەموو ڕۆژنامەكاندا بوو .هەموو مانشێتەكان نووسیبوویان (ئۆجەالنی قاتل) بەاڵم با بنووسن .بۆ ئۆجەالن ئەمە ش���تێكی باش بوو ،كە لەڕۆژنامەكاندا باسیان دەكرد .دواتر لەقەرەداخی پرسیوە «بۆ پرێس كۆنفرانس���ەكەی سێ ڕۆژی دیكە چ جۆرە جلێك بكاتە بەر خۆی ،لەئاكامدا لەبەركردن���ی ق���ات و بۆینباخ���ی هەڵبژاردنەوە و گوتویەتی» ق���ات و بۆینباخ لەجلی پێشمەرگە باشتر و ڕەسمیترە ».جەمیل بایەك و چەند كەسێكی دیكە لەالی بوون. ئۆجەالن بە زمانی توركی باش���تر قس���ەی دەكرد .دیمانەكەمان بەزمانی توركی سازدا و زۆرجار باس���ی رووداوەكانی رووس���یای دەكرد .هێش���تا بڕوای نەدەكرد كە یەكیەتی س���ۆڤییەت هەڵوەشاوەتەوە و بەمجۆرە دەیویس���ت ئەم مەسەلەیە پشتڕاست بكاتەوە. بۆیە منیش خۆم ڕانەگرت و پرس���یم لەش���ام چۆن لەبارودۆخی دنیا ئاگادار دەبیتەوە؟ گوتی» هەر شەو بەر لەنووستن ڕادیۆی TRTی توركی دەكەمەوە و بەمجۆرە ئاگاداری بارودۆخی دونیا دەبم». تاڵەبانی زۆر هەوڵیداوە جی���اوازی نێ���وان قۆناخەك���ەی ئ���ەو كات���ە و قۆناخەك���ەی ئێس���تا چ���ۆن هەڵدەسەنگێنن؟ ئەوكاتە حكوومەتی توركیا بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد خاوەن دەستپێشخەری نەبوو. هیچ كەسیش بیری نەدەكردەوە لەگەڵ پەكەكە قسەبكات .بەاڵم ئێستا لەسەرەوەی هەر شت پرۆژەی چارەس���ەركردن بەبێ پەكەكە لەئارادایە .سیاسەتی حكومەتێكی جیاواز لەئارادایە .بێجگە لەوانەیش ،وا بزانم س���وپاش پاڵپشتی ئەم قۆناخەی ئێستا دەكات.
كانوونی یەكەمی 2009
لەم قۆناخەیشدا تاڵەبانی زۆر هەوڵیداوە. ئایا بەمەبەس���تی چەكداماڵینی پەكەكە تاڵەبانی لەنێوان توركیا و پەكەكەدا رۆلی پردی هەیە؟ هاوكاری دەكات .كاتێك كە من لەبەغدادا كاتبی ئەو بووم هەمیشە دەیگوت «پێویستە شتێك بكرێت لەم روویەوە زۆر هەوڵیدەدا ».پەیوەن���دی تایبەتی لەگەڵ پەكەكەدا هەیە .تا ئەو شوێنەی كە ئاگام لێیە لەگەڵ سەركردەكانی پەكەك���ە لەس���ەر چاخەكان���ەوە ڕاس���تەوخۆ قس���ەی نەكردووە .بەاڵم نامەی بۆ ناردوونە و ئەوانیش لەرێگای پەیوەندییەكان���ی خۆیان���ەوە وەاڵمیان ب���ۆ ناردوەتەوە. تاڵەبانی بەئەوانی گوتوە ،كە چیدیكە باوی تێكۆش���انی چەكداری نەماوە بۆیە پێویس���تە لەرێگای سیاس���ییەوە تێكۆشانی خۆیان بەردەوام بكەن و بەشێوەیەكی نەرمتر لەگەڵ توركیادا هەڵسوكەوت بكەن. پەكەكە خاوەن سێ باڵە ئایا تاڵەبانی ئەوانی ڕازی كرد؟ بەدڵنیاییەوە ،دەزان���م رۆلێكی ئیجابی و گرنگی گێڕاوە. ئەم كارە هێش���تا بڕێك ئەس���تەمە .پەكەك���ە پارتێكی سەرس���ۆڕهێنەرە .لەئەمری واقیعدا تەنیا یەك س���ەرۆك نیی���ە .قەندی���ل ،ئەوروپ���ا و ئۆجەالن س���ێ پێكهاتەی پەكەك���ەن .لەنێوان ه���ەر هەمووی ئەوانەیش���دا تەنیا ئۆجەالن زۆر بەهێزە. ئۆجەالن هەرچەندە لەسەر مێزیش نەبێت بەاڵم مامەڵەی خ����ۆی دەكات .هێش����تاش س����ەرەداوەكانی پەكەك����ە لەدەس����تی ئاپۆدان .دانیشتن و مامەڵەكردن یا نەكردن لەگەڵ ئۆجەالندا بڕیاری دەوڵەتی توركیایە .ئێستایش لەكەناڵە ڕەس����مییەكاندا دەبیسین كە دەڵێن «لەگەڵ كەسدا دانانیشین» ،بەاڵم پێویستە توركیا بڕیار بدات ك����ە ئایا دادەنیش����ێت یا نا .ئەگەر بێتو دادەنیش����ێت ئەوكاتە لەگەڵ كێدا دادەنیشێت .ئەم پرسیارانە هێشتا روون نەكراونەتەوە. ب����ەاڵم دەڵێ����ن لەكاتی پێویس����تدا لەنێ����وان هەندێك لەدامودەزگاكان����ی حكوم����ەت و پەكەك����ەدا لەڕێگای كەناڵە تایبەتییەكانەوە پەیوەندی س����از دەكرێت .من لەو باوەرەدام ئەگەر حكوومەت لەدەستپێشخەرییەكەی خ����ۆی بۆ كورددا هەن����گاوی باش بهاوێژێ����ت ئەوكاتە مەسەلەی پەكەكەیش وردە وردە نامێنێ .ئایا ئەمەیش بەسە؟ پەكەكە بۆ كوردەكانی عێراقیش كێشەیە كوردەكانی باك����ووری عێراقیش بۆ ئەوەی كە پەكەكە لەش����اخەكانەوە بهێنن����ە خ����وارەوە بوونە ه����اوكار و هاوپەیمان����ی توركیا .ك����وردەكان چی دیكە ش����ەڕی پەكەك����ە ناكەن بەاڵم گوش����ارێكی زۆر دەخەنە س����ەر پەكەكە .بەب����ڕوای كوردەكانی عێراق ،هاوپەیمانییەتی لەگەڵ توركیادا لەپەكەكە باشترە .بۆیە دەبنە الیەنێك لەچارەسەر كردنی كێشەی پەكەكەدا.
97
بيــــــــــــــــــر و راى ئــــــــــــــــازاد
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
كێشەی نێوان ڕۆشنبیر و رێكخراوە كوردییەكان لەتوركیا فەتاح كاراگۆز -ئەنقەرە
98
ماوەیەكە گفتوگۆیەك لەژێر ناوی كرانەوەی دیمۆكراتیك دەستی پێكردووە .بەاڵم تا ئێستا زۆربەی ئەو ڕۆشنبیرە كوردان����ەی كە بەش����داری ل����ە پرۆگرام����ی تەلەفزیۆنە توركییەكانی����ان كردووە ،هیچ كەس����ێكیان نەیانتوانیوە پێناسەی كورد وەكو نەتەوە بكەن و بۆ چارەسەركردنی پرسی كوردیش نەیانگوتووە ،كە پێویستە ئەوە بزانرێت كوردیش نەتەوەیە و بۆیە پێویستە بەپێ پێوانە و مەرجی نەتەوەیی پرسەكەیشی چارەسەر بكرێت .بۆیە ئەگەر بێت و ئێمە ڕابردووی خۆمان نەزانین ئەوكاتە ئەگەر بمانەوی بۆ داهاتوو ژێرخانێك دابمەزرێنین بێگومان ئەمە دەبێتە هۆكاری تراژدیای زۆر لەداهاتوودا .ئارمانجی دەوڵەت و پیاوەكانی دەوڵەت ئەوەیە كە مافە نەتەوەییەكانی كورد لەچوارچێوەی مافی تاكەكەس����یدا بەرتەس����ك بكەنەوە و بەمجۆرەیش پرس����ی ك����ورد لەچوارچێوەیەكی تەنگدا بهێڵن����ەوە تا بەمجۆرەیش مۆدێلێكی نۆێی ژێردەس����تی لەسەر كوردەكاندا بسەپێنن. هەڵویستی هەندیك لەڕۆشنبیر و سیاسەتمەدارانی كورد كە ئاس����انكاری بۆ دەوڵەتی توركی����ا دەكەن دەزانرێت. ئەمانە وەكو پاس����ەوانە فیداكارەكانی دەوڵەت لەجیاتی ئەوەی كە لەڕابردووی خۆیان ئەزموون وەربگرن ،هەوڵی ئ����ەوە دەدەن كە ئەو تاوانانەی كە لەڕابردوو تا ئێس����تا بەردەوامن ،وەك����و وێرانكردنی گوندەكان و كوش����تنی كردارە بكەر نادی����ارەكان لەبیرببەنەوە .ئەوانە لەجیاتی ئەوەی هەوڵی ئەوە بدەن كە هەر ڕۆژ لەسەر وێرانكردنی گون����دەكان ،ئاوارە و س����ەرگەردانكردنی ك����وردەكان و كوشتنی كردەوە بكەر نادیارەكان گفتوگۆ بكەن هەوڵی ئەوە دەدەن كە لەژێر ناوی كۆبوونەوەی كوردیدا وشەی نوێ بۆ زمانی توركی بدۆزنەوە و لەكەناڵە نەتەوەییەكانی توركیایش����دا س����ەرقاڵی پڕۆپاگەندە كردنن بۆ بیروڕای ئاغاكانی خۆیان و لە س����ەر كران����ەوەی دیمۆكراتیك بە رووی كورددا خۆیان نمایش دەكەن( .مەبەست گفتوگۆ كردنە) .بە تایبەتی كاتێك كە س����ەیری ئەوانە دەكەین كە بەش����داری لەپڕۆگرامەكانی كەناڵە تەلەفزیۆنییەكان
دەكەن تێدەگەین كە چۆن مەسەلەی كورد كە گەورەترین نەتەوەی ب����ێ دەوڵەتی خۆرهەاڵتی ناوڕاس����تە بچووك دەكەن����ەوە و رووداوەكان����ی ڕابردووی����ش بەپێچەوانەوە شرۆڤە دەكەن .كاتیك كە سەبارەت بە مەسەلەی كورد گفتوگ����ۆ دەك����ەن وا بیر دەكەنەوە كە ئەو مەس����ەلەیە مەسەلەیەكی نەتەوەیی نییە .بەشێوەیەك هەڵسوكەوت دەكەن كە ئینس����ان دەڵێ مەس����ەلەی خوێنداری نێوان دوو هۆزیان بەش����ێوەیەكی دادوەرانە چارەسەركردووە. هەندێك جاریش بەگاڵتەجارییەكی سەرد وەكو» ئەگەر زمان����ی خۆیانیش بزانن چ دەبێت» (مەبەس����ت لەوەیە كە ك����وردەكان زمانی كوردی نازانن) ی����ا بەهێنانەوەی گوتەكانی ئەردۆغان ئەوە ئیس����بات دەكەن كە لەرووی ڕۆحییەوە لەژێر كاریگەری بندەستیدان .بەشێوەیەكی بێ چارە و بەبێ زانیاری لەرووی سیاسی و كۆمەاڵیەتییەوە بەمەبەس����تی ئەوەی كە ڕۆش����نبیرە توركەكان لەخۆیان ت����ووڕە نەكەن هەوڵی ئ����ەوە دەدەن كە بی����روڕای ئەو ڕۆشنبیرانەیش پەس����ند بكەن .ئەم هەڵویستەی ئەوان ئەوەمان ب����ۆ رووندەكاتەوە ،كە ئەم چەند ڕۆش����نبیرە چۆن پرس����ی كورد بچووك و بێ بایەخ دەكەن .بەبڕوای من هەڵوێس����تی پەكەكە و دەتەپە س����ەبارەت بەپرسی كورد هەڵوێس����تێكی نەگۆڕ و ئاشكرایە .سەركردەكانی ئ����ەو دوو پارتە هەوڵی ئ����ەوە دەدەن ك����ە بیروڕاكانی ئۆج����ەالن بخەنە پراكتیك����ەوە و ریالیزەی بكەن .ئەوان دژایەتی كەمالیزم و دەوڵەتی ناوەندی ناكەن و نایانەوێ لەرووی نەتەوەییەوە پرس����ی كورد چارەس����ەر بكەن و چەندین جاریش ئاشكرایانكردووە كە ئەوان دەوڵەتێكی س����ەربەخۆی كوردییان نایەوێ و پشتگیری ئیدارەیەكی فیدراڵی كوردیش ناكەن .بۆیە من دەڵێم لەجیاتی ئەوەی كە ئەو پارتانەش لەس����ەر ناوی كوردان داواكارییەكانی خۆیان ئاش����كرا بكەن با ئەوە بڵێن لەس����ەر ناوی كورد چیی����ان ناوێ .ئێمە لەم روویەوە هەڵوێس����تی ئەوانیش دەزانین چونكە داوای ئازادكردنی ئۆجەالن و بڕێك مافی سەرەتایی لەئاستی تاكەكەسیدا دەكەن.
بيــــــــــــــــــر و راى ئــــــــــــــــازاد
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كێش����ە ئەوەیە كە بێجگە لەدەتەپ����ە و پەكەكە پارتییە سیاس����ییەكانی دیكەی كوردی چیی����ان دەوێ و چییان ن����اوێ .من نە ل����ەدژی گفتوگۆكردنی چارەس����ەركردنی پرسی كوردم ،بەڵكو پێموایە گفتوگۆكردنی ئەم بابەتە لەتوركی����ا كە سیس����تەمێكی دیكتاتۆری كەمالیس����تی دەسەاڵتدارە بۆ خۆی دەستكەوتێكە .مەسەلە ئەوەیە كە لەم كات و س����اتانەدا مافی خۆبەرێوەبردنی گەلی كورد لەالیەن ڕۆش����نبیرەكانییەوە گفتوگۆی لەس����ەر دەكرێت یا نا .وەكو مامۆس����تای خۆشتەوس����تم بێشكچی گوتی «كوردەكان ناچارن سیاسەتی سەركراوە پەیڕەوبكەن». پ����ڕۆژەی دەوڵەت ئەوەی����ە كە لەژێر ن����اوی كرانەوەی دیمۆكراتیكدا بەشێوەیەكی هەرزان كۆتایی بەمەسەلەی كورد و كوردس����تان بهێنێت .دەوڵەت دەیەوێ مەسەلەی ك����ورد كە كۆنتری����ن گەلی خۆرهەاڵتی ناوەڕاس����تە و تا ئێس����تا رووبەڕووی چەندین تراژیدی����ا و نەهامەتی بووە و چەندی����ن جار بەمەبەس����تی پاكتاوكردنی هێرش����یان بردووەتە سەر ،بەشێوەیەكی زۆر بەبێ بایەخ و بەوشە و قسەی گاڵتەجاری چارەسەر بكات و هەڵویستی هەندێك لەڕۆش����نبیر و سیاس����ەتمەدارانی كوردیش كە پاڵپشتی ئەم مەسەلەیە دەكەن هەڵوێستێكی خەجاڵەتبارە .ئەم ئەقڵییەت����ە سیاس����ییە لەم 30س����اڵەی دواییدا هەوڵی ئەوەی داوە كە ژێرخانی سیاس����ی تێكۆشانی كورد بێ بایەخ بكات هەر ئەوەندەی����ش هەوڵی ئەوەیان داوە كە ل����ەڕووی كۆمەاڵیەتییەوە دەس����ت بەجموجوڵێك بكەن. مەبەستیان ئەوەیە كە چارەس����ەرییەكانی پرسی كورد بەش����ێوەیەكی ئەنقەس����ت ئاس����تەنگ بكەن .بۆیە ئەو ڕۆشنبیرە كوردانە كە ناتوانن لەراستی رابردوو تێبگەن و س����ەریان لێ تێكچووە بەش����ێوەیەكی بەبێ زانیاری و عەفەویانە دەكەونە نێو ئەو بۆس����ەیەوە و پاڵپشتی لەو جۆرە سیاسەتانەش دەكەن. بە شێوەیەكی گشتی لەجیاتی ئەوەی كە سیاسەتمەدار و ڕۆش����نبیرە ك����وردەكان دەس����ت بەپەیڕەوكردن����ی سیاس����ەتێكی كراوە بكەن خۆیان بەچەند وردە ش����تی ب����ێ بایەخ دەخەڵەتێن����ن و بەمجۆرەیش دەبنە هۆكاری دووبارەبوونەوەی مێژوو .ئەدمۆندس كە لەساڵی 1925دا بیركاری سیاسی ئینگلیز لەعێراق بووە لەكتێبەكەی خۆیدا بەناوی (تورك ،كورد و عەرەب) باسی پەیمانی ئەنگلۆ و عێراق ( )10.06.1925دەكات و دەڵێت «كوردەكان هەر بەو جۆرە كە عێراقیان ڕزگاركرد ،ئەو هەڵویس����تە باشەی كە لەڕۆژی دواتر لەسلێمانیەدا نیشانیاندا بوونە ه����ۆكاری ئەوەی كە عێ����راق لەپارچەبوونێكی خوێناوی رزگاری بێت» .ئەو ش����تەی روون و ئاش����كرایە ئەوەیە، كە سیاس����ەتمەدارانی كورد تا ڕۆژی ئەمڕۆ نەیانتوانیوە فاكتەرە سیاس����ییە نێودەوڵەتییەكان بەباشی ئەنالیزە
بك����ەن .بارودۆخ����ی ئەم����ڕۆی كوردس����تانی عێراقیش هەر بەمش����ێوەیەیە .تا ئێس����تا پارتە بەرهەڵەستكارە كوردەكانیش نەیانتوانیوە لەنێوان خۆیاندا ببنە خاوەن هێز و هاوپەیمانیەتییەك كە بەپێی ئەو هاوپەیمانەتییە نەخش����ە ڕیگایەكی هاوبەش بۆ چارەسەركردنی پرسی ك����ورد ئامادە بكەن .هەمیش����ە هەندێك لەڕۆش����نبیر و سیاس����ەتمەدارانی كورد بەمەبەس����تی ئەوەی كە ببنە بەرپرس����ێك یا بگەنە بە پلە و پایەی����ەك بەرەژوەندی نەتەوەییان كردووە قوربانی بەرەژوەندی تاكەكەس����ی. بۆ نموونە لەس����ەردەمی هەڵبژاردنەكان����ی ئەم دواییەدا DTPزۆرج����ار بانگەوازی ئ����ەوەی دەكرد كە كوردەكان دەنگ����ی خۆیان بە DTPب����دەن ب����ەاڵم بەرەژوەندییە تاكەكەسییەكان وایان كرد كە رێژەی دەنگەكانی DTP زۆر كەم ببنەوە .بەاڵم دواتر ئەو كەس����انەی كە دەنگی خۆیان نەدا ب����ە DTPگوتیان «دەتەپە وەاڵمی ئێمەی نەداوەتەوە» .هەر ئەو كەسانە وەكو منداڵ كە ممكەی بە دەمەوە بێت ڕەخنەیان ئاراستەی DTPدەكرد. بارودۆخی ئێس����تای نێوان ڕۆش����نبیر و سیاسەتمەدار و رێكخراوە كوردیی����ەكان ئەو زەنجیرەیە دەخاتە بیرم كە چەند س����اڵ لەمەوبەر تەماش����ام ك����ردووە .چونكە ئەم بارودۆخە وەكو بارودۆخی ئەس����پەكانی قەفقاس����یایە. خەڵكی قەفقاس����یا لەسێ وەرزی بەهار ،هاوین و پاییزدا ه����ەر هەموو ئ����ەرك و كارەكانی خۆیان بەئەس����پەكان جێبەج����ێ دەكەن بەاڵم لەكاتی هاتنی وەرزی زس����تاندا دەڵێن ئێمە ناتوانین ئەس����پەكان بەخێو بكەین چونكە س����ەرباری ئێمەن بۆیە ئەو ئەسپانە لە چۆڵ و چیاكاندا لەو سەرماو سۆڵەدا بەرەڵاڵ دەكەن. بارودۆخ����ی ئێس����تای نێ����وان ڕۆش����نبیر و رێكخ����راوە كوردییەكانی����ش ه����ەر بەمجۆرەی����ە .ه����ەر چەندە كە ئەقڵییەتی حاكم بەسااڵنە بەمشێوەیە سوود لەڕۆشنبیر و سیاس����ەتمەدارە كوردەكان وەردەگرێت بەاڵم تا ئێستا ڕۆش����نبیر و سیاس����ەتمەدارانی كورد لەم واقعیەتە تێ نەگەیش����توونە .بۆیە پێویس����تە ئەو الیەنە سیاسییانە كە لەدەرەوەی پەكەكەن بەرەژوەندییە تاكەكەسییەكان وەالوە بنێ����ن و وەكو دۆزێكی نەتەوەیی پرس����ی كورد هەڵبسەنگێنن و جارێكی دیكە لەمەیدانی سیاسیدا خۆیان نیش����انبدەنەوە .پرسی كورد و كوردستان پرسێك نییە كە مرۆڤ بتوانێت بیكاتە قوربانی ناكۆكییە ئایدیۆلۆژیی و ئاینیی����ەكان .نابێ هیچ یەك لەئێم����ە ئەوەمان لەبیر بچێتەوە كە لەبەرامبەر مێژوودا بەرپرس����یاریمان هەیە. بۆیە ئەگەر دەمانەوەی بۆ داهاتوو ژیانێكی باش و گەش بەجێبهێڵی����ن ئەوكاتە پێویس����تە بەش����ێوەیەكی جددی جارێكی دیكە دەس����ت بەتێكۆش����انی سیاس����ی خۆمان بكەین.
كانوونی یەكەمی 2009
99
بيــــــــــــــــــر و راى ئــــــــــــــــازاد
ساڵی یەكەم ژمارە ()1
كانوونی یەكەمی 2009
بۆئەوەی كورد و تورك لەتوركیا ببنە شەریكی یەكتری
فورات جەوەری
100
*
حكومەت���ی AKPبەڕاگەیاندن���ی سیاس���ەتی كرانەوە ب���ەڕووی كورد ،دەی���ەوێ هەنگاوێكی مەدەنی و هاوچەرخ هەڵبگرێت ،بەم هەنگاوەش كۆتایی بەسیاس���ەتی ئینكار بهێن���ێ و توركیا لەگۆش���ەگیری نێودەوڵەتی رزگاربكات و بەرەو جیهانێكی مۆدێرن رایبكێشێت .من ئەو تێڕوانینە ریفۆرمخوازانەی AKPبە تێزی «گالستنۆست و پرێس���ترۆكا»ی گۆرباچۆڤ دەشوبهێنم .بەاڵم هێش���تا دیار نیی���ە حكومەت ل���ەو ریفۆرمەیدا سەركەوتوو دەبێت یان نا .لەكاتێكدا نزیكەی 4 ن���ەوە بەئایدۆلۆژیای ئینكار و كولتووری گومان لێكدیكردن پەروەردەكراون و هەتاكو بینەقاقایان لەنێو ناس���یۆنالیزمێكی پەڕگیردا ماوەتەوە .ئەو هێزە لەدژی وەه���ا پرۆژەیەكە و ئەگەر ئەمریكا پەنجەی لەدەس���تپێكردنی ئەو پرۆسەیە هەبێت ئ���ەوا ئ���ەو تیرەی ك���ە لەكەوانەك���ە دەرچووە ئامانجەكەی خ���ۆی دەپێكێ ،ب���ەاڵم ئەگەر وا نەبێت ئ���ەوا تیرەكە ب���ەرەو ڕووی خاوەنەكەی دەگەڕێتەوە. ئەگەر بەمشێوەیە بێت ،ئەوا پێویستە حكومەت یان دەوڵەتی توركیا لەئاخاوتن و هەنگاوەكانیدا دروس���ت بێت ،دەس���ت لەمن���اوەرە و گەمەی هەڵخەڵەتێنەران���ە ب���ەردەن و بەئیرادەیەك���ی بەهێ���زەوە هەوڵ بۆ چارەس���ەركردنی پرس���ی ك���ورد و دیموكراتیزەكردن���ی توركی���ا ب���دەن. وەك هەنگاوی یەكەم پێویس���تە ئۆپەراس���یۆنە س���ەربازییەكان بوەس���تن و چەكەكان بێدەنگ بكرێن و لێبووردنێكی گشتی رابگەیەندرێت ،رێگا
لەبەردەم سیاس���ەتی لی���گاڵ بكەنەوە و لەگەڵ هەموو پەرلەمانتار و س���ەرۆك ش���ارەوانییەكان و نووس���ەر و سیاس���ەتمەدارانی كورد دابنیشن و كەشێكی دیموكراس���ی و برایەتی راستەقینە بخوڵقێنن .ئەوان دەتوانن ئەو كەشە دیموكراسی و تەبایی���ە لەڕێی دەزگاكان���ی چاپەمەنی وەك كامپەینێك���ی گش���تگیر و هەمەالیەن���ە درێژە پێبدەن و ،ئیم���اژی خراپی كوردان ،كە خۆیان خوڵقاندوویان���ە لەماوەیەكی كورتدا بڕەوێننەوە. ئەوكاتەی بارودۆخەكە ئاسایی بووەوە ،ئەوكاتە تۆلێرانس و گەش���بینیش زیاتر دەبێ و دەبێتە مای���ەی بونیاتنان���ی بناخەیەكی دیموكراس���ی. هەروەك دەبێ ئەو بنەماگە دیموكراسیە بە قانوون بپارێزرێ���ت و ئەو قانوون���ەش هەموو مافەكانی ك���ورد بخاتە ژێر گرەنتیی���ەوە .لەقەبووڵكردنی ناس���نامەی كوردی ،چاپ و پەخش���ی كوردی، گەڕانەوەی ناوە كوردییە رەسەنەكانەوە بگرە تا دەگاتە پەروەردەی زمانی كوردی هەر لەباخچەی ساوایانەوە بگرە تا دەگاتە زانكۆ و خوێندنی بااڵ، بەمەش توركیا وردە وردە دەكەوێتە راس���تەڕێی دەوڵەتێك���ی فرە زمان و ف���رە رەنگ و دەنگی جیاواز. ب���ە لەبەرچاوگرتنی ت���ەواوی ئ���ەو تێڕوانیانە، ئینجا ئەگەر كورد لەوەها سیس���تمێكدا خۆیان وەك هاوواڵتی دەستووری و یەكسان و هاوبەش ببینن ،ت���ا بتوانن بڵێن ئێمەش ش���ەریكی ئەو واڵتەین. *نووسەر و رۆمانووس -ستۆكهۆڵم