Wyspa 1(37) 2016 by Wyspa

„Magazynu Literackiego KSIĄŻKI”

Wyspa nr 1 (37) kwiecień 2016

Zamów prenumeratę

nr 1 (37) kwiecień 2016

Marek Czuku Janusz Drzewucki Jan Krzysztof Piasecki

 Kilkadziesiąt recenzji nowości wydawniczych (proza obca, proza polska, poezja, biografie, historia, komiks, prawo, religia, edukacja, psychologia itp.)

proza

 Bestsellery – lista najlepiej sprzedających się książek w polskich księgarniach

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki Krzysztof Kuczkowski

 Relacje ze spotkań promocyjnych, informacje o konkursach, festiwalach książki, nagrodach literackich

poezja

 Książki Miesiąca: prezentacja tytułów, które wg kolegium redakcyjnego „Magazynu” zasługują na specjalną uwagę czytelnika

Wojciech Charchalis Wojciech Jagielski

 Rynki zagraniczne – o czym się mówi, co się wydaje, sprzedaje i czyta za granicą

 Wywiady z pisarzami znanymi i popularnymi lub dopiero

wywiad

debiutującymi

 Koszyk z Książkami, czyli zestaw tytułów dobranych tematycznie

Józef Wilkoń

do pory roku/sezonu/okazji

ilustracje

Dla czytelników „Wyspy” oferta specjalna – cena 99 zł za roczną prenumeratę (12 numerów)

Mirosław Bańko, Jerzy Górzański Jędrzej Guzik, Wojciech Kaliszewski Małgorzata Kulisiewicz, Karol Maliszewski Bartosz Marzec, Artur Matys, Adriana Szymańska, Piotr Wojciechowski

tel. 22 828 36 31 marketing@rynek-ksiazki.pl www.rynek-ksiazki.pl/czasopisma ISSN 2083-7720

9 772083 772167

Spis treści DWUGŁOSY Artur Matys Siostra Don Kichota.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wojciech Charchalis Studiowałem Cervantesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

ISSN 2083-7720 nr 1 (37) kwiecień 2016

www.kwartalnikwyspa.pl Adres redakcji: 00-048 Warszawa, ul. Mazowiecka 6/8 Redaktor naczelny: Piotr Dobrołęcki (dobrolec@warman.com.pl) Zastępca redaktora naczelnego Ewa Tenderenda-Ożóg (kontakt@kwartalnikwyspa.pl) Proza: Wojciech Kaliszewski, Rafał Wojasiński Poezja: Katarzyna Bieńkowska (katarzyna.bienkowska@gmail.com) Adrian Sinkowski Felietony: Jerzy Górzański, Piotr Wojciechowski, Karol Maliszewski, Mirosław Bańko Galeria: Małgorzata Karolina Piekarska Kronika regionalna: Lilla Latus (lilla.latus@neostrada.pl) Opracowanie plastyczne: Urszula Dulewicz Ilustracje w tekście i na okładce Józef Wilkoń Ilustracje do „Don Kichote” Miquela de Cervantesa Opracowanie graficzne: Stanisław Małecki, Grzegorz Zychowicz Skład: TYPO Marek Ugorowski

POŻEGNIANIE o. Stanisław Opiela Pożegnanie Michała Jagiełły.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Bogumiła Krzew Obecność.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Adriana Szymańska Późna konstatacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 ESEJ Wojciech Kaliszewski Zapisane w drodze.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 WYWIAD Rozczarowani rajem Z Wojciechem Jagielskim rozmawiał Bartosz Marzec.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 PROZA Jan Krzysztof Piasecki Obywatel Sz... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Svarecke bryle.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Marek Czuku Mój Mauritius. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Motyl Emanuel.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Cisza.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Janusz Drzewucki Podróż przez Saksonię, Bawarię, Tyrol i Czechy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Druk i oprawa: OZGraf Olsztyńskie Zakłady Graficzne Wydawcy: Biblioteka Analiz Sp. z o.o. Prezes zarządu: Łukasz Gołębiewski Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca. W tekstach przeznaczonych do druku zastrzega sobie prawo zmian i skrótów, w przypadku zdjęć i rysunków – własnego kadrowania oraz innych zmian. Prosimy o przesyłanie tekstów w formacie doc lub rtf o objętości do 30 tysięcy znaków ze spacjami w przypadku prozy i esejów oraz do 10 wierszy w przypadku poezji. Prenumeratę można zamawiać w oddziałach firmy Kolporter S.A. na terenie całego kraju (informacje pod numerem infolinii 801 205 555), a także przez stronę internetową Kwartalnika Literackiego WYSPA: www.kwartalnikwyspa.pl

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

POEZJA Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki Piosenka o wyższym i niższym personelu szpitalnym.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odrzucenie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pochwała m.in. „Nowego Wyrazu”.. . . . . . . . . . . . . . Wydmuszka.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wariatuńcio .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przede wszystkim pochwała polszczyzny. . . . . Piosenka o dowcipnisiu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piosenka o wzięciu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57 57 58 58 58 59 59 60

Marek Czuku Blue & cold. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Zielona herbata.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Spis treści Nocne taxi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Chłopaki nie płaczą. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Kawa i miód.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

PERYSKOP Piotr Dobrołęcki Z redakcyjnej poczty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Małgorzata Kulisiewicz Marsz umarłych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

RECENZJE

Krzysztof Kuczkowski Wielki Poniedziałek.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielki Wtorek.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielka Środa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielki Czwartek.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielki Piątek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielka Sobota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Exsultet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64 65 65 66 67 67 68

Jędrzej Guzik moja mała Sitowia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . modlitwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . osiedle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rzeka.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tremor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 69 70 70 71

Adriana Szymańska Odnalezione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przemiany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Celność.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Śmierć brzozy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72 73 73 74

FELIETONY Jerzy Górzański Koń siedzi na drzewie i pieje.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Mirosław Bańko Kłopoty z ojcostwem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Karol Maliszewski Poezja a wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Piotr Wojciechowski Flaga na bloku.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 GALERIA NA „WYSPIE” Małgorzata Karolina Piekarska Klasyka, czyli „zawilkoniona” na wieki. . . . . . . . 103

Bolesław Faron Smakowanie życia (Józef Baran, Szczęście w czapce niewidce i 99 nowych wierszy).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Michał Kabata O pożytkach mądrej biografistyki (Krzysztof Dubiński, Wojna Witkacego czyli kumboł w galifetach) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Karol Alichnowicz Słowo po słowie (Janusz Drzewucki, Charakter pisma. Szkice o polskiej poezji współczesnej). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Paweł Sobczak Ten czarujący Wieniawa (Mariusz Urbanek, Wieniawa. Szwoleżer na Pegazie).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Janusz A. Kobierski Ogród wyobraźni (Konstelacja Toposu. Antologia poezji). . . . . . . . . . 124 Mateusz Wabik Gdzie te poetki z tamtych epok (Marta Podgórnik, Zawsze). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Mateusz Wabik Kabaret fizyczny (Tadeusz Pióro, Powązki).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 KRONIKA Redaguje Piotr Dobrołęcki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 KRONIKA REGIONALNA Redaguje Lilla Latus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 NASI AUTORZY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Zrealizowano ze środków finansowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Artur Matys

Siostra Don Kichota

zy warto dzisiaj czytać Don Kichota? No pewnie, że warto! Byle uważnie i w całości. Cervantes stworzył dzieło wielopiętrowe, zachwycające nieśmiertelnym rysunkiem głównych postaci oraz niebanalnym spojrzeniem na ludzką kondycję. Gigantyczny sukces powieści wyraził się także w tym, że jej wybrane treści i obrazy zostały zaadoptowane przez kulturę masową, prawie zawsze ze szkodą dla szlachetnego pierwowzoru. Ale, jak przystało na arcydzieło, powieść Cervantesa przy każdym czytaniu odsłania coraz to nowe, zadziwiające pokłady znaczeń. Potrafi zaskoczyć w najmniej oczekiwanym miejscu… *** Kiedy zapytamy o kobiety w Don Kichocie Miguela de Cervantesa, najpewniej, a przynajmniej w pierwszej kolejności, usłyszymy imię Dulcynea1. Ale cóż to za postać, której właściwie nie ma? Cóż to za imię, które nie posiada swojego desygnatu? Przypomnijmy. Don Kichot nazwał Dulcyneą z Toboso młodą kobietę ze wsi Toboso, mającą już swoje imię i swoją tożsamość: nazywała się Aldonza Lorenzo, była córką Lorenzo Corchuelo i Aldonzy Nogalez. Szlachcic znał Aldonzę, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, z widzenia. Przez jakiś czas podkochiwał się w niej, czego ona prawdopodobnie wcale nie podejrzewała ani też nie wiedziała o tym.2

1. Wojciech Charchalis, w swoim autorskim przekładzie: M.de Cervantes, Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy, Poznań 2014, pozmieniał wiele hiszpańskich imion na imiona polskie, tłumacząc to potrzebą oddania ich znaczącego charakteru. I tak, Dulcyneę zastąpił Cudenią, Rosynanta – Chabettonem, Aldonzę Lorenzo – Ziutą Wawrzyńcówną, a Sanczo Pansę – Sanczem Brzuchaczem. Skoro nawet Juliusz Słowacki włożył w usta Hrabiego Fantazego imię giermka Don Kichota w oryginalnym brzmieniu: „O, baranie, / O którym niegdyś w mistycznym widzeniu / Śnił Sanczo Pansa …w niebie niespodzianie / Ujrzawszy bydło!….” (J. Słowacki, Fantazy, Ossolineum, Wrocław 1976, s. 24), skoro wybitny edytor i znawca literatury polskiej – prof. Mieczysław Inglot powtórzył tak brzmiące imię giermka w swoim komentarzu krytycznym, to takie zakorzenienie w języku polskim imion hiszpańskich występujących w Don Kichocie należało uszanować, a nie ignorować. Ropozycje Charchalisa brzmią sztucznie, brzydko i infantylnie. Decyzje tłumacza stają się jeszcze bardziej niezrozumiałe, a przy tym niespójne, gdy czyta się jego uzasadnienie pozostawienia imienia Don Kichot w formie oryginalnej: tradycja literacka sprawia, że tego nie zrobię (…). [Tamże, s.105] Niemniej – wyjaśnia Charchalis – pozostałe postaci, nie tak bardzo eksponowane, zostały jednak przechrzczone, aby dochować wierność oryginału. [Tamże, s. 49] Rosynant, Dulcynea, Sancho Pansa są nie tak bardzo eksponowanymi przez Cervantesa postaciami i nie obejmuje ich tradycja literacka! 2. M. de Cervantes Saavedra, Don Kichote, tłum. A.L. Czerny i L. Czerny, Kraków 2006, s. 32. Wszystkie cytaty oraz pisownię imion i nazw miejscowości podaję za tłumaczeniem pp. Czernych. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy W fakcie obdarzenia panny Lorenzo imieniem Dulcynea, dodajmy: bez obecności i zgody, a nawet bez wiedzy kobiety tak nazwanej, odnajdujemy nie tylko naśladownictwo schematów powieści rycerskiej. Była to także żałosna próba ulokowania wysublimowanych tęsknot podstarzałego szlachcica w konkretnej, choć prawie nieznanej kobiecie. Pięknością nikt jej nie dorówna – wzdychał Don Kichote – a w dobrej sławie niewiele jej sprosta.3 Symboliczne nadanie Aldonzie Lorenzo nowego imienia, brzmiącego niczym nazwisko księżniczki i wielkiej pani4, było jednocześnie jednostronnym, autorytarnym gestem stwarzania postaci. Maluję ją w mej wyobraźni taką, jaką chcę, powie wprost o Dulcynei Don Kichot.5 A jaką kobietę – zapytajmy – chciał widzieć w Dulcynei szlachcic z Manczy? Włosy jej – złoto szczere, to już słowa samego Don Kichota, jej czoło – Pola Elizejskie, brwi jej – łuki tęczy, oczy jej – słońca, lica jej – róże, wargi – korale, zęby jej – perły, alabastrem – szyja, marmurem – piersi, z kości słoniowej jej ręce, białość jej śniegiem, zaś części ciała, które przed wzrokiem ludzkim skromność zakrywa, takie są, jak mniemam i przeczuwam, że jeno z oględną czcią je wysławiać można, lecz nigdy porównywać.6 Zauważmy: postać Dulcynei nie daje się uchwycić w żadnym rysunku, jakże brak jej cech indywidualnych i osobowych. Dulcynea pozostaje zawsze, i tylko, westchnieniem Don Kichota. Do pierwszej, i to wcale nie bezpośredniej, konfrontacji Dulcynei – tej z wyobrażeń Don Kichota, z jej domniemanym prototypem – wieśniaczką Aldonzą Lorenzo, doszło podczas pobytu Rycerza i Giermka w górach Sierra Morena. Don Kichot ujawnił wówczas Giermkowi naturę jego relacji z Aldonzą: miłość nasza była zawsze platoniczna, ważąc się najwyżej na cnotliwe wejrzenie. A nawet to było tak rzadko, że śmiałbym przysiąc, że przez tych dwanaście lat (…) nie widziałem jej i cztery razy. A nawet być może, że ona ani razu nie zauważyła, iż na nią patrzyłem.7 A to dobre! Nie widział jej i cztery razy, a jak naprawdę wyglądała, zapamiętał jeszcze mniej. Za to Giermek, który, jak się okazało, też znał dziewczynę, potrafił ją opisać, i to ze szczegółami. We wspomnieniach Giermka Aldonza była młodą i niebrzydką, (chociaż ciągłe przebywanie na polu, w słońcu i na wietrze bardzo niszczy twarz niewieścią8), dobrze zbudowaną i silną, niepiśmienną i raczej nieokrzesaną wiejską dziewczyną. Zdaje się, że Aldonza nie przejmowała się obyczajowymi konwenansami, skoro Sancho Pansa opisał ją jako przeskoczkę, [co to] z każdym poigra i wszystko obróci w śmiech i żart.9 Carlos Fuentes w eseju Cervantes czyli krytyka sztuki czytania10 przywołując dialog Rycerza i Giermka w górach Sierra Morena, skoncentrował się na słowach Rycerza: Od3. Tamże, s.168. 4. Tamże, s. 32. 5. Tamże, s.168. 6. Tamże, s.84. 7. Tamże, s.167. 8. Tamże, s.167. 9. Tamże, s.167. 10. C. Fuentes, Cervantes czyli krytyka sztuki czytania, tłum.: Joanna Petry-Mroczkowska, Kraków 1981. Książka ukazała się po raz pierwszy w Meksyku w 1996 roku.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Artur Matys

powiedź Don Kichota stanowi najbardziej wzruszające wyznanie miłości, jakie kiedykolwiek zapisano. Wie on, kim jest i jaka jest Dulcynea, kocha ją jednak, a dlatego że ją kocha, warta jest ona więcej – mówi Don Kichote – niż „najpierwsza księżniczka na ziemi”. Przyznaje, że jego wyobraźnia przeobraziła prostaczkę Aldonzę w znakomitą damę Dulcyneę. Czyż nie jest to cecha miłości – Fuentes uderza w wysoki ton – iż zdolna okazuje się przekształcić obraz ukochanej w coś nieporównywalnego, jedynego, ponad wszelkimi rozważaniami o bogactwie czy biedzie, godności czy prostactwie.”11 Fuentes żongluje imionami Dylcynei i Aldonzy tak, jak by to były pojęcia-imiona równoznaczne. A przecież to dwa różne imiona, dwie różne postaci woluntarystycznym gestem ujęte w formę unii personalnej. Czytajmy uważnie! Gdy Fuentes pisze: Don Kichote wie, kim jest oraz jaka jest Dulcynea12, w rzeczywistości pisze o… Aldonzy. Uczucia Don Kichota do wiejskiej dziewczyny miłością nie były! Don Kichot (z niejaką pomocą Cervantesa) wymyślił grę terenową w błędnego rycerza, której integralną 11. Tamże, s. 94. 12. Tamże,s. 94. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy częścią była obowiązkowa miłość rycerza do damy.13 Gdyby nie wymagał tego „Regulamin uczestnika gry”, stary kawaler najpewniej nie ochrzciłby Aldonzy Dulcyneą, siebie Don Kichotem (szlachcic nazywał się Quijada, Quesada albo Quejana), a swojej szkapy Rosynantem. Meksykański pisarz, nomen omen laureat nagrody Cervantesa, zwyczajnie nie ma racji, kiedy sugeruje, że uczucia Don Kichota zdolne były przekształcić obraz ukochanej [Aldonzy] w coś nieporównywalnego, jedynego, ponad wszelkimi rozważaniami o bogactwie czy biedzie, godności czy prostactwie.14 Trudno wiejską dziewczynę nazwać choćby prototypem Dulcynei. Don Kichot potraktował Aldonzę jak krawiecki manekin o kobiecych kształtach, na który zawiesił wymyślny kostium żeński nazwany przez niego Dulcyneą. Podczas gdy drewniany bohater Carla Collodiego wchodzi w relację ze światem, a na koniec powieści przemienia się w chłopczyka, u Cervantesa manekin (Aldonza) pozostaje manekinem, a wspaniała suknia (Dulcynea) pozostaje tylko suknią. Don Kichot, przebywając w górach Sierra Morena, napisał list, który Sancho Pansa miał dostarczyć pani Dulcynei z Toboso, córce Lorenza Corchuela.15 Ten list nigdy do wiejskiej dziewczyny nie dotarł i nie warto rozstrzygać, kto bardziej zawinił: Rycerz, który listu nie oddał, czy Giermek, który przed wyjazdem o list się nie upomniał16. Niedbałość Don Kichota ma jednak swój głębszy sens, Freud nazwałby ją może „czynnością pomyłkową”. Stało się tak, jakby na wrzucanej do skrzynki pocztowej kopercie nadawca napisał własna ręką: Adresat nie istnieje… Znakomity pomysł Cervantesa! Nasz rycerz – komentuje Nabokov – jest bardziej zainteresowany odkryciem Dulcynei jako czarownego odbicia w zwierciadle rycerskości niż jako realnej osoby, do której można słać listy.17 Podczas kolejnej konfrontacji urojeń z rzeczywistością, w scenie spotkania Don Kichota z rzekomo zaczarowaną Dulcyneą, sytuacji zaaranżowanej i szelmowsko zmanipulowanej przez Sancho Pansę, Don Kichot nie spotyka żadnej Dulcynei, nawet zaczarowanej Dulcynei, lecz wulgarną, rozczochraną, śmierdzącą czosnkiem dziewkę.18 Nabokov uważa tę historię za najsmutniejszą i jedną z najokrutniejszych przygód w całej powieści.19 Andrés Trapiello stawia w Żywotach Cervantesa tezę, bliską myśli Fuentesa, że w miłości rycerza do Dulcynei odnajdujemy najbardziej wzniosły, uczciwy i dumny obraz kobiety. Każdej kobiety.20 13. Twierdzę – to słowa Don Kichota z rozmowy ze szlachcicem Vivaldo – że nie może istnieć błędny rycerz bez pani serca, gdyż dla nich tak właściwą i przyrodzoną sprawą jest być zakochanym, jak niebu świecić gwiazdami. Patrz: M. de Cervantes Saavedra, op. cit.,s. 82. 14. C.Fuentes, op. cit., s. 94. 15. Tamże,s. 174. 16. Porównaj: Tamże, s. 174. 17. V.Nabokow, Wykłady o Don Kichocie, Warszawa 2015, s. 215. 18. Tamże, s. 55. 19. Tamże, s.55. 20. A. Trapiello, Żywoty Cervantesa. Próba innej biografii, tłum.: Piotr Fornelski, Warszawa 2012, s. 204.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Artur Matys Czy aby na pewno? To, co się pojawia w myślach, uczuciach i czynach Don Kichota ani przez chwilę nie jest miłością, to zaledwie jakieś majaczenie o miłości. Szalony rycerz bajdurzy, posiłkując się stylem powieści rycerskich i baśni. Owszem, język, którym Don Kichot posługuje się w kontaktach z kobietami, chwilami urzeka swą wysublimowaną elegancją i dworskością. Zapewne niejedna kobieta z lubością posłuchałaby słownych zalotów w stylu szlachcica z Manczy. Ale czy znalazłaby się dzisiaj choćby jedna, która zechciałaby związać się z mężczyzną w typie Don Kichota? Bohater Cervantesa jest mężczyzną emocjonalnie i erotycznie niedojrzałym, chwilami wręcz upośledzonym. O kobietach nie wie zgoła nic, no może tyle, ile mu podpowiedziały, a może raczej zamąciły w głowie przeczytane książki. Wzniosła, fruwająca w oparach nierzeczywistości poetyka Don Kichota, nie przylega do żadnej konkretnej kobiety. Czy aby najbardziej uczciwy obraz kobiety nie zasłania lęku Rycerza przed spotkaniem z kobietą z krwi i kości? (A tak na marginesie, czy aby Cervantes nie opowiada nam w tym momencie o swoich osobistych problemach?). A czymże ma być dumny obraz kobiety? Jeżeli ma być obrazem kobiecej dumy i godności, to i owszem, taki obraz pojawia się w powieści Cervantesa, tyle że bez związku z Dulcyneą! Jakkolwiek wiemy, że Aldonza Lorenzo była bardzo gładka21, to pewne, że jej, po ludzku piękna, uroda nie mogła być wzorem dla nadludzkiego piękna22 Dulcynei. Wzorem cnoty… chyba też nie. Historia z Dulcyneą zwodzi i co chwila wyprowadza na manowce, jeśli rozpatruje się ją w kategoriach obyczajowej historii erotycznej. Bo o realności Dulcynei wolno mówić wyłącznie na obszarze literatury. To literatura jest miejscem jej narodzin, życia i śmierci. Dulcynea jest słowem, tylko i aż. Na chwilę, ale nie bez powodu, przerwiemy ten wątek, aby przyjrzeć się innym kobietom, które pojawiły się na kartach Don Kichota. Z Don Kichotem związane są jeszcze bezpośrednio, choć luźno, dwie kobiety: Siostrzenica i Gospodyni, te same, które źródła szaleństwa wuja i pana upatrywały w książkach z jego bogatej biblioteki. (Co dla owych książek skończyło się tragicznie: zostały skazane na spalenie). Siostrzenica i Gospodyni nie rozumieją Don Kichota, są przestraszone jego szaleństwem, próbują powstrzymywać podstarzałego szlachcica przed kolejnymi wyprawami, co robią ze szczerych pobudek, lecz całkowicie bezskutecznie. Wiele więcej o Siostrzenicy i Gospodyni powiedzieć nie potrafimy, nie wiemy nawet jak brzmiały ich imiona. Sancho Pansa o swojej żonie, kobiecie około czterdziestoletniej, Teresie mówi albo z przekąsem, albo ze skargą. Sam Cervantes zatrzymuje się przy Teresie Sanczy nie w drugim tomie swojego arcydzieła, kiedy wplątuje ją w intrygę uruchomioną przez parę książęcą. Teresa, podobnie jak jej mąż, osoba prosta i niepiśmienna, grę tamtych dwojga bierze za dobrą monetę, co przysporzy jej upokorzeń i rozczarowań. Córka Sancho i Teresy jest w powieści najczęściej Sanczyną, nazywaną tak od imienia swojego ojca, choć 21. M. de Cervantes Saavedra, op.cit., s.32. 22. Tamże, s. 84.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy wiemy skądinąd, że na imię ma Maria. Jej miejsce na ziemi, podobnie jak siostrzenicy Don Kichota, jest opisane stopniem pokrewieństwa z męskimi bohaterami powieści. W drugiej części powieści pojawia się Księżna – piękna i inteligentna manipulantka. Księżna uruchamia siedemnastowieczne reality show. Widownią są poddani księstwa; mimowolnymi, nieświadomymi aktorami – Don Kichot i Sancho Pansa z żoną i córką; cynicznymi scenarzystami i reżyserami całości – Księżna i Książę. Księżna bawi się szaleństwem Don Kichota i naiwnością Sancho Pansy, gra na ich sentymentach i resentymentach: budzi w nich marzenia, które na pewno się nie spełnią, odgrzewa zawiści, które wnet zostaną publicznie skompromitowane. Księżna podpuszcza, okłamuje, wplątuje w kolejne sytuacje, które mimowolnym aktorom reality show przyniosą tylko wstyd i bolesne rozczarowanie. Jeśli Księżnej cała ta intryga sprawia przyjemność, to dlatego, że jest moralnie zdegenerowana. Pustkę życia próbuje chwilowo zapełnić śmiechem, lecz nie zauważa, że jest to już tylko pusty śmiech. Tak, to zła kobieta była. W obfitości występują w Don Kichocie bohaterki trzecioplanowe: litościwe i współczujące gospodynie; młodziutkie i bardzo urodziwe córki tychże; służące niższego szczebla: niezbyt urodziwe, niezbyt cnotliwe, a przy tym dosyć złośliwe jak Maritornes, albo ładne i zgrabne, ale też wredne jak Altisidora; służące wyższego szczebla – ochmistrzyni Doña Rodriguez23 oraz ochmistrzyni Dolorida vel hrabina Trifaldi, która jednak nie była tą, za którą się podawała; bohaterki wyjątkowo poplątanych związków erotycznych – Dorota (spotykamy ją najpierw przebraną za chłopca, potem za księżniczkę królestwa Micomicony, ale poznajemy też jej prawdziwe oblicze – dziewczyny molestowanej i uwiedzionej przez podłego Ferdynanda), Kamila (zaplątana w trójkąt z Anzelmem i Lotariuszem), Klara (urodziwa córka Audytora), ciekawa świata córka Diego de la Llana, która w męskim przebraniu wyszła w nocy z bratem na miasto, Piękna Kiteria, na której burzliwym weselu gościli Rycerz i Giermek, Leandra – ta co, na swoją zgubę, pogoniła za mundurem, kochanka zdziczałego Kardenia – Lucynda, Klaudia Hieronima – ta, która zastrzeliła swojego kochanka Wincentego Torrellasa, po czym zorientowała się – ups! – że informacje o niewierności Wincentego były tylko plotkami24, jest też pasterka Marcela, której poświęcimy osobną uwagę. Na kartach powieści spotkamy także egzotyczną Mauretankę Zoraidę, moryską chrześcijankę Annę Szczęsną („bardziej nieszczęsna w doli swej niż z imienia”25), pasterkę Torralbę – tę z niedokończonego opowiadania Sancho Pansy, Olallę, do której w pieśniach wzdychał koźlarz Antoni, infantkę Antonomazję – tę z opowiadania ochmistrzyni Doloridy – co to została zamieniona w małpę z brązu, a powróciła do ludzkiego wyglądu za sprawą wyprawy na drewnianym koniu podjętej przez Don Kichota 23. Zawołanie Doñi Rodriguez: „Nie masz cnoty, która by nie była udziałem ochmistrzyni” przyjmujemy z uprzejmą ostrożnością. (M.de Cervantes Saavedra, op. cit., s. 545) 24. M. de Cervantes Saavedra, op. cit., s. 657-660. Nabokov określa historię jako idiotyczną. Zgoda, ale dzięki niej otrzymaliśmy szczegółowy opis męskiego stroju, w którym Klaudia przybywa do zbójców. 25. Tamże, s. 679.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Artur Matys i Sancho Pansę, Tolosę – córkę łatacza skór z Toledo26 – i Młynarkę czyli córkę młynarza z Antequery, które, choć cieszyły się reputacją przeskoczków27, asystowały w cudacznej ceremonii pasowania Don Kichota na rycerza w przydrożnej karczmie, Belermę z jaskini Montesinosa oraz damy podróżujące w kolasach (Doña Guiomar de Quiñones, żona wicekróla Neapolu z córką nieletnią, panną dworską i ochmistrzynią28), ale też wieśniaczki podróżujące na osłach. Te ostatnie Sancho Pansa „wkręcił” na spotkanie z Don Kichotem jadącym do Toboso. W tym barwnym tłumie kobiet – Zofia Szmydtowa zliczyła, że było ich sześćdziesiąt dwie29 – pojawia się jedna, która zatrzymuje moją uwagę, budzi zaciekawienie, a po chwili – fascynację. To pasterka Marcela. Niby postać z pasterskiego mitu30 – pisze o Marceli Szmydtowa. Oto młoda i śliczna, a przy tym raczej bogata panna, odrzuca matrymonialne propozycje zadurzonych w niej zalotników. Wśród ubiegających się o rękę dziewczyny znajduje się bogaty i wykształcony szlachcic Chryzostom, któremu Marcela także daje kosza. Zawiedziony i zrozpaczony szlachcic popełnia samobójstwo. Bliscy i dalsi znajomi Chryzostoma szybko i bez wahania ferują wyrok: za śmierć zalotnika odpowiada diabelska młódka, mężobójcza pasterka, śmiertelna nieprzyjaciółka rodu ludzkiego, okrutnica, niewdzięcznica, okrutny bazyliszek31, czyli… Marcela. I kto wie, może niejeden czytelnik, rozmiękczony obrazem zapłakanych żałobników przy trumnie młodego samobójcy, jest już skłonny uwierzyć w winę, a choćby i współwinę dziewczyny za śmierć mężczyzny, kiedy na pogrzebie Chryzostoma, ni stąd, ni zowąd, pojawia się sama oskarżona. Do tego momentu Cervantes oferował czytelnikowi łzawą i banalną historyjkę ujętą w schemat opowieści pasterskiej. Lecz nagle orientujemy się, że był to tylko sprytny zabieg dramaturgiczny, który miał wciągnąć nas w pułapkę taniego myślenia kliszami. Wciągnąć i skompromitować. W tę zasadzkę wpadł sam Don Kichot, którego powinnością, jako błędnego rycerza, było przecież stanąć w obronie samotnej dziewczyny, nie czekając, aż ta zacznie się bronić sama. Istota zarzutu kierowanego pod adresem Marceli zmieści się w jednym zdaniu: Marcela powinna była przyjąć awanse Chryzostoma.„Dlaczego?” – ktoś zapyta. „Skoro zalotnik tak bardzo jej pragnął – pada odpowiedź – Marcela powinna była przyjąć awanse Chryzostoma”. „Ale dlaczego?” – znowu ktoś zapyta. „Ponieważ – pada druga odpowiedź – kobieta nie może samodzielnie decydować o swoim losie, co to to nie!”. Marcela staje zatem przed wrogim jej tłumem mężczyzn, aby bronić swojego honoru, kobiecego honoru. (Przypomnijmy, że do tego momentu nikt, nawet Don Kichot nie 26. Tamże, s. 40. 27. Tamże, s. 34. 28. Tamże, s. 662. 29. Z. Szmydtowa, Cervantes, Warszawa 1955, s. 107. 30. Tamże, s. 108. 31. M. de Cervantes Saavedra, s. 80-90. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy stanął w jej obronie). Dziewczyna, krok po kroku, zdanie po zdaniu, dyskredytuje stawiane jej zarzuty. Aż trudno uwierzyć, że monolog Marceli powstał ponad czterysta lat temu! Pomijając kwestie stylistyczne, argumentacja bohaterki – precyzyjna, chwilami wręcz chłodna – zachowuje zdumiewającą świeżość i aktualność. Nie możecie żądać ode mnie – mówi Marcela – abym kogoś pokochała tylko dlatego, że jestem przez niego kochana. I czy aby rzeczywiście jestem kochana? Mnie się zdaje, że jestem nieustannie nagabywana, uporczywie nachodzona, i to głównie z powodu mojej urody. To, o czym mówicie, nie jest miłością. Miłość jest wolna!. To wręcz nieprawdopodobne, a jednak prawdziwe: przepis chroniący kobiety, ale też mężczyzn, przed wszelkiej maści natrętnymi wielbicielami, pojawił się w polskim kodeksie karnym dopiero w roku dwa tysiące jedenastym, czyli czterysta sześć lat (sic!) po zapisanym przez Cervantesa manifeście Marceli.32 Jeżeli powodem miłości do mnie – kontynuuje dziewczyna – jest moja uroda, która porusza nie jednego, a wielu zalotników, czyż miałabym odwzajemniać uczuciem wszystkim jednocześnie? To byłoby przecież idiotyczne! Miłość jest niepodzielna! To nie moja uroda powinna być przedmiotem waszej miłości, ale moje cnoty. Uroda została mi dana od Boga bez żadnych zasług z mojej strony. Cnoty duszy i ciała zależą tylko ode mnie: od mojej woli i mojego postępowania. To moje cnoty, a nie tylko uroda fizyczna, stanowią o pięknie mojej osoby. Moja postawa wobec zalotników – ciągnie Marcela – także wobec Chryzostoma, była jasna i czytelna: nikomu nie złożyłam żadnej obietnicy, z nikim nie umawiałam się na wspólne życie, nikogo nie oszukałam ani nie zdradziłam. Więc nie zmuszajcie mnie do małżeństwa. Miłość jest nieprzymuszona!. Urodziłam się wolna i ażeby żyć wolna, wybrałam sielskie pustkowie33 – oznajmia dalej. Zauważmy, że Marcela, świadomie i odpowiedzialnie, wybiera nie tyle wolność od, co wolność do. Wybiera życie nietypowe, dla wielu pewnie niezrozumiałe, czy wręcz dziwaczne, ale to jest jej własna, nieprzymuszona decyzja. Spójrzcie – tłumaczy – mam swoje pieniądze (spadek po ojcu), mam swoje koleżanki (pasterki) i mam swoją pracę (wypasanie kóz). Jestem samodzielna, żyję wyłącznie na swój rachunek i tak chcę dalej żyć. Na koniec owej mowy obrończej Marcela przechodzi do ataku: dlaczego obciążacie mnie śmiercią tego mężczyzny? Chryzostom zatonął w odmęcie swego szaleństwa34, swojego chciejstwa, swojego nieokiełznanego pożądania, swojego egoizmu. Ja – może w tym miejscu zawiesiła głos, może wysunęła dłoń w kierunku trupa – ja, nie mam z tym nic wspólnego! Bardzo rozsądnie przedstawia własny punkt widzenia na całą sprawę35 – skwituje w profesorskim tonie wyraźnie ukontentowany Nabokov. Autor Lolity nie zatrzymał się 32. „Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Kodeks karny, Rozdział XXIII Przestępstwa przeciwko wolności, Art. 190a. § 1. 33. M. de Cervantes Saavedra, op. cit., s. 91. 34. Tamże, s. 92. 35. V.Nabokow, op. cit., s. 191/192.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Artur Matys jednak dłużej przy postaci Marceli. Może nie zauważył, że na tle galerii kobiet w Don Kichocie, Marcela ma do powiedzenia coś absolutnie wyjątkowego. Lubię Marcelę nie tylko za to, co i jak powiedziała, ale też za to, że po zakończeniu swojej mowy, nie czekała na niczyją odpowiedź. Odwróciła się i odeszła. Tak po prostu. Prawdopodobnie była przekonana, że o wartościach się nie dyskutuje, że wartości się praktykuje. Jakkolwiek nigdy tego nie było w tekście Cervantesa, bo zwyczajnie nie mogło być, słyszę jak odchodząca Marcela śpiewa: Leave Me Alone / Leave Me Alone / Stop It! / Just Stop Doggin’ Me Around… Czyż słowa Marceli nie mogłyby równie dobrze być słowami współczesnej feministki, a nawet feministki – singielki? Dziewczyna jest nie tylko świadoma należnych jej praw, ale umie stanąć przed tłumem w ich obronie. Jest dumna i silna swoją dumną niezależnością. Chce i potrafi walczyć o własną godność i dobre imię, nie poddaje się voxpopuli, bo ten sam głos już nie raz mylił prawdę i sprawiedliwość z uprzedzeniami i niskimi pobudkami. Zofia Szmydtowa napisała kiedyś o Dorocie, tak, o Dorocie, a nie o Marceli: Śmiałość w psychice porzuconej dziewczyny w połączeniu z dojrzałością uczuciową, naturalnością, prostotą i wdziękiem kobiecym czynią z Doroty postać wybitnie nowatorską i oryginalną w poezji nie tylko czasów Cervantesa.36 Postać dziewczyny skomlącej na kolanach o miłość, a może raczej o przywrócenie utraconego honoru i statusu społecznego, nie kojarzy mi się z przymiotami, o których pisała Szmydtowa. Kiedy doszło do niespodziewanego spotkania Doroty z Don Fernando w przydrożnej gospodzie, aż prosiło się, żeby Dorota strzeliła Don Fernandowi w pysk. Tak po prostu: raz, a dobrze. Za kłamstwa, za zdradę, za upokorzenia. Wygląda jednak na to, że zamiast kierować się odruchem sprawiedliwości, Dorota zdobyła się (nie pytamy w tym miejscu na ile było to zachowanie szczere), na gest chrześcijańskiego miłosierdzia. Nie przypuszczam, aby właśnie ten gest Szmydtowa opisywała, jako nowatorski i oryginalny. Zwróćmy na koniec uwagę i na tę właściwość powieściowej Marceli, która pozwala w jej postaci dostrzec przeciwieństwo Dulcynei. Marcela jest anty-Dulcyneą. O ile opiewana przez Don Kichota Pani z Toboso jest wysublimowaną, nierealną, pozbawioną rzeczywistej postaci kobietą-widmem, o tyle Marcela jest kobietą z krwi i kości. Dulcynea – od kiedy pierwszy raz słyszymy jej imię – jest tworem wyobraźni i artystycznej kreacji Don Kichota. Egzystuje tylko wtedy, kiedy przywołują ją do istnienia tęsknoty Rycerza Smętnego Oblicza. Dulcynea nie funkcjonuje poza jego biografią.37 W chwili śmierci Don Kichota razem z nim umiera Dulcynea. 36. Z.Szmydtowa, op.cit., s.109. 37. Podczas wystawy „Don Kichot. Współczesna próba interpretacji” zorganizowanej w 2005 roku w Muzeum Narodowym w Krakowie(współpraca Galeria Dominik Roztworowski, Ambasada Królestwa Hiszpanii w Polsce oraz Instytut Cervantesa w Warszawie i Krakowie) w pracach poświęconych Dulcynei zawsze pojawia się postać Don Kichota (Patrz: Katalog wystawy). W części z tych prac Don Kichot jest postacią równoważną dla postaci Dulcynei. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy Marcela natomiast jest absolutnie autonomiczna i wolna, bo stwarza samą siebie, a ponadto bierze pełną odpowiedzialność za swoją wolność, którą chce i umie zarządzać. Kiedy umiera zadurzony w niej Chryzostom, dziewczyna żyje dalej swoim własnym życiem Parafrazując słowa Petera Bergera, można powiedzieć, że połączenie wyzwolenia i samotności czyni z [Marceli, podobnie jak z Don Kichota] prototyp osobowości Zachodu.38 Odkrywamy w niej nie tylko prototyp zachodniej feministki, bez mizoandrycznego skrzywienia i bez homoseksualnej orientacji, ale wręcz pierwowzór współczesnej europejskiej singielki. Marcela, kobieta samotna z wyboru, a nie z przypadku, podejmująca ryzyko sporu z nieprzychylnym jej, a nawet wrogim otoczeniem, staje się naraz wariacją samego Don Kichota, no, może jego bardziej rozsądną siostrą. Cervantes kreując w jednej powieści tak wiele i tak barwnych bohaterek, okazuje się być jednocześnie człowiekiem głęboko rozumiejącym i szanującym kobiecą godność. Losy ciotki pisarza, Marii, i siostry, Andrei39, ale też i jego osobiste doświadczenia jako kochanka i męża, zapewne dostarczyły autorowi Don Kichota mnóstwa obserwacji i nieomal gotowy materiał powieściowy. W niczym nie umniejsza to faktu, że redagując na początku siedemnastego wieku „manifest Marceli”, Cervantes wyprzedził swoje czasy o kilka epok. Warszawa, październik – grudzień 2015 r.

38. P.Berger, Człowiek Zachodu: wyzwolenie i samotność, „Aneks”, nr 43-87. Cyt. za: D. Czaja, Kwintesencje. Pasaże barokowe, Kraków 2014, s. 83: „połączenie wyzwolenia i samotności czyni z Don Kichota prototyp osobowości Zachodu”. 39. A. Trapiello, op. cit., s.28-30, 46-47.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Charchalis

Studiowałem Cervantesa

Z Wojciechem Charchalisem, autorem nowego przekładu Don Kichota, rozmawia Piotr Dobrołęcki Wojciech Charchalis

– Jaka była twoja życiowa droga do przekładów, jakie było twoje przygotowanie i od czego zacząłeś? – Zajmuję się tłumaczeniem literackim od ponad 25 lat. Rozpocząłem studia na filologii angielskiej w Poznaniu w 1989 roku i już pod koniec pierwszego roku albo na początku drugiego dostałem pierwsze zlecenia. Wtedy tłumaczyli wszyscy moi koledzy z roku. Takie czasy, rynek został zalany tanią literaturą amerykańską, której u nas wcześniej nie było, więc ktoś to musiał tłumaczyć, a tłumaczy było tyle, co kot napłakał. Lepiej dziś tych tekstów już nie oglądać, w każdym razie ja ich unikam, ale przynajmniej część z nas, ówczesnych młodych adeptów tłumaczenia, nauczyło się to robić. Później, w 1995 roku, przetłumaczyłem pierwszą książkę z hiszpańskiego. Była to Zima w Lizbonie Antonio Muñoza Moliny – pierwsza moja i pierwsza hiszpańska powieść tłumaczona i wydana po 1989 roku. No dobrze, nie pierwsza, bo była jeszcze powieść Mazurek dla dwóch nieboszczyków Camilo José Celi, ale przetłumaczono ją tylko dlatego, że Cela dostał Nobla w 1990 roku, i jeszcze trylogia Blaski i cienie Gonzalo Torrente Ballestera – ta znowu z całą pewnością została przetłumaczona przed 1989 rokiem, biorąc pod uwagę to, jak długi był wtedy cykl wydawniczy. W 2000 roku, już po wyjeździe do Portugalii, gdzie mieszkałem w sumie siedem lat, przetłumaczyłem pierwszą książkę z portugalskiego. Potem jeszcze kilka przekładów na portugalski, w tym Demon ruchu Stefana Grabińskiego. W sumie jest już tego ponad 50 powieści, kilka tomików poezji i udziałów w antologiach, kilka sztuk teatralnych i opowiadań. Sporo… – Jesteś najbardziej znany jako autor przekładu Don Kichota. Kiedy pierwszy raz pomyślałeś, że będziesz tłumaczył to dzieło? – Jak zwykle w takich sytuacjach, wszystko było dziełem przypadku. Krótko mówiąc, namówił mnie do tego tłumaczenia Abel Murcia Soriano, ówczesny dyrektor Instytutu Cervantesa. Było to w 2008 roku. Ponieważ miałem tzw. wolne moce przerobowe, postanowiłem spróbować. A właśnie teraz wyszła druga część tej pięknej książki, po ośmiu latach. Swoją drogą, 23 kwietnia tego roku minęło 400 lat od śmierci Cervantesa, a w naszym kraju coś cichutko było na ten temat, mówiono w zasadzie tylko o Szekspirze, mimo że właśnie na ten dzień przygotowaliśmy w Rebisie wydanie drugiej części Don Kichota. – Jak dużo czasu zajęły ci studia nad epoką Cervantesa i niezbędne lektury o nim i o jego wielkim dziele? A ile sam przekład? WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy – Trudno powiedzieć, ile czasu zajęło mi studiowanie Cervantesa, bo czytałem go już na studiach, na hispanistyce na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, później trochę był mi potrzebny również przy doktoracie, bo jestem doktorem od literaturoznawstwa hiszpańskiego, a także przy prowadzeniu wykładów z literatury hiszpańskiej – w sumie chyba dziewięć lub dziesięć lat prowadziłem wykłady z historii literatury hiszpańskiej na różnych uczelniach. Oczywiście, przy samym tłumaczeniu trzeba było wykonać wielką pracę, jeździć do hiszpańskich bibliotek, kupować książki – wydałem na te zabawy fortunę. W zasadzie studiowałem Cervantesa podczas całego procesu tłumaczenia, stąd też tyle przypisów i rozległe wstępy – choć życzyłbym sobie, żeby były jeszcze dłuższe i bardziej wnikliwe, jednak trzeba się było trochę ograniczać ze względu na rozmiary książek. – We wstępie do twojego przekładu, zatytułowanym frapująco Kim pan jesteś, Panie Cervantes?, bardzo skrupulatnie prezentujesz poprzednie tłumaczenia Don Kichota na język polski, jak też tłumaczenia kilku innych utworów Cervantesa, jednak o najbardziej popularnym dotąd przekładzie Anny Ludwiki i Zygmunta Czernych wypowiadasz się krytycznie, uznając, że tłumacze stosują „niepotrzebną archaizację, która sprawia czytelnikowi więcej przykrości aniżeli przyjemności” i która jest przy tym „irytująca i nieudolna”. Dlaczego tak uważasz? – Bo to bardzo zły tekst. Wystarczy go przeczytać, żeby to zobaczyć i nawet nie trzeba porównywać z oryginałem. Bardzo wiele złych słów usłyszałem o sobie, o swojej pysze, w związku z krytyką tego przekładu. Zupełnie nie rozumiem dlaczego, wszak gdzie tylko mogę, mówię i piszę, że państwo Czerni byli tytanami tłumaczenia, po prostu ten tekst im nie wyszedł – z przyczyn takich, że kiedyś inaczej się tłumaczyło i nie było iberystów (państwo Czerni, o ile mi wiadomo, byli romanistami), więc ludzie znający język francuski i łacinę uważali, że znają wszystkie języki romańskie. Dlatego często nie rozumieli oryginału – w wielu miejscach jest to ewidentne, szczególnie gdy Cervantes manipuluje różnymi rejestrami języka. Bo znając łacinę i francuski, a nawet włoski, rumuński, portugalski i podstawy hiszpańskiego, można czytać gazetę albo teksty filozoficzne, ale już kłótni dwóch hiszpańskich chłopów nie mamy szans zrozumieć, zwłaszcza tych sprzed 350 lat. Do tego autorzy nie mieli dobrych książek wyjaśniających Don Kichota – nie mieli, bo jeszcze ich nie napisano – więc istotne były tylko te nieszczęsne wiatraki i cierpienie błędnego rycerza dla sprawy. Stąd w ich książce tyle patosu, przykrywającego zabawy językiem oryginału, i tłustych romantycznych pulpetów. We wstępie do pierwszego wydania państwa Czernych czytamy, że ich założeniem przy tłumaczeniu było pokazać panoramę kultury hiszpańskiej złotego wieku – czy im się udało? Być może. Tylko dlaczego trzeba to robić w sposób nieudolny, nudny i z błędami rzeczowymi i językowymi, których zresztą w kolejnych wydaniach nikt nie poprawia, jakby ten tekst był święty i należałoby go traktować z nabożnością. Solidna redakcja tego tekstu na pewno dobrze by mu zrobiła. A żeby te błędy dostrzec, naprawdę nie trzeba porównywać tego tekstu z oryginałem. Swoją drogą przy porównywaniu z poprzednimi tłumaczeniami,

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Charchalis np. Walentego Zakrzewskiego z połowy XIX wieku, widać wyraźnie, które fragmenty zostały przepisane. Że nowe tłumaczenia są złe, a stare dobre? To może powinniśmy wreszcie wydać wznowienie pierwszego polskiego wydania w tłumaczeniu Franciszka Aleksandra Podoskiego z 1786 roku, które jest niedostępne, ale za to bardzo ciekawe. Albo tłumaczenia Edwarda Boyé z lat 1938-39, tego bez powojennych poprawek PIW-u, zupełnie innego tekstu niż ten, który znamy. Nie wszystko co uświęcone tradycją jest dobre. Spalenie Ifigenii nie było dobre, choć zgodne z tradycją, Ku-Klux-Klan, antysemityzm i tłumaczenie Don Kichota państwa Czernych też nie. – Od poprzedniego przekładu Don Kichota upłynęły sześćdziesiąt dwa lata, co wydaje się bardzo uzasadnionym argumentem na stworzenie kolejnego tłumaczenia dla tak fundamentalnego dzieła w kanonie światowej literatury. Nie zawsze jednak nowe przekłady są akceptowane przez czytelników, jak chociażby w dobrze znanym przypadku prób nowych przekładów Przygód dobrego Wojaka Szwejka, gdzie nieśmiertelne wydaje się być odbiegające bardzo od oryginalnego pierwowzoru klasyczne tłumaczenie Pawła Hulki-Laskowskiego. – Jeśli coś jest dobre, to nie należy tego tłumaczyć jeszcze raz, bo po co? Antoni Kroh uważał, że zrobi lepsze tłumaczenie Szwejka i być może zrobił, ale miał do pokonania nie lada harcownika. Pokonanie Hulki-Laskowskiego chyba nie było możliwe, za mocno wsiąknął w polszczyznę. Nie ma też sensu tłumaczyć Celestyny Fernando de Rojas, bo Kazimierz Zawanowski ładnie to przetłumaczył, a to też klasyka klasyki. W przypadku Don Kichota było inaczej. Mówię wszędzie, gdzie tylko mogę: ta książka została w Polsce zamordowana i czytują ją tylko wytrawni hobbyści. Zamordowana m.in. przez to nieszczęsne tłumaczenie. Nie wydaje mi się, żeby w Polsce istniał jakiś fan club zagorzałych miłośników Don Kichota, którzy przerzucają się cytatami, jak to jest w przypadku Szwejka, czy Kubusia Puchatka (bo przecież jeszcze jego brakowało), a i jeszcze Tolkiena. Wiadomo tyko, że don Kichot, że Rosynant, Dulcynea i wiatraki, no i jeszcze Sanczo Pansa, odmieniany nie wiadomo dlaczego jakby był kobietą (np. nie ma Sanczy albo Sanczopansy). Wygląda na to, że czytelnicy nawet nie wiedzą, że Sanczo jest mężczyzną! Naprawdę, to nowe tłumaczenie było potrzebne. I wcale nie jest jakoś szczególnie oryginalne. Panuje obecnie taka moda, również w przypadku tłumaczenia Don Kichota, odświeżania go i zdzierania patosu, który narzucili temu tekstowi niemieccy filozofowie romantyczni. – Ze wstępu do twojego wydania Don Kichota wynika, że ma to być „przekład świeży, wykonany według najnowszych trendów sztuki tłumaczenia”, a tekst powieści ma być „wzbogacony dzięki dziesięcioleciom pracy teoretyków przekładu i cervantystów”. Czy w twojej ocenie tak się stało? Czy udało ci się „odkurzyć don Kichota i Don Kichota, strzasnąć z niego skorupę niepotrzebnych archaizacji i infantylnych spolszczeń”? W swoim wprowadzeniu podnosisz głos i krzyczysz wręcz (to dobrze słychać!), że jest to „zbrodnia dokonana na tekście, kastracja don Kichota i Don Kichota”! WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy – Tak jak wspomniałem wcześniej, niemieccy filozofowie początku XIX wieku nałożyli tej książce romantyczną gębę, dlatego w naszej świadomości Kichot to rycerz walczący o wzniosłe ideały. Stąd w kółko te wiatraki. A przecież scena z wiatrakami to dwie strony, a oba tomy mają 1200 stron. Tam naprawdę dzieje się znacznie więcej. Poza tym, z okazji 400-lecia wydania tej powieści, to znaczy tych powieści, bo one są dwie, oraz 400-lecia śmierci Cervantesa, wydano fantastyczne opracowania krytyczne, więc obecnie siadając do przekładu mamy wszystko opisane, każde słowo. Nawet jeśli nie wiadomo, co ono znaczy, to my wiemy, że nie wiadomo. Dlatego też teraz łatwiej tłumaczyć niż kiedyś (to ukłon w stronę państwa Czernych). – Piszesz też, że „język tej powieści jest jej głównym bohaterem, największym osiągnięciem Cervantesa”. Jak to należy rozumieć? – Ta powieść jest polifoniczna. Każdy mówi inaczej w zależności od tego, kim jest i w jakiej znajduje się sytuacji. Np. Kichot zwykle mówi normalnie, kiedy jest zdenerwowany klnie, kiedy czuje się błędnym rycerzem mówi archaizowanym językiem romansu rycerskiego, itd. Jeśli wyrówna się ten język, jeśli zrobi się go płaskim i jednolitym, to rzeczywiście jest to gwałt. Nam się w Polsce wydaje, że kiedy ktoś mówi jak Zagłoba, to jest to język dawny, więc literacko słuszny dla Don Kichota, bo to przecież dawna książka, więc trzeba po dawnemu. A mnie wtedy ciarki przechodzą. Albo gdy zastosujemy szyk przestawny, to też będzie elegancko, a to przecież wielka literatura, więc ma być elegancko. A to wcale nie jest eleganckie, wręcz przeciwnie. Do tego Cervantes był żołnierzem i poetą, prawdopodobnie zażartym karciarzem, byłym niewolnikiem i poborcą podatkowym, spędzającym wiele nocy w karczmach. Jeśli dodamy do tego, że prawdopodobnie nie uważał tej powieści za poważne dzieło, tylko za swego rodzaju chałturę i zabawę, zresztą tak jak i wszyscy jemu współcześni, to jakim miał ją napisać językiem? Eleganckim i pompatycznym? To była książka napisana po to, żeby bawić. I tę zabawę językiem w tej książce widać. Polskie przekłady tego nie oddają. Ja się starałem to pokazać. Z jakim skutkiem? Można zobaczyć. – W swoim przekładzie Don Kichota dokonujesz karkołomnej dla czytelnika, który już coś wie o Don Kichocie, bo czytał jeden z poprzednich przekładów, operacji zmian utartych imion licznych bohaterów: Dulcynea jest u ciebie Cudenią, Sanczo Pansa Sanczem Brzuchaczem, a Rosynant Chabettonem. Oszczędziłeś jednak samego don Kichota, szanując, jak piszesz, tradycję literacką. Po co te nowe imiona? Boję się, że może się powtórzyć historia z Kubusiem Puchatkiem, który w nowych przekładach stał się – zgodnie zresztą z oryginałem – dziewczynką, co nie zostało zaakceptowane przez czytelników, gdyż klasyczny przekład Ireny Tuwim jest również zakorzeniony jak klasyczne tłumaczenie Szwejka. – Tłumaczenie imion rzeczywiście było problemem. Wiedziałem, że wiele będzie o tym gadania, jeśli je przetłumaczę. Jest więcej niż się spodziewałem, bo do tego najłatwiej się przyczepić, nie trzeba się wysilać, żeby czytać. Gdybym wiedział, że tak będzie, to

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Charchalis może bym ich nie przetłumaczył. Niemniej w pierwszym rozdziale autor mówi dwa razy, że te imiona są znaczące – książka miała bawić – więc dlaczego ich nie przełożyć. Później jest wiele scen, gdzie występują inne postaci o znaczących imionach, nie tylko główne. W drugiej części jest sprawca ciąży don Bolec, koń Rączydrąg, którym sterowano, siedząc mu na zadzie i kręcąc jego kołkiem na przedzie, a zatem ewidentna burleska i karnawał. Dlaczego pozbawić czytelnika takich smaczków? A sam Kichot się ostał, chociaż jego imię to część zbroi chroniąca udo, więc element absolutnie zdefiniowany i nazwany. Z drugiej jednak strony, kiedy w tamtych czasach ktoś mówił udo, to nie koniecznie musiało mu o udo chodzić, a o organ – że tak powiem – przyległy. Dlatego to było śmieszne. Ciekawe, co na tak skrojone imię Kichota powiedzieliby czytelnicy? – Niezwykle ważne jest, że twoja edycja Don Kichota jest pierwszym polskim wydaniem krytycznym tej powieści, w co nie chce się wierzyć, ale to fakt. Czytelnicy są ci z pewnością z tego powodu niezwykle wdzięczni, zwłaszcza najbardziej dociekliwi, na których z pewnością najbardziej ci zależy. Na ile jednak praca nad takim wydaniem i opracowanie dziesiątków przypisów przedłużyła pracę nad samym przekładem? – To trochę nie prawda, bo pierwsze wydanie państwa Czernych też miało wstęp i przypisy, ale nie były one tak obszerne. Część przypisów dotyczy samego przekładu, większość pochodzi z innych wydań albo badań własnych. Moim zdaniem brak było takiego opracowania na rynku. – W twoim dorobku translatorskim ostatnio pojawiły się trzy powieści brazylijskie. Skąd ten pomysł? Dla chleba? A może urzekła cię ta proza, która bezwzględnie potrafi wciągnąć czytelnika? – No, w ogóle tłumaczę dla chleba, ale to bardzo przyjemna praca. Jak już wspomniałem, pracuję w Instytucie Filologii Romańskiej UAM, w Zakładzie Portugalistyki. Na co dzień zajmuję się literaturami afrykańskimi w języku portugalskim, ale też współczesną powieścią iberyjską: hiszpańską, portugalską i iberoamerykańską. Dlatego ta Brazylia jest od jakiegoś czasu obecna w moim życiu. Ale przede wszystkim są to naprawdę bardzo dobre książki, szczerze polecam tę serię Rebisu, bo dobieramy do niej dobrą literaturę, a nie taką, która na pierwszy rzut oka jest silnie brazylijska. Z trzech wydanych dotychczas powieści dwie są absolutnie uniwersalne, choć ta Brazylia, ze swoją egzotyką i upałem, cały czas jest obecna w tle. – Adriana Lisboa, autorka jednej z tych dwóch brazylijskich powieści, jakie się niedawno ukazały, zdradziła mi, że nie kontaktowałeś się z nią w trakcie pracy nad jej tekstem. Czyli wszystko było jasne dla ciebie? Żadnych dylematów, kompletnie znane realia? A może wychodzisz z założenia, że tekst musi sam za siebie odpowiadać, że autor po napisaniu nie powinien już mieć więcej nic do powiedzenia? A Olga Tokarczuk utrzymuje stały kontakt ze swymi tłumaczami, którzy zasypują ją pytaniami i z ich korespondencji – jak zapowiedziała – powstanie kiedyś oddzielny tom. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Dwugłosy – Nie mam czasu, żeby zadręczać pisarzy pytaniami, to są zabawy dla miłośników rozmowy, a nie tłumaczenia. Raz zadałem pytanie José Saramago, korzystając z okazji, ale w sumie mi nie pomógł, chyba nie rozumiał, o co pytam – światy pisarza i tłumacza są jednak odległe. Odwiedziłem też w Marrakeszu Juana Goytisolo, wielkiego pisarza i intelektualistę, który wiele lat temu wyjechał z Europy do Maroka. Ale Makbara, książka, nad którą wtedy pracowałem, to był naprawdę bardzo trudny tekst, chyba najtrudniejszy, z jakim miałem do czynienia. Adriana Lisboa, o której mówisz, w swojej książce nie zawarła nic takiego, czego nie można by znaleźć w słowniku, czy przy pomocy internetu. To tekst stylistycznie wymagający, ale nie będę przecież konsultował się z pisarką, żeby wypytywać o styl, bo to widać. – Jesteś też redaktorem w poznańskim wydawnictwie Rebis, które jest zresztą jednocześnie edytorem twoich przekładów. Jak można pogodzić te dwie profesje? – Nie jestem pracownikiem Rebisu, po prostu prowadzę serię brazylijską, bo w zasadzie od strony literackiej prawie wszystko robię przy niej sam: wyszukuję, dobieram, sugeruję, przekonuję… Etatowo pracuję na uniwersytecie, gdzie też zajmuję się literaturą. Czasem brakuje czasu. Ale to sympatyczna praca. – Na koniec jeszcze raz o don Kichocie. Czy rzeczywiście „Don Kichot umarł, przynajmniej w Polsce”, jak piszesz, czy też masz teraz wrażenie – po dwóch latach od wydania pierwszej części twojego przekładu i teraz, po ukazaniu się części drugiej – że jednak dzięki tobie zmartwychwstał? – Się zobaczy. Jestem dobrej myśli. Czasem docierają do mnie bardzo budujące recenzje, nie te pisane, te mówione. Najbardziej cieszą entuzjastyczne głosy licealistów, a kilka takich już było.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

o. Stanisław Opiela

Pożegnanie Michała Jagiełły Homilia wygłoszona 13 lutego 2016 roku podczas mszy św. w intencji śp. Michała Jagiełły w warszawskim kościele Duszpasterstwa Środowisk Twórczych.

o. Stanisław Opiela

ziś wielkopostna liturgia katolicka jest powszednia – nastawiona na przypomnienie nam potrzeby nieustannego powracania na drogę prowadzącą do Boga każdego człowieka. Specyficznego wyrazu dodaje jej śp. Michał Jagiełło. Nie bez powodu wspominamy go w kościele Duszpasterstwa Środowisk Twórczych. Jednym bowiem z wymiarów ziemskiego życia Michała było zainteresowanie literaturą i jako czytelnika, i jako jej twórcy – niezależnie od pracy zawodowej, jaką w danym momencie się zajmował. Wiemy o tym wszyscy, którzy przyszliśmy na sakramentalne wspominanie Michała – z jego najbliższą rodziną, przyjaciółmi, znajomymi, a może i anonimowymi czytelnikami. Jak wszystkiemu innemu, śmierć Michała położyła i temu kres. Dzieło jego życia zamknęło się w całości. Spuścizna pozostała do dyspozycji każdej i każdego, chcącej czy chcącego się nią zainteresować albo na nowo zgłębić. Większość z nas nie uczestniczyła w pogrzebie Michała w Zakopanem. Uniemożliwiała to odległość i zajęcia, od których nie można się było uwolnić. Przyczyniło się też nagłe odejście Michała. Wszyscy jednak wiemy, że jego praca zawodowa zostawiła trwałe piętno w jego twórczości literackiej. Chyba było to jego intencją zawartą w esejach poświęconych Tatrom, mniejszościom narodowym w Polsce i za granicą, Polakom żyjącym na Zachód i przede wszystkim na Wschód od Polski. Uwidoczniło się to w sposób szczególny w poezji, dopełnione impresjami ze środowiska, z jakiego pochodził, i ze środowisk, w których działał w różnych okresach swojego życia. A były one nieraz diametralnie odmienne… Pragnął wzbogacić wszystkie doświadczenia relacją ludzką z kolegami, szefami, podwładnymi, znajomymi, przyjaciółmi czy rywalami; relacją ojca czy męża do rodziny, do córek z ich rodziną. Słowem – chciał świadomie scalić wszystkie elementy swego życia indywidualnego, osobowego i zawodowego w jedno. I taką właśnie spuściznę zostawił. Ona teraz żyje niezawiśle, autonomicznie. Każde dzieło literackie raz zapisane jest autonomiczne względem autora. Poddaje się analizom obiektywizującym, komentarzom czy przeżywaniom niezależnym od twórcy. Przez dzieło jednak jakoś docieramy do autora, jeśli przyjdzie nam na to ochota. Znaczy to niewątpliwie, że autor w nim trwa, sugerując jedynie kąt patrzenia na niego. Nie zniewala czytelnika do patrzenia na twórcę oczami czy czucia smakiem autora. Nie może już w żaden sposób ukierunkowywać czy zniewalać wolności odbiorcy… WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Pożegnanie Choć może się to wydać dysproporcjonalne, ośmielę się na hardą paralelę między twórcą i Stwórcą. Ten ostatni – Bóg – tylko o sobie opowiada we wszystkim co nas otacza, od skały aż – a może przede wszystkim – do człowieka, zdolnego dostrzegać Jego ślady, choćby w logice tzw. praw naturalnych. To nie panteizm, bo Bóg nie jest ni kamieniem, ni człowiekiem, lecz Autorem i Stwórcą niezaklętym w niczym. Jest wolną istotą Stwórczą ponad wszystkim i obejmującą wszystko, szanującą wolność stworzenia, którą nią je obdarzył, z człowiekiem na czele. Jest jednością, i prośmy Boga teraz, by scalił w sensowne jedno wieczne życie Michała z ludźmi i darował Michałowi swoją Bożą jednię z Nim. Jak powiedział Jezus-człowiek „Ojciec i ja jedno jesteśmy”. I jak błagał Ojca „chcę, aby oni byli tam, gdzie ja jestem”. o. Stanisław Opiela

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Bogumiła Krzew

Bogumiła Krzew Obecność Michałowi

Od lat nie dawałam ci wierszy zwyciężały inne słowa i pycha A przecież wiedziałam * Więc teraz będę już zawsze segregować śmieci tak jak chciałeś osobno spożywcze osobno papier plastik i szkło rygorystycznie i myć naczynia płynem tylko gdy absolutnie trzeba stąpać uważnie nie łamać kręgosłupów trawom ponad nieuniknioną miarę oddawać sprawiedliwość każdemu troszczyć się o świat ten nam dany * Zabroniliśmy sobie prawa do siebie zagrodziliśmy drogę nienawiści odbieraniu Najdroższym resztek harmonii i spokoju ranieniu Osamotnionych jeszcze bardziej WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Pożegnanie zaklinaliśmy los by obdarował ich tak jak nas A może jednak należało rozerwać roztrzaskać zburzyć i sięgnąć po pełnię tę upragnioną Dlaczego pustka po niej nie przestaje boleć przecież i tak nie lśniłaby blaskiem wyrosła na gruzach przecież i tak nie zostałbyś tu ze mną dłużej a może jednak * W szkatułce na skarby dwa ułomki miki które mi dałeś dwadzieścia lat temu na Grzesiu gdy pokazywałeś mi góry pierwszy raz przyłożyłeś wtedy swoją i moją dłoń do krzyża i spytałeś czy chcę być twoją żoną znałam cię od początku świata powiedziałam chcę a ty szerokim gestem objąłeś granie przełęcze szczyty i szepnąłeś rozsypiesz kiedyś nad Tatrami moje prochy * Płacz płacze płaczliwie łka szlocha użala się nad sobą miesza tęsknotę ze złością z miłością z tęsknotą

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Bogumiła Krzew wyje bezgłośnie nocami przeklina szarpie głowę trzewia kręgosłup i wielbi wielbi wielbi * Ukochane listy Ukochany czekają na ponowne czytanie już tyle lat Niepotrzebnie Nic się nie zmieniło od pierwszego zachłyśnięcia zachwycenia uwielbienia Twoje ostatnie smsy wyznania miłości tysięczne milionowe pigułki na utulenie bólu na chwilę * Dawałeś mi Najmilszy siebie najlepszego przeglądałam się w twoich oczach i stawałam się szlachetna mądra piękna wodziłeś mnie po szczytach i rosłam rozkwitałam ufna i uspokojona I otulałam dłońmi twoją kruchość pielęgnowałam twoją siłę lizałam twoje rany łapczywie chłonęłam twoją moc stwarzania światów skrzętnie gromadziłam twoje dary

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Pożegnanie Czy teraz pomogą mi żyć? Dawałeś mi Najmilszy siebie najlepszego Tego się trzymać Tego się trzymać * Niosłam cię przez cmentarz w ramionach jak dziecko okrytego gałązką kosodrzewiny rozbłysło słońce ucichł halny ciszę mąciły nawołujące wiosnę ptaki A potem przyszli przyjaciele i inni niebo zaciągnęły chmury i triumfująca królowa pogrzebała nas razem * Dotyk dłoni nagły napowietrzny lekki przezroczyste przytulenie zatroskany czuły uśmiech zapach pościeli tak zapach pościeli wciąż wiersze nieprzepisane z nikogo twoje szafa porządek spodni powieszonych na baczność miękkość koszul ciepło polarowej kurtki plecak ciężki od gór i od pamięci spojrzenie odbite w szybie pełne miłości wszechobecne łazienka kuchnia przedpokój

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Bogumiła Krzew ciepło cisza dom oprószone śniegiem skały śniadanie i nowy rytuał rozmowy w milczeniu niewidzialne splecenie rąk na kraciastym obrusie bezprawne na zawsze zostań jeszcze zostań jeszcze * Naprawię dach nad stołem na polanie tak jak chciałeś Miły trzeba chronić dach i stół stare drewno pachnące czułe z pamięcią dotknięć naszych rąk z pamięcią miłości natchnionej spełnionej mimo wszystko

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Pożegnanie

Adriana Szymańska Późna konstatacja pamięci Michała Jagiełły Nie jestem rewolucjonistką. Nie zbudowałam słowem żadnej barykady, która by powstrzymała swobodny przemarsz zdarzeń przez kręte uliczki zaufań i zwątpień. Wędrując po opłotkach świata, podpierałam raczej żerdkami metafor przejrzałe zaklęcia i więdnące girlandy snów. W lamusach mowy znajdowałam czasem zapomniane związki zgody między zaborczym teraz, blednącym przedtem i niezbadanym później, tulące się do siebie z lęku przed całkowitą zatratą. Jedyna rewolucja, w jakiej brałam udział, dotyczy powinowactwa dusz. Miłość nigdy nie była dla mnie nakazem. Była darem. Od kiedy stąpam po własnym podwórku prawie całkiem sama, nie odróżniam już tego, co święte, od tego, co zwą profanum. Coraz częściej rozmawiam więc sekretnie z Największym Nieznajomym i z tymi, którzy mi umarli i trwają we mnie tylko skrzącą się plamą pod powiekami. W lutym 2016

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Kaliszewski

Zapisane w drodze

ajważniejszą metonimią, która pozwala Jerzemu Górzańskiemu błyskawicznie uchwycić we właściwej proporcji to, co łączy człowieka ze światem, jest but. But to coś, co przylega w sposób arcydoskonały do ludzkiej stopy a jednocześnie przystając do samej ziemi, odstaje od niej. To realny i nierealny jednocześnie nośnik ruchu dosłownego i wyobraźniowego w najpełniejszej i najbardziej finezyjnej formie. To on – powiada poeta – prowadzi nas drogami i bezdrożami, odczytuje bezpośrednio znaki na rzeczywistych i nierzeczywistych mapach, pokonuje wzniesienia i doliny, on wypowiada wojnę granicznym zasiekom. But w nieustannej gotowości, narażony na uderzenia i zderzenia, nie oszczędzający własnej skóry, heroiczny i sentymentalny, niezależny i wewnętrznie rozdarty. Oto prawdziwy bohater, któremu Górzański wystawia epitafijny pomnik. Właśnie tak, z tym czasowym akcentem na kiedyś, na to, co było, na tę niezwykłą i niedzisiejszą swobodę oraz wolność kroku. Tom Górzańskiego pod tytułem Koń Rimbauda zgubił podkowę jest wyraźnym napisem na obrazie czasu przeszłego: W traperkach maszeruję Rozdętych jak podgardle kumaka – Kto jeszcze pamięta wdzięk Dziecinnych indiańskich podchodów; To podniecające skradanie się Cichsze od dzisiejszych glanów Altercor. Pomiędzy giętkością i skocznością tamtego kroku a współczesną elegancją modnego fasonu rozciąga się nieprzebyta przepaść odmiennych doświadczeń. Tym skrótem poeta objął przecież całą historię w jej powszechnym i zarazem ludzkim, osobistym wymiarze, przywołując odmienność barw, zapachów, dźwięków, gestów, obyczajów, a nawet odmienność intonacji i artykulacji mowy. Tej przepaści nie da się przekroczyć jednym krokiem. Potrzebna jest długa i mozolna wędrówka, której podjąć mogą się tylko najwytrwalsi i najwierniejsi, to znaczy ci, którzy mając wrażliwe zmysły, nie boją się porównań i zestawień. Powiedzieć o tym tomie, że wyrósł on z zaskakującej gry skojarzeń i aktywności dynamicznej wyobraźni, to powiedzieć zdecydowanie za mało. Koń Rimbauda… odkrywa przede wszystkim potrzebę głębokiego spojrzenia, rozdarcia wzrokiem tych za-

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Esej słon, które oddzielają człowieka od prawdziwego celu jego ziemskiej wędrówki. Rimbaud to przewodnik poetyckich pokoleń, to poeta nowych ścieżek, idący wprost pod oślepiające słońce. Ale idący nie na zatracenie, tylko po to, by uratować dla świata swój świat. Jerzy Górzański też w tym świetle śmiało staje, stapiając rozproszone elementy rzeczywistości w jedną całość. To oślepiające światło jest światłem pamięci osobistej, światłem przywracającym w nas zdolność istnienia, osadzającym nas ostatecznie w perspektywie pamięci długiej. U autora Iluminacji odkrywanie prawdy poprzez pamięci łączyło się z realnym obrazem: […]W łodzi wciąż nieruchomej siedzę, gdy łańcuch jej schodzi w głąb oka wody – w jakim unurzany błocie? Woda, która odmienia kształty, która jest swoistą materializacją czasu, materią płynną, senną rozplątuje wszystkie węzły. To, co senne staje się rozmyte. Bohater Rimbauda milcząc, poddaje się wodzie, pozwala się prowadzić jej intuicji bez względu na skutki. Być „unurzanym w błocie”, to znaczy przeżyć wszystko do końca, przejść przez szczeliny bólu i rozpaczy, dać się ogołocić z całej ludzkiej pychy po to, żeby móc naprawdę powiedzieć: jestem. I od tego wyzwania Górzański także się nie odwraca. W jego wierszach ten oczyszczający potok płynie podskórnym niewidocznym łożyskiem, obmywając wszystkie elementy, z których ułożone było i jest ludzkie życie. Tak rzeczywistość odnajduje się w rzeczywistości, potwierdza swoje istnienie. Jest i zarazem staje się. Wyobraźnia Górzańskiego pracuje dla świata realnego, naznacza go, stopniuje, zmienia napięcia w jego strukturze, ale zawsze jest w nim, z nim i dla niego: Czy to tu i teraz, Będąc wszędzie wszechobecnym, To jednoczesność podzielona? Czy objawiona? Całość poznaje się w drodze. Po to właśnie wyrusza się „w nieznane”. Ale droga Górzańskiego to nie wyprawa w nadświaty i przestrzenie abstrakcyjne. Jego droga to właśnie ta, a nie inna ulica, ten a nie inny most, konkretna ławka, skwerek, brama, szyld na domu, śmietnik, trzepak na podwórku. Ale wszystko jakby przesłonięte, poddane wodnej otulinie, odsunięte i zakotwiczone na dnie ciemnej doliny. Z tej głębi Górzański – siedząc w Rimbaudowskiej nieruchomej łodzi – wyławia rzecz po rzeczy, pieczołowicie składając z nich świat niby ten sam, ale przecież już inny, prześwietlony tajemniczym światłem, prawdziwy, ale realnie odrealniony. W nim także są cztery strony, które tworzą podstawę i podtrzymują zewnętrzny obraz. Rozciągają się niczym ramy, na których rozwijają się kolejne płótna widzenia. Ale ta zewnętrzna strona to tylko granica,

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Kaliszewski powierzchnia przestrzeni. Najważniejsze znajduje się pod nią. Bohater Górzańskiego wkracza więc w najciemniejsze i najbardziej odosobnione wymiary świata po to, aby – doznając poruszenia – poruszyć i przyciągnąć ku sobie wszystkie jego części: Nagle się obłąkałem W czarnym lesie drogowskazów. Obłąkałem się na rozstajach W swoim ciemnym śnie. Przelotny powiew Zamieci śnieżnej Drogę zabielił I na powrót do snu ułożył Czy to świat się w sobie gubi, czy człowiek gubi kierunek i drogę? Labirynt lasu niczym początek dantejskiej drogi, to symbol zagubienia i zarazem początek wędrówki. Koń Rimbauda… tom o wędrowaniu jest przede wszystkim książką-mapą. Obłąkanie jako pomieszanie kroków i myśli zbliża w sobie i łączy różnorodne wątki opowieści o losie człowieka, o losie artysty. Wydobywanie znaczeń z powinowactwa semantycznego słów pomaga poetycko skrócić i przedstawić to, co z natury swojej wielowarstwowe i rozciągnięte w czasie. Ale ja widzę w tym tomie coś jeszcze – otóż wędrowanie, tak jak opowiada o nim Górzański, to zaszczepianie krok po kroku odwagi potrzebnej do ukonkretnienia bohatera, do zbudowania jego spójnej osobowości. Wszystkie części muszą do siebie znowu przylegać: Taki już jestem, Że z sobą (ani za siebie), Bez mojego pozwolenia, Nie potrafię w żadną Inną stronę. Nie ma innego centrum, nie ma innego świata. Jest jeden, niepowtarzalny, historycznie określony los, pisany wolną wolą. Wyobraźnia Jerzego Górzańskiego jest wyobraźnią wolną w znaczeniu podlegania woli osobowej, na pewno nie w znaczeniu wolności definiowanej w nadrealistycznych manifestach. Wolność Górzańskiego jest wolnością bycia, ze wszystkimi pomyłkami, krokami wstecz, błąkającymi się obłąkaniami, z upadkami i wzlotami. I to trzeba w tym biegu, marszu, w tym rozdętym bucie odrywającym się od ziemi i przylegającym do niej zobaczyć. A w każdym razie wytrwale starać się zobaczyć, bo tekst główny zasłaniają i „pożerają” teksty poboczne, podteksty, didaskalia. Ten chór głosów, czasami szyder-

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Esej czy, czasami arcypoważny, ironiczny i liryczny pozwala odczytać także bieg osobistej historii poezji Górzańskiego. Uwijają się pomiędzy wersami dadaistyczne duchy, Hölderlin, Leśmian, jest gdzieś Eliot. Nic nie jest zamknięte, skończone i podsumowane – „Ziemia nadal pali się pod stopami”. I na koniec to, co może powinno być na początku: Koń Rimbauda zgubił podkowę, tom-poemat Jerzego Górzańskiego, a może nawet nieco starsza, romantyczna nazwa miałaby tutaj swoje uzasadnienie: poema – bo i liryczne, i epickie, i dramatyczne w swojej budowie odnajdziemy tutaj bez trudu – jest tomem na wskroś emblematycznym. Emblemat to forma, w której jedno istnieje w drugim, słowo wszczepione jest w obraz. Jest nad nim i pod nim, jedno obudowuje i obrasta drugie. Motta, niczym barokowe sentencje tematyczne, pod nimi poetycko zbudowane obrazy i niżej jakby podpisy, subskrypcje rozwijające wątki – oto kompozycyjna struktura poematów Górzańskiego. Jego wielopiętrowe konstrukcje wynoszą to, co niewidoczne na poziom oglądalności, urealniają, potęgują i uderzają w naszą, odbiorców, wyobraźnię. „Koń Rimbauda” galopuje tylko pod wolnym i prawdziwym jeźdźcem.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Jagielski

Rozczarowani rajem

Z Wojciechem Jagielskim rozmawiał Bartosz Marzec Wojciech Jagielski Pana nowa książka – „Wszystkie wojny Lary” – daje nam unikalną możliwość spojrzenia na uczestników świętej wojny oczyma matki, kobiety żyjącej w dolinie na granicy Gruzji, wyznającej islam, ale wychowanej w kręgu europejskiej kultury i szanującej jej dorobek. Na ile ta wyjątkowa perspektywa zmieniła pańskie postrzeganie dżihadystów? – Nie miałem najmniejszej szansy, by osobiście poznać synów Lary: Szamila i Raszida. Po pierwsze dlatego, że gdy spotkałem Larę, obaj już polegli. Po wtóre, nawet gdyby żyli, musiałbym pojechać do Syrii, a to jest zwyczajnie niemożliwe. Dziennikarze z Zachodu tam nie trafiają, bo Państwo Islamskie traktuje ich jak wrogów. Tak więc tylko Lara mogła mi opowiedzieć o tych dwóch mężczyznach i o ich motywacjach. Co się zaś tyczy mojego sposobu postrzegania uczestników świętej wojny – przez wiele lat uważałem, że radykalizm, w tym wojujący dżihadyzm, to domena ludzi biednych, przegranych, potraktowanych brutalnie. Krótko mówiąc: uważałem, że dżihadystą zostaje raczej uchodźca z obozu dla Palestyńczyków gdzieś na Bliskim Wschodzie niż stypendysta renomowanej uczelni na Zachodzie. Momentem, który otworzył mi oczy, były wydarzenia z 11 września 2001 roku. Wśród zamachowców znaleźli się nie palestyńscy uchodźcy czy Afgańczycy, ale obywatele krajów uchodzących za przyjazne Stanom Zjednoczonym. Pochodzili z dobrych rodzin, otrzymali staranne wykształcenie. Mało tego: przez lata mieszkali w Stanach, a przyjechali tam, bo Zachód jawił im się jako kraina znajdująca się dalej na drodze cywilizacyjnego rozwoju. Co spowodowało, że tak bardzo się zmienili? Dlaczego w którymś momencie przestali już nawet tolerować ten świat? Czemu uznali, że trzeba się uciec do przemocy i doprowadzili do takiej tragedii? Zacząłem zgłębiać temat i dotarłem do prac francuskiego uczonego, Oliviera Roya, profesora uniwersytetu we Florencji, specjalisty od islamu. Dzięki niemu uświadomiłem sobie, że obecnie problemu nie stanowią bojownicy, którzy na Bliskim Wschodzie podnoszą intifadę. Należy raczej skoncentrować się na tych, którzy przyjeżdżają na Zachód, bo widzą w nim ziemię obiecaną, a następnie, doznawszy zawodu, dość płynnie przechodzą do postaw nienawistnych. – Chce pan powiedzieć, że na ścieżkę świętej wojny pcha ich zawiedziona miłość? – Albo rozczarowanie rajem. Bo tak na dobrą sprawę: czy może nam się przytrafić coś gorszego? We „Wszystkich wojnach Lary” zdecydowałem się opowiedzieć o ludziach, których to właśnie spotkało. Nie interesował mnie przy tym obraz bliskows-

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wywiad chodniego konfliktu. Nie badałem jego źródeł, wszelkich niuansów, skomplikowanych relacji między sunnitami a szyitami. Nie pytałem o to, co Zachód zrobił, albo czego zaniechał. Ciekawiła mnie właściwie jedna tylko sprawa: niemożność zrozumienia postaw dżihadystycznych przez ludzi naszej cywilizacji. – Ale przyczyny rozczarowania zachodnim rajem powinniśmy chyba rozumieć aż za dobrze. – Świat liberalno-wolnorynkowy poddawany jest przecież krytyce z wielu stron. Lewicy brakuje w nim elementarnej międzyludzkiej solidarności, prawica akcentuje odcięcie się od korzeni i odrzucenie tradycji, a Kościół katolicki – brak duchowych treści. W gruncie rzeczy dżihadyści stawiają bardzo podobną diagnozę, stosują tylko odmienne środki zaradcze. W ich opinii wszystkie problemy rozwiąże ustanowienie w Europie kalifatu. Są o tym święcie przekonani, bo – jak twierdzą – odpowiedź na każde nurtujące nas pytanie, łącznie z tym dotyczącym długości brody, można znaleźć w Koranie. – Czy dżihadystą można się stać nie będąc pierwotnie muzułmaninem? – Do dokonania takiego wyboru nie popycha wyłącznie wiara. To zapewne także kwestia desperacji wynikającej z poczucia, że życie na tej ziemi jest nic nie warte, że zostanie zmarnowane, że nie czeka nas tu nic wielkiego. – Zbliżone motywacje mieli kiedyś rewolucjoniści usiłujący ruszyć z posad bryłę świata. – Zapewne niejeden Europejczyk mógłby się obruszyć, słysząc porównania dżihadystów do rewolucjonistów. A czegóż innego próbują oni dokonać, jeśli nie rewolucji? Burzą przecież dawny porządek, zaprowadzają nowy ład i… sami stają się ofiarami. Rozczarowani Zachodem natrafiają – w internecie lub w meczetach – na kaznodziejów, którzy powiadają: „To nie żaden raj, lecz Sodoma i Gomora! Prawdziwy raj i zbawienie znajdziecie w Syrii NA ŚWIĘTEJ WOJNIE I W KALIFACIE!”. Tak naprawdę, nie są to żadne kazania, lecz profesjonalnie przygotowana i niezwykle skuteczna kampania reklamowa, taka jak ta, która u nas odbywa się przed wyborami. Nie powinniśmy się temu dziwić, jako że przywódcami kalifatu są politycy. Mam na myśli ludzi z byłej armii Saddama Husajna, generałów i urzędników socjalistycznej bezbożnej partii, a przy tym świetnych biznesmenów. Ochotników traktują jak mięso armatnie, bo taki jest zwykle los ludu idącego na barykady. – Pokazuje to pan w scenie rozgrywającej się na granicy turecko-syryjskiej. Rekrutujący spisuje dane ochotnika, a następnie pozuje z nim do zdjęcia, z palcem uniesionym w górę, co oznacza, że jeden jest tylko Bóg na niebie. – Takie fotografie przedstawiają później przełożonym, by się wykazać. „Proszę bardzo – powiada – zdobyłem czternastu, więc należy mi się awans, premia, a może nawet

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojciech Jagielski i druga żona”. Trzeba przy tym wiedzieć, że na granicy odbiera się ochotnikom paszporty. Tak że drogi powrotnej do Europy nie ma, nawet jeżeli służąc kalifatowi przeżyją kolejne rozczarowanie. Bardzo jestem ciekaw ich dalszych losów. Takich błędnych rycerzy dżihadu, weteranów wojny afgańskiej z lat osiemdziesiątych, spotykałem nieraz w Pakistanie i na Kaukazie. Byli ludźmi sfrustrowanymi, zgorzkniałymi i cynicznymi. Ruszali na świętą wojnę nie zdając sobie sprawy, że są tylko pionkami w większej rozgrywce, której sensu zwyczajnie nie pojmowali. Kiedy wojna dobiegła końca, usłyszeli: „Panom już dziękujemy”, więc zaczęli się tułać po świecie w poszukiwaniu zajęcia. Ponieważ byli zawodowymi partyzantami i znali się tylko na wojaczce, próbowali wzniecać konflikty bądź angażowali się w te, które już trwały: w Algierii, Sudanie, Bośni… Właśnie z tego wzięła się Al-Ka’ida, zarządzana przez Usamę ibn Ladina, który w moim przekonaniu bardziej przypominał przedsiębiorcę niż wielkiego ideologa. Tak samo postrzegam samozwańczego kalifa Państwa Islamskiego. Abu Bakr al-Baghdadi to raczej człowiek interesu i polityk, a nie prorok skrzykujący armię, by ją poprowadzić do ostatecznej bitwy i finalnie do zbawienia. – Pana książka jest także opowieścią o daremnej ucieczce przed wojną, o rozpaczliwej, ale skazanej na klęskę próbie uchronienia najbliższych. Czy rozmawiając z Larą nie miał pan wrażenia, że przypomina ona bohaterów antycznych mitów, nad którymi ciąży fatum? – Miałem. I dlatego ją właśnie – spośród wielu takich matek ŻOŁNIERZY, które dane mi było poznać – wybrałem na bohaterkę książki. Gdy słuchałem Lary, odnosiłem momentami wrażenie, że jej historia jest wyreżyserowana, bardziej literacka niż życiowa. Widziałem bowiem kobietę, za którą wojna kroczyła krok w krok, odbierając wszystko, co tak bardzo kochała i z czym wiązała tak ogromne nadzieje. Wydaje mi się, że Lara instynktownie przeczuwa, że wisi nad nią fatum. Kiedy dowiedziała się, że zamierzam się wybrać do miasta w Europie Zachodniej, gdzie przed wyruszeniem do Syrii żyli jej synowie, ostro zaprotestowała i zagroziła zerwaniem współpracy. Chciała bowiem ze wszelkich sił chronić swoje wnuki, które wciąż tam mieszkają. Być może obawiała się, że za moją sprawą odnajdzie je wojna. Dlatego myślę o Larze jako o kobiecie niezwyciężonej, która wciąż – pomimo tylu przegranych – zmaga się z przeznaczeniem. I bardzo jej w tej walce kibicuję.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Felieton

Jerzy Górzański

Koń siedzi na drzewie i pieje Zdarzenia i dopowiedzenia

edle Biblioteki Narodowej 63 proc. Polaków w 2015 roku nie przeczytało ani jednej książki. Natomiast 70 proc. Francuzów przeczytało w ciągu roku jedną książkę. Wynik koszykarski 70:63 nie odzwierciedla w pełni przewagi Kogutów nad Orłami. Przewaga Kogutów jest miażdżąca. Nawet przeinaczony poeta Guillaume Apollinaire, jego „Nie czytajcie miernot, czytajcie arcydzieła”, da się przerobić na „Nie czytajcie arcydzieł, czytajcie miernoty”. Nawet mój ulubiony komik Groucho Marx, o którym wspomina w swoim artykule „Moralista Nabokov” Leszek Bugajski, oznajmił kiedyś, że kupił „Lolitę” Nabokova, i że przeczyta ją, ale dopiero za sześć lat, jak będzie pełnoletnia, może być jakąś zachętą dla nieczytających. Jako osobnik poprawnościowo niezależny, mogę sobie pozwolić na żart pod adresem nieczytających Polaków: „Rodacy, pozwólcie dzieciom, żeby wam poczytały. Żeby cała Polska czytała dorosłym”. Chyba że wolicie pochylić się nad nowością: „Dezodorantem świeżowościowym”. To się nawet dobrze czyta, trzeba tylko niżej się pochylić. Trochę ten „świe-

żowościowy” zwichnięty językowo. A zapachowo? Pasuje jak ulał (a może jak psikał!) do odkurzacza. * Zakończę tę sekwencję „jak nie będziecie czytać, to wam dzieci zgłupieją”, wyimkami z sowieckiego duetu satyrycznego Ilja Ilf i Jewgienij P. Pietrow (to ci od „Dwunastu krzeseł”). Pisali w 1934 roku: „Pozwólcie nam nosić w lecie dobrze uszyte białe spodnie. To jest wygodne. Masa odbiorcza zasługuje na taką masę towarową”. A w 1933 roku: „Inside, uważasz, może być prawy lub lewy, a off-side, uważasz, może być słuszny lub niesłuszny”. Albo o kibolu, który krzyczy: „»Wania, gol!«. A ponieważ Wania mydli zamiast golić i piłka odbija się o pręt siatki [bramki J.G.], superkibic wybucha płaczem”. * W młodości: Koń siedzi na drzewie i pieje – śpiewają kuglarze w „Siódmej pieczęci” Ingmara Bergmana. Na starość: Maciora się koci – wciąż śpiewają kuglarze.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jerzy Górzański Po kuglarzach przychodzą biczownicy – w tym samym filmie: beztroska i ból zadany samemu sobie. * Dwie staruszki – licho ubrane – przed sklepem z drogą odzieżą. Jedna mówi do drugiej (zaglądając z daleka): – Ja takich ciuchów nie kupuję. Duma chodzącej nędzy. Albert Camus zauważył w „Pierwszym człowieku”, mając na myśli nędzę stacjonarną: „Bieda to forteca bez zwodzonego mostu”. * „Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach”. Te słowa wypowiedział osiemnastowieczny filozof, prekursor romantyzmu, Jean-Jacques Rousseau. Właściwie napisał – to zdanie otwiera słynną „Umowę społeczną”, wydaną w 1762 roku. Jednak mało kto wie, że pierwsza wersja tego zdania, ściślej mówiąc jego końcówka, brzmiała następująco: „Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w podkowach”. Jakże zachęcająca wizja zgodnie podkutych obywateli!

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

W latach trzydziestych XX wieku, w zbiorach antykwarycznych niejakiego Rapiera z Dijon, znaleziono odręczny zapis tego zdania po francusku: „L’homme est né libre, et partut il est dans les fers”. Ale zamiast fers (okowy) widnieje fer à cheval (podkowa) niby jakieś godło rodowe. Zadziwia zwrot Rousseau ku hippiczności. Chociaż gdyby się bliżej przyjrzeć owej hippiczności, to w zasadzie jest ona fragmentem natury, za którą Jean-Jaques oddałby życie. Niezbadane są pragnienia filozofów. Także ich nienawiść. Jakieś zamiłowania do awantur. Rousseau, autor książki „Emil, czyli o wychowaniu” posunął się za daleko – chciał, właśnie pod wpływem nienawiści („Nienawidzę pana!”), pobić Voltera, autora „Prostaczka”. * Napisz koniecznie list i wyślij w dniu swoich narodzin do samego siebie. Powinien się zaczynać od słów: „Przepraszam cię, stary…”.

Proza

Jan Krzysztof Piasecki

Obywatel Sz.

ano zadzwoniła Franka. − Otruli Stara! – płakała do słuchawki. Stanął mi przed oczami ten piękny, płowy duży pies. Łagodny, przyjacielski. − Zaszył się pod schodami i tam umierał – powiedziała. − Jak to się stało?

Star mieszkał w budzie w dużym ogrodzie Franki. Pilnował domu. Niekiedy wymykał się przez dziurę w siatce i truchtem biegł szeroką bitą drogą, prowadzącą przez niewielką wieś. Robił rundę i wracał. Gdy do szkoły szły dzieci, czasem szczekał przy siatce. Raczej z sympatii i nudy, niż ze złości. Jeden z chłopców panicznie się go bał. Niech pani nigdy nie wypuszcza psa, mój chłopak boi się chodzić do szkoły – zapowiedział France ojciec dziecka. Star znalazł dziurę w płocie i w piątek znowu przespacerował się wiejską drogą. W sobotę zaczął chorować. − U nas trują tłuczonym szkłem dodanym do mięsa – powiedziała Franka. − A to swołocz! Zaskarż ich. − Syn nie chce się w to mieszać – odparła. − To ja przyjadę i zawiozę ciało do weterynarza na sekcję. Zaskarżę ich o znęcanie się nad zwierzętami. – Nie udowodnisz… Zresztą może to nie ci, o których myślimy. W sąsiedniej wsi ktoś truje psy w taki sam sposób. Rzeczywiście, skarżenie sąsiadów nie miało sensu. Ale dobrze by było zrobić sekcję. Rozwiesiłbym diagnozę po płotach. Może policjant z miasteczka przeszedłby się po domach, porozmawiał z ludźmi, popytał… Odpaliłem starego diesla i ruszyłem do Franki. Mieszkała ponad trzydzieści kilometrów ode mnie, nad Biebrzą. Po drodze zajechałem na podwórze Władzia. Uwielbiałem odwiedzać Władka i jego żonę Urszulę. Mieszkali niedaleko, nad rzeczką. Byli to ludzie prości lecz piękni. Władek miał spore gospodarstwo i mimo wieku zapamiętale walczył o przetrwanie. Gdy owdowiał, nie mógł sobie poradzić. Ale krótko to trwało. W jego obejściu pojawiła się Ślązaczka. Tęga, dowcipna, zdawała się nad nim panować. To były pozory. Gdy Władzio dostawał białej gorączki, nikt nie mógł dotrzymać mu pola, nawet połowica. I tak pewnego dnia Ślązaczka odeszła. Został sam, znowu na krótko. Wkrótce zamieszkała u niego nowa kobieta.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki − Skąd ty je bierzesz? – spytałem. − Z Suwałk – powiedział. – Tam jest giełda, rodzaj targu. Chodzą one po takiej jednej ulicy i wybierasz, którą zechcesz. Pojedź ze mną, też sobie znajdziesz. − E tam, z gazet je bierzesz – uśmiechnąłem się. − Z gazet? Ty z internetu, ja może z gazet, po staremu… Co za różnica? Samotność swoją lubiłem, żywiłem się nią łapczywie jak chlebem jakim sierocym. On zaś nie umiał być sam. Poza tym jakże samemu uprawiać pola, kosić trawy, a do tego hodować krowy, świnie, kilka koni, drób? Niepodobna! Mężczyzna pracuje w polu, baba chodzi przy zwierzętach, gotuje obiad, parzy ziemniaki dla świń… Wieczorem razem „uprawiają się”, czyli robią obrządek, karmią zwierzęta. Potem jest czas na telewizję, flaszkę z sąsiadem, wizytę rodzinki z miasta, która po żarcie przyjechała. Urszula została na dobre. Na dobre i złe, ściśle mówiąc. Bo Urszula, dusza rogata jak Władek, nie dała się zdominować. Gdy w przypływie białej gorączki próbował pokazać gdzie jej miejsce, nie pozostała mu dłużna. Złapała za garnek i wkrótce Władzio siedział na podłodze skruszony, rozbrojony. Wysoka, szczupła jak on, o subtelnej pełnej wyrazu twarzy, parę lat młodsza, wydawała się być jego idealnym dopełnieniem. Robotna, cały dzień na nogach, zajęła się domem, obejściem. Jedną miała słabość, powszechną w naszym słynącym z gorzałki kraju, ale i to od czasu do czasu wspólnie przezwyciężali, kłócąc się nieraz i godząc. Wyjechałem z mojego samotnego, położonego daleko za wsią domostwa. Przejechałem przesmykiem wśród drzew i wjechałem na drogę wzdłuż łąki. Był początek maja. Najpiękniejszy miesiąc. Cała przyroda rwie się do życia, z dnia na dzień na drzewach pojawiają się liście, trawy, byliny, zioła rosną w szalonym tempie, a świergot ptaków jest tak intensywny, że jeśli z kimś rozmawiasz przed domem, trudno zrozumieć słowa. O ile jest z kim rozmawiać. Skręciłem do drogi, potem jeszcze raz i w dali przed sobą miałem zabudowania Władzia. Po chwili wjeżdżałem na podwórze. W domu była Urszula. Władek poszedł z jakimś gościem do sąsiadki „przytrzymać krowę”. − Zaraz wrócą, siedź! – usadziła mnie. Na stole czekała wódka, kieliszki, szklanki napełnione kawą. – Zaraz wrócą – powtórzyła. – Jedz. Postawiła przede mną mięsiwa, chleb, ogórki. Jem, a ona się cieszy. Lubi mnie karmić, wydaje się jej, że mnie tym sobie zaskarbia, obłaskawia, jak tego ich żółtego dużego psa. Lubi mnie ona, to pewne. Może nawet za bardzo? Ledwie zjadłem, do izby wkroczył Władek, a za nim nieznajomy. Oczy intensywnie niebieskie, mocna okrągława głowa, ryżo-siwe włosy, krępy, dość jednak wysoki. Może 55 lat, może 60? W naszym wieku. Władek przedstawił go: Henryk, obywatel Sz. Uścisnęliśmy sobie dłonie. Popłynęła rozmowa. Urszula miała się na baczności, nie piła. Ja łyknąłem w szybkim tempie trzy kieliszki wódki. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza − Pan musi nadrobić, proszę pana, proszę pana! – mówi pan Henryk. – A ja, proszę pana, jestem tu incognito. Nikt nie wie, schowałem się. − Przed kim, przed czym? − Przed sąsiadami, proszę pana. Bo powiem dla pana, że to delikatnie mówiąc, bardzo wścibskie społeczeństwo. Dotąd mówił poprawnie i bez wschodniego zaśpiewu. Teraz użył formy dopełniacza, zamiast celownika… „powiem dla pana”, zamiast „powiem panu”, jak my w Centralnej Polsce mówimy i jak nakazują słowniki. Kiedyś na całych Kresach mówiono przez „dla”. I tak tu na północno-wschodnim Podlasiu zostało. Gdym tu przybył, Władzio piknik urządzał, zaprosił mnie. Przy stole sąsiadka zwraca się do mnie: „Zimno dla pana?” – „Dziękuję” – odpowiedziałem. – „Już się najadłem”. Myślałem, że „zimno” to jakaś potrawa. A oni przynoszą mi koc. Bo sąsiadka w istocie pytała, czy nie jest mi zimno… Schował się więc pan Henryk. Dlaczego? Nie od razu się dowiedziałem. Bo z ust jego popłynął słowotok rozlewny, pozornie bezładny, ale mowa to była treściwa, znamienna. − Miałem firmę transportową – zaczął swoją opowieść, swój śpiew. – Kilka aut. Wcześniej samochodami handlowałem. Sprowadzałem z zagranicy i sprzedawałem na giełdzie w Warszawie. Z pracy rąk nie dorobisz się. Chyba, że jakaś mafia czy klika… Dzieci moje do pracy chodzą i nic nie mogą odłożyć. „Jak ty tato na ten nasz dom zarobiłeś?” – pytają. A ja odpowiadam, proszę pana, proszę pana, że sypiałem po trzy godziny na dobę i praca, i praca; giełda, handel, transport, wożenie dzieci, pasażerów, praca w straży pożarnej, jeszcze budowy… Spojrzałem na Władzia. Jego bystre brązowe oczy płonęły łagodnym blaskiem, na pobrużdżonej twarzy malowało się odprężenie. Urszula postawiła przed nami szklanki z parującą herbatą i talerz z ciastem. − Słuchaj Henryka, poznał on życie – wtrącił Władek. Wypiłem kielicha, zamyśliłem się. Uroniłem parę zdań. Gdym się ocknął, Henryk opowiadał o jakimś Stasiu. Że mu darował. Poprosiłem, by powtórzył kwestię. − Ano proszę pana, proszę pana, sąsiad mój, Stanisław, były milicjant, zauważył, że czerpię ja wodę z gminnego ujęcia. Bo popsuł mi się hydrofor, a w pobliżu nie było innego źródła wody. Trwało to dwa tygodnie, nie miałem czasu naprawić. Tymczasem Stasio zwrócił się do pracownika, który konserwuje gminne wodociągi: „Jemu wolno brać wodę za darmo, a mnie nie?”. Pracownik poszedł z tą informacją do kierownika, a ten mi urządził kontrolę i wystawił rachunek za wodę za rok za cztery osoby i mycie dwóch samochodów, razem pięćset złotych. Dużo pieniędzy. Następnego dnia rano wiedziałem, kto doniósł. Już wkładałem spodnie, by jechać do Urzędu Skarbowego do powiatu zemścić się. W tym urzędzie mam kolegę. Zamierzałem złożyć zawiadomienie, że Stasio po domach elektrykę instaluje, a firmy przecież nie prowadzi, podatków nie płaci… − Weszła wtedy do pokoju moja żona. „Nie rób tego!” − krzyknęła. „On ma troje dzieci, co one winne?”.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki − Darowałem. Ale świnia z niego wielka. Przecież mu do chrztu dziecko trzymałem! Ta zawiść w ludziach… − Tylko raz tak darowałem – podkreślił. A w innych wypadkach? – pomyślałem. – Wkładał spodnie i szedł donosić… − Nazajutrz – zakończył Henryk swoją opowieść – żona moja Stasiową żonę w sklepie spotkała i powiedziała jej, co chciałem zrobić. Stasio podobno parę nocy nie spał, bał się… Popłynęła rozmowa o kablowaniu, donosach. Tu często na siebie donoszą. Wszystko o sobie wiedzą, obserwują się, komentują – zgodzili się Władzio i Henryk. − A w Soce? − To samo. − Ale na kolonii, w samotnym domu jak mój, nikt nie patrzy, nie wie, co robię – powiedziałem. − W krzakach ktoś się zaczai i będzie siedział do wieczora – odparł pan Henryk. − Tak, tak – Władzio mu zawtórował. − Stanisława dom stoi obok mojego – powiedział Henryk. – Opowiada on w koło co ja robię, ile razy na podwórko wyszedłem, kto nas odwiedził… Był milicjantem i ma to we krwi. Wszyscy oni tacy. A jak mu się coś nie zgadza, do komendanta z tym zasuwa. Dlatego tutaj z wami kaca leczę. Nikt w Sz. nie wie, że tu jestem. Naprawiam samochody, jestem najlepszym mechanikiem w całym powiecie. Ale drugi mój sąsiad, Tolko, warsztat samochodowy ma. Parę lat temu źle auto naprawił jednemu gościowi. Ten do mnie przyszedł. – Popraw po nim – prosi. – Ale ja nie mogę – powiadam. – Tolko zaraz się dowie. Nalegał i nalegał. W końcu pojechałem i w jego garażu auto mu naprawiłem. Wyjeżdżam samochodem na jazdę próbną, a tu Tolko nadjeżdża. Zajechał mi drogę i tak spogląda bez słowa. Nazajutrz na biurku wójta leży donos na kilka stron. Wójt mnie wezwał… Jakoś się z tego wykaraskałem, ale trudno było. Tolko sam mi dawał samochody do naprawy, ale marnie płacił, zupełnie nie wychodziłem na swoje. Jutro dwa samochody naprawiam, proszę pana. Tak jak zawsze jadę do klientów, żeby Tolko nie widział. Chociaż on, proszę pana, i tak wie… A co mam robić? Od pół roku bezrobotny jestem. W dziesięciu miejscach leżą moje podania o pracę. I nic. Jedynie prace dorywcze i te samochody… Niedawno auto dla córki kupiłem. A Tolko używane samochody z zagranicy sprowadza. Zobaczył, żem u innego kupił, miesiąc się nie odzywa. Wreszcie przyszedł z litrem wódki: „Nie mogę ja przeboleć, żeś ty nie u mnie kupił”, zaczyna od progu. Władzio postawił na stole trzecią butelkę. Pan Henryk im więcej pije, tym większej nabiera swady. Wygląda, jakby wypił dwa kieliszki. Tylko te oczy wodniste, niby bystre, patrzące mimo nas, na siebie skierowane. My tylko tłem jesteśmy, widownią dla jego śpiewu, myślę. − Była wielka zabawa, impreza we wiosce sąsiedniej. – Henryk rozpoczął nowy wątek. – Pojechaliśmy z kolegą w dwa samochody. Oczywiście bufet i wódka. Jeszcze WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza każdy swój alkohol przyniósł. Zabawa prawie do rana. Komendant też był. My od razu coś żeśmy przeczuli. Wróciliśmy do Sz. okrężną drogą, wielkim łukiem. Nazajutrz komendant moją żonę z Duby z pracy podwoził do domu. Powiedział jej, że postawił na rogatkach plutonowego, który przez całą noc zaczajony czekał, żeby nas pijanych w autach zatrzymać. „To którędy oni wracali?” – pyta żony mojej. Małżonka to już wtedy nie wytrzymała. „To ty taki jesteś?! Ty ch…!” – wrzasnęła na niego. „I jeszcze się tym chwalisz!”. Kazała mu się zatrzymać i wysiadła. Taki to był nasz komendant, świeć Panie nad jego duszą. Jak kogoś na czymś nakrył, niekoniecznie zgłaszał do prokuratury. Kazał u siebie odpracować, na przykład przy budowie domu. − Mnie też komendant przyłapał na pewnej sprawie – wtrącił się Władzio. – Za swoją dyskrecję kazał cielaka zarżnąć i sobie dać. Zarżnąłem. – „Wystarczy ci połowa cielaka? – spytałem. – Wystarczy. Minę miał nieszczególną. Mięso wziął. A za kilka dni dostałem wezwanie z prokuratury na przesłuchanie. Widocznie za mało dałem… Poszedłem. Prokurator smaruje akt oskarżenia… Wracając, spotkałem na mieście kolegę, który znał dobrze tego prokuratora. Zafundowałem mu dwa piwa, pogadaliśmy, wstawić się obiecał. Po kilku dniach pismo przychodzi, że postępowanie zostało umorzone. Za pół cielaka nie dało się umorzyć, a za dwa piwa i owszem! Co za bagno – pomyślałem. Wyszedłem przed dom przewietrzyć się. Podwórze było obszerne; po drugiej stronie wielka stodoła, inne zabudowania, na lewo sadek, pod domem zagonek kwitnących bratków, na prawo rozległy, długi, stary, pochylony chlew, w którym Władek trzymał krowy, konie, świnie, a w murowanej przybudówce samochód i traktor. Między chlewem a domem leżał w błocie gruby pokiereszowany kabel, którym do chlewa dochodził prąd. Na prawo od chlewa stał prymitywnie sklecony nieduży namiot, obity podartą folią. Dalej, ku rzeczce, ciągnęły się łąki poranione licznymi dziurami i dołami, które Władek wykopał, wybierając żwir. Na skraju łąk widniała ściana olszyny. Gospodarz co roku głębiej wcinał się w las, obalał większe olchy na sprzedaż, zaś mniejsze na opał. Kikuty spiłowanych drzew straszyły nie mniej ohydnie, niż doły na łące. „Afryka Środkowa” – określił ten widok Karol, z którym tu kiedyś wstąpiłem. Wróciłem do izby. Było aż szaro od dymu papierosów. Urszula gotowała zupę. Na stole stała kolejna pełna butelka. O czym mówili, gdy byłem na dworze? Zapewne o mnie… Pan Henryk ucieszył się, że jego słuchacz wrócił. − Jeszcze raz powiem dla pana, proszę pana, że Sz. to ciężkie miejsce do życia. Jedź pan lepiej gdzie oczy poniosą i nie wracaj. Ja też tak zrobić zamierzam… − Ale ja tu gospodarstwo kupiłem! − Piękne ma miejsce – potwierdził Władek. – Turystów będzie przyjmował. − Dom otoczony parkiem, lasem, łąkami – zachwyciła się Urszula. – A ty tylko żeś dołów nakopał – powiedziała do męża.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki − Więc proszę pana, jadę sobie kiedyś przez Sz. – Henryk wznowił opowieść. – Niepewnie, zakosami lekkimi jadę, bo byłem na potężnym kacu. Dojechałem do domu i coś mnie tknęło. − Wsiadaj do samochodu – mówię do żony. – Jedź przez Sz. Naokoło jedź, tam i z powrotem. Tak zrobiła. Po chwili lotna policja się pojawiła. Przed nią akurat proboszcz jechał i jego zatrzymali… Żonę zaraz też, oczywiście trzeźwa była. − Jak to? – zapytałem. – Ktoś zadzwonił? − A tak. Tu jak coś takiego widzą, zaraz donoszą. Dlaczego? Pięćdziesiąt złotych nagrody jest dla tego, kto zgłosił przestępstwo i to zostanie potwierdzone. To te pijaczki pod sklepem patrzą, patrzą i w końcu coś wypatrzą. Zgłaszają i na piwo mają. Prawdę mówiąc, miałem już dość. Władek szukał w kredensie kolejnej butelki. − Zostanie, zupę zje z nami – zatrzymywała mnie Urszula. − Nie, kochani. Dziękuję za gościnę. Uścisnąłem wszystkim dłonie. Władzio ledwo powstał zza stołu. Wódka mocno na niego podziałała. Nic dziwnego. Haruje w gospodarstwie jak wół. A przecież ma swoje lata. Wszyscy mamy. Pan Henryk dalej nie wyglądał na wstawionego. Tylko te oczy… Jeszcze głębiej zapatrzone w siebie… − Dziękuję za wykład, panie Henryku – powiedziałem. − Do miłego – pożegnał mnie. Władzio na chwiejnych nogach odprowadził mnie na podwórze. Odpaliłem diesla i pojechałem drogą między polami do mojego gospodarstwa. Skręcając przy wielkiej lipie, mimowolnie rozejrzałem się. Bo może plutonowy przysłany przez ducha komendanta czai się za drzewem i zatrzyma mnie za jazdę po pijanemu? Nazajutrz rano zatelefonowałem do Franki. − Zaraz do ciebie wyjeżdżam, wczoraj nie mogłem. Wezmę ciało Stara i zawiozę na badanie. − Ale syn już psa zakopał. − Jak to, przecież mówiłem, że zawiozę… − On nie chce sporów z sąsiadami. Zresztą nie bardzo lubił Stara. A jego żona całkiem go nie lubiła, przecież wiesz. Nie wyobrażała sobie wychowywania dziecka przy psie. − Bardzo to smutne. − Ja przyjadę do ciebie – powiedziała Franka. – Bez Stara tak pusto… Tylko posprzątaj.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza

Jan Krzysztof Piasecki

Svarecke bryle − Pan już nie dojdzie do pieniędzy – zawyrokował pan Marian. On owszem, pieniądze ma. Pracuje niemal od dziecka. Skręca rury, wytwarza i spawa piece, jeździ je ludziom instalować. Hydraulik i przedsiębiorca. Stary jak ja, ale ma młodą żonę, kilkoro dzieci; późno się ożenił, najpierw doszedł do pieniędzy. Mieszka w tej osadzie od dziecka, nie musi się tułać, przenosić jak ja na koniec Polski. On od urodzenia jest na końcu Polski i bardzo mu tu dobrze. Mieszkam sam – w wiejskim domu wśród parku i łąk, dwa kilometry od wsi, sześć od osady Sz., na północno-wschodnim pograniczu. Moje dochody są mizerne, żadne prawie – symboliczne dopłaty rolnicze, późną wiosną i w lecie trochę turystów. Resztę trzeba dorobić, strugam więc stołeczki, półeczki, szafeczki na starych maszynach stolarskich. Jak starcza czasu, opisuję otaczające mnie piękno i miejscowych ludzi. Pan Marian przyjechał do mnie naprawić uszkodzoną instalację. Wyłączył wodę, wyciął pęknięte kolanko pod zlewem, połączył i zgrzał rurki. Sam bym to zrobił, gdybym miał zgrzewarkę. Do pokoju drzwi otwarte – bibliotekę zobaczył, mnóstwo książek. Zdziwił się. Nic mu się u mnie nie podobało; abstrakcyjne obrazy chyba go śmieszyły. Proste meble niechybnie uznał za godne biedaka. Skromny jest mój dom, gniazdo podupadłego artysty; nie znalazł pan Marian przedmiotu czy sprzętu, z którym mógłby się utożsamić. Aż wychodząc, natknął się na klucz francuski, leżący pod schodami; czerwony, nowiutki, ucieszył jego oczy. − Klucz pan ma! – prawie wykrzyknął. Patrzył nań jak na rzecz czy obraz, który wreszcie mu się spodobał. − Mam – odparłem z ulgą, jakby to był pierwszy promyk naszego porozumienia. Bo polubiłem pana Mariana. Może dlatego, że był sobą i nikim innym? Że był tak osadzony w tutejszej społeczności jak klocek w misternej budowli, która co prawda nie wywróci się, gdy go zabraknie, ale już nigdy nie będzie taka sama. Dom jego stał przy bocznej drodze, prowadzącej do wylotowej drogi asfaltowej, która wiodła do jeszcze ważniejszej drogi, łączącej dwa miasteczka dużo większe niż osada Sz., czyli Sokę i Dubę. Sąsiadował ten dom z podobnym, niezamieszkałym, który pan Marian zbudował z myślą o synu. Dalej stał budynek byłego szefa straży pożarnej, a z drugiej strony dom stolarza. Wszystkie budynki były murowane, duże, porządnie otynkowane jaskrawymi tynkami, z rozległymi podjazdami. W głębi podwórza pana Mariana stały murowane garaże i budyneczek, w którym wytwarzał swoje piece, giął rury i gromadził materiał. Niekiedy pomagał mu syn, a gdy miał zamówienia na piece,

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki w warsztacie uwijało się paru osiłków, zatrudnianych na godziny. Teraz nikogo nie było; w drugiej połowie listopada kto miał kupić czy zamontować piec, już to uczynił. Mam w lewym skrzydle mojego domu wspaniały piec kaflowy na dwa pokoje. Gdy jest nagrzany, ciepło przechodzi do kuchni w centralnej części domu. Skrzydło prawe pozostaje zimne, nieprzytulne. − Zrobi pan centralne ogrzewanie, ale bez pokoi z piecem – zaproponowałem. − Wystarczy pięć kaloryferów. Zamiast pieca centralnego ogrzewania zamontujemy w kuchni kaflowej podkowę (jest to zamontowany w palenisku układ misternie zespawanych rur, w którym krąży woda). Marian zapalił się do pomysłu. Zamknął się w warsztacie i pospawał podkowę. Była z grubych rur, imponująca. Przywiózł ją do mnie, a wkrótce przysłał zduna. Zdun rozebrał kuchnię do poziomu podłogi i sklecił ją od podstaw ze starych i nowych kafli. Na koniec wmurował palenisko czyli podkowę Mariana. Stary, wielki i zwalisty, raczył mnie opowieściami w polsko-białoruskiej gwarze. W przerwie dałem mu posiłek, jak tutaj jest w zwyczaju. Zmarkotniał, mówił mniej, pomyślałem, żem uczynił błąd jakiś, że mu nie smakowało. Dowiedziałem się potem, że nie można było bardziej urazić tutejszego rzemieślnika. Mogłem jeść nie dać, ale kieliszek wódki koniecznie. Wziął mało. Chyba myślał, że mu nie zapłacę. Czy dlatego, że kielicha nie dostał, że dom skromny, że gospodarz dziwny, nietutejszy? Na pytanie o cenę ożywił się, a dwie otrzymane setki obejrzał nawet pod światło. Na koniec uśmiechnął się i życzył domowi szczęścia. Nastały grudniowe mrozy. Minus osiem, dziesięć, lód na progu, przed domem śnieg do połowy łydek. Zrobi jeszcze pan Marian ogrzewanie? Zadzwoniłem i oto nazajutrz podjeżdża przez zaspy busem, wyładowuje stalowe rury, części, narzędzia. Z synem przyjechał. Zaraz się wzięli za robotę. Tną i gwintują rury, skręcają, wiercą ściany, walą młotami. Młody mało mówi, stary gada i gada. Jego mowa to nieustający hymn samochwalny. Bo to zresztą i w lecie tego się nasłuchałem. Pokazywał mi swój dom wielki i sąsiedni dla syna wystawiony. Podobno niedaleko domy dla córek puste stoją. Opowiadał, ile to lat firmę prowadzi, jakie sukcesy, pieniądze, że już w latach sześćdziesiątych miał samochód, nową „Warszawę”. − Pan już nie dojdzie do pieniędzy! – powtarza kilka razy z lubością. Znów przypomina, ile zbudował domów, zarobił, zrobił i zamontował pieców. Nic to, myślę, może chociaż taniej mi za to wszystko policzy? − Płyn do systemu wlejemy − powiedziałem − płyn niezamarzający. Gdy w zimie wyjadę, nie trzeba będzie spuszczać wody. Można wlać płyn? −Dlaczego nie? Można! Ale przecież do mycia i picia masz pan bojler, i tak trzeba spuszczać wodę. − Do bojlera też płyn wlejemy – odparłem. Pan Marian wybuchnął śmiechem; zaraz i syn pojął mój żartobliwy koncept i obaj śmiali się do rozpuku. Nie od razu się roześmieli. Może zdumiał ich nagły żart ze strony smutnego, biednego rozbitka, za jakiego niechybnie mnie uważali? WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza Nastała pora posiłku, Marian wyjmował z torby jedzenie. − Ja mam, mam jedzenie, zaraz chleb podam i kiełbasę, powiedziałem. − Nie, żona zrobiła kanapki, jeszcze pana poczęstujemy, zjesz pan z nami. Ustawiał na stole słoiki z sałatką, ogórkami, majonezem, położył zawinięte w papier kanapki. − Kawę ma? – zapytał. Zamiast mówić „pan” zaczął się do mnie zwracać w trzeciej osobie; tu na Podlasiu powszechnie się tej formy używa. − Nie mam, nie piję kawy, odparłem. − Kawy nie pije?! Niedobrze! To ja swoją wyjmę. Napije się? − Nie, ja herbatę wolę – bąknąłem. − A kielicha ma? Machnął ręką. Pewnie już słyszał od zduna… Wyjął butelkę z brązowym płynem. − Nalewka! – zachwalił. – Napije się? Co było robić? Wypiłem dwa kieliszki. Nie wypić z nimi nalewki to jakby im piaskiem w oczy sypnąć, obrazić… Tutejszy naród współzawodniczy w wytwarzaniu gorzałki. Na festynie nad miejscowym zalewem odbywa się w lecie doroczny konkurs na najlepszą nalewkę. Wrócili do roboty. Cięli, walili, gwintowali i ciskali rurami do piątej wieczór. Wcale nie przeklinali! Nazajutrz przyjechali jeszcze na trzy godziny, przykręcili grzejniki, wlali do układu wodę. Rozpaliliśmy. Kaloryfery zagrzały się, woda w rurach krążyła napędzana pompką, wszystko działało. − Jeszcze płyn trzeba kupić. Ja to załatwię − powiedziałem. Spojrzeliśmy na siebie. Chyba przyszła pora rozliczenia. − Ile to będzie kosztować? – zapytałem. − Trzeba policzyć − powiedział pan Marian. − Wszystko w domu policzę, do najmniejszej śrubki. − Ale mniej więcej – nalegałem. − Trzydzieści tysięcy – powiedział. − To musi kosztować trzydzieści. − Chyba w starych pieniądzach? – zdumiałem się. − Trzy tysiące miał pan na myśli? − A tak, trzy – poprawił się. − Tak dużo? – wyrwało mi się. − Dałem przecież trzy swoje kaloryfery… A ile w tym za podkowę? − Sześćset – powiedział bez wahania. − Sześćset… – zamyśliłem się. – Niech pan to wszystko dokładnie policzy. Ja podam pański adres, żeby do pana płyn przysłali. Przez internet zamówię. Pan Marian mieszka w osadzie przy głównej drodze, a do mnie przez zaspy kurier nie dotrze, rozumowałem. − Zgoda – powiedział stary. − Tylko niech dobrze zaadresuje. Wypowiedział jeszcze raz swoje nazwisko, podkreślając pisownię końcówki. Widać lubił to nazwisko nie mniej niż siebie samego.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki Spojrzałem mu w oczy. − Zapłacę panu dzisiaj tyle ile mam. To wszystkie moje pieniądze. Wyjąłem z portfela trzynaście setek, a z portmonetki pięćdziesiątkę. Potem zacząłem odliczać dwudziestki i bilon. − Dobrze, nie szukaj pan więcej – powiedział stary. Przyjął ode mnie setki i pięćdziesiątkę. Podaliśmy sobie dłonie. Stary pozbierał z synem resztę rur, narzędzia, załadowali to wszystko na pakę busa i odjechali. Po kilu dniach zadzwoniłem. Odebrała żona pana Mariana. Głos miała młody, wysoki, jednak dość ciepły, o miękkiej kresowej intonacji. Płyn przysłano – dowiedziałem się. Wsiadłem w mój zdezelowany samochód i podjechałem do osady Sz. Pan Marian był w warsztacie w głębi podwórza. Mimo mrozu pracował. W obszernym wnętrzu panowało ciepło. Na środku stały nowe piece, maszyny, pod ścianami stalowe płyty. W niedużym piecu w rogu pod oknem płonął ogień. − Często trzeba dorzucać? – spytałem, wskazując na piec. − Jak się chce mieć ciepło, to i dorzucać trzeba, proszę pana szanownego – odpowiedział. − Ja chciałbym nałożyć drewna i całą noc mieć ogień − powiedziałem. − Tak to nie ma – odparł. − Tu ma płyn – wskazał na dwudziestolitrowy plastikowy baniak. – Rozcieńczy wodą według przepisu i wleje przez naczynie wyrównawcze. − Nie mam jeszcze pieniędzy, bąknąłem. − Zapłaci potem – machnął ręką. − Ile to wszystko będzie razem kosztować? − Jeszcze nie policzyłem – odparł zniecierpliwiony. – Ale policzę, każdą śrubkę porachuję. Do warsztatu weszła kobieta, młoda jeszcze, dorodna, ładna. − Telefon do ciebie – powiedziała do męża. Ukłoniłem się. Uśmiechnęła się do mnie. − Ładną mam żonę, prawda? – powiedział, gdy poszła. − Piękna kobieta – odparłem. − Jak się pracuje, to się ma! Żona, dzieci, wszystko na swoim miejscu, proszę pana, proszę pana – powtórzył dwa razy. – Wszystko się ma, jak się pracuje – dodał jeszcze raz. Wziąłem baniak z płynem i poszedłem do auta. Pod warsztatem stały przyprószone śniegiem urządzenia, blachy, pręty, złom. Jednak panował tu względny ład. Też wszystko na swoim miejscu, pomyślałem. Przeszedłem wzdłuż otulonego śniegiem ogrodu. Potem minąłem żonę, która w krótkim kożuszku stała na progu. Jechałem do pana Mariana z duszą na ramieniu. Nawet nie zapowiedziałem się przez telefon, bo może nie chciałby ze mną rozmawiać? Była późna jesień. Nie pokazałem się u niego od dnia, gdy byłem po płyn. Raz w kwietniu zadzwoniłem, obiecując zapłacić w maju. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza − Ja pana specjalnie nie naciskam… – powiedział wtedy. Ale czułem, że ciężko mu przyszło to wymówić. Potem spłacałem kredyt w banku, nie miałem pieniędzy. Ciągle postanawiałem, że pokażę się u niego w najbliższym czasie… Z centralnego ogrzewania nie byłem zadowolony. Pod kuchnią drewno spalało się szybko, trzeba było często dorzucać. Drewna wychodziło mnóstwo. Węgiel palił się dłużej, ale żeby było naprawdę ciepło, musiałbym wrzucać tyle, co do dużego pieca. − Prowizorka – powiedział Władzio, gdy zobaczył to moje urządzenie. – Ale sam tak chciałeś. – A ile kosztowała podkowa w twojej kuchni? Władzio miał podobną, ale mniejszą podkowę, która służyła do ogrzewania wody w bojlerze. − Dwie i pół setki – odparł. − Moja sześć. − Trochę drogo policzył – zafrasował się Władek. – Chociaż moja rok wcześniej montowana… Jeżdżąc do Sz. omijałem dom hydraulika szerokim łukiem. Tak to trwało. Chociaż zapewne nie raz widział mnie on czy jego żona, lub ludzie im mówili, że pokazuję się w Sz… Najwięcej wiedziała o mnie listonoszka. A była zaprzyjaźniona z rodziną pana Mariana. Widziałem ją kiedyś siedzącą z nimi w ogrodzie. Jakież w tym Sz. krążą wieści i plotki, myślałem, jakie napięcia mielą stęsknione ruchu języki obywateli małej skazanej na siebie społeczności… Ostatnio listonoszka przynosiła mi listy bez słowa, nie wdawała się jak kiedyś w krótkie pogawędki, odjeżdżała z mojego podwórza z kamienną, obcą twarzą. Pan Marian powiedział jej, że nie płacę – domyślałem się. Bo jaka mogła być inna przyczyna zmiany jej zachowania? Było też pewne zdarzenie. Wieczorem we wrześniową niedzielę zatelefonowała kobieta. Miała miły, wysoki głos. Pytała, czy mam wolny pokój; jej mąż pracuje w pobliżu i chciałby przenocować. Spytała o cenę, powiedziałem i zgodziła się. − Mąż przyjedzie do pana przed dwudziestą pierwszą − powiedziała. − A trafi? − Trafi na pewno. − Ale do mnie trudno trafić, wytłumaczę… − Nie trzeba, trafi – urwała rozmowę. Nikt nie przyjechał. Przygotowałem pokój gościnny, czekałem do jedenastej, resztę nocy nie spałem. To jakiś żart był chyba? Bo kto przyjezdny pracuje w niedzielę? Może szykują napad? Kto mnie tu w nocy na tym odludziu obroni? Zasnąłem przed świtem i nagle się obudziłem; przypominał mi się głos kobiety. Nagle doznałem olśnienia. To był głos żony pana Mariana; młody, wysoki głos, ciepły jednak, o miękkiej kresowej intonacji… Więc ostrzeżenie…

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki Sz. w ciągu tego roku zmieniło się. Z funduszy unijnych zmodernizowano sieć dróg – wylano nowy asfalt, a między solidnymi nowymi krawężnikami ułożono w całej osadzie chodniki z grubej betonowej kostki; ohydne, ale solidne i równe. Drewniane domy stojące po obu stronach zmodernizowanej szosy stanowiącej oś osady nabrały nowego wymiaru. Dawniej dbałość o otoczenie kończyła się na płotach wypielęgnowanych ogródków pełnych tulipanów i irysów na wiosnę, a jesienią hortensji, czy floksów; dalej ciągnął się zabłocony wyboisty trakt. Teraz główną ulicą zabłąkany przyjezdny jechał lub spacerował wygodnie, podziwiając zdumiewający, drewniany skansen po obu stronach traktu. Co prawda niektóre domy przy głównej ulicy były murowane, niektóre pokryto koszmarnym plastikowym sidingiem, ale dopiero skręciwszy w boczną ulicę czy jadąc dalej, na skraj osady, spotykało się domy wielkie, okazałe, murowane, owoce przedsiębiorczości i zamożności mieszkańców. W taką właśnie boczną uliczkę skręciłem teraz do pana Mariana. Nie wiedziałem czy jest. Skierowałem się od razu do warsztatu i uchyliłem metalowe drzwi. Stał schylony nad kawałem blachy, nieduży, posiwiały; zmalał jakby przez ten rok, zmarniał, postarzał się. Spojrzał na mnie i… zaczął się trząść. Tak się wyrażało jego zdenerwowanie czy wściekłość. Zacząłem coś bąkać, by rozładować napięcie. W końcu wyjąłem z kieszeni dwie setki. − Będę panu spłacać w ratach po dwieście złotych co miesiąc. Zgodzi się pan? – położyłem banknoty na nowym piecu. − Po co mi to? – burknął i zrobił ruch, jakby chciał strącić banknoty z blatu pieca. Ale nie strącił, cofnął drżącą dłoń. Banknoty zostały. − Niech się pan zgodzi – ciągnąłem ośmielony. – Ile to będzie rat? Wymieniłem sumę, którą, jak myślałem, byłem mu jeszcze winien za robotę. − Czy to się zgadza? – spytałem. − Plus jeszcze dwieście złotych za płyn – poprawił mnie. − To będą raty do maja – powiedziałem. − Z płynem do czerwca, ostatnia rata w czerwcu. − Dobrze – zgodziłem się. – Będę płacił w terminie. − Żona będzie zapisywać, założy zeszyt – powiedział. Nie drżał już. Wydawał się nawet zadowolony. Ludzie prości, czy mówiąc inaczej nieskomplikowani, szybko płoną gniewem, ale złość prędko im przechodzi. Zresztą i mnie ulżyło. Pogadałem jeszcze chwilę z panem Marianem; przynajmniej udawałem rozmowę. Zachwyciłem się ulepszeniami, które poczynił w warsztacie, zdumiałem ilością pieców, które czekały na kupców. Pożegnałem się i ruszyłem do auta. Na progu stał syn, ten, co montował ze starym moją instalację. W październiku zjawiłem się z kolejną ratą. Otworzyła mi żona. − Męża nie ma – powiedziała tym pięknym, melodyjnym głosem. – Zapiszę – wzięła pieniądze i uśmiechnęła się.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza Za miesiąc znów starego nie było. Znowu dałem ratę żonie. − Założyłam zeszyt – powiedziała. − Zaraz zapiszę. Chce pan zobaczyć? − Nie, po co? – żachnąłem się. – Do widzenia. W grudniu poszedłem prosto do warsztatu. Drzwi były uchylone. Pan Marian walił młotem w blachę. − Zaprojektowałem nowe drzwiczki do pieców, to jest prototyp – pokazał swoje dzieło. − Świetne – powiedziałem. – Będą wytrzymalsze. – O to właśnie chodzi, proszę pana, proszę pana. Był w dobrej formie. Głos miał dźwięczny, donośny; nie taki jak przy poprzedniej rozmowie, zduszony. Teraz nic nie wskazywało, że był na mnie zły. Położyłem dwie setki na piecu jak wtedy; wziął i schował do szuflady stołu. − Święta spędza w domu? – zapytał. – Czy może jedzie do Warszawy, do rodziny? − Jadę – powiedziałem. Rozmawialiśmy parę minut. − Ma pan teraz pracowników? − Syn mi czasem pomaga, a jak jest dużo zamówień, biorę spawacza z Dąbrowy. Może zatrudniłbym się u niego? Nauczyłby mnie spawać, pomyślałem. Życzyliśmy sobie pomyślnych świąt Bożego Narodzenia i pożegnałem się. Dalej co miesiąc zawoziłem hydraulikowi po dwieście złotych. Pieniądze przeważnie przyjmowała żona. Zawsze podkreślała, że zapisze w zeszycie. W czerwcu wypadała ostatnia rata. Wszedłem na podwórze. Na progu siedział syn. Skierowałem się do warsztatu. Przed wejściem stało kilkanaście nowych pieców, krzątało się dwóch pracowników. Stary był. Schylony nad piecem, w specjalnych okularach, spawał. Zaczęło błyskać, cofnąłem się i poczekałem na zewnątrz. Wszedłem, gdy skończył. − Ostatnia rata – powiedziałem i położyłem dwie stówki na stole. Wziął bez słowa i wsadził do kieszonki bluzy. − Dawno pana nie widziałem – zagaiłem. − Jeździ się piece montować. − Dobrze pan wygląda. Jak pan to robi? − Żona dobrze mnie karmi – odparł. – Kobitę ma? – Kto? − zapytałem. − No, pan! − Mam. Ale tylko mnie odwiedza, nie mieszkamy razem. − A pracę? Ma pracę? − Turystów przyjmuję. − Przyjeżdżają? – spytał z niedowierzaniem. − W sezonie tak. Zima najgorsza… Mam gości na Sylwestra, a potem znowu nikt nie przyjeżdża aż do wiosny. A u pana dużo roboty. Tyle pieców stoi… − Zamówili, trzeba zrobić!

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki Na Litwę robi, pomyślałem. Ostatnio na tych terenach zjawiało się dużo Litwinów, wykupywali towary. Na biednej Litwie był bardzo mocny pieniądz i drożyzna. W Polsce za swoje lity wymienione na złotówki kupowali o jedną trzecią taniej. Pewnie zamówił te piece jakiś litewski handlowiec… Ale nie powiedziałem tego. Zresztą pan Marian był bardzo zajęty; przebierał nogami, żeby wznowić przerwane spawanie. Widocznie bardzo go przypiliły zamówienia. − Mam coś dla pana – wyjąłem z kieszeni przedmiot. – Svarecke bryle – powiedziałem, wręczając mu nowe okulary spawalnicze. − O! – zdumiał się. − Czeskie – podkreśliłem. Obejrzał okulary i przeczytał metkę. – Svarecke bryle – powtórzył za mną. – Skąd pan ma? − Kupiłem piętnaście lat temu w czeskiej Pradze. Spodobała mi się nazwa. I tak u mnie leżały, ja nie spawam… − Chce mi pan sprzedać? − Skąd! – roześmiałem się. – To prezent! Od tego czasu nie widziałem pana Mariana. Zresztą odkąd moja nowa miła z naszej wsi założyła sobie ogrzewanie, nie palę się do spotkania z nim. Zaczęło się od tego, że poprosiła mnie o pomoc przy zakupie pieca. Znalazłem w internecie – niski, o wielkiej komorze spalania i dużych drzwiczkach. Cały pniak można do niego wsadzić od góry. Pojechaliśmy do odległego miasteczka i zakupiliśmy piec. Kto go zamontuje? Poprzedni piec wyprodukował i zainstalował dwadzieścia lat temu pan Marian. Teraz nikt inny z okolicy nie chciał przyjść do nowego pieca. Najwyraźniej tutejsi rzemieślnicy mieli niepisany pakt, że nie będą sobie odbierać klientów. Pozostało więc wołać fachowca z odległego miasteczka lub zdać się na pana Mariana. – Zaangażuj go – powiedziałem. – Jego piec do twojego domu nie pasuje, ale robota czemu nie? − Zły będzie, że u niego pieca nie kupiłam – odparła. − To przecież twoja sprawa, twoje pieniądze! – zdumiałem się. Nie rozumiałem tutejszych stosunków. Gdy pan Marian przyszedł zobaczyć robotę, nakrzyczał na biedaczkę i kazał jechać piec oddać, a kupić u niego. − Kto pani doradził ten piec!? – krzyczał podobno. – Już ja się dowiem i policzę się z nim! Ten piec jest zły, proszę pani! Rur jest w środku za mało. Za duży! Niech się pani jeszcze zastanowi. Wieś podzieliła się na dwa obozy. Jedni mówili, że piec jest świetny, że to najlepsze piece na drewno, wszystkim można w nich palić, również węglem, trocinami, a przy okazji stare buty się spali, kurtkę oblaną smarem, plastikowe butelki… Jednak drugie stronnictwo, któremu przewodziła listonoszka, wyśmiało tych pierwszych. Piec jest za WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza duży! Ile to wody wlać w niego trzeba! A w ogóle piece od tego producenta po pół roku podobno pękają. Koniecznie odwieźć trzeba. Zupełnie moją miłą skołowali. – Moim kosztem wycieczkę sobie zrobiłeś! – krzyknęła na mnie. – Jechaliśmy sto kilometrów, by ten niedobry piec kupić. Po co? A drogi jaki! Ty tylko krajobraz i zabytki podziwiałeś. O mnie wcale nie myślisz! – Przecież pieniędzy od ciebie nie wziąłem – broniłem się. – A mój czas? Poza tym czemu ten piec jest taki drogi? Pan Marian tańsze produkuje. – Inne są jego piece, nie do twojego domu – odparłem. Poróżniliśmy się i nie odwiedzała mnie ponad miesiąc. Nawet nie telefonowaliśmy do siebie. Spadł śnieg, przyszły mrozy, siedzę w domu, nie mam do kogo gęby otworzyć, na pracę w mojej stolarni za zimno. Miałem chwilę słabości i zatelefonowałem. Ucieszyła się bardzo. − Już myślałam, że nie zadzwonisz – powiedziała. Wieczorem przyszła i spędziliśmy kawał dobrego czasu. Zapytałem o piec. − Zainstalowałaś czy wymieniłaś? − Piec okazał się świetny! Dziękuję ci! W domu cieplutko, rozpala się łatwo, długo się pali. − Pan Marian instalował? − Tak. Przyjechał i znów mnie namawiał, żeby piec odwieźć i kupić u niego. On chyba się boi, że jak piec okaże się dobry, inni tam też pojadą. − I co? − Ja go objęłam i mówię: „Jak ten wypalę, następny u pana kupię. Wybacz biednej wdowie”. Zamontował. Cały dzień pracował z jakimś osiłkiem. Stary piec wyciągnęli, ja po nich sadze zmywałam. Osiłek odcinał u góry rury i to wszystko na głowę mi spadło. O, zobacz, jeszcze mam ranę. Stary potem dzwonił, upewniał się, czy nic mi nie jest… − A nic ci nie jest? − Przez kilka dni głowa mnie bolała. − O mnie coś mówił? − Nie. Ale na wsi słyszałam, że niedobrze się o tobie wyraża. Nawet nie będę powtarzać. − Dowiedział się, że to ja piec przywiozłem? − Tu wszyscy wszystko o wszystkich wiedzą… Co jeszcze mogę dodać? Zima trwa. Moja miła grzeje się w swoim przytulnym domu. U mnie chłodnawo. Jeszcze jedno. Listonoszka znów obrażona. Przynosi listy, przedziera się nawet przez zaspy, żeby mi wrzucić do skrzynki jedną widokówkę. Ludzie na kresach są nadzwyczajni

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jan Krzysztof Piasecki – odpowiedzialni, obowiązkowi. Ale obrażona jest ciężko. Gdy przychodzi, wychodzę na próg po pocztę, a tak naprawdę, by ją powitać i podziękować za poświęcenie. Oglądam jej obojętną twarz, co najwyżej skłoni głowę na moje powitanie… Próbuje być lojalna wobec pana Mariana. Wkrótce jej przejdzie. Ludzie tutejsi nie chowają długo urazów.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza

Marek Czuku

Mój Mauritius

odczas ostatnich generalnych porządków odkryłem w moim pokoju pokryty kurzem plik starych listów. Wszystkie łączyło to, że zostały wysłane w gorące lato 1987 roku z Mauritiusu, maleńkiej wysepki na Oceanie Indyjskim, słynącej z ptaka dodo i znaczków pocztowych. Z dodanych do przesyłek fotek uśmiechają się dwudziestoparoletnie wówczas, czarnoskóre piękności („I am thin and I have black & long hair, brown eyes”). Krótka epistoła od niejakiej Pameli kończy się słowami: „In the hope of reading you soon”. Muszę się ze wstydem przyznać, że nie odpisałem żadnej z tych panien. Z mroków niepamięci zaczęły się wyłaniać lata osiemdziesiąte minionego już na dobre wieku. Nie było wtedy jeszcze internetu ani Facebooka, a paszporty należały do z trudem zdobywanych rarytasów. Wśród młodzieży popularne były tzw. penpal bądź penfriend clubs, które miały własne międzynarodowe katalogi. Przypominam sobie, że na druk swojej sylwetki w „The Karkkonen Book” czekałem chyba ze trzy-cztery lata, w międzyczasie zdążyłem się ożenić i zostać ojcem. To wszystko chyba mnie wystarczająco usprawiedliwia i rozgrzesza z tego, że znacznie opóźniona korespondencja trafiła na obrzeża pokoju, w zakamarki zapomnienia. Z nostalgią i rozrzewnieniem wspominam wcześniejszych penfriendów z Włoch, Belgii i USA, z którymi zdążyłem wymienić trochę listów, tej namiastki prawdziwych przyjaźni i podróży. Jeden z korespondentów, Igino, przysłał mi nawet zaproszenie w okolice Perugii, ale nie odwiedziłem go, bo nie zdobyłem w porę paszportu, zresztą koszty takiej wyprawy były dla typowego „demoluda” niebotyczne. A teraz nadchodzi gorące lato A.D. 2015, wokół turkusowy ocean, kryształowe laguny, białe plaże, dorodne palmy i eleganckie hotele. Na progu jednego z nich wita mnie pięćdziesięcioletnia, nadal piękna Pamela, trzymając na rękach uroczą wnuczkę o przenikliwych, ciemnych oczach. Najpierw pijemy świeży sok z ananasów i jemy owoce morza, a potem idziemy posurfować razem po zatoce. Przecież napisała, że „my favourite hobbies are: songs, reading books, magazines, newspapers and going out in the open air”, ma więc z pewnością wyobraźnię.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Marek Czuku

Motyl Emanuel

ata dziewięćdziesiąte, gdzieś pomiędzy telefonem i kotletem: – Dzień dobry, pan Marek? Dał mi ten numer Staszek. Czy chciałby pan mieć dużo pieniędzy i nic nie robić? – Nie, nie chciałbym. – Słucham? Chyba pan mnie dobrze nie zrozumiał. Powtórzę… – Proszę nie powtarzać, nie! Mój rozmówca jeszcze przez parę chwil posapywał jak świnka morska, po czym przyznał, że na taką odpowiedź nie był przygotowany, bo wszyscy mu do tej pory mówili „tak”. Ja natomiast nie chciałem, by przechodził do następnego pytania, bo co prawda lubię pisać, ale tylko własne scenariusze. Staszka poznałem na obozie roku zerowego. To właśnie od niego zaraziłem się manią korespondowania z penfriendami. Jego żywiołem był jednak od zawsze taniec towarzyski. Opowiadał o krokach, turniejach, partnerkach, jakby to wszystko należało do jakiegoś religijnego rytuału. Studiów ostatecznie nie ukończył, bo ciągnęło go do wielkiego świata. Trzeba jednocześnie z bólem i bez owijania w bawełnę stwierdzić, że Staszek miał po prostu pecha. W latach osiemdziesiątych wyjechał z narzeczoną do erefenu na saksy. Tam najpierw dostał pracę przy azbeście i szklanej wacie, potem goście zdemolowali mu pokój podczas imprezy w akademiku, a na koniec zostawiła go dziewczyna z penfriendem z Francji. Do kraju wrócił więc na tarczy, ale od czego była kochająca matka, która sponsorowała jego fanaberie, sprzedając „gruźliczankę” z saturatora, czy sprzątając po godzinach mieszkanie u doktorostwa. Co jakiś czas przychodziły do mnie matki „uciekinierów”, jak ich pieszczotliwie nazywały. Zamawiałem wtedy u telefonistki rozmowę, na którą czekało się kilka godzin. Bywało, że do połączenia w ogóle nie dochodziło i całą tę ceremonię trafiał szlag. Umawialiśmy się więc na kolejny dzień, i tak apiać. Dzięki temu kwitło życie towarzyskie. Nic nie zastąpi tych pogaduszek o lepszym świecie, tych wspólnych herbatek i kolacyjek. W nowym ustroju Staszek chciał się sprawdzić w biznesie. Zaczął mnie znowu odwiedzać i przynosić różne kasety, druki, a przede wszystkim bardzo drogie środki czystości. Tłumaczył, że to koncentraty i cena tak naprawdę jest niska. Rozprowadzał je wśród rodziny, znajomych, sąsiadów. Przy czym płacił za nie sam, mówiąc, że dostaje za to jakieś punkty. Kiedyś przyszedł niespodziewanie jak kontrola skarbowa, gdy byłem zajęty terminową pracą na komputerze. Przez osiem godzin snuł opowieści cudnej treści o silwerach, diamentach oraz wczasach w Emiratach na koszt korporacji. Ale to ja zarobiłem w czasie tego wykładu z finansów trochę kasy, jego zaś konto istniało nadal jedynie teoretycznie. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza Pewnego razu ulotnił się na dobre wraz z zapachem lepszego, firmowego mydła i płynu do naczyń. Zupełnie nie wiem, do jakich krajów odleciał ten Motyl Emanuel z filmu dla dorosłych dzieci, z jaką Makową Panienką teraz tańczy, jakim kołem fortuny obraca.

Cisza

rzyjechała. Zaanektowała od razu gazety i wioski, internet i sumienia. Zabiła w dzwony, podniosła głos. Zabiegani ludzie nie znali jej wcześniej, mimo że od czasu do czasu o niej mówiono. Zazwyczaj z przekąsem. Teraz siedzi jak u Pana Boga za piecem, mruczy coś do siebie i wypatruje. Może ktoś przyjdzie i wysłucha jej wyjątkowo krótkiej i prostej opowieści.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Mirosław Bańko

Kłopoty z ojcostwem ‘Dwie słowie’

zytam w pewnej książce naukowej: „Ojcami współczesnej poezji dla dzieci są Julian Tuwim i Jan Brzechwa”. Czytam i myślę sobie: sukces ma wielu ojców (zdążyliśmy się do tego przyzwyczaić), ale żeby poezja? Do czego to doszło, co za wstyd! I dlaczego się o tym pisze publicznie? Chyba nie przypadkiem mowa tu o poezji współczesnej. Żyjemy w czasach zepsucia, kiedy nawet poeci (a może zwłaszcza oni?) sieją zgorszenie zamiast ziarna prawdy i rozbudzają złe emocje zamiast budzić szlachetny zapał. Ale to się niedługo skończy, trzeba powiedzieć dość rui i poróbstwu. Cała literatura polska – jak w dawnej, dobrej szkole uczono – miała tylko jednego ojca, a współczesna poezja dla dzieci miałaby dwóch? Z kim właściwie obcowali Brzechwa i Tuwim, że nie sposób ustalić ojcostwa? Kim była matka, że nic o niej nie wiadomo? W czasach Bełzy i Jachowicza taki skandal byłby nie do pomyślenia. A może wcale nie było matki, a Tuwim z Brzechwą sami… tak jakoś… we dwóch… Włos się jeży i ciarki przechodzą po grzbiecie. Po Tuwimie wszystkiego można się było spodziewać, w niektórych wierszach przecież jawnie nam dzieci buntował („Gdyby kózka nie skakała, toby smutne życie WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

miała”). Brzechwa na pozór stateczniejszy (z zawodu adwokat), ale w rzeczywistości też człowiek niepoważny. Kto słyszał, żeby rymować: „Siedzi sroka na żerdzi i twierdzi”, jak można lekkomyślnie zachęcać dzieci do używania brzydkich wyrazów? A „Nie pieprz, Pietrze, pieprzem wieprza”? Takiego słownictwa nie powinno się używać przy dzieciach. Czas napisać na nowo historię literatury polskiej, bez podwójnych ojców, którzy wprawiają w zakłopotanie, i czas na nowo sporządzić wypisy z literatury dla szkół. Nie będzie tam żadnego zgorszenia i żadnych dwuznaczności, tylko same budujące historie: o szewczyku Dratewce, o Wandzie, co nie chciała Niemca, i o królu Popielu, co go myszy zjadły… Zaraz, zaraz, nad królem Popielem trzeba się jeszcze zastanowić. Królobójstwo to mógłby być zły przykład. Jest wielu ojców, których można dziatwie stawiać za wzór: Herodot – „ojciec historii”, Hipokrates – „ojciec medycyny”, Heraklit – „ojciec dialektyki”… Matek mniej, wszak wiadomo, że kobieta to tylko gleba, na którą pada nasienie. Z nich najbardziej świątobliwa Elżbieta Rakuszanka – „matka królów”. Z sześciu jej synów czterech zostało królami, jeden arcybiskupem i kardynałem, a jeden – świętym. Miała też siedem córek, pięć wydała za mąż (zostały księżniczkami), a dwie zmarły w dzieciń-

Felieton stwie (i pewnie trafiły do nieba). W sumie trzynaścioro dzieci, ładny przychówek. (Dziś można by na nie sześć tysięcy co miesiąc brać). Jest jeszcze potrzeba – matka wynalazków. Godna podziwu, bo sama jedna im wszystkim matkuje. Sukces tymczasem ma wielu ojców (patrz wyżej) i nawet nie wiadomo dokładnie ilu. Jak stąd wynika, lepiej się sukcesami nie chwalić, zwłaszcza jeśli się jest sukcesorem, czyli spadkobiercą. Może się okazać, że ojcowie sukcesu ustawią się w kolejce po spadek i trzeba się będzie z nimi podzielić. Dla rozruszania umysłu poszukajmy dalszych ojców, mogą się kiedyś przydać do krzyżówki. „Ojciec polskiej powieści historycznej”? Jest, Google podaje osiem trafień! „Ojciec polskiego teatru” – ponad tysiąc trafień. „Ojciec polskiego baletu” – tylko dwa. Dlaczego tak nierówno? Ten, kto nazwał profesor Marię Janion „Królową Matką polskiego feminizmu” (niewiarygodnie dużo trafień), zasługuje na nagrodę w kategorii „Kicz Roku”. W pszczelim roju, jak wiadomo, królowa matka zajmuje się tylko składaniem jaj. W tym celu w czasie lotu godowego odbywa kopulację z wieloma samcami, które wyczerpane tym aktem – giną. Nowe pokolenie pszczół faktycznie zatem ma wielu ojców, tylko co to ma wspólnego z „Gorączką romantyczną” i innymi dziełami pani profesor? Z metaforyką trzeba uważać. Sukces może mieć wielu ojców, ale nieudana metafora ma na ogół tylko jednego. Nieszczęsnego autora (tego lub innego tekstu).

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki Piosenka o wyższym i niższym personelu szpitalnym w jakim języku krzyczy ta pani? (zagadnął mnie wyższy personel szpitalny) w każdym lub tylko w tym jednym jedynym w jakim języku krzyczy ta krowa? (zagadnął mnie niższy personel szpitalny) ta krowa nie ryczy lecz wzywa na pomoc swoje dziecko (z Wólki Krowickiej nie było łatwo dostać się do Żurawicy) w Żurawicy zaś co drugi wariat prosił mnie o wysłanie listu (6 XI 2014)

Odrzucenie w tym jednym jedynym języku umiała chwalić Pana Boga (wybierając się do bazylianek) w tym jednym jedynym podsłuchanym przeze mnie lecz odrzuconym prenumerowała i czytała „Nasze Słowo” (ale to nie była moja gazeta) w tym samym czasie siedziałem nad „Nowym Wyrazem” niczego wprawdzie nie znajdując dla matki dzisiaj już bym nie siedział

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Pochwała m.in. „Nowego Wyrazu” w tym samym czasie siedziałem nad „Nowym Wyrazem” a jeszcze wcześniej nad „Bluszczem” dzisiaj już bym nie siedział choć to był mój miesięcznik dzisiaj przemawia przeze mnie rezygnacja wszelako rezygnacja z poezji (którą ktoś wcidupny nazwał pedalstwem) nie wchodzi w rachubę przepraszam mamusiu

Wydmuszka krzycz matka krzycz jeżeli nie dziś to jutro będą z tego wiersze jeżeli nie jutro to pojutrze postaram się do ciebie dołączyć zachować twój najlepszy poziom krzycz matka krzycz przejadły nam się w poezji teksty o niczym wiersze wydmuszki (które ktoś wcidupny nazwał pedalstwem) ponoć tylko tyle jest poezji ile powiemy o sobie

Wariatuńcio dlaczego najpierw zmarła stara Argasińska a potem stary jak świat Argasiński co strugał ze mnie wariata kiedy mu zadać kilka pytań o Wólkę Krowicką dlaczego stary jak świat Wojciech Argasiński co wziął żonę z Hryniawskich strugał z siebie wariata za każdym razem kiedy go zagadnąć o rezuna Mykołę przed którym musiał uciekać choć to był mój dziadek

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki

Przede wszystkim pochwała polszczyzny dlaczego najpierw umierają jedni a potem drudzy i co to znaczy że ślepa Argasińska (niczym ślepa Mińcia) widziała więcej trzymając się pobielanych ścian domu ilekroć po ciemaku wychodziliśmy na podwórko (zawsze tak mówiła “po ciemaku”) dlaczego stary jak świat Wojciech Argasiński (o którym dziś powiem że był wcidupny) strugał ze mnie wariata choć przecież nie musiał

Piosenka o dowcipnisiu dlaczego najpierw zmarła stara Argasińska a potem stary jak świat Argasiński który strugał z siebie wariata kiedy mu zadać kilka pytań dlaczego stary jak świat Wojciech Argasiński który wziął żonę z Hryniawskich strugał ze mnie wariata za każdym razem kiedy go zagadnąć o rezuna Mykołę dlaczego najpierw umierają jedni a potem drudzy i co to znaczy że ślepa Mińcia widziała więcej trzymając się pobielanych ścian domu ilekroć wychodziliśmy na podwórko

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Piosenka o wzięciu nie dam ci siebie w żadnej postaci nawet kiedy się zapomnę nie dam ci siebie choćby w dniu dzisiejszym ale kto by cię tam chciał mój wierszu mój najsłodszy nie dam ci siebie choćby w dniu wczorajszym gdy byłem na wyciągnięcie ręki i to zaledwie osiemnastoletni ale kto by cię tam chciał obracać mój wierszu mój niebieskooki aniele skoro Kochanowski również nie cieszy się wzięciem (2 III 2016)

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Marek Czuku

Marek Czuku Blue & cold Ośnieżone autobusy przesuwają smutne ulice mojego zakatarzonego miasta, trzeszczy ballada sprzed epoki ułatwionego dostępu i wolności dla gości, a ty leżysz naga na obrazie Modiglianiego i puszczasz do mnie lewe oczko. Czy dostrzegasz mnie swoją płomienną wyobraźnią, czy słyszysz, jak pulsuje we mnie werbel krwi, jak dobijam się o miejsce w szeregu twoich myśli? Wiem, tobie też jest zimno, a niebo jest dla ciebie tylko niekończącą się barwą. Ubierz się więc i walcz! Zatrzymaj te kontenery śniegu, autobusy krwi! Tobie też jest jasno, gdy patrzę, gdy spoza płótna wyłania się światło dnia.

Zielona herbata migawki dni strzępki nocy kawałki metalowej muzyki zielona herbata dzikie koty niespodziewane powroty jesteśmy silni mówisz a prawda zawsze zwycięża jesteśmy słabi mówię i migam się od odpowiedzi

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Nocne taxi

Kawa i miód

Otwieram okno. Do pokoju wpada namolny, utytłany świat i łasi się do moich stóp, choć nie mam do niego o nic pretensji. Powoli sączę cytrynowy

jak byłem mały to na śniadanie jadłem bułkę z miodem albo mannę z wiórkami mlecznej czekolady w kawie rozsmakowałem się znacznie później i nigdy jej nie słodziłem

płyn do naczyń, nadgryzam zębem czasu owoc mango. Wokół rozprzestrzenia się pokój i dobro, ale nikt o tym nie wie, a może tylko wiedzieć nie chce. Ty również. Dwudziesta trzecia szesnaście znika szybko jak łagodzący balsam po goleniu. Gaśnie światło w nocnej taksówce, którą właśnie odjeżdżasz. Otwieram oczy.

Chłopaki nie płaczą Styczniowe niebo jest dziś nieżyczliwe i zsyła dużo deszczu zamiast śniegu. Na YouTube zespół The Troggs w 1966 śpiewa o dziewczynie takiej jak ty. Za oknem Bóg, honor, ojczyzna, spokojny poranek, jakich wiele i który nic nowego nie ma do dodania. Twój obraz powoli się zaciera, tak jak to szare pokręcone niebo, które znowu przysłało rachunek do zapłacenia.

gdy ciebie poznałem najpierw spodobały mi się twoje nogi a dopiero potem cała reszta podczas pocałunków wdmuchiwałem do twoich niepalących ust cały mój rakotwórczy świat wiem to była masakra te beznadziejne wyskoki na mazurach z chybotliwej kładki a następnie wyrzuty sumienia w rytmie disco polo jakby nie wystarczały wędka haczyk i przynęta teraz przy małej czarnej w mcdonaldzie planujemy nasze dalsze życie na te dwie godziny jakie nam jeszcze pozostały bez miodu słów i bez tej śmiesznej zmetaforyzowanej formy mogę ci tylko powtórzyć że świat bez ciebie byłby taki sam zafajdany i piękny przewidywalny i odjechany słodko-gorzki i kwaśny no dobrze bez ciebie byłbym nikim

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Małgorzata Kulisiewicz

Małgorzata Kulisiewicz Marsz umarłych miasteczko Belchental1 las wyrósł na żydowskim cmentarzu korzeniami oplata nieistniejące macewy Niemcy wybrukowali nimi dno rzeki chodzą tędy niewidzialne tłumy miasteczko Belchental po grobach kolej przyszła na ludzi i księgi zmienili w popiół święte karty z synagog wyznawcy Adolfa lubili porządek potem spalili ludzi las nad rzeką Ner pamięta nas idziemy ścieżką wśród smukłych drzew nasze ciała już tam niosą zagazowane w ciężarówkach ostatni rzut oka na świat i znikniemy marsz umarłych z miasteczka Belchental zostały po nas jedynie litery hebrajskiego alfabetu które zapisane w powietrzu i na korze drzew odczytują teraz małe wrażliwe dzieci – Co to jest mamo? „Słuchaj Izraelu! Haszem Bóg nasz, Haszem jest jedyny. Będziesz miłował Haszem Boga swego…” zapisane jest gdzieś tutaj w miasteczku Belchental

1. W połowie 1943 roku Niemcy nadali Bełchatowowi nazwę Belchental WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Krzysztof Kuczkowski Wielki Poniedziałek Wszystko przemienione: wielkie drzewa marcowe, a także prześwitujące przez korony buków i jesionów wielkie morze z zatopioną w nim wielką złotą tarczą, i jeszcze wielkie pagórki, jakby wyjęte ze snu, w którym uciekałem przed zbrojną zgrają, rozpaczliwie forsowałem kolejne wzniesienia, a kiedy już znalazłem się na szczycie ostatniego z nich, okazało się, że tam już czekał na mnie sam herszt bandy z wielkim majchrem rzucającym purpurowe refleksy, jakby odbijały się w nim szybki niewidzialnych witraży. I on podszedł i tak jakoś łagodnie, niemalże współczująco, wbił mi nóż pod żebra: Teraz trochę pocierpisz ale później zrozumiesz, że nie mogło być inaczej – usłyszałem w głębi głowy i już wiedziałem, że wszystko było tak, jak być musiało i choć dałem dyla z tego snu, a uciekłem bardziej z nawyku niż z obawy przed tym kimś, kto wydawał się być znajomym, tyle że w jakiś sposób odmienionym, innym, to jednak po przebudzeniu czułem to miejsce, tę ranę po gwoździu, nożu, włóczni, cierniu, cokolwiek to było, czułem to miejsce, tę szczelinę, przez którą wylewa się rozproszone światło marca i przenika cały wszechświat.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Krzysztof Kuczkowski

Wielki Wtorek Wylewa się rozproszone światło marca i przenika cały wszechświat. W kolejce SKM przypadkowo natykam się na Emi, każde słowo nasycone światłem przynosi zrozumienie tego, co jest poza słowem, każde spojrzenie przechodzi na wskroś i niczego nie zawłaszcza, niczego dla siebie nie zatrzymuje, każdy uśmiech jest niewinny jak uśmiech dziecka i pewnie właśnie to rozproszone światło marca sprawia, że nagle Emi mówi: Chciałabym zakochać się tej wiosny, a ja nie wiem o jakiej miłości ona mówi, bo przecież widzę – ona już jest zakochana i to zakochana ze wzajemnością, bo w jej dziecięcym uśmiechu i jagnięcym spojrzeniu jest też słodki ciężar tego, którego miłuje, i cień drzewa, które jest ponad wszelkie drzewa, a także tajemnica ogrodu, którego rośliny są lekarstwem na wszelkie nasze choroby i nędze.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wielka Środa Lekarstwem na wszelkie nasze choroby i nędze są owoce i liście roślin, których próżno szukać w atlasach botanicznych. Czy pan wie, że wybuchła trzecia wojna światowa – pyta młody mężczyzna z kogutem na ramieniu wpół leżący wpół siedzący na ławce przed kościołem garnizonowym. Chciałem spojrzeć mu w oczy, ale te przesłonięte były grubą folią, w kącikach ust grudki zaschniętej śliny, podrapane policzki, połamane paznokcie. Świat go kocha jako swoją własność, a on dusi się tą miłością, jak ktoś, kogo przygniotło złamane drzewo. Tyle wokół powietrza a on nie może oddychać wpół siedzi wpół leży, na jego duszę dybie kogut z płonącym grzebieniem. Czy pan wie? Wiem, ale cokolwiek powiem i tak mnie nie usłyszy, więc nie odpowiadam.

Poezja

Wielki Czwartek Cokolwiek powiem i tak mnie nie usłyszy, więc nie odpowiadam. Do czasu, bo on, ten głos, nie przestaje nadawać. Słyszę go w różnych sytuacjach i o różnych porach dnia i nocy. Najczęściej dochodzą do mnie pojedyncze głoski, sylaby, czasami wyrazy, krótkie zdania o niepewnym brzmieniu, tak jakby musiały przedzierać się przez nieustannie przemieszczające się warstwy sypkiego piachu. Raz słyszę je całkiem wyraźnie, innym razem zanikają jak głos spikera w lampowych radioodbiornikach, które co chwilę trzeba było dostrajać, wtedy mówiło się, że fala uciekła no więc po jakimś czasie nauczyłem się łapać te fale nasłuchiwać, w końcu zacząłem przeczuwać, że on, ten głos, jest wszędzie wokół mnie, że to jakaś niepojęta kwadrofonia, niepojęta i jednocześnie oczywista jak oczywiste jest samo nasze istnienie. …i tylko ten piach, ten piach w uszach, w oczach w myślach, palący samum powietrze drżące jak wtedy w ciemnicy w Ogrodzie Oliwnym gdzie zapach róż mieszał się z zapachem krwawego potu, a w powietrzu, przez które przetaczały się kłęby wonnego dymu, same się pisały ostatnie rozdziały dobrej nowiny.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Krzysztof Kuczkowski

Wielki Piątek Same się pisały ostatnie rozdziały dobrej nowiny, jakby dyktował je ktoś wprawdzie niewidzialny, ale przecież równie rzeczywisty jak ten, który w tej chwili do was mówi. A teraz? Teraz już się wszystko wypełniło. Ponury geometra wymierzył ziemię prętem mierniczym – od ogrodu za Cedronem, po ogród na Golgocie, po grób w ogrodzie. Wszystko zostało zmierzone i zapisane. Dobranoc niewidzialna ręko. Dobranoc poręko naszego zbawienia. Dobranoc, kwiecie różany, dobranoc, Jezu kochany, dobranoc.

Wielka Sobota

Dobranoc, kwiecie różany, dobranoc, Jezu kochany, dobranoc – w końcu głosy zamilkły. Siedzieliśmy pogrążeni w grobowej ciszy, będącej śpiewem otchłani. Nie wiedzieliśmy czy On jest czy Go nie ma. Wszystko leciało nam z rąk: łyżki, noże, widelce, wieczne pióra, ołówki, książki, modlitewniki przewodniki, mapy. Nie było nic do powiedzenia, nie było nic do napisania i wydawać się mogło że nic tu po nas, ale hipnotyczny śpiew otchłani nie pozwolił nam oddalić się nawet na krok, więc siedzieliśmy pogrążeni w grobowej ciszy. Czekaliśmy na Niego. Czekaliśmy, nie wiedząc, skąd do nas przyjdzie i czy przyjdzie w ogóle. Pełniliśmy nocną straż. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Exsultet o. Jackowi Salijowi

Pełniliśmy nocną straż. Każdy pilnował własnej otchłani, własnego grobu. Nikt nie pytał o sens tego stróżowania i wpatrywania się w ciemność własnych swoich myśli. Sens był w czuwaniu. Pilnowaliśmy tego, co wewnątrz i tego co na zewnątrz. Mysz by się nie prześliznęła, nie mówiąc o większych zwierzętach: jenotach czy łasicach. Zaprawdę, wszystko było pod strażą: myśli, oddech, a nawet bicie serca i krążenie

krwi w żyłach. Tak absolutnie czekaliśmy, że nawet kiedy On już przyszedł i stanął przed nami jak płonąca świeca, nie przestaliśmy wpatrywać się w siebie. Zaiste grób był w nas. Ale On nie widział naszego grobu. Patrzył na nas z miłością: Weselcie się już, którzy pełnicie straż nocną, porzućcie wasze zajęcia. Pełniliśmy nocną straż, a oto już dzień. Pełni zdumienia i radości wróciliśmy do domów.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jędrzej Guzik

Jędrzej Guzik moja mała Sitowia wertuję księgę albinos pies w kagańcu uporu co jest po mojej stronie a co jest po stronie cieni zwierz mi się z tych wystrzałów płoszy za wschodnią granicę sitowia Sitowia kraina zarośli gdzieśmy zarośli samą śmiercią nie wycięli w pień

modlitwa dzisiaj się modlę za rozerwane demony oby się nigdy nie złączyły modlę się bez litości dzisiaj się modlę za złem przesiąknięty szpik oby nie rodził krwi modlę się bez litości dzisiaj się modlę i jutro się modlę za siebie żebym nie przestał modlę się przez mięso do kości

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

osiedle

rzeka

siedzę i patrzę siepacze stawiają smartfony za tabletki

jeszcze nigdy alejka nad rzekę nie prowadziła się tak lekkomyślnie w dół

nie żyją złe dzielnice a żyć się powinno zamkniętym w ustach wypuszczanym co noc dymem

łatwo zgubić się o drogę więc sypię okruszki szkła w tym celu piłuję duszę

pali się ioioioioio stróż pożarny gasi iskry w serduszku taki miły i nienachalny

idę ciemną ubitą ziemią z nadzieją że żadne rajskie ptaki nie zadziobią się na zawsze

zamyka bramę chowa pod pachę listy osób przegranych na kartę sim to koniec halo halo tu ziemia tu nieba nie widać nieba nie ma niema ziemia nie bo nie obe cne nie obce czas sypać kopce czas sypiać wieczniej

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Jędrzej Guzik

tremor zapytany pozostałem że czujesz i co zgładziwszy się po głowie ja na to dzisiaj chodzą mi po niej święte pamięci zmarli i godzinki oni pachną czymś innym ani tabaką ani wojną ani tych zmarłych nie znałem może jednego może dwu z jednym karmiłem kaczki a z drugim już nie żyjemy niedaleko odpływa rzekę odgania wiosłem w snach mi się zjawa zmusza do niewysypania się zanika jak starówki i przepaść

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Adriana Szymańska Odnalezione W noworoczny poranek szukam tego, co zgubione. I znajduję: ogród dzieciństwa z rosochatą jabłonką, na którą wspinałam się w chwilach udręki. Ręce ojca – piękne choć zmęczone, z plataniną żył na wierzchu dłoni. Na prawej układły się w literę H. Jak Hart Ducha, który był w nim do śmierci. Znajduję ciepłe biodra matki, obejmowane, gdy tęskniłam za jej dawkowaną czułością. Znajduję leśną ścieżkę z prześwitem w wielką jasność i jaskółki, podążające całym stadem w najdalszy przestwór. To stamtąd nadchodzi Ktoś Nieznajomy, bez imienia, bez twarzy, kto, nic nie mówiąc, zawiesza w moim sercu łopoczącą chorągiewkę zachwytu. W styczniu 2016

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Adriana Szymańska

Przemiany dla Wojciecha Kaliszewskiego

Już tutaj byłam: w skórze wilka lub owcy pomykałam cienistą doliną. Jak kozica tańczyłam z wiatrem po górach. Zanim nauczyłam się mówić, spijałam krople rosy ze skał, żeby poczuć smak wszechświata na wargach. Teraz, gdy wypowiadam słowo, promień rodzącej się gwiazdy zgarnia je z moich ust. Wzbija się ponad kołujące gołębie i ginie w niebieskich mgłach. Tak oto powracam do początku swojej od zawsze nieskończoności. 25 stycznia 2016 roku

Celność Najbardziej niezrozumiałą rzeczą we Wszechświecie jest to, że Wszechwiat daje sie rozumieć. Albert Einstein

Wygarniam z ust słowa na oślep. Nieliczne trafiają w punkt przeznaczenia. Te niecelne uwierają mnie jak kamyk w bucie, jak pestka morwy pod językiem. A przecież nieczęsto zdarza się powiedzieć to, co mogłoby dotknąć niebotyczności wszechrzeczy. Tylko najwięksi z nas znajdowali czasem sposób, by odsłonić więcej, niż: dwa razy dwa równa się cztery. Petardy myśli sięgające obrzeży Wszechświata przecierają ścieżki do początku, do pierwszych dni Stworzenia. Na początku było Słowo. Ale, czy kiedykolwiek ktoś ze śmiertelnych wyceluje swoją myślą w myśl Boga tak, by Jego Drugie Słowo ocaliło nas przed naszą własną ślepotą? Przed tym poniewierającym nami od wieków błądzeniem? WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Poezja

Śmierć brzozy Ta brzoza, szumiąca za moim oknem, choć wyrosła u sąsiada, ta brzoza, w której dostrzegłam kiedyś anioła, została przedwczoraj brutalnie ścięta. Ruchoma platforma, a na niej człowiek z narzędziem zbrodni w ręku. I ona, bezbronna, z białymi, bezlistnymi gałęźmi i smukłym pniem, wycelowanym w niebo jak złożone do modlitwy dłonie. Warkot piły spalinowej, jak gdyby jakiś dziki zwierz, ostrzył sobie na nią zęby. I spadające w dół gałęzie, gałązki i wielkie kloce pnia, bijące z łoskotem o ziemię. Jak dzwony na alarm. Patrzę teraz przez okno i widzę świetlistą duszę tej brzozy, unoszącą się w górę na skrzydłach mgły. A ptaki, które miały tu niejeden karmnik, latają od rana w tej nagłej niespodziewanej pustce z nadzieją, że zaraz będą mogły znowu gdzieś przysiąść i najeść się do syta. 26-27 lutego 2016

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Karol Maliszewski

Poezja a wolność Ze snów i przypomnień

rzeczytałem na plakacie słowa „poeta wolności” i pomyślałem, że to pleonazm. Jeśli poezja nie jest ekspresją wolności, to właściwie czym się zajmuje? Do mnie przyszła właśnie w takiej postaci – jako coś alternatywnego, dostępny na zapomnianych półkach w publicznych bibliotekach narkotyk. Każdy następny połknięty tomik działał niczym bomba z opóźnionym zapłonem, z wolna nadwątlając wszelkiej maści schematy dotyczące wyobrażeń na temat bycia, komunikowania się, przeżywania i zapisywania. I okazywało się wówczas, że wolności jest więcej niż to było przyjęte, że w ramach gotowego na wszystko języka istnieją przesłanki do jej kreowania, że wywalcza się ją dla siebie z każdym następnym słowem, linijką, niezrozumiałą, lecz pełną energii, metaforą. Proces lektury był procesem integralnym – chcę przez to powiedzieć, że czytało się również ciałem i własnym życiem, a wchodząc w teksty i gesty idola chciało się uciekać i umierać razem z nim. Podkreślam też integralność czytanego tekstu, bowiem w tych nastoletnich czasach utożsamiało się słowo z życiem, a tomik traktowało jak dziennik intymny autora. A więc czytało się jednoznacznie i jednocześnie życie autora i słowa wymyślonego przezeń rezonera, bohatera. To była jedność – stąd tak potężne działanie i zostające na całe żyWYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

cie wrażenie. Człowiek bliski był samobójstwa, bo tak rozumiał tragiczne, egzystencjalistyczne przesłanie ulubionych poetów. Rzecz jasna, samobójstwa nie jako problemu filozoficznego, bo to było jeszcze przed lekturą Unamuno i Camusa, lecz jako gestu życiowej i poetyckiej wolności – w ten sposób i właśnie tak możliwej wolności. Najśmieszniejsze jest to, że myślałem, iż jestem oryginalny, a wręcz jedyny w tym liryczno-egzystencjalnym napięciu, w tej wywalczonej sobie tragicznej wolności, w tym samotnym miotaniu się po swojej mieścinie na polsko-czeskim pograniczu. Umknąwszy jakimś cudem (cudów nie ma, to po prostu „elan vital”) szubienicy – w sensie znanym z wykładni Mistrza: „chodzę i pytam, gdzie jest moja szubienica” – dowiedziałem się, jak wielu miałem pobratymców. Niektórzy testując wolność do samego końca, trafili do rozmaitych klinik i zakładów. I na tym właściwie można by zakończyć to wspomnienie. Ci, którzy przetrwali, odchorowując w wyżej opisany sposób przechodzenie w dorosłość (bo zbyt dosłownie i niemal religijnie potraktowali liryczny przekaz), wracali do normalnego życia, zakładali rodzinę, chodzili z pokorą do pracy, szybko zapominając o poetyckich uniesieniach. Dziwnym zrządzeniem losu ze mną było

Felieton inaczej – dalej szukałem kontaktu z owocem, który zatruwszy, omal nie zabił. Jednak pisało się i czytało z coraz większym dystansem. Jeżeli człowiek przeżyje młodzieńcze ekscesy, to dochodzi do wniosku, że potrzebna mu jest wolność od Wolności, czyli od tego, co w swej egzaltacji uznał za heroiczny i antymieszczański absolut. Mniej absolutu, a więcej zwykłej pracy – codziennego wczytywania się w kolejne wersy młodych i starych poetów, przedstawicieli różnych poetyckich szkół. I to jest dopiero wolność – „już lepiej chodzić do jakiejś pracy, nie narażać poezji na śmieszność”. Zostać przy życiu, ironicznie i cierpko zaświadczając o jego wyjątkowym smaku, zgryźliwie towarzysząc jego upojnym walorom. Skoro ostrość i bezkompromisowość młodzieńczego wejrzenia rozpoznały pustkę (a coś mimo wszystko kazało dalej żyć) – poezja stała się szansą na zrozumienie, co się z tą pustką da zrobić w ramach kruchego zasobu słów i ich możliwych połączeń. Prawdopodobnie nic, ale wystarczyła przecież iluzja następnej wolności, by znów szukać i próbować. Człowiek jest zwierzęciem gorączkowo organizującym sobie sens, a paradoks poezji polega na tym, że znajdujemy sens nie tam, gdzie spodziewamy się go znaleźć. Miał być na końcu wiersza, a przekornie wypowiedział się znacznie wcześniej. Miał być w słowach, a czytelnik znajduje go między słowami, a nieraz to i poza nimi. Jeśli pustka tyle potrafi zrobić z człowiekiem, tyle namieszać w jego słowach, to chwała jej za to. Ale że się tam nieraz rozmarzymy, czy też porwie nas fala czułości – no cóż, zdarza się, byle nie za często. Współczesny poeta musi być czujny i owe „fale” wykorzystywać do demaskacji, prowokacji,

mocno nadwątlonej, blagą podszytej, reprezentacji. Myślę, że to jest ten moment w rozwoju człowieka, który zaprzedał duszę poezji (przeszedł z nią przez różne okresy zwątpienia i znudzenia, a mimo to nie znalazł niczego lepszego), to jest ten moment, w którym samoświadomość rozszczepia się na stricte liryczną i metaliryczną. Wtedy jest się w stanie nie tylko żyć czy oddychać poezją, ale można już o niej w świadomy sposób mówić. Obok epifanii komentarze do epifanii, racjonalizacja intuicyjnego gestu: „obmyślam obmyślone, przeżywam przeżyte” może powiedzieć ktoś, kto przeszedł opisaną tu drogę. I tego kogoś, tak tu przedstawionego „wolnego czytelnika”, nie powinno się nazywać krytykiem – słowo to należy zachować w jego czystości i wyrazistości dla fachowców z dyplomem. To raczej poeta piszący o innych poetach, układający partytury zachwytu albo niepokoju czy wstrętu, wolny w swoich wyborach, kapryśny czytelnik. On nawet nie może być pewien swoich sądów, bo to są raczej wrażenia, intuicje – on bardziej czuje niż wie. Jako poeta wychodzi na przeciw innym poetom, spontanicznie wybierając z przedstawionej oferty to, co go ujmuje, wciąga, konfuduje, bawi – i w efekcie wzbogaca, uzupełnia, buduje. Bo on nie ma żadnego programu estetycznego czy ideologicznego, posiada jedynie program „psychiczny”, który formułuje podszepty, naprowadzając na to, co w danej chwili rezonuje, współgra, iskrzy. Człowiek zawsze jest ciekawy, jak ten drugi radzi sobie z nudą i melancholią, jak radzi sobie z pustką, jak ją zagaduje czy przed nią abdykuje, poddając się w teatralny sposób – urządzając jej sceny, WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Karol Maliszewski wymyślając arie. Nieraz chce się pieśni, oszołomienia, medytacji, inkantacji, nieraz przebiegłej gry na motywach czy lingwistycznej łamigłówki; nieważne z jakiej to pochodzi szufladki i jaki za tym stoi „izm” – zawsze szuka się osobowości, ukrytej w rzekomo prościutkich bądź pozornie zawiłych sformułowaniach, osoby niestroniącej od ryzykownego użycia własnego doświadczenia, a tym samym języka i konwencji przedstawiania. Zastanawiam się, czy nie mówię znów o tym samym, czy w zawoalowany sposób nie wracam do pamiętanego z wczesnej młodości czytania integralnego. Może w trochę mądrzejszej,

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

dojrzalszej i bardziej stonowanej postaci, ale jednak… Jako poeta wychodzi innym poetom naprzeciw i jeżeli ma szczęście, a przywoływany na wstępie „elan vital” go nie opuszcza, to obok recenzji wciąż pisze wiersze, zaś pytany w wywiadach, czy to sensowne i uczciwe, odpowiada cicho, acz stanowczo, t a k, można łączyć i godzić pisanie wierszy i pisanie o nich oraz ich autorach. Nie ma w tym niczego zdrożnego, to obdarowywanie się, inspirowanie, czynienie z republiki poetów żywej wspólnoty, złożonej z wolnych obywateli, wzajemnie słuchających się z uwagą.

Proza

Janusz Drzewucki

Podróż Przez Saksonię, Bawarię, Tyrol i Czechy Przez Budziszyn do Drezna

uszamy z Warszawy wcześnie rano. Miasto dopiero się budzi. Błyskawicznie wydostajemy się ze Śródmieścia, wjeżdżamy na autostradę w stronę Poznania i Berlina. Pogoda dość marna, deszczowo i mglisto, ale nie wiadomo kiedy mijamy Łódź i Poznań, prujemy dalej na Berlin, ale do Berlina nie dojeżdżamy, tuż przed granicą zjeżdżamy z autostrady i odbijamy na południe, na Zieloną Górę, którą – podobnie jak wcześniej Poznań – zostawiamy z prawej. Kiedy przestało padać, nawet nie zauważyliśmy. W pewnym momencie Re, wpatrując się w horyzont, pyta: a to co takiego? Przed nami horrendalnej wielkości pomnik Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata w Świebodzinie. Zaprawdę powiadam wam: horrendum. Wychodzi słońce. Robi się całkiem ładnie. Wyczekujemy kierunkowskazu na Zgorzelec, ale nadaremnie. Chyba pomyliłem drogę. Faktycznie, przed nami Bolesławiec. Zatrzymujemy się na stacji benzynowej, tankujemy. I w drogę. Przekraczamy granicę między Polską a Niemcami na Nysie Łużyckiej. Granica jest, a jakby jej nie było. Tyle tylko co przejazd przez most między Zgorzelcem a Görlitz. Naszym celem jest Drezno, tam mamy zarezerwowany hotel, jedziemy więc, nie oglądając się zbytnio ani na Zgorzelec, ani na Görlitz. Kiedy jednak po lewej wyrastają nagle wieże Budziszyna, podejmujemy decyzję: zatrzymamy się tutaj. Parkujemy na pustym parkingu, z mostu Pokoju – gdzieś w dole płynie Szprewa – podziwiamy panoramę starego miasta: zamek Ortenburg, katedra świętego Piotra, wieża ratusza. Spacer po pełnym uroku mieście nie zajmuje nam dużo czasu. Mijamy ruiny kościoła świętego Mikołaja, bramę Mikołajską, stajemy oko w oko z wieżą Karaska. Tak, tak, tego samego räubera Karaska, który od wielu lat jest bohaterem wierszy Krzysztofa Karaska. Räuber Karasek musi się cieszyć w Bautzen dobrą pamięcią, bo ma także gospodę swojego imienia. Siadamy w ogródku kawiarnianym na deptaku w centrum starego miasta. Pijemy kawę, jemy lody. Gdy przychodzi do płacenia, wyjmuję z tornistra portfel, który kupiłem sobie kilka lat temu na stadionie Sportingu w Lizbonie. Kelnerka, widząc na zielonym portfelu skrót SCP i herb lwa, wykrzykuje: Sporting Clube de Portugal! Okazuje się, że jest Portugalką. Błyskawicznie chwali się, że kibicuje jednak FC Porto, bo pochodzi z Porto. Uznajemy

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki z Re, że to dobry omen, chyba poszczęści się nam podczas tej podróży. Wracamy do auta, jedziemy prosto do Drezna. Do Drezna wjeżdżamy za dnia. Trochę krążymy po centrum, ale koniec końców odnajdujemy nasz hotel bez większego trudu. Wrzucamy walizkę do pokoju i ruszamy w miasto. Centralna Pragerstrasse to deptak, przy którym znajdują się ekskluzywne sklepy, ale nie robią na nas żadnego wrażenia, bo te same sklepy od lat mamy w Warszawie. Podczas dwugodzinnej wędrówki widzimy Residenzschloss, Fürstenzug, czyli Pochód Książęcy, fryz długości ponad stu metrów, na którym przedstawiono wszystkich monarchów Saksonii od XII do XX wieku. Odnajdujemy Augustów II i III i uznajemy z Re, że to musi nam wystarczyć. Potem rzut oka na katedrę Świętej Trójcy i Semperoper, to tutaj odbyła się światowa prapremiera Latającego Holendra Richarda Wagnera. Powoli zaczyna się ściemniać, zapalają się latarnie, przez Stary Rynek dochodzimy do Nowego Rynku, gdybyśmy mieli więcej czasu weszlibyśmy do Frauenkirche, ale czasu zbytnio nie mamy, poza tym jesteśmy głodni. Siadamy w jednej z knajpek na to i owo. Jesteśmy w Niemczech, więc nie potrafię sobie odmówić piwa. Na dużym ekranie leci transmisja z Frankfurtu: Niemcy grają w piłkę z Polską, kiedy kończę drugie piwo jest już 2:0 dla mistrzów świata. Wracamy nad Łabę. Na Brühlische Terasse Re wypatruje szklaną ławkę. Z tabliczki informacyjnej dowiadujemy się, że naziści najpierw zakazali Żydom siadać na ławkach rozmieszczonych na tych tarasach, a potem zabronili im w ogóle tutaj spacerować. Przy moście skręcamy w lewo koło postmodernistycznego budynku Nowej Synagogi, wybudowanej na przełomie XX i XXI wieku w miejsce starej, spalonej przez hitlerowców. Nad drzwiami, za szybą, pozłacana gwiazda Dawida. Pochodzi ze starej synagogi. Jedyny element ocalały z pożogi. Pod hotelem zaglądam na chwilę do jednego z barów, Re zostaje na zewnątrz, Lewandowski strzelił bramkę, Niemcy prowadzą z nami już tylko 2:1. Kiedy po kwadransie włączę w hotelowym pokoju telewizor jest już 3:1.

Katedra w Ratyzbonie Budzę się wcześnie rano, koło szóstej. Myję się, golę i wychodzę z aparatem na miasto. Idę w stronę Carolbrücke, przechodzę na drugą stronę Łaby, wpatruję się we wspaniały widok starego Drezna ze schodów wiodących do Jägerhofu, dochodzę do Augustusbrücke, czyli do miejsca, do którego doszliśmy wczoraj z Re. Pod Semperoper pusto, pusto także na dziedzińcu pałacu Zwinger. Z afisza dowiaduję się, że w zbiorach Galerii Malarstwa Dawnych Mistrzów są obrazy Rembrandta, Rubensa i Rafaela, a także El Greca i Velázqueza oraz Canaletta. Mijam raz jeszcze Pochód Książęcy, macham łapą do obydwu Augustów, mijam Pałac Cosela, obchodzę dokoła Frauenkirche, największą czy też jedną z największych świątyń protestanckich w Niemczech. Zbudowano ją w pierwszej połowie XVIII wieku, w lutym 1945 została zbombardowana i doszczętnie zniszczona. Odbudowano ją po zjednoczeniu Niemiec.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza Wracam do hotelu. Re już gotowa do drogi. Pakujemy walizkę do auta, rozglądamy się gdzie by tu można wypić espresso, ale dopiero dziewiąta, wszystkie kawiarnie w centrum Drezna jeszcze zamknięte. Re mówi, że jeśli dam radę żyć bez porannego espresso, to wsiadajmy do auta i ruszajmy w drogę. I tak też robimy. Po paru minutach mijamy dworzec kolejowy, stadion Dynama, ogromne blokowisko i jesteśmy za miastem. Do Ratyzbony droga daleka, ale mamy czas i sprzyja nam piękna pogoda. Mijamy Chemnitz, Zwickau, ale nie rozglądamy się specjalnie na boki, w którymś momencie mijamy słup informujący, że tutaj była granica między NRD a RFN. Pilnujemy, aby nie przegapić rozjazdu na Ratyzbonę, bo jak przegapimy, to wylądujemy w Bayreuth. Wszystko idzie jak po maśle. Dojeżdżamy do Ratyzbony, miasta, w którym rozgrywa się akcja powieści Jurka Łukosza Szczurołap z Ratyzbony. Wbrew temu, co by się mogło wydawać, miasto wielkie nie jest. Zostawiamy auto w parku blisko dworca i ruszamy w stronę katedry, której dwie ponad stumetrowe wieże widać z daleka. Zaiste katedra robi wrażenie i z zewnątrz i wewnątrz. Z informatora wyczytujemy, że to „najświetniejsza gotycka świątynia barokowej Bawarii”. Zaglądamy na dziedziniec Pałacu Biskupiego, potem przechodzimy pod rzymskim łukiem Porta Pretoria, szukamy słynnego Kamiennego Mostu. Niektórzy twierdzą, że Ratyzbona bardziej niż z katedry słynie właśnie z tego zbudowanego w XII wieku, długiego na 310 metrów mostu nad Dunajem. Niestety, mamy pecha, most w remoncie, cały w rusztowaniach. Ale za to znajdujemy Goliathaus z imponującym freskiem na fasadzie. Dwa kroki stąd mieszkał Oskar Schindler, bohater filmu Stevena Spielberga. Dzwoni telefon. Z Monachium przez Norymbergę przyjechała Na. Spotykamy się pod katedrą. Na prowadzi nas w okolice Brixener Hof, tutaj pokazuje pomnik z 2005 roku zaprojektowany przez rzeźbiarza z Izraela, Daniego Karavana, upamiętniający synagogę spaloną podczas Kryształowej Nocy z 8 na 9 listopada 1938 roku, przejmujący. Wracamy do auta. Wyjeżdżamy z Ratyzbony. Trzymamy się lewego dopływu Dunaju – Altmühl. Tutaj w dolinie rzeki rozciąga się imponujący Park Natury. Widoki zapierają dech, bez dwu zdań. Wreszcie docieramy do wsi Essing, gdzie będziemy nocować. W recepcji Essinger Hof pracuje Słowaczka, kelner w restauracji jest Czechem.

Przez Eichstätt do Ingolstadt Zrywamy się wcześnie rano i ruszamy w poszukiwaniu słonecznego dnia. W Kelheim tankujemy do pełna i nie rozwijając zbyt wielkiej prędkości, dobijamy do klasztoru Weltenburg, położonego nad kamienistym brzegiem Dunaju. Klasztor założyli w VII wieku benedyktyni, ale dzisiaj po nich ani śladu, pełną parą za to pracuje najstarszy na świecie klasztorny browar. Na prowadzi nas prosto do kościoła św. Jerzego, dzieła braci Asam. W kościele próba pięcioosobowego zespołu wokalnego, którego głosy wspaniale rezonują w barokowej przestrzeni. Starszego mężczyznę siedzącego z boku pytam, czy to, co słyszymy to Monteverdi, starszy pan uśmiecha się do mnie wyrozumiale i odpowiada,

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki że nie, to jednak Palestrina. Kładę się na posadzce i przyglądam się iluzjonistycznemu freskowi Tryumf Kościoła wymalowanemu na sklepieniu. Z Weltenburga jedziemy śladem benedyktynów do nieco późniejszego, bo pochodzącego z XII wieku, klasztoru w Plankstetten. Zabudowania klasztorne świeżo odnowione i odmalowane na kolory ni to żółty, ni to pomarańczowy. Największe wrażenie robi jednak surowe wnętrze kościoła, do którego schodzi się z dość wysokich schodów, bowiem cały klasztor położony jest malowniczo na zboczu. Droga wije się wśród pól, łąk i lasów, a także mniejszych lub większych pagórków. Za młodu, gdy czytałem powieści, zawsze pomijałem opisy przyrody, bo nudne mi się wydawały, teraz żałuję, że nie potrafię opisać natury, w której scenerii zmierzamy do miasta Eichstätt. To właściwie nie miasto, ale miasteczko, liczy bowiem zaledwie trzynaście tysięcy mieszkańców, leży na pograniczu Bawarii, Szwabii oraz Frankonii i szczyci się jedynym w Niemczech uniwersytetem katolickim, założonym raptem w 1980 roku. Zwiedzanie miasta zaczynamy właśnie od uniwersytetu. Na pokazuje nam okna, za którymi urzędował pierwszy rektor tej uczelni, czyli Ni, z którym spotkamy się wieczorem. Uniwersytet to wcale nie jedyna atrakcja Eichstätt. Oglądamy kościół kapucynów (XII wiek), następnie trójnawową katedrę (XI wiek), której ozdobami są witraż wykonany przez Hansa Holbeina oraz pochodzący z tego samego XVI wieku posąg św. Willibalda, pierwszego biskupa Eichstätt, w Mortuarium zaś wszyscy zwracają uwagę na finezyjnie rzeźbiony filar, więc my też. Kręcimy się po Residenzplatz i Marktplatz, zachwycamy się kamienicami otaczającymi stylowy Pałac Biskupa, docieramy do wznoszącego się nieco ponad miasteczkiem klasztoru św. Walburgii, czyli siostry świętego Willibalda. Klasztor został założony w XI wieku również przez benedyktynów. Wracamy w okolice ratusza, w jednej z gospód zamawiamy gorące kiełbaski. Nagle słyszymy marszową muzykę. Po chwili na Markplatz wkracza pochód: zaczynają się dożynki, orkiestra dęta za orkiestrą, reprezentacje okolicznych wsi paradują w odświętnych strojach. Na mówi, że trzeba się zbierać, więc zbieramy się błyskawicznie. Objeżdżamy wzgórze, na którym pyszni się całkiem potężny zamek Willibaldsburg, kiedyś siedziba biskupa, obecnie muzeum prehistorii, którego główną atrakcją jest skamielina Archaeopteryksa. Machamy mu na pożegnanie i żeglujemy dalej przez nasycony barwami krajobraz Bawarii. Zatrzymujemy się dopiero we wsi Ensfeld, w której Na i Ni mieszkali przez kilka lat. Zatrzymujemy się na chwilę, tyle tylko, żeby rzucić okiem na kościół i proboszczówkę. Na mówi, żebym nie rozpędzał się za bardzo, bo za chwilę dojedziemy do Neuburg and der Donau. Miasto co prawda dwa razy większe niż Eichstätt, ale i tak niewielkie, dlatego może się podobać. Parkujemy w górnej części miasta, nieopodal zamku z XVI wieku, wspaniale położonego nad Dunajem. Na ma się spotkać z wieloletnią asystentką Ni, by odebrać od niej książki dla Ni, tymczasem my z Re zaglądamy do renesansowego Hofkirche i barokowego kościoła św. Piotra, rzucamy okiem na ratusz. Mając to, co najładniejsze na starym mieście na widoku, pijemy kawę i zaraz potem ruszamy w stronę Monachium. Na doskonale zna te strony i twierdzi, że skoro jesteśmy blisko Ingolstadt, nie możemy go nie zobaczyć. Naciskam mocniej na WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza pedał gazu i już wjeżdżamy do miasta, w którym produkuje się samochody Audi, na jednym z rond zresztą stoi makieta najnowszego modelu w skali jeden do jeden. Obok Bramy Krzyżowej wjeżdżamy do starej części miasta, parkujemy niedaleko kościoła Najświętszej Marii Panny, ale spieszymy się do kościoła Maria de Victoria, następnego dzieła braci Asam. Na bardzo zależy, abyśmy obejrzeli tę budowlę, dlatego jest wielce rozczarowana, gdy okazuje się, że pięć minut temu kościół został zamknięty. Trudno, wracamy do Liebfrauenmünster. Tym bardziej, że jest co oglądać i czym się zachwycać. Zwłaszcza dwiema wieżami, z których północna ma 69 metrów wysokości, a południowa jest o siedem metrów niższa, ale także nawą główną, długą na dziewięćdziesiąt metrów. Re zachwyca się architektoniczną czystością tej budowli i tym, że nie została oszpecona żadnymi współczesnymi i nowoczesnymi ozdobami, co w Polsce jest niemal normą. W takich sytuacjach mnie nie trzeba wiele, więc też się zachwycam. Po wyjściu z katedry, wolnym krokiem przemierzamy stare miasto wokół, aż do Nowego Zamku i z powrotem. Ruszamy w stronę Monachium. Wieczór nadciąga powoli. Jeszcze jest jasno. Słońce zachodzi, ale potrwa, zanim zajdzie. Na autostradzie między Ingolstadt a Monachium ruch potężny, ale nie zdejmuję nogi z gazu, gnam tak jak wszyscy. Na, znając mojego fioła piłkarskiego, najwyraźniej chce zrobić mi przyjemność, podpowiada taką drogę, abyśmy przejechali obok stadionu Bayernu, który z bliska robi mocne wrażenie, nie mniejsze niż katedra w Ingolstadt. Pewnie w tej chwili przesadzam, by nie powiedzieć, że szarżuję, niech zostanie mi to wybaczone. Przejeżdżając obok Allianz Areny, jak na komendę wznosimy okrzyk: Arjen Robben! Tak właśnie, nie Lewandowski, ale Robben, którego grą zachwycał się ukochany przez Na, Re i mnie, wuj Miet. Pół roku temu Na przywiozła mi z Monachium do Warszawy w prezencie koszulkę z podobizną Robbena, więc nie mam wyjścia, kibicuję Robbenowi. Ściemnia się coraz szybciej, przedzieramy się przez ruchliwe śródmieście Monachium, przejeżdżamy nowo otwartym tunelem i dojeżdżamy szczęśliwie do Starnbergu, gdzie czeka na nas Ni w towarzystwie Pugla.

Grób Carla Orffa Rozglądamy się po Starnbergu, dochodzimy na brzeg jeziora Starnberskiego. Widać stąd Alpy! Tego się jednak nie spodziewaliśmy z Re, mimo że Na kilka razy nas uprzedzała, że ze Starnbergu przy dobrej pogodzie Alpy widać doskonale. Właśnie pogoda nam dopisuje, więc widać. Niemal nad samym jeziorem znajduje się pałac Possenhofen, w którym dzieciństwo spędziła Sissi, czyli żona cesarza Franciszka Józefa I. Pałac jest w rękach prywatnych, zatem można go podziwiać tylko z daleka. Podziwiamy i jedziemy pięknie wijącą się drogą wzdłuż jeziora. Na pokazuje nam miejsce, gdzie zmarł Ludwik II Bawarski. Potem odbijamy w prawo i jedziemy w stronę miasteczka Diessen am Ammersee. Najpierw oglądamy zbudowany za miasteczkiem, wśród pól, biały jak śnieg barokowy kościół Marii Panny, podobno jeden z najpiękniejszych w Bawarii, a potem pijemy kawę, ciesząc się widokiem statków pływających po jeziorze.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki Z Diessen niedaleko do Andechs, więc grzechem byłoby tam nie pojechać, bo w Andechs nie tylko słynny klasztor, ale także miejsce pochówku Carla Orffa. Wieże kościoła św. Mikołaja i św. Elżbiety widać z oddali. Klasztor założyli oczywiście benedyktyni. Ma on swoją wspaniałą historię, ale nie jestem w stanie jej spamiętać. Zapisuję tylko, że przechowywane są tutaj relikwie św. Jadwigi, że kościół słynie z rokokowego wnętrza i fresków Johana Baptisty Zimmermana, ale także z warzonego od 1455 roku piwa Andechser, wreszcie z festiwalu muzycznego Orff in Andechs. W Schmerzhafte Kapelle staję przed tablicą nagrobną wielkiego kompozytora, twórcy Carmina Burana, na tablicy imię i nazwisko, data urodzin i śmierci oraz napis: Summus Finis. Ciarki przechodzą po plecach. Dzisiaj prowadzi Na, więc kosztuję sławnego piwa. Zaiste bardzo dobre. Chętnie wypiłbym drugi kufel, ale trzeba w drogę. Wracamy do Starnbergu. Robimy zakupy w centrum miasta. Przy stoisku z serami stoi starszy siwy pan, dość długo szuka swojego sera, ale nie może znaleźć. Na mówi, że to słynny filozof Jürgen Habermas, autor Obywatelstwa a tożsamości narodowej. Mieszka niedaleko i tutaj zazwyczaj robi zakupy. Na często go widuje w tym sklepie.

Dzień w Monachium Do Monachium dojeżdżamy ze Starnbergu kolejką podmiejską, wysiadamy na stacji Marienplatz. Spod ziemi wychodzimy wprost na Nowy Ratusz. Co prawda jest to budowla neogotycka, pochodząca zaledwie z końca XIX wieku, ale wrażenie robi oszałamiające. Cóż, w końcu jesteśmy w stolicy Bawarii. Rzut oka na Fischbrunnen, fontannę, do której turyści wkładają puste portfele na szczęście, ale podobno szczęście przyjdzie tylko wtedy, gdy zrobi się to w Środę Popielcową. Za chwilę południe, odzywają się kuranty z wieży ratusza. Na placu tłum turystów wpatrzonych w poruszające się figurki biorącej ślub królewskiej pary i tańczących bednarzy. Zaraz potem Na zabiera nas na Sendlingerstrasse do Asamkirche. Kościół ten, w ścisłej zabudowie śródmieścia, zbudowali bracia Asam za własne pieniądze. Z ulicy, wepchnięty między kamienice, jest niemal niewidoczny, łatwo go przeoczyć, ale kiedy się wejdzie do środka, widzi się prawdopodobnie najwspanialsze sakralne wnętrze barokowo-rokokowe w Bawarii. Braci było dwóch: Cosmas Damian był przede wszystkim architektem, a Egid Quirin przede wszystkim rzeźbiarzem. Dom tego drugiego, młodszego, przylega do kościoła. Jest jeszcze w Monachium inne dzieło Asamów – kościół św. Jana Nepomucena, ale nie da się wszystkiego zobaczyć za jednym razem. Mijamy nowoczesny gmach Muzeum Żydowskiego i kierujemy się na Viktualienmarket. Zachwycamy się kolorami owoców i warzyw. W osłupienie wprawiają nas świeże grzyby prosto z Buchenwaldu. Cóż, od pewnych skojarzeń się nie uwolnimy. Chcę zobaczyć słynną, a raczej osławioną piwiarnię Hofbräuhaus, chociaż Na i Re piwa nie piją, ale zapieram się i nie ma na mnie siły. Włazimy do środka. Rozglądamy się, przechodzimy z jednej sali do drugiej, wszędzie pełno, ale wolne miejsca są. Jednak gdy trzeba zdecydować się gdzie usiąść, mówię, że właściwie to, co widzę, wystarczy mi. Wychodzimy WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza zatem z Hofbräuhausu. Piwa tu nie wypiłem, ale z czystym sumieniem mogę napisać, że tam byłem. Czas, który spędzilibyśmy niepotrzebnie przy piwie, spędzamy we Frauenkirche. Kościół z dwoma charakterystycznymi zakończonymi bulwiasto wieżami powstał w XV wieku, jest budowlą gotycką, bardzo jasną i obszerną, podobno w środku mieści się nawet 20 tysięcy wiernych. Teraz na północ, rzut oka na Residenz, a także na Teatr Narodowy, potem przemierzamy Ogród Angielski, pijemy kawę, idziemy dalej. Przed nami Pinakoteka Modernizmu, Nowa Pinakoteka i Stara. My z Re zostajemy w Starej, Na, która zbiory te zna doskonale, idzie do pobliskiej Gliptoteki obejrzeć wystawę poświęconą Etruskom. Już po godzinie oglądania obrazów starych mistrzów zaczyna boleć mnie głowa. Jestem bez wątpienia barbarzyńcą, niby odróżniam Memlinga od Grünewalda, Cranacha Starszego od Młodszego, Rubensa od Rembrandta, Jana Breugela od Pietera Breugela, ale chyba nie mogę tego powiedzieć z ręką na sercu. Moją uwagę przykuwa autoportret Albrechta Dürera. Twarz malarza zatrzymuje mój wzrok. Oczu nie mogę oderwać od jego oczu. Wydaje mi się, że ten autoportret namalował ktoś inny, niż wszystkie pozostałe wiszące tutaj jego obrazy, jest hiperrealistyczny, morderczo nowoczesny. A przy tym – na mój barbarzyński gust – obrazoburczy: jakby Dürer, malując ów autoportret, nie sobie patrzył w oczy, ale Panu Bogu. O umówionej godzinie spotykamy się pod Gliptoteką z Na, która teraz prowadzi nas do Lenbachhausu, domu malarza Franza von Lenbacha, Na i Re wchodzą do środka, ja zostaję na zewnątrz, łażę po okolicy i przyglądam się pompatycznej nazistowskiej architekturze, której w tej okolicy sporo. Po powrocie do Starnbergu Ni pyta nas, co widzieliśmy, opowiadamy ze szczegółami, przypominamy sobie, że byliśmy przecież także w delikatesach Dallmayra przy Dienerstrasse. Wszyscy wybuchamy śmiechem. Kto nie widział rzodkiewki w delikatesach Dallmayra, ten nie ma nawet zielonego pojęcia jak luksusowym towarem może być rzodkiewka.

Przed nami Alpy Zgodnie z planem, który ustaliliśmy wczoraj przy kolacji, rano Na pakuje rzeczy swoje i Ni, my w tym czasie wyjeżdżamy z Re na wycieczkę kilkanaście kilometrów na południe od Starnbergu, do miasteczka Bernried. Tutaj, nad samym brzegiem jeziora Starnberskiego pisarz Lothar Günther Buchheim – autor światowego bestselera Okręt, sfilmowanego przez Wolfganga Petersena, a opowiadającego o perypetiach załogi niemieckiego okrętu podwodnego w czasie II wojny światowej – założył muzeum. Muzeum, zlokalizowane w zaprojektowanym z wielkim wyczuciem stylu ultranowoczesnym budynku, słynie z dużej kolekcji malarstwa ekspresjonistycznego. Są wszyscy, ale przede wszystkim malarze z powstałej w 1905 roku w Dreźnie grupy Die Brücke: Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karli Schmidt-Rottluff, Max Pechstein, Erich Nolde, Otto Mueller. Ale i tak najwięcej uciechy mam z wystawionych w innych salach obrazów Picassa, Ernsta, Miró. Dużo się tu dzieje. Niedawno swoją książkę promował słynny

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki himalaista Reinhold Messner, niebawem ma koncertować saksofonista Klaus Doldinger, który zresztą skomponował muzykę do filmu Petersena, a znany mi z występów bodajże na Jazz Jamboree i z płyty kupionej trzydzieści lat temu w Ośrodku Kultury NRD przy Świętokrzyskiej. Na wielkiej łące rzeźba. Bramka, a w niej drewniane figury jedenastu piłkarzy reprezentacji Niemiec, która w roku 1974 zdobyła mistrzostwo świata. Gerd Müller jak żywy, Franz Beckenbauer też. Na to, żeby wjechać do miasteczka, którego pełna nazwa brzmi Bernried am Starnberg See, gdzie mieliśmy obejrzeć dwa kościoły i klasztor, nie ma czasu, wracamy do Starnbergu, a stamtąd już dwoma samochodami jedziemy w Alpy! Na i Ni w pierwszym aucie, my z Re w drugim. Na nas pilotuje. Zna tę drogę świetnie, więc nic nie kombinuję, trzymam się za nią. Co nie jest proste, bo musimy przejechać przez Monachium, ruch wzmożony, ale dajemy radę, opuszczamy Monachium, kierujemy się na Salzburg, ale w Rosenheim skręcamy na południe. Pogoda idealna, powietrze przejrzyste, Alpy coraz bliżej, otwierają się przed nami, zapraszają do siebie. Tuż przed granicą niemiecko-austriacką zatrzymujemy się. Miejscowość nazywa się Kiefersfelden. Tutaj pijemy kawę. Bezszelestnie przekraczamy granicę, pędzimy w stronę Kufstein. Zachwycamy się z Re nie tylko wspaniałymi widokami, które wypiętrzają się przed nami, ale także kulturą jazdy kierowców niemieckich i austriackich. W pewnym momencie łagodnie zjeżdżamy z autostrady i teraz już prosto do Kitzbühel. Przejeżdżamy przez niemal środek tej słynnej miejscowości narciarskiej, prujemy dalej i wyżej. Mijamy wieś Aurach, zaraz za wsią następny podjazd. Z oddali wita nas ładna wieża kościoła. Za chwilę tablica z nazwą wsi Jochberg i jeszcze druga z hasłem: „Unsere Heimat Tirol”. Jesteśmy na miejscu. Przez następne dni będziemy mieszkać w pięknej dwupiętrowej drewnianej chałupie na wysokiej podmurówce, z takim widokiem na Alpy, że aż dech zapiera. Na wyjmuje klucz do chałupy spod wycieraczki. Jeśli ktoś kiedykolwiek zapyta mnie, czy są możliwe cuda na tym świecie, odpowiem: tak, w Tyrolu. Od Ni dowiadujemy się, że dom ten powstał w 1831 roku, ale wcale nie jest najstarszym w Jochbergu, starszy jest choćby ten, który stoi nieopodal, powstał bowiem w 1798 roku. Dość wrażeń na dzisiaj.

Widok z Brugger Alm Dzień zaczynam od biegu. Pod koniec miesiąca mam wystartować w Maratonie Warszawskim, więc muszę zadbać o formę. Biegnę w jedną stronę Jochbergu, potem w drugą, wybiegam za wieś, biegnę w dół, w stronę Aurach. Gdy dobiegam, okazuje się, że wieś nazywa się Aurach bei Kitzbühel. Przebiegam wieś do końca, potem zawracam i z powrotem do Jochbergu. Powrót jest dość trudny, bo cały czas w górę. Cóż, Aurach bei Kitzbühel jest na wysokości 846 metrów nad poziomem morza, zaś Jochberg 923 metry n.p.m., przewyższenie aż nadto oczywiste. Po śniadaniu robimy zakupy w jednym z sieciowych sklepów, w samym środku Jochbergu, blisko kościoła. Rozmawiamy z Re i Na po polsku. Zagaduje nas klientka, po polsku, czy tu mieszkamy, czy jesteśmy na urlopie, WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza ona mieszka we Wiedniu, zrobiła sobie wypad w Alpy. Wrzucamy do kosza następne artykuły, zastanawiamy się co jeszcze kupić, ustawiający butelki z winem pracownik mówi do nas po polsku: dzień dobry. Mieszka i pracuje w Jochbergu od kilku już lat. Po zakupach ruszamy we czwórkę jednym autem na Brugger Alm, do schroniska. Powoli pniemy się górską, kamienistą serpentyną, z lewej widoki jeszcze wspanialsze niż z prawej, z prawej zapierające dech bardziej niż z lewej, na łąkach pasą się krowy, stada krów, a także kóz, słychać wesoło pobrzękujące dzwonki. W pewnym momencie auto nie daje rady, silnik gaśnie. Zatrzymujemy się na łące, na której stoją już trzy czy cztery samochody. Ostatni odcinek do schroniska pokonujemy pieszo. Schronisko znajduje się na wysokości 1739 m n.p.m. Zamawiamy przekąski i napitki. Słońce grzeje wspaniale. Samo szczęście. Cieszymy się tym szczęściem. Uśmiechamy się do ludzi siedzących obok przy długim stole. Oni uśmiechają się do nas. Ci siedzący dalej także się do nas uśmiechają. Oczywiście my rewanżujemy się im równie serdecznym uśmiechem. Pod nami Jochberg, rozpoznajemy wieżę kościoła, w oddali szczyt Kitzbüheler Horn, pod nim miasto Kitzbühel, ale go stąd nie widać, jednak jest tam na pewno. Poza tym Alpy, z przodu i z tyłu, dokoła. Trzeba wracać. Na kupuje na odchodne od właścicieli schroniska bochenek wspaniałego chleba. Zjeżdżamy wolno, bardzo wolno, droga jest kręta i wyboista, a więc niebezpieczna, nagle hamuję, bo drogę tarasuje siedem, osiem krów. Podjeżdżam wolno, bardzo wolno, krowy powoli rozchodzą się na boki, przepuszczają nas. Od kilku dni nie oglądamy telewizji. Nie za bardzo wiemy co dzieje się w Europie. Wieczorem Ni czyta „Frankfurter Allgemeine Zeitung” i referuje co przeczytał: fala uchodźców z Syrii nadciąga przez Turcję, Grecję, Serbię, Węgry do Austrii i Niemiec.

Wjazd na Kiztbüheler Horn Po porannym biegu idę obejrzeć kościół parafialny w Jochbergu. Jego patronem jest św. Michał. Zbudowano go w latach 1750-1752. Freskami ozdobił go Simon Benedikt Faistenberger. Zanim kościół zbudowano, znajdowało się tu źródło świętego Wolfganga bijące wodą o uzdrowicielskiej mocy. W prowadzonym od 1505 roku Mirakelbuchu spisywano świadectwa cudownych ozdrowień. Dzisiaj w kościele znajduje się kapliczka św. Wolfganga. Kościół jest wymalowany na biało, z żółtymi zdobieniami wokół okien. Na bocznej ścianie nazwiska obywateli wsi, którzy zginęli w latach 1939-1945. Nie umiem powstrzymać się przed zadaniem retorycznego pytania: a gdzie wyście chłopcy bronili swojej wsi pod Stalingradem? I z tym pytaniem na ustach wracam do naszej chałupy. Do uśmiechających się do mnie od ucha do ucha mieszkańców wsi mówię: „Guten Morgen” albo „Guten Tag”, w odpowiedzi słyszę: „Grüss Gott”! Nie chcemy siedzieć gospodarzom na głowie, więc ruszamy w Tyrol sami. Przejeżdżamy przez Kitzbühel, a stamtąd do wsi Sankt Johann in Tirol. Po prawej mamy szczyt Kiztbüheler Horn, po lewej pasmo ponad dwudziestu szczytów Keisergebirge, którego zwieńczenie to Ellmauer Halt (2344 m). Pogoda wspaniała, po niemal sterylnie

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki czystym niebie fruwają pojedyncze malownicze chmury. Sankt Johann in Tirol to właściwie nie wieś, ale miasteczko. Na rynku dzień targowy. Panowie paradują w skórzanych spodniach i zielonych marynarkach ze stójką, panie w falbaniastych bluzkach. Nazwa miasteczka wzięła się od imienia świętego Jana Ewangelisty, na którego cześć zbudowano tutaj kościół już w VIII wieku. Dwuwieżowej barokowej świątyni stojącej blisko rynku patronuje nie tylko św. Jan Ewangelista, ale także św. Jan Chrzciciel, św. Katarzyna i Najświętsza Panna Maria. Została zbudowana w latach 1723-1728 przez Bawarczyka Abrahama Millauera. Freski i sztukaterię wykonał ten sam artysta, którego znamy już z Jochbergu, czyli Faistenberger. Zaglądam jeszcze na cmentarz i do miniaturowej owalnej kaplicy św. Antoniego. Obchodzimy miasteczko wte i wewte, wracamy na targowisko, gdzie Re kupuje przyprawy. Potem wracamy do Kitzbühel, ale nie tą samą drogą, lecz prawie tą samą, a jak wiadomo prawie robi ogromną różnicę. Wracamy mianowicie przez wieś Oberndorf in Tirol. Keisergebirge przyciąga uwagę. Na szczytach idealnie rysujących się na tle ciemnoniebieskiego nieba śnieg. Dojeżdżamy do Kitzbühel. Udaje się nam zaparkować niedaleko cmentarza. Na cmentarzu zaś dwie budowle sakralne. Pierwsza z nich to trójnawowy kościół św. Andrzeja. Zaprojektowany został w stylu późnogotyckim przez Stefana Krumenauera z Salzbura w roku 1435, ale jego budowa trwała do roku 1506. Druga to kościół Matki Bożej, dzieło Wilhelma Egartera z lat 1566-1569. Co ciekawe, sam kościół jest mały, ale wyróżnia się nieproporcjonalnie wysoką, liczącą blisko pięćdziesiąt metrów, wieżą. Wsiadamy do auta, wracamy na główną drogę, gdzie widzieliśmy wcześniej wjazd na pole widokowe Kitzbüheler Horn. Jedziemy. Tyle tylko, że okazuje się błyskawicznie, że to pole mieści się pod samym szczytem. Nie ma jednak gdzie zawrócić, jedziemy więc w górę do samego końca, wąską serpentyną. Prowadzę auto z duszą na ramieniu. Kiedy dojeżdżamy do schroniska Alpenhaus, przy którym mieści się ów taras widokowy, dowiadujemy się, że jesteśmy na wysokości 1996 metrów, zaś Kitzbühel na wysokości 762 m. Widok nadzwyczajny, bo widoczność niezrównana. Mamy szczęście do pogody, bez dwu zdań. Od kelnera, który serwuje mi sznycel wiedeński, słyszę, że to jeden z najtrudniejszych podjazdów w Alpach austriackich, droga otwarta jest tylko przez kilka miesięcy, od maja do października. Zjeżdżam także z duszą na ramieniu, trzymając się zasady, którą przypomina mi Re, że zjeżdżać należy na tym samym biegu, na którym się podjechało. Szczęśliwie zjechaliśmy. Wieczorem Ni czyta „Süddeutsche Zeitung”, a potem referuje, co przeczytał. Kanclerz Angela Merkel deklaruje, że Niemcy chcą przyjąć jak największą liczbę uchodźców. Niemcy potrzebują rąk do pracy.

Wodospad Sintersbacher Po porannym biegu do Aurach i z powrotem śniadanie na trawie przed domem. Ni zostaje w domu, my zaś w samo południe we trójkę, a właściwie we czwórkę, bo zabieramy ze sobą Pugla, ruszamy na Sintersbacher Wasserfall. Wspinamy się wolno, co WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza jakiś czas zatrzymujemy się i zachwycamy się tym, co widzimy. Podczas jednego z postojów na papierosa, z tym, że pali tylko Re, Na wypatruje ukrytą w trawach szarotkę. Idąc dalej, widzimy szarotki co kilka metrów. Cieszymy się jak dzieci. O, szarotka. Ale piękna. I tu też szarotka. Chyba ładniejsza od tamtej. A tu obok się trzy szarotki, cała rodzina szarotek. Po trzech godzinach docieramy pod sam wodospad. Robi przytłaczające wrażenie. Musi robić przytłaczające wrażenie masa wody spadającej między drzewami z blisko dziewięćdziesięciu metrów. Huk przy tym niesamowity. Jesteśmy na wysokości 1298 metrów. Zastanawiamy się co teraz, czy wracamy tą samą drogą, czy idziemy jeszcze wyżej w stronę schroniska Wildalm i stamtąd łagodniejszą i bezpieczniejszą drogą zejdziemy do Jochbergu. Decydujemy się na ten drugi wariant. Zwłaszcza, że perspektywa postoju w schronisku wydaje się, jak to się mówi, kusząca. Jest ciepło, wieje delikatny wiatr, natura atakuje wszystkie zmysły, najwspanialszy jest jednak przede wszystkim zapach ziół. Mój Boże, gdybym tylko znał się na ziołach. Schronisko widać jak na dłoni, ale na drodze między nami a schroniskiem krowy. Na trochę się boi, bo jest z nami Pugel, czyli pies. Pugel co prawda nie szczeka, ale jednak jest psem, nigdy nie wiadomo, jak zareaguje na krowy i jak krowy zareagują na niego. Wiosną w tych okolicach kilkanaście krów zaatakowało i zepchnęło w przepaść amerykańską turystkę. Na bierze Pugla na krótką smycz i wraz z Re idą łąką na skos, ja idę wprost na krowy, które grzecznie robią mi przejście, równocześnie dochodzimy do schroniska. Jak się zaraz okaże tylko po to, aby szefowa schroniska ochrzaniła nas, że przeszliśmy po łące, która powinna służyć tylko krowom i pozostać nieskalana ludzką stopą. Tłumaczymy jej, że baliśmy się, że Pugel mógłby spłoszyć krowy, ale gdzie tam, tyrolska góralka wie swoje. Aby ją udobruchać kupujemy talerz wędlin, chleb i wodę, inaczej rzecz ujmując, dajemy jej zarobić. Z tabliczki przybitej do ściany schroniska wyczytujemy, że jesteśmy na wysokości 1450 metrów. Spisuję wszystkie te dane ze skrupulatnością przystojącą ceprowi. Potem spokojnie, z nogi na nogę, schodzimy na dół w stronę Jochbergu. Kiedy dochodzimy do wsi, wychodzi nam na to, że cała wyprawa zabrała nam równo sześć godzin. Ale przygoda. Całą marszrutę opowiadamy Ni przy winie, niemal minuta po minucie. Zachwycamy się Puglem, który przeszedł tę trudną trasę z nami i raz tylko zaszczekał, a i to nie ze zmęczenia, ale wtedy, gdy któreś z nas nadepnęło mu na ogon, a raczej na ocas, wszak Pugel choć wabi się z niemiecka, to jest jednak psem czeskim. Ale to temat na osobną opowieść.

Niedziela w Salzburgu Dzień święty, a więc trzeba go święcić. Zbieramy się jak najwcześniej i ruszamy z Re do Salzburga, do miasta Wolfganga Amadeusza Mozarta, Georga Trakla i Thomasa Bernharda. Na drodze czujemy się pewnie, mijamy Kitzbühel, mijamy St. Johann in Tirol, jedziemy dalej. Droga jest świetnie oznakowana. Poza tym na poboczu nie ma reklam, krajobraz niebywały. Przyjemnie się jedzie, nie ma co. Do Salzburga wjeżdżamy bez

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki większych kłopotów, auto zostawiamy na podziemnym parkingu mieszczącym się wewnątrz wzgórza Mönchsberg, na którym wznosi się zamek Hohensalzburg. Na zamek wjedziemy potem. Najpierw chcemy zobaczyć katedrę. Na placu między Pałacem Biskupa a Katedrą zamieszanie, mnóstwo ludzi ubranych w stroje ludowe. Dzisiaj nie dość, że niedziela, to także dożynki, jakich świadkami byliśmy tydzień temu w Eichstätt. Przed nami paradują nie tylko reprezentacje dzielnic Salzburga, ale także okolicznych powiatów, gmin, wsi, wszyscy przebrani jak się patrzy, cały czas gra muzyka, marszowa muzyka, wszyscy uśmiechnięci. Mówię do Re, że chyba nigdy w jednym miejscu nie widziałem tak ogromnego skupiska pięknych kobiet i dziewcząt oraz przystojnych mężczyzn i chłopców. Jak jedna orkiestra kończy swój utwór, druga zaczyna. Jest głośno i wesoło. Wszyscy maszerują noga w nogę. Jest radośnie i pogodnie. Ale nagle budzi się we mnie jakiś głos i zaczyna mówić nie bez złości: nikt tak nie maszeruje dobrze jak naród austriacki, naród austriacki ponad wszystko lubi maszerować, naród austriacki kocha orkiestry dęte, zwłaszcza wojskowe i marsz, marsz został wymyślony tylko po to, aby mógł się w nim odnaleźć naród austriacki, bo naród austriacki tylko maszerując w takt wojskowej orkiestry, jest narodem austriackim. To był głos Thomasa Bernharda. Przed odświętnym nastrojem schowaliśmy się w katedrze. Patronuje jej św. Rupert, którego relikwie tutaj zostały złożone. To pierwsza barokowa świątynia w północnej części Alp. Wewnątrz wydaje się jeszcze większa niż zewnątrz. Chłonę jej ogrom z otwartą gębą. Potem wsiadamy do Festugsbahnu, kolejka szynowa wynosi nas błyskawicznie 102 metry do góry, do twierdzy Hohensalzburg. Zwiedzamy co się da, pijemy kawę na zamkowym tarasie z widokiem na pozostałe wzgórza miasta: to jest chyba Nonneberg, a to Geisberg, nie to raczej Untersberg, no nie wiem, Untersberg albo Kapuzinerberg. Trzeba by sprawdzić w przewodniku albo na planie miasta, ale pijemy kawę, słońce przyjaźnie grzeje, co tam przewodniki i mapy, carpe diem. Zjeżdżamy na dół. Pod pomnikiem Mozarta manifestacja poparcia dla uchodźców, manifestantów nie ma zbyt wielu, ale chroni ich spora grupa policjantów. Kładką dla pieszych, noszącą imię Mozarta, przechodzimy na drugą stronę rzeki Salzach. Siadamy na ławce. Re pali, ja nie palę, ale za to wspólnie kontemplujemy widok Salzburga. Jesteśmy w Salzburgu, mamy szczęście, że jesteśmy w Salzburgu, co za piękne miasto, tak nadzwyczajnie piękne, co za widok, rzeczywiście, widok nieziemski. Wzdłuż rzeki docieramy do teatru, na bocznej ścianie odkrywam tablicę poświęconą Bernhardowi ufundowaną przez Rotary Club. Kręcimy się po parku Mirabell. Próbuję sobie przypomnieć wiersz Trakla. Potem wracamy przez Staatsbrücke do starej części. Przy Getreidegasse same ekskluzywne sklepy, od cen boli głowa. Pod numerem dziewiątym dom, w którym urodził się Wolfgang Amadeusz. Snujemy się wąskimi uliczkami. Na jednej z kamieniczek tablica z informacją: tutaj po powrocie z Wiednia mieszkała wdowa po Mozarcie, Konstancja. Zaglądamy jeszcze do kościoła franciszkanów, nad którym góruje wysmukła, strzelista i chyba trochę zbyt wysoka wieża. Wchodzimy do środka. Świątynia składa się z dwu części, jedna starsza od drugiej, przystają do siebie i nie WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza przystają. Rzeczywiście, kościół zbudowano w pierwszej połowie XV wieku, wieże dobudowano w drugiej. Pogoda jakby zaczęła się psuć, nad Salzburg nadciągają chmury. Czas wracać. Próbuję wyjechać z miasta tą samą drogą, którą przyjechaliśmy, ale mylę się i zamiast na drodze wylotowej, lądujemy pod stadionem klubu piłkarskiego Red Bull. Mistrzostwa Austrii mu życzę i w tej samej chwili spływamy z Salzburga. Pogoda psuje się, chmury gęstnieją, ale nie pada.

Deszcz w Innsbrucku Gdy rano biegłem wokół Jochbergu, cieszyłem się słońcem. Niestety zaraz po śniadaniu zaczęło się chmurzyć i to wielce depresyjnie. Na sprawdza prognozę pogody w internecie, mówi, że dzisiaj ma padać. Ale kiedy, jeśli nie dzisiaj, możemy zrobić wypad do Innsbrucka, drugiego z miast Georga Trakla. Wrzucamy z Re do auta japońskie płaszcze przeciwdeszczowe, które zawsze wozimy ze sobą i dotąd nie daliśmy im okazji do zaprezentowania tego, co potrafią. Jedziemy do Innsbrucka. Re poprawia mnie, że nie do Innsbrucka, lecz do Innsbrucku. Tak czy owak dojeżdżamy. Pada coraz mocniej, czasem nie pada, ale mży, czyli mimo wszystko pada. Nad miastem mgła. Nie widać Alp. Ubrani w płaszcze przeciwdeszczowe docieramy pod Goldenes Dachl, złożony z 2657 pozłacanych miedzianych dachówek. Wysoka na prawie sześćdziesiąt metrów, stojąca obok, Wieża Miejska zaprasza na górę, ale nie ma co, mgła, żadnym widokiem się nie uraczymy. Jedyne wyjście to gdzieś się schować. Gdzie najlepiej? Oczywiście w kościele. Zaczynamy od pieca, czyli od późnobarokowej katedry św. Jakuba. Kiedy podchodzimy, uruchamiany codziennie o godz. 12.12 carillon, złożony z czterdziestu ośmiu dzwonów, kończy swoje dzieło. Nie wiem czy katedra w Innsbrucku jest większa od katedry w Salzburgu, napiszę więc, że jest równie wielka. Zachwycam się sklepieniem wykonanym przez braci Asam, kopułą, organami, wykutym w marmurze przez Caspra Grasa grobem arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga, ale i tak uwagę naszą przyciąga dyskretnie oświetlony obraz zawieszony nad głównym ołtarzem – portret Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych pędzla Łukasza Cranacha Starszego. Stamtąd w strugach deszczu podchodzimy do rzeki Inn, która jest prawym dopływem Dunaju, rzut oka na rzekę i drugi brzeg musi nam wystarczyć. Powoli zmierzamy w stronę zamku Hofburg, mijamy go i wchodzimy do Hofkirche. O ile za wejście do katedry nie trzeba płacić, o tyle za wejście do kościoła dworskiego płacić trzeba. Płacimy i wchodzimy. Największą atrakcją tej świątyni jest zajmujący centralną część ogromny grobowiec cesarza Maksymiliana I Habsburga. Wokół niego stoi dwadzieścia osiem gigantycznych rzeźb, przedstawiających rzekomych protoplastów cesarza, wśród nich król Artur oraz król Teodoryk Wielki. Te dwie rzeźby zaprojektował podobno sam Albrecht Dürer, podobno, bo pozostałe, których wszak większość, Peter Vischer. Co najciekawsze, zmarły w 1519 roku cesarz nie spoczywa wcale tutaj, sarkofag jest pusty, ale tam gdzie się urodził, czyli w Wiener Neustadt.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki Kupując bilety, dostaliśmy bony zniżkowe na kawę w muzealnej kawiarni. Pięćdziesięcioprocentowa zniżka skusiła mnie, namówiłem Re na kawę, chociaż ona twierdziła, że kawa w muzeum musi być paskudna. Oczywiście była paskudna. Po wyjściu z muzealnej kawiarni idziemy w stronę uniwersytetu, wchodzimy do kościoła jezuitów, którego pustka – po pełnych turystów katedrze i kościele dworskim – jest uderzająca. Na zmianę mży i pada. Wracamy bocznymi, malowniczymi uliczkami i zaułkami na parking. Wracamy. Niestety, tak jak wczoraj mylę drogę i lądujemy pod słynną skocznią narciarską Bergisel. Okazuje się, że skocznia sąsiaduje z cmentarzem. Zatem stojący na rozbiegu narciarze widzą nie tylko zeskok i zgromadzoną publiczność, ale także cmentarz. Aby wjechać na drogę wylotową w stronę Kitzbühel, objeżdżamy kompleks olimpijski. Dwa razy, w roku 1964 i w 1976, czyli w czasach mojego dzieciństwa i młodości odbyły się tutaj zimowe igrzyska olimpijskie. Teraz nie mogę się nadziwić, że skocznia, lodowisko, hale do jazdy figurowej i hokeja mieszczą się obok siebie. Cóż, w czasach mojego dzieciństwa i młodości wszystko było na ludzką miarę. Jadąc do Innsbrucku, zakładaliśmy z Re, że w drodze powrotnej wdepniemy do któregoś z miasteczek oferujących dyskretny urok: Hall in Tirol, Wattens, Schwaz czy Wörgl, ale pada i pada, nie ma co już dzisiaj szukać dodatkowych atrakcji, znużeni deszczem wracamy do Jochbergu. Gdy jesteśmy pod Kitzbühel zaczyna się wypogadzać, na niebie pojawia się tęcza, ożywiamy się, przestaje padać, za Kitzbühel, gdy dojeżdżamy do Aurach, nad pierwszą maluje się druga tęcza. Na i Ni witają nas wesołym: witajcie w domu!

Gościnne występy Pugla w Kitzbühel Najpierw bieg dokoła Jochbergu, ale w odwrotnym niż wczoraj kierunku, potem wyjazd do Kitzbühel. Ni zerwał się pasek od Rolexa. Na pewno kupimy nowy w Kitzbühel, cieszącym się sławą wyjątkowo ekskluzywnego kurortu, w którym łatwiej o rzeczy ekskluzywne niż nieekskluzywne. Bobek, którego zabieramy na wycieczkę, jakby chciał pokazać co myśli o ekskluzywnym kurorcie, przed jedną z bram miejskich – najkrócej rzecz ujmując – wali kupę, którą Na zbiera do przygotowanej na taką okazję torebki. Na centralnym deptaku kawiarnie i sklepy znanych marek, wszędzie ceny takie, że głowa boli. Wchodzimy do jednego zegarmistrza, okazuje się, że nie ma pasków do akurat tego zegarka, wchodzimy do drugiego, wychodzi na to samo, idziemy do sklepu Rolexa przy Rathausplatzu. Panienka jest wyjątkowo uprzejma. Paska pasującego do tego modelu Rolexa akurat nie ma, ale – jak pyta z uśmiechem – czy nie prościej kupić nowy zegarek? Bobek z kamiennym wyrazem twarzy, czy raczej jednak pyska, wali pod ratuszem drugą kupę, jakby chciał wyrazić dezaprobatę na temat obyczajów panujących w tym ekskluzywnym kurorcie. Skoro już tu jesteśmy, zaglądamy do ukrytego w zwartej zabudowie kamienic kościoła św. Katarzyny z XIV wieku. Kościół szczyci się carillonem, który gra dwa razy na dobę, o godzinie 11 przed południem i o 5 po południu. Podobno na chwałę obywateli Kitzbühel, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. Nie WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza bez złości zadaję sobie znowu retoryczne pytanie: czy zginęli w obronie Kitzbühel, czy może gdzieś indziej, daleko od domu, a jeśli daleko od domu, to co oni tam, daleko od domu, robili? Gdy opuszczamy centrum Kitzbühel Pugel, jakby nigdy nic, wali trzecią kupę, czym wprawia mnie osobiście w podziw. Z Kitzbühel przedostajemy się nad Schwarzsee. W kawiarni nad brzegiem jeziora Na zamawia deser o nazwie Salzburger Nockerln. Kelner przyjmuje zamówienie z szerokim uśmiechem. Kiedy po kwadransie wnosi ów tajemniczy deser, uśmiech ma jeszcze szerszy. To, co kładzie nam na stole wzbudza nieposkromione zainteresowanie siedzących przy sąsiednich stolikach. Wszyscy pytają co to takiego. Jadłem już różne rzeczy, ale Salzburger Nockerln jeszcze nie jadłem. Dla tego specjału można przeprowadzić się w te strony. Obchodzimy jezioro wokół, Na pływa, przy okazji okrążamy dwa stawy ukryte w lasach. Próbowałem zapamiętać nazwy tych stawów, ale nie udało mi się. W trakcie tej wędrówki raz na jakiś czas uśmiechały się do nas góry, jak nie Keisergebirge, to Kitzbüheler Horn.

Grossglockner, czyli Wielki Dzwonnik Pierwszy raz odkąd jesteśmy w Jochbergu, wyjeżdżając ze wsi, nie jedziemy na północ, ale na południe, w stronę Włoch. Pogoda dopisuje, zapowiada się ładny i długi dzień. Wspinamy się na przełęcz Pass Thurn (1274 metry n.p.m.), potem zjeżdżamy w dół, pod nami ściele się miasteczko Mittersill, ale nie zatrzymujemy się tutaj, dopiero w Zell am See na wysokości 757 metrów. Miasto duże nie jest, ale ma swój urok, jak to każde miasto położone nad jeziorem i w górach. Można tutaj uprawiać zarówno żeglarstwo, jak i narciarstwo, najlepiej świadczą o tym tablice pamiątkowe, jakie zobaczyłem przy fontannie na rynku. Jedna poświęcona Felixowi Gottwaldowi, trzykrotnemu mistrzowi olimpijskiemu w kombinacji norweskiej, druga Hansowi Peterowi Steinacherowi, dwukrotnemu mistrzowi olimpijskiemu w żeglarstwie w klasie tornado. Obydwaj urodzili się w Zell am See, rzecz jasna. Niedaleko rynku pochodzący z XVI wieku romański, trzynawowy kościół parafialny św. Hipolita, wchodzimy oczywiście do środka, żeby podziwiać wspaniałe kolumny, a także rzeźby przedstawiające św. Hipolita oraz św. Floriana. W miasteczku pełno turystów z krajów arabskich, sporo zakwefionych kobiet. Na ławce nad jeziorem czteroosobowa rodzina, siedzą obok siebie, matka z córką oczywiście w czadorach, ojciec z synem w dżinsach i kolorowych t-shirtach, wszyscy równocześnie dłubią w smartfonach. Na pływa, rybitwy fruwają. Wchodzimy do Grand Hotelu na kawę. Co prawda drogo tu jest, ale skoro już dojechaliśmy do Zell am See, dlaczego nie wypić kawy w Grand Hotelu. Kawę pijemy w ogródku pod parasolem, słońce pracuje tak, jak potrafi pracować słońce we wrześniu. Jadłospis po niemiecku, angielsku i arabsku Wchodzę do środka hotelu, żeby rozejrzeć się za potrzebą, wszystkie tabliczki informacyjne po niemiecku, angielsku i arabsku. Dopijamy kawę i ruszamy dalej. Przed nami Grossglockner Hochalpenstrasse. Auto

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki prowadzi Na, która jechała już tą drogą wraz z Ni, jakieś dziesięć lat temu, tyle tylko, że wtedy autem kierował Ni. Trasa jest prywatna, za wjazd na nią we wsi Fusch (805 m) trzeba płacić, więc płacimy i jedziemy. Trasa zaprojektowana przez Franza Wallacka została otwarta w roku 1935, podobno do dzisiaj przejechało nią ponad 50 milionów samochodów. Pierwszym, który tego dokonał, był Franz Rehrl z Salzburga, który kierował autem marki Steyer 100, specjalnie na tę okazję przygotowanym, rozwijającym prędkość do 100 km/h. Oczywiście nie da się rozwinąć takiej prędkości na wąskich serpentynach, więc rzecz jasna nie rozwijamy. Zwłaszcza, że chcemy podziwiać widoki zmieniające się zresztą niczym w kalejdoskopie. Przed nami blisko pięćdziesiąt kilometrów wspinaczki pod lodowiec, nad którym króluje najwyższy szczyt Alp austriackich Grossglockner. Mozolnie, ale nieustannie pniemy się do góry. Sprzyja nam słoneczna pogoda, jest sucho, ale na wąskich serpentynach trzeba ciągłej koncentracji, jest po prostu niebezpiecznie. Na prowadzi auto ostrożnie, ale zdecydowanie. Jedziemy wolno, przede wszystkim spokojnie, w pewnej chwili mijamy tablicę z informacją Hochtor 2503 m n.p.m. i wjeżdżamy do tak nazywającego się tunelu. Który to już tunel na tej drodze, trzeci czy czwarty? Ten jest wyjątkowy, liczy 311 metrów długości. Natychmiast przypominam sobie, że nasze Rysy mają 2499 m. Kto by pomyślał, że na taką wysokość można wjechać autem. Wreszcie zatrzymujemy się na wysokości 2369 metrów, na polu widokowym zwanym Kaiser-Franz-Josef-Höhe, na cześć cesarza, który raczył tu bawić wraz z małżonką 7 września 1856 roku. Stąd już nie da się jechać dalej, można tylko zawrócić. Zaskakuje infrastruktura tego miejsca: wielkie schronisko, a raczej hotel, restauracja, sklep, kilkupoziomowy parking, pełno aut i motocykli. Przed nami Wielki Dzwonnik w całej okazałości i lodowiec Pasterze. Jest chłodno, unosi się delikatna mgiełka, wieje. Ciarki przechodzą po plecach nie tylko dlatego, że chłodno, ale dlatego, że bojaźń człowieka ogarnia. Czas wracać, Na konsekwentnie przestrzega zasady, aby zjeżdżać na tym samym biegu, na którym się wjeżdżało, prowadzi auto znakomicie, nie przesadzę, jeśli powiem, że idealnie. Z szacunkiem patrzymy na jadących do góry rowerzystów, a jest ich niemało. Gdy jesteśmy już na dole, cokolwiek miałoby to znaczyć, Na zatrzymuje się na niewielkim parkingu, musi odpocząć. Za chwilę parkuje obok nas auto na czeskich numerach. Nad autem unosi się straszny swąd. Wyskakują z niego trzy osoby i zaczynają się przyglądać oponom. Cóż, najprawdopodobniej nie przestrzegali zasady, której przestrzegała Na, gnali z góry zbyt śmiało, nadużywali hamulca i spalili sobie klocki hamulcowe. Wracamy do Jochbergu. Po powrocie szukam informacji o Wielkim Dzwonniku. Zdobyty został latem 1800 roku przez braci Seppa i Martina Klotzów, ale w całej akcji wzięło udział sześćdziesiąt osób, przewodnicy, tragarze, stolarze, a także ksiądz o nazwisku Franz Joseph Horasch. W roku 1884 lub 1885 na szczyt wdrapał się pierwszy Polak, był nim Ludwik Chałubiński, syn Tytusa. Późnym wieczorem w knajpce Alte Wacht przepowiadamy sobie całą wyprawę i pijemy zdrowie Na. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza Dom Thomasa Bernharda Żegnamy się z Na i Ni, opuszczamy Jochberg nie bez wzruszenia, mijamy Kitzbühel, machamy ręką na do widzenia Kitzbüheler Hornowi. Re psuje się zapalniczka. Nie mamy zapalniczki w aucie, a Re jak musi zapalić, to musi. Zatrzymujemy się w St. Johann, na parkingu pod jednym ze sklepów sieciowych. Wbrew pozorom nie jest tak łatwo kupić zapalniczkę w samoobsługowym sklepie. Ale jakoś mi się udało. Kupiłem trzy. Nie to, że na zapas, ale że sprzedawali po trzy w jednym opakowaniu. Potem machamy ręką na do widzenia Kaisergebirge, wtaczamy się na autostradę, prujemy na Salzburg, który pojawia się nam po prawej. W oddali widać lotnisko Wolfganga Amadeusza Mozarta, stadion Red Bulla i oczywiście Hohensalzburg. Piękne miasto mówię do Re, na co Re po chwili do mnie: piękne miasto. Jedziemy w stronę Wels, ale nie zamierzamy dojechać do Wels, naszym celem jest wieś, w której mieszkał Thomas Bernhard – Ohlsdorf. Gdy widzimy zjazd na Gmunden, zjeżdżamy, za chwilę pojawia się kierunkowskaz na Ohlsdorf. Jedziemy boczną szosą, między polami. Po Tyrolu, który opuściliśmy przed chwilą, nie mogę się nadziwić, że na świecie może być tak płasko. Wreszcie docieramy do Ohlsdorf. Parkujemy pod kościołem. Dalej idziemy pieszo, kierując się znakiem: Bernhard Haus. Na tablicy obok drużyna piłkarska ÄSKO Ohlsdorf zaprasza na niedzielę na mecz przeciwko drużynie Union Oberwang w rozgrywkach 1.Klasse Süd (po powrocie do Warszawy sprawdzam w internecie wynik, nasi wygrali 4:0). Idziemy, idziemy, ale domu Bernharda nie widać. Zaciągam języka w sklepie. Pani nie bardzo wie, gdzie ten dom jest, ale wie, że jest. Z zaplecza wychodzi chłopak. Trochę się martwi, że jesteśmy pieszo, a nie autem, bo to jednak kawałek drogi, dom Bernharda mieści się w części Ohlsdorf, która nazywa się Obernathal, pod numerem 2. Re zostaje pod sklepem, ja wracam pod kościół, po auto i słusznie, bo kawałek drogi, faktycznie lepiej podjechać. Wreszcie jest. Wielki dom, w którym Bernhard mieszkał od 1965 roku. Niestety, dom jest zamknięty. Obchodzimy go wokół, oglądamy drzwi, okiennice i okucia, o których Bernhard pisał. Otwarty jest garaż. Stoi w nim samochód pisarza, stary model Volkswagena, dzisiaj stary, ale w tamtym czasie nowoczesny jak najbardziej, bo Bernhard lubił zdaje się zaszpanować. Obok auta stoi motocykl z bocznym koszem. Na stoliku karta z programem najbliższych imprez. Wiele się tu dzieje. Nagle wiejską drogą przejeżdża traktor. Po chwili zapada znów głucha cisza. Krajobraz tego miejsca składa się przede wszystkim z ciszy. Rozglądamy się po okolicy. Totalne władztwo porządku. Wszystko na swoim miejscu. Nie jest jednak tu ładnie, mimo tego porządku. Zresztą, gdzie może być ładnie – cokolwiek miałoby to znaczyć – po wsiach bawarskich i tyrolskich. W pewnym sensie jest tu nawet brzydko. A jednak – mówi Re – ta wieś, właściwie wiocha, te rozległe, pagórkowate pola były mu potrzebne, aby mógł napisać to wszystko, co napisał. Śladem Bernharda wolno, wolniutko, jedziemy do Gmunden, gdzie miał mieszkanie i gdzie zmarł 12 lutego 1989 roku.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki Gmunden, podobnie jak Zell am See: nad jeziorem otoczonym górami. Znajdujemy pensjonat prowadzony przez babkę z wnuczką, u podnóża tylekroć opisywanego przez Bernahrda Grünbergu i ruszamy w miasto, a właściwie miasteczko. Traunsee, do którego wpływa rzeka Traun robi wrażenie, zwłaszcza, że wzmaga się wiatr i kiedy tak maszerujemy wzdłuż brzegu od rynku w stronę zamku Ort, mamy poczucie, że spacerujemy nie brzegiem jeziora, ale morza. Miasto słynie z kilku atrakcji: zamek Ort jest tylko jedną z nich, do tego dochodzi sąsiadująca z zamkiem Villa Toscana z drugiej połowy XIX wieku, własność Marii Antonietty, księżniczki Królestwa Obojga Sycylii, statek spacerowy Gisela nazwany na cześć drugiej córki Franciszka Józefa, no i jeszcze fabryka porcelany Gmundner Keramik, bo Gmunden także z porcelany jest słynne, a także najstarsza, najkrótsza i jednocześnie najbardziej stroma linia tramwajowa w Austrii. Sam zamek Ort stoi na wodzie, wchodzi się do niego po wąskiej i bardzo długiej drewnianej kładce. Prezentuje się naprawdę efektownie i to z każdej strony jeziora. Pierwszy zamek w tym miejscu zbudowano już pod koniec XV wieku. Przechodził z rąk do rąk, wielokrotnie przebudowywany. Jednym z właścicieli był Jan, dziesiąte i najmłodsze dziecko Marii Antonietty oraz księcia Toskanii, Leopolda II. Zaginął podczas morskiej wyprawy w 1911 roku, ale wcześniej przybrał nazwisko Ort. W roku 1914 zamek został przejęty przez Franciszka Józefa I. Całkowitej renowacji poddano go dopiero pod koniec XX wieku, gdy zaczęto w jego murach kręcić popularny w Austrii serial Schlosshotel Orth. Serialu nie widzieliśmy, ale chyba straciliśmy niewiele. Wracamy do centrum miasteczka. Ratusz położony jest na placu, którego jedną stronę stanowi port. Zbudowany został we włoskim stylu w XVI wieku. Na szczycie ceramiczny zegar wygrywający co godzina melodię. Szukamy gospody, żeby zjeść kolację, ale wszystko pozamykane, wreszcie znajdujemy. Gospoda mieści się w piwnicy starej kamienicy. Okolicznościowa tablica informuje uroczyście, że posilali się tutaj przed nami poeta Nikolaus Lenau i kompozytor Johannes Brahms i paru cesarzy, których imiona niewiele nam mówią. Tyle tylko, że dzisiaj gospodę wynajmuje rodzina z Chin i serwuje kuchnię chińską, rzecz jasna. Z balkonu w pensjonacie mamy wspaniały widok na jezioro i na miasto. Wiatr wzmaga się, jezioro faluje, zacumowane przy bojach brzegu żaglówki przechylają się rytmicznie na wszystkie boki. Niezwykle malownicze za dnia jezioro, niemal poetyckie, robi przez całą noc taki hałas, że czujemy się trochę nieswojo.

Przez Linz do Czeskiego Krumlova Ostatni rzut oka na jezioro, na zamek Ort, na ratusz z ceramicznym zegarem. Dobrze byłoby tu kiedyś przyjechać na dłużej. Pomieszkać w Gmunden kilka, kilkanaście dni, obejrzeć okolicę, objechać jezioro – nie tylko Traunsee, ale także jeszcze większe, Altersee, dojechać do Bad Ischl. Cóż, musimy jechać dalej. Z Gmunden wygania nas deszcz. Kiedy zbliżamy się do Linzu, okazuje się, że do Wiednia stąd 200 km. Re rzuca retoryczne pytanie, a może byśmy pojechali do Wiednia. Nie mam nic przeciwko temu, aby pojechać do Wiednia, ale kompletnie na taką możliwość w tej chwili nie jestem WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza przygotowany, tym bardziej, że w głowie mam teraz tylko Český Krumlov, w którym chcemy zanocować. Widzimy wieże kościołów w Linzu, tonące w deszczu i ciężkich chmurach, odbijamy na północ, w stronę granicy z Czechami. Tuż przed granicą zatrzymujemy się w miasteczku słynącym z targów końskich, Rainbach im Mühlkreis. Chcemy napić się kawy, może coś przekąsić. Trafiamy do przytulnej, czystej gospody i w efekcie jemy obiad. Jak stwierdzi Re, nigdy chyba jeszcze nie jedliśmy tak wcześnie obiadu. To prawda, ledwo co minęło południe. Dojeżdżamy do przejścia granicznego Wullowitz – Dolní Dvořiště. Po stronie austriackiej nic, po stronie czeskiej kontrola. Trochę to dziwne, bo jeśli uchodźcy gdzieś chcą znaleźć szczęście, to raczej w Austrii niż w Czechach, ale co ja tam wiem. Pogranicznicy osobno sprawdzają auta osobowe, osobno dostawcze i ciężarowe. Kierowcy przed nami, auto na numerach austriackich, każą otworzyć bagażnik. Przychodzi nasza kolej: podajemy dowody osobiste, mam kłopot z wyjęciem dowodu rejestracyjnego i prawa jazdy z portfela, ale pogranicznik macha ręką, każe nam jechać. Krzyczę więc: niech żyje Czeska Republika, pogranicznik w odpowiedzi: niech żyje Polska i za chwilę jesteśmy w Czeskim Krumlovie. Widok miasteczka w zakolu Wełtawy, pod wyniosłym zamkiem, nad którym to miasteczkiem króluje zamkowa baszta i wieża kościoła św. Wita zaiste zatyka dech w piersiach. Deszcz przestał padać, ale jest wilgotno i pochmurno. Znajdujemy nocleg: właścicielka pensjonatu jest czeską Żydówką, na drzwiach wejściowych powiesiła tabliczkę z napisem Shalom, jej mąż to Polak, pochodzi z Olsztyna, przyjechał tu do pracy dwadzieścia lat temu i został. Natychmiast wypuszczamy się w miasto. Na wąskich uliczkach tłum turystów; najwięcej z Japonii i Chin, spacerują cztero-pięcioosobowymi grupkami, namiętnie fotografują i selfują. Obchodzimy miasteczko z jednej i z drugiej strony, tu Brama Budziejowicka i dom Jakuba Krčina, tam młyn i zbrojownia, tu kolegium jezuickie i szkoła łacińska, tam mennica i browar. Wdrapujemy się na zamek. Drugi po Hradczanach pod względem wielkości zamek w Czechach. U góry teatr i ogrody zamkowe, ale przede wszystkim widok na miasteczko w zakolu Wełtawy oraz okolicę. Tego nie da się opisać, to trzeba zobaczyć. Kiedy schodzimy z zamku do miasteczka, robi się późno, ściemnia się, zrobiło się także pusto, bo turyści pognali do autobusów i wyjechali do Pragi. Czas ucieka, do muzeum Egona Schielego już nie zdążyliśmy. Zdążyliśmy za to do knajpy. Do knajpy człowiek nigdy nie przyjdzie za późno. Jemy knedliki z mięsem i pijemy piwo. A potem raz jeszcze ruszamy w miasto i nagle niespodziewanie, chociaż wydawało się nam, że obeszliśmy miasto z każdej strony, wychodzimy na wielki, jak na gabaryty miasteczka, rynek i ratusz. Tutaj Czeski Krumlov mówi nam dobranoc. Odpowiadamy dobranoc i wracamy do pensjonatu.

Katedra w Ołomuńcu Wczesnym rankiem z Czeskiego Krumlova do Czeskich Budziejowic. Raptem 25 kilometrów. Słońce sprzyja nam od samego rana. Wchodzimy na rynek, a właściwie na

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki plac Przemysława Otokara II. Ogromny kwadrat o bokach długości 133 metrów. Zastanawiam się czy Rynek Główny w Krakowie jest większy, czy jednak nie, ale chyba jednak jest większy. W rogu rynku pomalowany na biało i niebiesko ratusz, zaś na środku fontanna Samsona, jaką w 1727 roku postawiono w miejscu pręgierza, zaś wokół rynku aż czterdzieści osiem kamienic z podcieniami. Idziemy do katedry św. Mikołaja. Obok katedry Czarna Wieża z XVI wieku, najwyższa budowla miasta, wysoka na ponad siedemdziesiąt metrów. Kiedyś pełniła funkcję dzwonnicy, potem punktu obserwacyjnego. Idziemy na drugą stronę rynku, do Białej Wieży z 1498 roku, wznoszącej się nad klasztorem dominikanów. Niedaleko zbrojownia, w której mieści się muzeum motocykli, ale do środka nas nie ciągnie. Obchodzimy stare miasto wokół, oglądamy to, co pozostało z murów obronnych, a pozostało sporo. Niestety, czas nas goni coraz bardziej. Jeszcze wczoraj zastanawialiśmy się czy wracać do Polski przez Pragę czy przez Ołomuniec, zdecydowaliśmy, że przez Ołomuniec. Kilka lat temu wracaliśmy autem z Pragi i zatrzymaliśmy się na godzinę w Ołomuńcu, obeszliśmy rynek, wypiliśmy kawę w kawiarni Mahler, natychmiast zachwyciliśmy się Ołomuńcem. A zatem nie do Pragi, ale do Ołomuńca. Dzisiaj Praga przegrywa z Ołomuńcem. Długa droga przed nami. Na szczęście, chociaż długa, to jednak ubywa jej z każdą minutą. Jedziemy na Tabor, gdzie mamy skręcić na Humpolec. Niestety, musiałem ten zjazd przegapić, więc jedziemy dalej na północ, zamiast na wschód. Jedziemy i jedziemy, wypatrując kierunkowskazu na Brno i Ołomuniec, wreszcie jest pod Benešovem zjazd na Brno. Teraz prujemy na Brno, lecz niestety droga zamiast się skracać, wydłuża się i to niemiłosiernie, trochę drogi nałożyliśmy, ale nawet nie chcę wiedzieć ile, w końcu jest i Brno, na które przez grzeczność spoglądamy i przyspieszamy, aby za dnia znaleźć się w Ołomuńcu. Wreszcie wjeżdżamy do Ołomuńca. Podjeżdżamy pod katedrę św. Wacława, wysiadamy z auta, zadzieramy głowy, dwie wieże z przodu i jedna z boku, lekko z tyłu, ta jest najwyższa, mierzy równo sto metrów, wchodzimy do środka, grają organy, może na naszą cześć, ale może nie na naszą, chociaż może jednak na naszą. Za chwilę ma się zacząć msza, więc decydujemy, że najpierw znajdziemy hotel, a katedrę zwiedzimy jutro. Hotel znajdujemy nieopodal. Panienka w recepcji wręcz nieba chciałaby nam przychylić. Przez stare zabudowania uniwersytetu Palackiego docieramy do najstarszej części miasta, pod ratusz. Oczywiście nie da się zobaczyć wszystkiego jednego wieczora, więc nawet nie próbujemy. Zgadzamy się z Re, że trzeba by przyjechać do Ołomuńca na kilka dni, podobnie jak wczoraj zgodziliśmy się, że warto byłoby na kilka dni przyjechać do Czeskiego Krumlova. A zatem Horní náměstí i Dolní náměstí. Ołomuniec to miasto fontann, naliczyliśmy ich kilka: Jowisza, Merkurego, Herkulesa, Trytonów, Neptuna, Ariona. Ta ostatnia podoba mi się najbardziej. Patrząc na nią, myślę o wierszu Zbigniewa Herberta. Jest jeszcze fontanna Juliusza Cezara. Podobno jest ich w mieście dwadzieścia pięć. Ściemnia się. Trzeba by gdzieś usiąść, coś zjeść, coś wypić. Ale nie możemy się zdecydować. W tej knajpie za pusto, w tej za głośno, a w tej zdecydowanie zbyt drogo. Na szczęście przypominamy sobie, że panienka z recepcji polecała nam Svatováclavský pivovar i nawet zaznaczyła na planie miasta, gdzie się znajduje. Całkiem blisko hotelu. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Proza Trafiamy bezbłędnie. W środku atmosfera taka, na jaką chcieliśmy trafić, nie za cicho, nie za głośno, tłoczno, ale nie za tłoczno. Czeska kuchnia i czeskie piwo. Nic więcej do szczęścia nie jest nam dzisiaj potrzebne.

Przez Frydek-Mistek do Warszawy W recepcji inna panienka, ale równie entuzjastycznie podchodząca do swoich obowiązków, podpowiada nam, że warto zwiedzić nie tylko katedrę, ale także Pałac Arcybiskupa, gdzie znajduje się muzeum diecezjalne. A zatem najpierw katedra, a potem pałac. Zbiory potężne, ale i tak najbardziej podobają się nam podziemia katedry. Widać jak na dłoni narastanie w czasie tej imponującej budowli. Muzeum obsługują wyłącznie starsi pracownicy, wyglądają na emerytowanych pracowników, być może są nawet wolontariuszami, chętnie służą informacją, na ich uśmiechy odpowiadamy uśmiechami. Ich życzliwość jest zaraźliwa. Idziemy raz jeszcze pod ratusz. Mijamy pod drodze barokowy kościół Marii Panny Śnieżnej, ale nie wchodzimy do środka, nie da się wszystkiego zobaczyć, nie da się wszystkim zachwycić. Znajdujemy pod ratuszem, nieopodal potężnej kolumny Trójcy Przenajświętszej, stolik w kawiarni na wolnym powietrzu. Za chwilę południe. Pod ratuszem zbiera się spory tłumek ciekawskich. Wybija dwunasta i zaczyna się pokaz zegara astronomicznego z 1955 roku. Poruszające się figury zostały wykonane w stylu socrealistycznym, co niespecjalnie pasuje do bryły ratusza, po części gotyckiego, po części neogotyckiego, ale nie narzekamy. Nikt zresztą tutaj na nic nie narzeka. Dopijamy kawę. Trzeba jechać do domu. Z Ołomuńca ruszamy na Ostrawę, potem odbijamy na Cieszyn. Kiedy widzę tablicę z nazwą miasta Frydek-Mistek, łapię się na tym, że znam tę nazwę z czasów młodości, z transmisji z Wyścigu Pokoju. Wpadam na pomysł, aby czeskie korony, których trochę nam zostało, wydać w dużym sklepie sieciowym, znajdującym się przy wjeździe do miasta, zwłaszcza, że trzeba będzie dzisiaj zjeść w Warszawie kolację, trzeba będzie coś zjeść jutro na śniadanie. Do kosza wrzucamy to i tamto, chleb, sery, wędliny, mleko, zgrzewkę wody mineralnej, butelkę wina i kilka butelek piwa. Przy kasie okazuje się, że nie mamy tyle gotówki. Wydajemy całą gotówkę, resztę dopłacimy z karty kredytowej. Wbijam pin, ale okazuje się, że błędny, niemożliwe, wbijam raz jeszcze pin, znów błąd, trochę się peszę, może nawet więcej niż trochę. Zwłaszcza, że kasjerka nieco skonfudowana, podobnie jak dwie panie za nami, które zdążyły już wyłożyć na taśmę swoje zakupy. Re próbuje mnie uspokoić, pyta, czy nie wbijam czasem pinu do karty bankomatowej zamiast do kredytowej. Nagle uzmysławiam sobie, że zmieniłem kolejność dwu środkowych cyfr. Wbijam poprawny pin i gdy okazuje się, że wszystko gra, triumfalnie wykrzykuję do Re, do pani kasjerki, do pań klientek: czeski błąd! Oprócz Re nikt tego żartu nie łapie. Pakujemy zakupy do auta i wracamy na autostradę, na rondzie mylę się, ale że się pomyliłem, orientuję się dopiero po dziesięciu kilometrach, gdy na kierunkowskazach wyskakują nazwy kilku miejscowości, ale że żadna z nich to nie Cieszyn.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Janusz Drzewucki Zatrzymuję się na stacji benzynowej. Pompiarz mówi, że jadę nie na Cieszyn, ale na Słowację, musimy cofnąć się do ronda we Frydku-Mistku i na rondzie w prawo. Wracamy, skręcamy jak trzeba, mijamy Cieszyn, przejeżdżamy nad Olzą, jesteśmy w Polsce. Zastanawiam się, który raz w trakcie tej podróży pomyliłem drogę. Re pociesza mnie, że zaledwie trzy albo cztery razy i wszystkie te pomyłki okazały się bezbolesne, więc nie ma się czym martwić. Tak czy owak, może trzeba się zastanowić nad kupnem tego urządzenia z GPS, które w samochodach mają niemal wszyscy nasi znajomi. Komfort drogi psuje się błyskawicznie. Nie ma porównania z tym, co mieliśmy w Niemczech i Austrii, ale także w Czechach. Przy drodze reklamowe śmiecie zasłaniające pejzaż, ale również wprowadzające niepotrzebny szum informacyjny. Powoli kończy się nam benzyna. Mówię Re, że zatankujemy na pierwszej stacji za Częstochową. Zapala się światełko kontrolne. Za Częstochową widzę po prawej stronie stację benzynową, ale gdy podjeżdżam bliżej, okazuje się, że nie ma zjazdu między trasą szybkiego ruchu a stacją, droga lokalna. Trudno, jedziemy dalej, ale jedziemy na rezerwie. Jest następna stacja, zjeżdżamy, strasznie ciemno na tej stacji, okazuje się, że zamknięta. Podchodzę do wozu policyjnego stojącego przed stacją. W środku dwóch policjantów zajętych smartfonami. Pytam dlaczego stacja jest zamknięta. Nie ma prądu, mówi policjant. Nie ma żadnego odruchu, aby podpowiedzieć, jak daleko do następnej stacja i czy mają tam prąd. Widać ma ważniejsze sprawy na głowie, a raczej w smartfonie. Jedziemy dalej, po lewej stronie widać oświetloną stację, czyli prąd jest, ale jesteśmy na drodze dwupasmowej, nie da się zjechać na lewo. Zwalniam, bo jak się jedzie wolniej, ale niezbyt wolno, auto pali nieco mniej. Widzimy znak, stacja benzynowa za kilometr, podjeżdżamy, ciemno, nie ma prądu, stacja nieczynna. Robi się mało sympatycznie. Na rezerwie przejechaliśmy już około 50 kilometrów, na tym, co zostało w baku do Warszawy nie dojedziemy. Co będzie, jeśli na następnej stacji też nie będzie prądu? Chyba zatrzymamy się i będziemy czekać aż włączą prąd. Jedziemy dość wolno, ci, którzy mają pełne baki wyprzedzają nas beztrosko. Wleczemy się. Po lewej stronie szosy światła, po prawej ciemno, znaczy się nie ma prądu. Wreszcie jest stacja, jest oświetlona, musi być prąd. Podjeżdżamy, tankujemy. Co za ulga. Idę do kasy zapłacić. W kolejce przede mną cztery osoby: pierwsza kupuje dwa hot dogi czy coś podobnego, druga płaci za kolorową prasę, trzecia za colę i gumę do żucia, czwarta za czteropak piwa. Czekam cierpliwie na swoją kolej, nikt w tej chwili w Polsce nie może mi dorównać w cierpliwości. Jestem pierwszy w tej kolejce, który płaci za benzynę. Teraz nie za szybko, ale nie za wolno, przed siebie, ciągle przed siebie, przed nami światła Warszawy. Jesteśmy w domu.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Felieton

Piotr Wojciechowski

Flaga na bloku Pisane dla Wyspy

iszę felieton do Kwartalnika Literackiego Wyspa w Dniu Flagi i w Dniu Polonii, także w dniu pracy. W przeddzień Święta Pracy na moim bloku, przy drzwiach wejściowych wywieszono flagę. Dziś ja zawiesiłem swoją, równie białą i równie czerwoną jak tamta, na balkonie trzynastego piętra. Ona nie jest przeciw tamtej fladze z parteru. Stanowi raczej uzupełnienie. W dniu Polonii posłałem moim polonijnym przyjaciołom pozdrowienia i wierszyk napisany jeszcze w kwietniu. Moi polonijni przyjaciele od Alaski po Wandeę są co do oceny sytuacji krajowej podzieleni, podobnie jak moi przyjaciele w kraju. Ta rozmaitość mnie cieszy, tak powinno być, jedni od Sasa, drudzy od Lasa. Z całego serca życzę im, aby ich opcje zwyciężyły. Niechby się wszystko udało jednym i drugim, to znaczy, niechby osiągnęli wszystkie zamierzone dobro, a zaniechali wszelkiej zamierzonej nieprawości. Demokracja będzie uratowana, demografia się poprawi. Trybunał Konstytucyjny będzie działał zgodnie z prawem i dla dobra wspólnego. Zmiany będą dobre, a niektóre okażą się niepotrzebne. Parlamentarzyści będą rozmawiać uprzejmie i rzeczowo, okażą się kompetentni. Z pewnością zyskają powszechny szacunek. Może nawet górnicy dostaną jeszcze swoje „czternastki”. Rosjanie, Ukraińcy i Tatarzy pojednają się na

100

Krymie, a Balcerowicz wyciągnie Ukrainę z długów i korupcji. Uchodźcy i imigranci znajdą przyjazny dom i pracę, ocalą swoją kulturę, ale też dostosują się do cywilizacji krajów osiedlenia i nauczą się cenić ich obyczaje. Uchodźcy i imigranci wrócą do swoich krajów, ale także zasilą rynek pracy w Europie. Mam prawo być naiwny – szczególnie w obszarach tych spraw, którymi wszyscy tak bardzo się zajmują. Przecież jak tylu niegłupich ludzi w to się wdało, załatwią to w końcu. Martwi mnie jednak, że tak mało uwagi przyciągają te sprawy, które ja mam za bardzo ważne. Wszelkie elity jakoś ich unikają w mowie i piśmie. Boję się, że w myślach tym bardziej. Pierwsza sprawa to handel bronią. Przecież nie da się ukryć, że to kolosalny światowy biznes – produkcja broni, sprzedawanie broni, kredytowanie produkcji i sprzedaży. Przecież każdy wie, że broń zabija, niszczy zdobycze cywilizacji, rozwala dzieła kultury. Broń wychowuje morderców i uczy polityków cynicznego użycia przemocy. Wojny są przyczyną głodu i migracji, a migracje przynoszą chaos i napięcia. Nie można zakazać produkcji broni i handlu bronią – taki naiwny to ja już nie jestem. Można jednak monitorować te procedery przynajmniej tak pilnie WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Piotr Wojciechowski jak ekologię i zmiany klimatyczne, można ujawniać opinii światowej wyniki monitorowania, można krok za krokiem eliminować nielegalną produkcję broni i handel nią, a to, co legalne obłożyć niewielkimi, ale rosnącymi podatkami. Były by fundusze na pomoc tym, których krzywdzi wojna i przemoc. Druga sprawa to zaniedbanie cnót obywatelskich w krajowych procesach wychowania młodzieży. Kłopot jest taki, że przy niskim poziomie praktykowania cnót obywatelskich demokracja jest niemożliwa, sama zamienia się w demokrację parawanową, w atrapę ukrywającą korupcję, nepotyzm, mafijność. Cnoty obywatelskie to oczywiście: uczciwość, prawdomówność, odpowiedzialność, skromność, bezinteresowność, punktualność, wzajemne zaufanie i szacunek, poczucie formy, poczucie humoru, sprawiedliwość. To piękne sprawy, kłopot polega na tym, że demokracja ich potrzebuje, demokracja je zużywa i wystawia na próbę, ale demokracja ich nie potrafi produkować czy odnawiać. Produkować mogą przede wszystkim rodziny – o ile przez rodzinę rozumiemy grupę wielopokoleniową związaną związkami krwi i tradycją, poszerzoną o krąg przyjaciół i o bibliotekę rodzinną. Rodziny mogą być wspierane w tym dziele przez związki religijne, organizacje pozarządowe, środowiska społeczników i krzewicieli kultury. Ważną rolę pełni też ekologia – gdzie ład architektoniczny i zieleń w harmonii z człowiekiem, tam sprawy mają się lepiej, gdzie śmietniska, chaos i natłok aktywności promocyjnej – tak kiszka z wodą, nie uda się. Wśród prezydentów doby najnowszej aż trzech przyznawało się do związków z harcerstwem – Kaczorowski, KomoWYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

rowski i Duda. Czy można jeszcze wiązać z tradycją harcerską nadzieje? I wreszcie trzecia sprawa – dziczenie elit. To, że wypadają z przestrzeni kultury ludzie niedouczeni, niezdolni, żyjący w niedostatku, w chaosie rodzin patchworkowych i patologicznych – to bardzo smutne, ale w jakiś sposób uzasadnione. Przeraża mnie, że dziczeją ludzi młodzi, zdrowi, silni, ładni, dynamiczni, wychodzący z tzw. „dobrych rodzin”. Takim ludziom zdarza się coraz częściej wciągnięcie w przestrzeń struktury korporacyjnej. Oni są korporacji potrzebni, a korporacja ma środki, aby ich zwabić, kupić, przerobić i zużywać na swoje potrzeby. Pisząc o korporacjach, mam na myśli potężne ponadnarodowe organizacje ekonomiczne – bankowe, handlowe, medialne, produkcyjne. Korporacyjne struktury szerzą się jednak poza tymi molochami, są przejmowane przez partie polityczne, mniejsze przedsiębiorstwa, sieci handlowe, nawet uczelnie. Wszędzie tam młodych wabi się pracą i ustawia. Tacy ludzie mogliby zasilić elity kultury i Kościoła, mogliby być świeżą krwią odnawiającą klasę polityczną, ale korporacje zabierają ich dla siebie, wpychają w pracoholizm, rozwijają w nich posłuszeństwo, wąskie specjalizacje zawodowe, a jednocześnie urabiają na modłę totalitarną – w imię awansu i podwyżki ci ludzie startują w całożyciowym maratonie szczurów, żyją w stałym strachu przed utratą pozycji, niełaską szefów, reorganizacją, morderczymi decyzjami zapadającymi na wysokościach. Pracują na okrągło, chyba że czas się dać ogłupić imprezą integracyjną, która w sosie alkoholowym pozwala kontynuować strach i wzajemną konkurencję.

101

Felieton Boję się, że akcentuję tę trzecią sprawę nie całkiem bezinteresownie. Ludzie zmuszani do korporacyjnego wchodzenia w stan dzikości nie chodzą do teatru, nie słuchają muzyki poważnej, nie czytają książek i nie potrafią o nich rozmawiać. Nie mają czasu na nic. A ja przywykłem

102

do pisania i wydawania książek, moją racją bytu były honoraria, a moją radością prawdziwą było to, że książki są czytane, że o nich ktoś rozmawia. Teraz wydawcy dają mi do zrozumienia, że moi czytelnicy wymarli. Boję się, że korporacje są winne temu, że wymarli bezpotomnie.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Galeria na „Wyspie”

Małgorzata Karolina Piekarska

Klasyka, czyli „zawilkoniona” na wieki

Józefem Wilkoniem jest ten poważny problem, że to jest klasyka. A z klasyką jest tak, że już nikt nie podejmuje się oceny. Klasyka wrasta w nas niczym drzewo w mur. I nie da się jej z nas wyrwać. Ilustracje Wilkonia znam od zawsze. Towarzyszyły mi przecież przez całe dzieciństwo. Największym sentymentem jednak darzę te, które zrobił do „Snów szczęśliwych” Józefa Czechowicza. Byłam już nastolatką, gdy książkę podarowała mi ukochana babcia Kocia. Dla niej – rodem z Zamojszczyzny, mieszkającej pod koniec życia w Lublinie – Czechowicz był ważnym twórcą, bo stamtąd. Ja kochałam wiersze. Te ilustrowane przez Wilkonia „zaczytałam”, bo były jedną z ważniejszych książek od babci. I ostatnią. Czy to dlatego do dziś pamiętam każdą ilustrację? Są we mnie te wszystkie konie, koty, lwy, a nawet… diabeł. Szukam ich w kolejnych ilustracjach tego twórcy. I często znajduję. Myślę zresztą, i wiem, że jest to mało odkrywcze, że nie ma współczesnego ilustratora, który by lepiej oddawał świat zwierząt i przyrody, a także świat snów, marzeń i… obaw, a nawet lęków. Ilustracje Wilkonia łączą bowiem w sobie realizm z baśniowością. To przenikanie się dwóch światów sprawiło, że Wilkoń już dawno stworzył w ilustracji nowy, własny świat. Tu strach i bezpieczeństwo są obok siebie, tak jak piękno i brzydota, jak łagodność i gwałtowność, jak ciemność i jasność, jak noc i dzień. Każda ilustracja pozwala na odkrywanie kolejnych światów, bo jest ich wiele w każdym, nawet pojedynczym rysunku. Z ilustracjami Wilkonia jest jeszcze jeden problem. Nie się obok nich przejść obojętnie. Nie da się do nich nie zajrzeć. A jak już się to raz zrobi – wciągają. Dlatego jeśli ktokolwiek wejdzie do świata ilustracji Józefa Wilkonia – zostanie, jak ja, „zawilkoniony” na wieki.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

103

Peryskop

Z redakcyjnej poczty Redaguje Piotr Dobrołęcki

nowu napłynęło bardzo dużo przesyłek i jak poprzednio dziękujemy bardzo wszystkim nadawcom. Nie o wszystkich nadesłanych książkach teraz napiszemy, część z nich musi poczekać do następnych numerów. A kolejka ustawiła się już tak długa, jak do lekarza-specjalisty. Nasz wybór jest jak zawsze subiektywny, bo przecież nie odnotowujemy nadchodzących pozycji w zalecanej niedawno „kolejności zgłoszeń”. Zacznijmy od uzupełnienia poprzedniego „Peryskopu”, w którym dziękowaliśmy gdańskiej oficynie słowo/obraz terytoria za tom wierszy Anikó Polgár zatytułowany „Archeolożka w czółenkach”, poetki nominowanej do tegorocznej, czyli czwartej edycji gdańskiej nagrody Europejski Poeta Wolności. Teraz dziękujemy za książki pozostałych nominatów do tej nagrody, a zwłaszcza za tom „Wiersze”, którego autorem jest Yahaya Hassan, duński poeta urodzony w rodzinie palestyńskich emigrantów (ISBN 978-83-64610-34-9, ISBN 978-83-7453-390-4). Zwróciliśmy na ten tytuł szczególną uwagę, gdyż autorką przekładu jest Bogusława Sochańska, obecna na naszych łamach i jako tłumaczka, i jako poetka. A że był to przekład niełatwy, przekonać się może każdy czytelnik. Odnotujmy jeszcze, że nagrodę zdobyła rumuńska poetka Ana Blandiana oraz jej tłumaczka Joanna Kornaś-Warwas za tom „Moja ojczyzna A4” (ISBN 978-83-64610-36-3, ISBN 978-83-7453-383-6), zaś podwójny numer ISBN przy wszystkich książkach z tej serii wynika z faktu, że współwydawcą jest Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku, który organizuje Nagrodę Miasta Gdańska, noszącą nazwę Europejski Poeta Wolności. Ze Stowarzyszenia Pisarzy Polskich – Oddział w Łodzi otrzymaliśmy tom wierszy Pawła Marcinkiewicza zatytułowany podejrzanie „Majtki w górę. Majtki w dół”, jaki ukazał się w serii „Białe Kruki, Czarne Owce” (Dom Literatury w Łodzi, ISBN 978-83-62733-26-2). Wydawca wyjaśnia, że seria „ma na celu prezentację wartościowej literatury – utworów odważnych, nowatorskich, kontestujących zastany porządek rzeczy oparty na wartościach merkantylnych” oraz że w serii publikowane są „utwory pisarzy stroniących od literackiego mainstreamu – czy to z wyboru, czy z powodu, że ogólnodostępne media preferują krótkie komunikaty na temat literatury łatwej, lekkiej i przyjemnej”. Wydawca też odnotowuje (myślimy, że z dużym zadowoleniem) dwa inne tomy, jakie ukazały się dotychczas w tej serii: Darka Foksa „Rozmowy z głuchym psem” oraz Samanthy Kitsch „Kolaże kolarzy”. Autor nadesłanego teraz tomu urodził się w 1969 roku w Opolu, gdzie mieszka i gdzie pracuje na Uniwersytecie, o czym informuje wydawca. Dzisiaj ma więc 47 lat, lecz wiersze zawarte w tomie pisał zapewne kilka lat wcześniej, już po ukończeniu czterdziestki,

104

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Peryskop więc chyba z własnego doświadczenia mógł stwierdzić: „pisanie wierszy po czterdziestce / jest jak seks po pięćdziesiątce: / już się niczego / od ciebie nie oczekuje, / więc wszystko może być / przyjemną niespodzianką”. Dla nas cały tom jest przyjemną niespodzianką, utwory pisane językiem codziennym lub przejętym z mediów skłaniają do wielu refleksji, a przy tym zaskakują swoją prostotą splecioną z głębokim zastanowieniem. Tylko skąd te tytułowe majtki? Będziemy musieli jeszcze raz przeczytać cały tom i to bardziej uważnie niż za pierwszym razem. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, jeden z najbardziej przez nas cenionych edytorów współczesnej polskiej poezji i krytyki, regularnie przysyła nam swoje publikacje, za co specjalnie dziękujemy. Mamy głębokie poczucie, że wydawca ten powinien być szczególnie honorowany za swą wieloletnią i systematyczną działalność i wspomagany na wszystkie sposoby, aby ją mógł kontynuować dla dobra polskiej kultury, a ton tego stwierdzenia wcale nie jest przesadzony. Teraz odnotujmy tom „Czarna wyspa” Magdaleny Bielskiej („Biblioteka Poezji Współczesnej”, tom 98, ISBN 978-83-64504-28-0), laureatki Nagrody im. Kazimiery Iłłakowiczówny za najlepszy debiut poetycki roku 2006, jakim był tom „Brzydkie zwierzęta” (Wydawnictwo a5), który ukazał się w prestiżowej serii „Biblioteka Poetycka Wydawnictwa a5 pod redakcją Ryszarda Krynickiego”. Nie jest tajemnicą, że autorka jest córką Jerzego Pilcha i Hanny Pilch, historyka literatury i wykładowcy na Uniwersytecie Jagiellońskim. A nas zawsze fascynują wszystkie publikacje, zawierające w tytule odniesienie do wysp i wszelkich morskich klimatów. Tytułowy wiersz z tego tomu jest jednak bardzo daleką metaforą i zaczyna się od słów: „Pogrzeb. Znowu. / Teraz zatrzaskują wieko trumny. / Lipcowe popołudnie, słońce jest już nisko. / Świat syczy i buzuje”. I jeszcze jeden cytat z otwierającego tom wiersza „Jogging”, który brzmi: „W łazience otwarte okno, ziąb absolutny, / o ziąbie w łazience można układać wiersze”. Wśród książek, jakie nadesłano z poznańskiej oficyny, są też dwie związane z Julianem Kornhauserem, o którym w ostatnim czasie niewiele pisano, bo przed ośmiu laty dopadła go dotkliwa choroba, co spowodowało, że, jak czytamy w Wikipedii, „wycofał się z pracy zawodowej i twórczej oraz życia publicznego”. W ubiegłym roku zaistniał znowu szerzej w mediach i to nie tylko za sprawą swej córki Agaty, która została, jak wiadomo, pierwszą damą, ale też dzięki przyznaniu mu Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej „Silesius” za całokształt twórczości. Pierwsza z otrzymanych książek to nowy wybór wierszy krakowskiego poety zatytułowany „Tylko błędy są żywe”, dokonany przez Michała Larka, który ukazał się jako tom 99. w serii „Biblioteka Poezji Współczesnej” (ISBN 978-83-64504-37-2). W krótkim, acz treściwym, wstępie, autor wyboru zapowiada: „mój wybór wierszy Kornhausera będzie opowieścią czytelnika adresowaną do innego czytelnika – przecież poezję pisze się dla ludzi, nie dla filologów, czytanie to prywatna rozmowa z tekstem, a nie ekspedycja badawcza. W efekcie rozsypałem wiersze Kornhausera, uchylając logikę chronologii wydawniczej, zapominając o akademickich porządkach i ułożyłem z nich nową historię – bardziej emocjonalną, intuicyjną, prywatną, zorientowaną na plastyczne obrazy”. Oprócz ponad 150 wierszy pochodzących WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

105

Peryskop z 12 tomów wydanych w latach 1972-2007 starannie wydany tom kryje jeszcze jedną niespodziankę – wywiad zatytułowany „Rzeczy!” z adnotacją: „z Julianem Kornhauserem, dotkniętym afazją po ciężkim wylewie w 2008 roku, rozmawia Michał Larek”. W krótkich odpowiedziach poety, brzmiących jak wypowiedzi najważniejszych przewodników duchowych, obdarzonych całą ludzką wiedzą, jak i niemal nieziemską przenikliwością, słyszymy najcelniejsze myśli. Pytanie: Wiersz to coś, co się widzi? Wiersz trzeba zobaczyć? Odpowiedź: Wiersz się widzi. Ale i sam wiersz widzi. Pytanie: Idealny wiersz – jaki musi być? Odpowiedź: Prosty i własny. Pytanie: Czego Pan szuka w poezji? Odpowiedź: Prawdy. W nowym wyborze wierszy Juliana Kornhausera jest jeszcze „Posłowie”, napisane przez Michała Larka, zatytułowane „Wiersz widzi”, a skąd jest ten tytuł, już wiemy. Tekst jest świetnym dopełnieniem wyboru, a dalszym dopełnieniem – odnoszącym się do tekstów krytycznych krakowskiego poety, które stanowi dla wielu jego czytelników swego rodzaju przedłużenie jego twórczości poetyckiej – jest kolejna książka z Poznania czyli Adriana Glenia opracowanie krytyczne zatytułowane „Wiernie, choć własnym językiem. Rzecz o krytyce literackiej Juliana Kornhausera” (ISBN 978-83-64504-34-1). Adrian Gleń jest, jak stwierdza Michał Larek w pierwszym zdaniu poprzednio przedstawionej książki, „jednym z najważniejszych znawców tematu”, a tym tematem jest właśnie twórczość Juliana Kornhausera. W nocie od wydawcy czytamy, że dr hab. Adrian Gleń jest historykiem literatury polskiej XX wieku, krytykiem literackim, adiunktem w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Opolskiego, członkiem Komitetu Nauk o Literaturze PAN, redaktorem kilku tomów zbiorowych i siedmiu monografii. Przywołajmy jeszcze tylko zdanie wydawcy, że omawiana monografia „nie stanowi próby syntezy dorobku krakowskiego twórcy”, lecz jest „raczej rewizją dotychczasowego obrazu pisarstwa krytycznoliterackiego Kornhausera, rozprawiając się zarówno z wieloma mitami narosłymi w trakcie recepcji esejów i szkiców autora >>Światła wewnętrznego<<, jak i starając się odnaleźć inną, zapoznaną twarz krakowskiego krytyka”. Wbrew poprzednim sądom książka ukazuje „czułego, wrażliwego na rozmaite dykcje poetyckie krytyka, który od zawsze podkreślał konieczność prymatu rozumienia i współodczuwania poezji”. Piękną książkę, a właściwie książeczkę, wysmakowaną i elegancką, otrzymaliśmy wraz z uprzejmym listem od pani Ludmiły Kozy z Wydawnictwa Amaltea. Jest to tomik wierszy Kariny Stempel zatytułowany „Rok Drewnianego Konia” (ISBN 978-83-934672-4-2), z zadziwiającym rysunkiem drewnianego konia na okładce. Jak czytamy w informacji od wydawcy, autorka wierszy urodziła się w 1976 roku i mieszka w Krakowie, a otrzymana książka jest jej debiutem, chociaż niektóre wiersze z tego tomu były już drukowane w czasopismach kulturalnych. Jest laureatką X Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Kazimierza Ratonia. Na czwartej stronie okładki, która ma równie ascetyczną formę jak cały tomik, zamieszczono krótki tekst podpisany przez Łukasza Jarosza: „Dojrzałe wiersze, których siłą jest skromność i ukryta, nienachalna

106

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Peryskop mądrość. Wiersze, które nie próbują nic na siłę: ani przypodobać się czytelnikowi, ani paradować przemetaforyzowaną papką słów. Liczą na nasze czucie i spryt. Przenikliwość, bystrość, przytomność wersów i zdań. Nie napiszę: Przeczytajcie te wiersze, napiszę dobitniej: Czytajcie je!”. Bardzo nam się ta opinia podoba, bo trafia w nasze odczucia, zwłaszcza brak „paradowania przemetaforyzowaną papką słów”! Chwaląc wiersze, pragniemy zaprosić autorkę do „Wyspy” z nowymi utworami, a zachwycając się formą książki, odnotowujemy, że projekt okładki i stron tytułowych jest dziełem Pauliny Zielonej, zaś autorką opracowania typograficznego jest Ludmiła Koza, której za przesyłkę dziękujemy, a za niewątpliwe osiągnięcie edytorskie gratulujemy! Dodajmy jeszcze dla porządku, że tomik, który tak bardzo chwalimy, został wykonany przez Drukarnię Wydawniczą Arka z Cieszyna. Równie entuzjastycznie patrzymy na dwie książki otrzymane z wydawnictwa Tako z Torunia. Ta niewielka, ale bardzo ambitna oficyna dobrze już zadomowiła się nie tylko na rynku książki dziecięcej, ale i artystycznej. Dlatego obie książki, jak i wszystkie inne książki tego wydawcy, składają się nie tylko z tekstów, ale też i grafiki, a najczęściej grafika jest ważniejsza. Znamy takie zjawisko, ale nie zawsze je dostrzegamy. Tak jest jednak w przypadku obu tytułów, jakie do nas dotarły po marcowych Poznańskich Spotkaniach Targowych – Książka dla Dzieci, Młodzieży i Rodziców, największego krajowego przeglądu książki dla młodych i najmłodszych. Pierwsza z tych książek to tłumaczenie, jeżeli można to nazwać tłumaczeniem, z japońskiego. Autorem tekstu i grafiki jest Taro Miura, a tytuł brzmi prosto: „Tokio” (ISBN 978-83-62737-58-1). Zastanowiliśmy się, czy w tym przypadku rzeczywiście można mówić o tłumaczeniu, bo główny przekaz jest zawarty w ilustracjach, bardzo zresztą uproszczonych i przez to niezwykle sugestywnych, a słowa są dla odmiany jedynie uzupełnieniem grafiki i jest ich niewiele. Nie zmienia to jednak faktu, że wymagały przekładu, który z pewnością w wielu miejscach mógł stwarzać spore trudności, jak to jest z przekładem krótkich komunikatów. Kto tego nie robił, ten nie wie! Dlatego nie dziwmy się, że autor w dedykacji zamieszczonej na początku książki składa „serdeczne podziękowania dla Karoliny Radomskiej-Nishii, która przetłumaczyła tę książkę”, a dopiero potem dziękuje swojej rodzinie i przyjaciołom oraz – co jest tu bardzo ważne – miastu Tokio. Nie będziemy już więcej o tej książce pisać, bo trzeba ją samemu zobaczyć, aby ją ocenić i docenić, ale warto odnotować, że jej wydanie zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, co z zadowoleniem za każdym razem staramy się podkreślać, bardzo ceniąc sobie państwowy mecenat. Druga książka z wydawnictwa Tako, jak i poprzedni tytuł, należy do tej samej serii zatytułowanej „Moje Wspaniałe Miasto”, ale tym razem jest to dzieło rodzime, a dotyczy Warszawy i jej tytuł brzmi właśnie „Warszawa” (ISBN 978-83-62737-73-4). Jego autorką, a w zasadzie, jak napisano, autorką pomysłu i opracowania graficznego jest Grażka Lange, legendarna już twórczyni grafiki książkowej, wykładowca warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, która – tu mała dygresja – za nic nie daje się sfotografować.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

107

Peryskop Artystka zaprosiła do współpracy 26 autorów (alfabetycznie od Michała Bielawskiego po Macieja Wojtyszko), którzy napisali dla niej (właśnie dla niej!) krótkie teksty o Warszawie, do których sama dodała swoje prace graficzne. Prace te są jednak – jak to u Grażki Lange – bardzo wyjątkowe, bo stanowią fotografie jej różnych kolekcji. Jak kiedyś w jednym z wywiadów przyznała, jest maniakalnie uzależniona od zbieractwa, a szczególnie musi (!) gromadzić wszystko, co wiąże się z drukiem. Do jakiego szaleństwa to prowadzi, może świadczyć dołączona do tekstu Maryli Weiss, zatytułowanego „Sen piekarza Józefa”, fotografia 34 etykiet nalepianych … na chleb, wraz z kawałkami chlebowego podłoża, od chleba baltonowskiego (w kilku zresztą wariantach), przez chleb powszedni (jest taki naprawdę, a nie tylko w przenośni!), po chleb zwykły mieszany pytlowy. I znowu nie ma co już więcej pisać o tej książce – katalogu zwariowanego kolekcjonera. Możemy tylko, podobnie jak recenzent wyżej przedstawionej książki poetyckiej, wezwać naszych czytelników: „Zobaczcie to!”. Podobnie jak w poprzednim „Peryskopie” zmieniamy teraz nastrój przy książce otrzymanej z wydawnictwa Nowik z Opola. I jest to znowu powieść Piotra Guzego, tym razem „Krótki żywot bohatera pozytywnego” (ISBN 978-83-62687-71-8). Jak i w przypadku omawianego wcześniej „Stanu wyjątkowego”, jest to wznowienie. Wydawca oznacza je jako Wydanie II, ale pierwsza edycja miała miejsce w 1966 roku w Paryżu, w paryskiej „Kulturze”, jednak potem było tam powtórne wydanie w 1982 roku, natomiast w katalogu Biblioteki Narodowej odnotowane jest jeszcze wydanie podziemne z 1986 roku nakładem Krakowskiego Towarzystwa Wydawniczego. Nie jest to łatwa lektura, chociażby z przyjętej konwencji, że tekst nie jest podzielony na części, nie tylko na rozdziały, ale nawet na akapity. Jeden ciąg tekstu i już! Męcz się czytelniku! Były już takie próby wcześniej, chociażby u Jerzego Andrzejewskiego, ale nie wszystkich to przekonuje. Gdy jednak książka ukazała się po raz pierwszy, Gustaw Herling-Grudziński napisał entuzjastycznie: „jest to jedna z najwybitniejszych książek polskich, jakie ukazały się ostatnio w kraju i na emigracji. Witam w panu nowego pisarza o wielkim talencie”. Dobrze się więc dzieje, że opolski wydawca przypomina czytelniczej publiczności ważnego, acz zapomnianego autora, publikując już drugą jego powieść. Jej tematem jest „upadek ubeka Karola Ostudy”, który „strwonił życie na posłusznym wypełnianiu instrukcji, dyrektyw i rozkazów partii, która po październiku [1956 roku] usiłowała uwiarygodnić swoją nową więź z masami kosztem prowincjonalnych pracowników UB”, a postać bohatera jest „groteskowo-tragiczna”, zaś oceny te wydawca cytuje z artykułu Stanisława Gawlińskiego, autora artykułu o literaturze emigracyjnej, jaki ukazał się w „Dekadzie Literackiej” nr 13/1992. Dziękujemy za przysyłany nam regularnie „Notes-Na-6-tygodni”, który w podtytule ma wspaniałe, chociaż deprymujące określenie „Pismo Postentuzjastyczne”. Nie wszystko jednak w gronie twórców tego pisma jest przygnębiające, bo w notce o możliwości uzyskania numerów archiwalnych czytamy, że „większe wpłaty przyjmujemy entuzjastycznie!”. I to nas oczywiście cieszy.

108

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Peryskop Najnowszy zeszyt pisma, które w skrócie oznaczane jest jako „NN6T”, nosi numer 105 i datowane jest na maj-czerwiec 2016 roku (ISSN 1730-9409). Pismo jest bezpłatne, ale za numery archiwalne należy zapłacić „darowiznę minimalną” w wysokości 13 zł. Możemy założyć, że tytuł wydawany przez Fundację Nowej Kultury Bęc Zmiana utrzymuje się dzięki reklamom, ale współfinansowany jest ze środków, jak zaznaczono na stronie redakcyjnej m. st. Warszawy oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Mamy wielką nadzieję, że tak będzie dalej, bo pamiętamy, że „NN6T” miał z tym poprzednio problemy, ale na szczęście przetrwał! Pamiętamy też, że początkowo pismo zamieszczało kalendarium wydarzeń artystycznych, co dalej jest utrzymane, ale imponuje rozbudowany dział „Czytelnia”, zawierający znaczące teksty. Zwróciliśmy też uwagę na raport zatytułowany „Ekonomia społeczna”, w którym w skondensowanej formie przedstawiono sytuację ruchów spółdzielczych i nowe zjawiska na tym obszarze. Uzupełnieniem raportu jest bardzo interesujący wywiad, jaki przeprowadziła Bogna Świątkowska, szefowa Fundacji wydającej „NN6T”, z Cezarym Miżejewskim, byłym posłem na Sejm i wiceministrem pracy, a obecnie prezesem Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych, „socjalistą z ducha, politykiem społecznym z zawodu, spółdzielcą z wyboru”, jak go przedstawiono. I jeszcze jedna uwaga o „NN6T”. Redakcja informuje, że w każdym numerze przedstawia „inny krój pisma zaprojektowany przez polskiego projektanta” i zachęca: „zbierz wszystkie numery NN6T i stwórz mikroleksykon polskiej typografii XXI wieku”. Wspaniały pomysł! W najnowszym numerze wykorzystano krój „Epilepsja”, który jest, jak czytamy, „zainspirowany nowoczesną typografią miejską – literami odbijanymi z szablonu oraz przestrzenią niemożliwą grafik M. C. Eschera”. Autorem fontu jest Mikołaj Grabowski, student I roku na Wydziale Grafiki warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Wielką przyjemność sprawiła nam przesyłka z Krakowa, od przychylnego nam zawsze prof. Bolesława Farona, który tym razem przysłał grubszy tom zatytułowany „Władysław Orkan. Piewca Gorców i Podhala” (Oficyna Wydawnicza „Wierchy”, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, ISBN 978-83-62473-63-2), którego był redaktorem naukowym. Do książki dołączony był list ze zdaniem: „mam nadzieję, że się spodoba”. Nadzieja nie okazała się płonna, publikacja bardzo nam się spodobała i to nie tylko za sprawą wzorowej formy edytorskiej i typograficznej. Książka ukazała się w serii „Pro Memoria”, w której, jak informuje wydawca, ukazały się już tomy poświęcone trzem innym „wybitnym postaciom związanym z górami”: Jerzemu Harasymowiczowi, Janowi Gwalbertowi Pawlikowskiemu i Tadeuszowi Staichowi. Otrzymany tom jest pokłosiem konferencji naukowej, której nazwa stała się tytułem właśnie otrzymanej książki, a odbyła się w maju ubiegłego roku w Koninkach, w samym sercu Gorców. Jak czytamy we wstępie autorstwa prof. Bolesława Farona, w prezentowanej książce opublikowano „często rozwinięte, udoskonalone w wyniku dyskusji teksty referatów wygłoszonych na konferencji. Układają się one w trzy kręgi tematyczne”. Te kręgi to: nowe interpretacje wybitnych utworów Władysława Orkana, a przede wszystkim dramatów, ale po części

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

109

Peryskop i publicystyki, dalej temat przekrojowe i szczegółowe, a w końcu – recepcja utworów wielkiego twórcy. Nie wdając się w tematykę rozważań literackich, przywołajmy tutaj tylko dwa teksty z końcowej części tomu, znacznie wykraczające poza typowy zestaw wystąpień na podobnych konferencjach. Pierwszy z tych tekstów to interesujące opracowanie obecności publikacji orkanowskich w obiegu antykwarycznym pióra wybitnych znawców tematu: dr. Grzegorza Niecia z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie i Pawła Podniesińskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, jednego z najwybitniejszych znawców polskiej tematyki bibliofilskiej. Tytuł artykułu jest nieco przydługi, lecz jasno wskazuje na jego treść: „Książki, czasopisma, druki ulotne i dokumenty dotyczące Władysława Orkana w obiegu antykwarycznym i na wtórnym rynku książki”. Na marginesie warto odnotować, że tekst ten zawiera kilka celnych stwierdzeń opisujących polski rynek bibliofilski. Drugi, równie wzorowo przygotowany artykuł, to tekst dr. Tadeusza Skoczka, który od 2010 roku jest dyrektorem Muzeum Niepodległości w Warszawie, ale emocjonalnie związany jest z Małopolską, skąd pochodzi. Tytuł brzmi: „Nagroda im. Władysława Orkana. Spadkobiercy idei twórcy regionalizmu polskiego”. Nagroda jest wręczana od 2002 roku, do 2014 roku uhonorowano nią 80 laureatów i – jak czytamy – „jest to wielkie osiągnięcie społecznych organizatorów”, z czym w pełni się zgadzamy. Każdy, kto próbuje odtworzyć historię jakiejkolwiek nagrody nie tylko zresztą z obszaru kultury wie, jak trudno jest ustalić fakty, zebrać pełną listę laureatów czy członków jury w poszczególnych edycjach i jak wiele jest wtedy pomyłek czy nieścisłości. Dlatego przywołany tutaj tekst może być wzorem dla wysiłków odnoszących się do innych podobnych przedsięwzięć. Z pewnością zaskoczeniem dla czytelników „Wyspy” będzie odnotowanie w tej rubryce „Rocznika BCC 2015/2016” (ISSN 2353-6705), jaki otrzymaliśmy z Business Centre Club, organizacji polskiego biznesu, za który oczywiście bardzo dziękujemy. Nie znaleźliśmy w nim niestety wielu informacji o zainteresowaniach tej organizacji biznesowej sprawami kultury, chociaż jest tam kilka śladów. BCC oprócz „Rocznika” wydaje „Gazetę BCC”, która jest „klubowym miesięcznikiem o sprawach najważniejszych dla polskich przedsiębiorców” i ukazuje się w nakładzie 3 tys. egz. Raz w roku ukazują się „Dobre Prezenty”, które nazwano „lifestylowym dodatkiem do »Gazety BCC« z propozycjami prezentów pod choinkę”, a poza tym ukazał się jeszcze „Almanach” czyli „ekskluzywne wydanie z fotoreportażem z Wielkiej Gali Liderów Biznesu w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie”, również w nakładzie 3 tys. egz. Inną inicjatywą są Nagrody Specjalne BBC przyznawane od 1993 roku i „wręczane wybitnym osobistościom spoza środowiska biznesu za przyczynianie się do rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki rynkowej w Polsce”. Wśród laureatów tych nagród byli: Dariusz Fikus, nieżyjący już redaktor naczelny „Rzeczpospolitej”, Elżbieta i Krzysztof Pendereccy oraz Andrzej Wajda. W tym roku Nagrodę Specjalną BCC otrzymał ks. Adam Boniecki, redaktor senior „Tygodnika Powszechnego” za „wskazywanie Polakom zasad i wartości tolerancji, odwagi, przyzwoitości, prawości, umiaru i dialogu społeczno-obywatelskiego”. BCC

110

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Peryskop udziela się też przy przyznawaniu Medali Europejskich, a wśród laureatów zeszłorocznej edycji było wydawnictwo Kurtiak i Ley z Koszalina, wykonujące wspaniałe oprawy introligatorskie, a także spółka Targi w Krakowie. Szczególną odmianą tego wyróżnienia jest Honorowy Medal Europejski, jaki „otrzymują osoby spoza środowiska przedsiębiorców, które promują idee przyświecające inicjatorom Medalu”. Na liście laureatów tego Medalu są: prof. Norman Davies, Marek Król, Paweł Lisicki, Adam Michnik, Jerzy Pilch, prof. Henryk Samsonowicz, Krzysztof Zanussi, i Rafał Ziemkiewicz, a w ostatniej edycji dołączyli redaktorzy naczelni: Jadwiga Sztabińska z „Dziennika Gazety Prawnej”, Bogusław Chrabota z „Rzeczpospolitej”, Robert Feluś z „Faktu” i Sławomir Jastrzębowski z „Super Expressu”. Jest jeszcze tytuł Ambasador Polskiej Gospodarki, który w zeszłorocznej edycji tego konkursu uzyskało 75 firm, a wśród nich multimedialne wydawnictwo edukacyjne Young Digital Planet z Gdańska. I zupełnie na końcu pragniemy podziękować za wszystkie zaproszenia na spotkania autorskie, jakie do nas docierają, spośród których wybieramy zaproszenie otrzymane z Polskiego Oddziału Stowarzyszenia Kultury Europejskiej i Redakcji „Res Humana” do udziału w debacie panelowej, jaka odbyła się 20 kwietnia w warszawskim Domu Literatury, a poświęcona była życiu i dziełu Jana Strzeleckiego. Mieli w niej uczestniczyć: Magdalena Grochowska, Eugeniusz Kabatc, Andrzej Mencwel, Wacław Sadkowski i Irena Wojnar, a prowadzić ją miał Zdzisław Słowik.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

111

Recenzje

Smakowanie życia Józef Baran, Szczęście w czapce niewidce i 99 nowych wierszy, Zysk i S-ka, Poznań 2015

„Tyle przeżyć dzięki tej poezji, tyle spokoju i łagodności”

Ryszard Kapuściński

W 2014 roku minęło czterdzieści lat od książkowego debiutu Józefa Barana. W tym czasie opublikował on dziesięć tomów wierszy, siedem prozy (w tym publicystyczne i krytycznoliterackie). Oto tytuły książek poetyckich: Nasze najszczersze rozmowy (1974), Dopóki jeszcze (1976), Na tyłach świata (1977), W błysku zapałki (1979), Pędy i pęta(1984), Skarga (1988), 115 wierszy (1995), Majowe zaklęcie (1997), Dom z otwartymi ścianami (2001), Taniec z ziemią (2006), Rondo (2009) i wydany ostatnio jedenasty tom Szczęście w czapce niewidce i 99 nowych wierszy (2015). Nadto teksty poetyckie Barana ukazały się w dziesięciu wyborach, w antologiach i czasopismach w kraju i za granicą. Były tłumaczone na języki obce, m.in. na angielski, niemiecki, hiszpański, rosyjski. Po 1989 roku trafiły do programów i podręczników szkolnych (m.in. do To lubię! )oraz były przedmiotem maturalnych interpretacji (np. Apokalipsa domowa, Tańcowały dwa Polaki czy Mam 25 lat), stały się też inspiracją dla wielu piosenkarzy i kompozytorów, m.in. dla „Starego Dobrego Małżeństwa”, „Grupy pod Budą”, Elżbiety Adamiak, Hanny Banaszak, Krzysztofa Myszkowskiego, Mirosława Czyżykiewicza, Oli Mauer i Andrzeja Zaryckiego. Przypominam te wybrane fakty dotyczące recepcji liryki Józefa Barana w kontekście ostatniego tomu Szczęście w czapce niewidce i 99 nowych wierszy. Zawiera on nowe wiersze, niedrukowane dotąd w osobnym tomie. Niektóre były zamieszczone w książce Borzęcin. Poezja i proza Józefa Barana (Borzęcin 2014), w różnych antologiach czy w czasopismach literackich i kulturalnych. Wydawnictwo Zysk i S-ka w zasadzie nie publikuje poezji. Dla Józefa Barana czyni wyjątek, gdyż jest on autorem drukowanych tam: dzienników Koncert dla nosorożca (2005), Przystanek marzenie (2008), Spadając patrzeć w gwiazdy (2013) i reportaży Podróże z tej i nie z tej ziemi (2010) oraz korespondencji ze Sławomirem Mrożkiem Scenopis od wieczności (2014). Książkę wydano schludnie, elegancko, skromnie, bez przesadnej ornamentyki, jak to nieraz czynią mniej doświadczone oficyny z mniejszego kalibru poetami. Tom Szczęście w czapce niewidce i 99 nowych wierszy został skomponowany przez autora w sposób przemyślamy, posiada swoją dynamikę, odpowiednio dozuje emocje, nastrój.Składa się z sześciu części, a mianowicie:Wiosenne kukanie, Zapiski z podróży, Najkrótsza definicja człowieka, Każdy o coś się modli, Śniadanie na trawie i Ostrzeżenie dla samego siebie. Sugeruje zatem lekturę tej książki w sposób linearny, od początku do

112

WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

Recenzje końca, bez opuszczeń i przerw. Tylko wtedy poznamy rytm całości, amplitudę napięcia poetyckiego, puls tej poezji. Jak on zatem przebiega? Rozpoczynające całość Wiosenne kukanie ma charakter rustykalny, przenosi czytelnika do Arkadii dzieciństwa Józefa Barana. Nic więc dziwnego, że znalazło się tutaj sporo wierszy drukowanych wcześniej w zbiorze Borzęcin, opublikowanym staraniem gminy ze środków na promowanie miejscowości i lokalnego dziedzictwa kulturalnego. Głównym motywem tych wierszy jest przyroda, kolejne pory roku. Od wiosny ze szczególnym uprzywilejowaniem maja (Hymn majowy, Majowy zawrót głowy), przez lato z lipcem na czele (Lipcowe ważenie się szal, Coranny lipcowy cud, Lipiec, miłość), Sierpień schwytany na gorącym uczynku, po Wiersz wczesnojesienny, Elegię późnego września, Pierwszy śnieg (wiersz datowany: Boże Narodzenie 2014). W poszczególnych porach roku, w rytmie przyrody, podmiot liryczny odnajduje swoistą równowagę między życiem a naturą, przyroda jawi się tutaj jako przyjazna człowiekowi, oswojona, łagodząca jego bóle, rozterki. Tę terapeutyczną funkcję natury werbalizuje wprost: w wierszu Majowy zawrót głowy ptaszki „niestrudzeni optymiści” głoszą „jedyną sprawdzalną / filozofię istnienia / że należy się cieszyć / chwilą która mija”, w tekście Kolejny obrót lata wokół słońca: „rozwieram się na oścież / a wokół pogoda się święci / wszystko co było złe / rozpływa się w niepamięci” czy „uczmy się żyć od motyli / choć żywot ich chwilowy / lecz każda chwila dla nich / nad łąką tańcem godowym”. Napisałem kiedyś, że wiersze Barana mają w sobie coś z atmosfery stoickich poezji Jana Kochanowskiego o przyrodzie. Przekonanie to po lekturze Szczęścia w czapce niewidce i 99 nowych wierszy mogę z pełnym przekonaniem powtórzyć. Stanisław Stabro w szkicu Odys zakorzeniony – o poezji Józefa Barana (w: Klasycy i nie tylko… Studia o poezji XX wieku, Kraków 2012) zauważył: „W wierszach poety [natura] jest to siła sprawcza, przyjazna jednostce, żyjącej z nią w zgodzie, a nie wrogości, odzwierciedlająca kosmiczny ład świata, a nie jego chaos. (…) W wielu utworach to kosmiczna właśnie więź z przyrodą, z porami roku, odradzaniem się wewnętrznym bohatera, związanym z owym uniwersalnym rytmem, mitem, rytem, wysuwa się na plan pierwszy” (s. 211 i 212). Wiersze o przyrodzie w omawianym tomie w całości potwierdzają tę konstatację. Dominują w nich tony optymistyczne, radosne, wyśpiewane „Najjaśniejszemu Słońcu”. To swoista „Pieśń nad pieśniami”. Jakby zespolone z rytmem przyrody są wiersze erotyczne Barana (Modlitwa, Czwarty wymiar, Lipiec, miłość), jak zwykle u tego poety niezwykle subtelne, miłość i życie, miłość jako siła napędowa życia. Niby oczywiste, a opowiedziane w sposób niebanalny. Znajdziemy w Wiosennym kukaniu nieco wierszy rodzinnych, o matce, córce, wnuku. (Taka jesteś daleka. Mamie na 97 urodziny, Matka opowiada o swoim dzieciństwie, Rozmowa z wnuczkiem, Małżeństwo, Macierzyństwo). Nieodłącznym elementem tych tekstów jest miłość. Eros u Józefa Barana dotyczy bowiem nie tylko relacji miedzy mężczyzną a kobietą, ale również najbliższych, rodziny. Swoistą spowiedzią ze wspólnego życia jest wiersz dedykowany żonie Małżeństwo, rozpatrujący relacje w ciągu czterdziestu lat z optymistycznym zakończeniem, że mimo przeciwieństw „wciąż brniemy razem / WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

113

Recenzje przez piaski Sahary”, czy liryki o matce, uosabiającej miłość i poświęcenie, dzisiaj starej, schorowanej, zadającej pytanie, „komu byłam (na tym świecie) potrzebna”. „Odys zakorzeniony” – Józef Baran odbył wędrówkę nie tylko ze wsi do miasta, ale także w świat, w dorosłym życiu zrealizował liczne podróże, które dały mu asumpt do konfrontacji swoich doświadczeń życiowych, wyniesionych m.in. z rodzinnej Arkadii, z napotkanymi ludźmi, zjawiskami, z przyrodą. W cyklu Zapiski z podróży znajdziemy wyimki z tych wojaży. Otrzymaliśmy zatem wiersze z cyklu „Zapiski brazylijskie”, z cyklu „Zapiski z Krety” oraz pojedyncze Spotkanie w Bordunie (Turcja) i Ostatnia rozmowa Van Gogha z wiatrem w Arles. Podróże pozwalają podmiotowi lirycznemu dookreślić swoje miejsce w świecie. W wierszu Podróż jawi się Kraków jako „znagła zmalały kraik na morskim dnie”, niezwykle ciekawe okazują się kontakty z emigrantami tęskniącymi za znajomymi domami i polami (Czytając pamiętniki emigrantów w Muzeum w dasMissões), czy relacje o ich samotności (Ballada o staruszkach w Guarani dasMissões). I Refleksja pobrazylijska:„jednak Polska to / kraj w sam raz / na moją miarę / widocznie nie jestem człowiekiem / wielkiego formatu / 1,64 / w butach Tatr / i w kapeluszu z Bałtyku”. Inne doznania wywołuje Kreta. Tutaj kontakt z przeszłością wyzwala refleksje egzystencjalne, refleksje o życiu (W Wąwozie Imbros gdzie maszerujemy po kamieniach depcząc miliardy lat), o „cudzie przemienienia”, zachwycie nad naturą (Pocztówka z Krety) i kontraście ze współczesnością: „praczas / szczerzy skalne kły / lwie paszcze grot / a poniżej na plaży / chwilowa krzątanina ludzików / którzy nic sobie z tego nie robią”, czy rozmyślania nad wiarą (W opuszczonym monastyrze Piso Moni Preveli). Zgodzić się zatem trzeba ze stwierdzeniem Stanisława Stabro, że „dla Barana archetypiczna wędrówka jest przede wszystkim pamięcią przeszłości”. W Najkrótszej definicji człowieka „Odys zakorzeniowy” powraca do miasta. To zbiór wierszy o upływającym czasie, o postawach ludzkich (Polityk znany z wyborczych bilbordów zestrzelony z nieba na ziemię), o różnych kalibrach człowieka (menel z menelową, paniusia), o wypalonej miłości (Sentymentalna piosenka rozstajna), o wrażliwości człowieka (Nie pozwól się zamienić w automat, Z globalną maską), o bezinteresowności (Niezadługo), o głupocie (Wyścig): „teraz głupota / utysiąckrotnia się / z prędkością światła”. Te próby zdefiniowania człowieka i życia mają miejsce w sztafażu miasta, które jest „dobre na jesień i zimę”, gdyż:„w tłumie raźniej / dźwigać / każdemu z osobna / własną samotność / dlatego / zlatujemy się / do świateł wielkiego miasta”. Aglomeracja miejska w optyce poety to ul z dziesięciopiętrowymi blokami z „urojonym życiem”, „familijnym ciepłem”. Mamy też głębszą lokalizację, to Nocny spacer po Białym Prądniku, dzielnicy Krakowa, gdzie przy ul. Pigonia mieszka poeta. Powracają tutaj znane z innych wierszy artysty motywy szczęścia (Zimowa scena na przystanku), gdzie miłości „bezdomnych obszarpańców” przeciwstawia panią w karakułach, która „ma wszystko, lecz nie ma miłości”. W ogóle poeta często dotyka takich przeciwieństw, jak np. w wierszu o polityku, który upadłszy z bilbordów, „zapomniał jak się chodzi po ziemi”. Niewielkich rozmiarów rozdział czwarty pt. Każdy się o coś modli jest w pewnym sensie kontynuacją części trzeciej zarówno w zakresie podejmowanych kwestii, jak

114

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Recenzje i formy (częste operowanie kontrastem, paradoksem). Poczynając od opartego na przeciwieństwie tytułowego, nieco sarkastycznego wiersza Każdy o coś się modli: „wszyscy o coś się modlimy / prostytutki o klientów/ terroryści o wybuch podłożonej bomby”, przez ponowną próbę definicji człowieczeństwa (***): „człowiek jest również tym czym nie jest / ale o czym marzy śni wyobraża sobie”, Minitraktaciki o śnie i Podejrzewam się o podwójność istnienia, po rozważania o wolności (Wybiegi): „niektórzy wierzą / że przyjdzie Ktoś / i da im wolność (…)/ nie wiedzą / że z wolnością człowiek się rodzi / albo nie”. Nawiązujący do obrazu Maneta tytuł kolejnej części zbioru Śniadanie na trawie podejmuje problematykę kwestii ostatecznych, śmierci. Już niektóre tytuły wierszy sygnalizują ich tonację: Tren dla 96, Elegijka od D., Cmentarz, okno na bezczas, Patrzą na mnie zewsząd oczy matki, Pocieszenie. Zastanawiam się, skąd w ostatnich latach zagęszczenie w poezji Józefa Barana tematów o umieraniu, o śmierci. Myślę, że nie bez znaczenia w doświadczeniu poety były ostatnie lata życia matki, jej zmaganie się z chorobami i śmierć. Zresztą mamy tu wprost odwołania do tej sytuacji (Patrzą na mnie zewsząd oczy matki, Niedziela w Borzęcinie). Pragnę tutaj zwrócić uwagę na dwa teksty: Tren dla 96, którego tematem jest niedająca się zdefiniować „Wieczna Anarchistka Śmierć” oraz Cmentarz, okno na bezczas, gdzie „rozplatają się / wszystkie węzły gordyjskie losów / i nikt / nie musi się już bać śmierci”. Motyw śmierci i miejsca wiecznego spoczynku powtarza się również i w innych tekstach (Sen o śniadaniu na trawie, Przenikanie). Te charakterystyczne dla poezji senioralnej tropy mają u Józefa Barana inny wymiar.Autor nie boi się rozwiązania ostatecznego, ma doń zracjonalizowany stosunek. Śmierć w tym wierszach jest oswojona. Ostrzeżenie dla samego siebie zamyka tom nowych wierszy poety, zamyka w sposób szczególny. Autor mianowicie zmienia tonację, z poważnej, refleksyjnej, na kpiarską, autoironiczną, jakby rodem z Witolda Gombrowicza, który na zakończenie Ferdydurke, napisał: „Koniec i bomba, a kto czytał, ten trąba”. W Ostrzeżeniu dla samego siebie zmienia się też poetyka wierszy. Mamy tutaj sporo tekstów krótkich, lakonicznych, wręcz aforystycznych. Autor igra z czytelnikiem, jakby chciał powiedzieć: popatrz i takie liryki potrafię pisać. Zebrane tu teksty poświadczają, że mamy do czynienia z poetą dojrzałym, świadomym warsztatu poetyckiego, który umie rzeźbić w słowie, umie dokonać jego kompresji. Zresztą lektura całego tomu potwierdza jakość kunsztu poetyckiego Barana. Autor umie zastosować różne formy rymowania, różne formy kompozycyjne wiersza, raz oparte o zręcznie skonstruowane scenki rodzajowe (np. podpatrzone na przystanku autobusowym), innym razem o dyskurs wręcz filozoficzny czy językowe gry. Jeżeli do tego dodać wyszukaną metaforę, jak „świerszcze / podpiłowują / ciszę na polanie” czy „słońce jak krząta się / przy odwijaniu świata / z porannych mgieł”, to widać, że mamy do czynienia z poetą-gospodarzem, który doskonale porusza się po swoim, poetyckim gruncie, który umie wyczarowywać świat swojej wyobraźni. Chciałoby się go zestawić w tym względzie z Jerzym Harasymowiczem, aczkolwiek widoczna jest tu zasadnicza różnica, nasz poeta trzyma na wodzy słowa, nie pozwala im zboczyć z drogi. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

115

Recenzje Powiedziałem przed chwilą, że w ostatniej części pojawiają się tony autoironiczne, że autor nabiera dystansu do siebie. Ciekawy w tym względzie jest wiersz Szczęście w czapce niewidce, który warto przytoczyć w całości: Szczęście w czapce niewidce ciesz się Baranie z tego co masz nie wyczekuj stale wielkiej wygranej za horyzontem otwórz oczy na małe codzienne cuda na każdym kroku szczęście chodzi zwykle w czapce niewidce codzienności

19 lutego 2014

Na zakończenie omówienia ostatniego tomu Józefa Barana jeszcze drobne wyznanie osobiste. Otóż, jako wydawca, który towarzyszył narodzinom niejednej książki, gdy biorę do ręki nową pozycję, zawsze zwracam uwagę na kartę redakcyjną i na czwartą stronę okładki. Na pierwszej są ważne informacje tyczące wykonania dzieła, na drugiej – najczęściej obok fotografii autora jakaś ważna sentencja i wyimki z recenzji. Jestem świadom, że treść zapisów na czwartej stronie okładki nie ukazuje się bez wiedzy i zgody autora, a często przy jego walnym udziale. Na okładce Szczęścia w czapce niewidce i 99 nowych wierszy mamy wiersz bez tytułu, który został wydrukowany zamiast wstępu do książki, zaczynający się od słów: „jakich cyrkowych sztuczek / dokazuje stale / nasza nudna zwyczajność / by utrzymać balans”, pogodny portret autora, wykonany przez Jakuba Ciećkiewicza i fragmenty dwóch opinii: cytowaną jako motto tej recenzji wypowiedź Ryszarda Kapuścińskiego oraz Anny Dymnej, znanej aktorki, działaczki charytatywnej, przyjaciółki poety, którą warto przytoczyć w całości: „Jego słowa migocą na podobieństwo kropli rosy w porannym słońcu wszystkimi barwami, nastrojami i zapachami. Poeta potrafi w tej kropli zobaczyć wszechświat… Po prostu czarodziej!”. Nic dodać, nic ująć! Bolesław Faron

116

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Recenzje

O pożytkach mądrej biografistyki Krzysztof Dubiński, Wojna Witkacego, czyli kumboł w galifetach, Iskry, Warszawa 2015

Biografistyka jest jedną z najstarszych i najpowszechniejszych form piśmiennictwa. Od wieków ewoluuje, doskonali formy, korzysta z coraz nowocześniejszych technicznie i formalnie możliwości prezentowania bohaterów. A równocześnie, dostosowując się do gustów, oczekiwań i intelektualnych możliwości odbiorców, od wieków też grzeszy w nieomal niezmienny sposób: wścibstwem, plotkarstwem, nierzetelnością, manipulacją, brązownictwem lub, dla odmiany, obrazoburstwem, że o infantylizmie, choćby wielu współczesnych książek poświęconych gwiazdom czy meteorom kina i estrady, nie wspomnę. Jako wydawcy biograficznych serii PIW – historycznych, literackich, teatralnych – dane mi było w ciągu kilkunastu lat zetknąć się z całym chyba katalogiem słabości utworów biograficznych, chociaż w tym samym czasie miałem też sposobność poznać i z satysfakcją opublikować wiele wybitnych dzieł z tego zakresu, zarówno zagranicznych, jak i polskich autorów. Rzetelna i sprawna pisarsko biografistyka jest nieodzownym elementem warsztatowym nauk humanistycznych (i nie tylko), ale także atrakcyjnym sposobem upowszechniania wiedzy historycznej, literackiej i najszerzej mówiąc, artystycznej (ale też ścisłej, przyrodniczej czy technicznej). Pozostając nałogowym, ale i doświadczonym (także boleśnie) czytelnikiem dzieł biograficznych, w trakcie lektury zastanawiam się przede wszystkim nad ich obszarem intelektualnym, który nie tylko dyscyplinuje autora, ale narzuca mu narzędzia badawcze. Ta metodologiczna kwestia wydaje się szczególnie istotna w przypadku bohaterów „trudnych” – z powodu stopnia skomplikowania ich życiorysów, utrwalonej legendy biograficznej, nadmiernego bogactwa materiałów, albo odwrotnie – pewnego ubóstwa czy ascezy dostępnych źródeł. Przed biografem Witkacego wszystkie te przeszkody wyrastają na drodze badawczej z różnym wprawdzie nasileniem, ale nieuchronnie. Spostrzeżenia wyniesione z lektury książki Wojna Witkacego wydają się warte upublicznienia nie tylko dla dania satysfakcji jej autorowi czy skwitowania uwieńczonego sukcesem wysiłku badawczego; przede wszystkim należy docenić stopień trudności zadania. Rozwiązując je, Krzysztof Dubiński musiał się zmierzyć z narastającą z biegiem lat legendą swego bohatera, nierównomiernej wartości i liczebności źródłami, niewyobrażalnie wręcz bogatym stanem badań, w tym z nierzadko rozbieżnymi konkluzjami co najmniej dwupokoleniowego klanu witkacologów, których dokonania badawcze nie zawsze traktuje z atencją. W tym kontekście szczególnie godna odnotowania jest WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

117

Recenzje niezwykła konsekwencja warsztatowa, której efektem jest zaprezentowany w tej książce wywód. Dubiński bardzo starannie i precyzyjnie określa czas, miejsca i środowisko działania swojego bohatera. Ramy czasowe wyznacza jedna z trzech wojen w życiu Witkacego – I wojna światowa, na którą wyruszył w alarmowym trybie we wrześniu 1914 roku, ze szlaku australijskiej podróży naukowej z Bronisławem Malinowskim, a która zakończyła się dla niego w lipcu 1918 roku powrotem do Warszawy, a potem do Krakowa i Zakopanego. Miejsca to: trasa australijskiej, wspomnianej już wyprawy, Petersburg, koszary, oficerska szkoła pułkowa, pola bitewne I Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii, a w końcu repatriancki wagon, wiozący kombatanta kapitana Witkiewicza do niewolnej jeszcze Polski. Środowisko: antropologowie i etnografowie uczestniczący w australijskim kongresie naukowym, członkowie rozgałęzionej rodziny Witkiewiczów, wspierający plany wojskowe krewnego, ale niekiedy ostentacyjnie im nieżyczliwi, wreszcie oficerowie różnych rang służący w Pułku Pawłowskim, czyli najściślejsze przez kilka lat, zarówno w kasynie, jak i w okopach, otoczenie bohatera Wojny Witkacego. Autora książki interesuje wpływ Wielkiej Wojny na znanego już artystę i filozofa, wkraczającego w tym czasie w czwartą dekadę życia. Uściślając tezę badawczą swych poprzedników w witkacologii, zakłada, że w przypadku Stanisława Ignacego Witkiewicza ta wojna „stworzyła go na nowo jako Witkacego malarza, dramaturga, pisarza i filozofa, najoryginalniejszą i najwybitniejszą osobowość polskiej kultury i sztuki XX wieku”. Sposób dowodzenia przez Dubińskiego tej tezy nie tylko zaskakuje, ale budzi też szacunek z powodu rozległości i różnorodności przywołanych źródeł, rzetelności i dociekliwości ich analizy oraz całkowitej nieobecności w tekście tandetnej wpływologii, poszukującej bezpośrednich inspiracji i związków „z życia wziętych”. To zadanie dla czytelnika: szukanie artystycznych i filozoficznych tropów w bogactwie zgromadzonej wiedzy z obszaru militariów, barwy i broni, taktyki, regulaminów wojskowych, obyczaju oficerskiego, nawet muzyki wojskowej, a także w galerii niekonwencjonalnych, nierzadko historycznych postaci filozofów, poetów i rewolucjonistów, z którymi los zetknął Witkacego w miotanym wojną i rewolucją, upadającym Imperium Romanowów. Dubiński, fanatyk i znawca, rzec by można, smakosz wszelkich źródeł z epoki, nie tylko przedstawia, dokumentuje i oświetla fakty. Prostuje też nawarstwione przez lata mity, fałszerstwa, niechlujstwa i zwykłe pomyłki badawcze (pewnie zresztą i jemu, skłonni do rewanżu witkacolodzy jakieś uchybienia wytkną). Żeby uzmysłowić czytelnikowi skalę wysiłku dokumentacyjnego autora i rozległość bazy źródłowej należy przywołać przykłady badawczych rezultatów: rekonstrukcje rozmów z Nieczajewem, spotkania z Arskim (Afanasjewem), frontowe przeżycia z Kongem czy nader staranny demontaż utrwalonego mitu o czerwonym komisarstwie Witkiewicza. Ale czytelnik zawdzięcza skrupulatności Dubińskiego także wiele innych informacji, choćby o regulaminowych przepisach mundurowych czy kroku paradnym Pułku Pawłowskiego, jak również rozwikłanie zagadki, czym są tytułowe galifety (to spodnie galifè, używane zresztą w polskiej kawalerii) oraz kumboł (gra w karty, której reguł nie udało się ustalić).

118

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Recenzje Nie polecam tej książki amatorom patetycznych opowieści biograficznych czy literackich hagiografii. Będzie ona za to cenną, świetną, głęboko kształcącą i satysfakcjonującą lekturą dla miłośników historii, dziejów obyczajów, historii wojskowości, historii literatury i sztuki, w tej liczbie zwłaszcza dla wielbicieli Witkacego, nieograniczających swego zainteresowania do jego mrocznej legendy czy obyczajowych skandali. Michał Kabata

Słowo po słowie Janusz Drzewucki, Charakter pisma. Szkice o polskiej poezji współczesnej, Instytut Książki, „Twórczość”, Kraków–Warszawa 2015

Lektura Charakteru pisma Janusza Drzewuckiego coraz bardziej mnie przekonuje, że każda kolejna „nowa książka tego pisarza wynika z poprzedniej, w poprzedniej ma swoją przyczynę; jako taka wydaje się być koniecznym, a nawet oczywistym elementem harmonijnie rozwijającej się twórczości tego autora”. Nie można z całą pewnością tej diagnozie odmówić trafności, tyle tylko, że odnosi się ona do artystycznego dorobku… Adama Zagajewskiego. I co najważniejsze – sformułował ją nie kto inny jak właśnie Janusz Drzewucki. Żart? Otóż nie. Jeśli pozwalam sobie na taką manipulację, to w przekonaniu, że podobnie da się scharakteryzować eseistykę związanego z „Twórczością” krytyka. Powiem więcej: proponowane przez niego interpretacje i analizy poezji współczesnej – konsekwentnie z książki na książkę – składają się na oryginalny i spójny obraz rodzimej liryki. W myśleniu i pisaniu Drzewuckiego bez wątpienia szczególne znaczenie ma polemika z tezą o konieczności ujmowania literatury polskiej w perspektywie generacyjnej. Już w debiutanckim zbiorze szkiców autora Chaos i konwencja (1988) znalazł się wymowny tekst zatytułowany Czy jest dzisiaj możliwe pokolenie literackie?, dotyczący nazewniczego zamieszania związanego z pokoleniem ’76. W swojej kolejnej książce, Smaki słowa (1999), w której krytyk zamieścił omówienie antologii Określona epoka. Nowa Fala 1968-1993, ułożonej przez Tadeusza Nyczka, stwierdzał, że „Nowa Fala to bardziej zjawisko towarzyskie niż artystyczne”. Pogląd ten podtrzymał również w Charakterze pisma i wydaje się, że takie antygeneracyjne podejście do przemian współczesnej poezji stanowi pewnego rodzaju sedno krytycznoliterackich przeświadczeń Drzewuckiego (w czym, oczywiście, nie jest odosobniony). Ważniejsze jest bowiem dla niego to, jak ewoluują poszczególne dykcje, jak kształtuje się melodyka wiersza i jego słowo. Powiada przecież w swojej najnowszej rzeczy: „Mniej zajmuje mnie to, dzięki czemu są do siebie podobni, bardziej to, dzięki czemu są tak różni WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

119

Recenzje i wyjątkowi. Wszak poezja, jak każda działalność twórcza, to domena indywidualności i oryginalności. Tym, co mnie intryguje najbardziej, jest zatem styl poety, jego niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju – charakter pisma”. W pomieszczonej w książce interpretacji liryki Andrzeja Warzechy odnajdziemy natomiast takie oto spostrzeżenie autora: „Dlatego też tak właśnie trzeba czytać poezję, zresztą nie tylko poezję autora »Zielonego ryzykanta«, słowo po słowie”. Nic dodać, nic ująć, chciałoby się zakrzyknąć, lecz niewielu, naprawdę niewielu krytyków jeszcze potrafi (i chce) skupić się cierpliwie na takiej lekturze. W przypadku Drzewuckiego przynosi to znakomite efekty, ponieważ pozwala mu oddać sprawiedliwość poetom funkcjonującym poza generacyjną hierarchią. Mowa o tych, którzy nie uczestniczyli w tzw. walce pokoleń, jak np. Adam Ziemianin, Bogusław Kierc, Wincenty Różański, Janusz Szuber, Adam Ochwanowski (i wielu, wielu innych), a których twórczość wymyka się wszelkim zamaszystym (i przez to, dodajmy, niesprawiedliwym) historyczno- czy krytycznoliterackim uogólnieniom. Te niestety wciąż mają się dobrze w naszej polonistyce, zwłaszcza akademickiej, skoro często nadal myślimy o literaturze w kategoriach generacyjnych sporów – tych prawdziwych i sztucznie inicjowanych. Jak bardzo może być opresyjne działanie stereotypu, świadczy – według krytyka – kariera Nowej Fali, zjawiska już historycznego, której „cień” zdaje się kłaść na liryce rówieśnych, chociaż z nią niezwiązanych poetów, a także poetów znacznie, znacznie młodszych. Celna metafora „cienia” stanowi swoistą oś konstrukcyjną Charakteru pisma, wyznaczając kompozycyjny układ książki: pierwsza część nosi tytuł W kręgu Nowej Fali (tu znalazł się rozdział Cień Nowej Fali), druga – opatrzona została równie wymowną nazwą Przed, obok i po Nowej Fali. Dopiero trzecia część zbioru, Poza wszystkim, na pierwszy rzut oka traci z pola widzenia pokolenie ’68 (ostatni szkic – jak się okaże – temu wszelako przeczy). Piszę o tym wszystkim nie dlatego, że jestem jakimś przesadnym detalistą, ale ze względu na – powtórzę – konsekwencję w myśleniu i pisaniu Drzewuckiego o poezji współczesnej (jakkolwiek nie od rzeczy będzie tu wspomnieć o kwestii pisarskich zamysłów i ich – z książki na książkę – niewątpliwie intrygującej krystalizacji). W przywołanych już Smakach słowa łatwo wyśledzimy w cytowanym omówieniu antologii Nyczka sugestywny passus: „Nowa Fala doczekała się swoich uczniów i młodszych braci w osobach Antoniego Pawlaka, Tomasza Jastruna, Jana Polkowskiego i Piotra Bratkowskiego, z czasem zaś położy się długim cieniem na rzekomym pokoleniu bruLionu, którego objawienie – jak chcą jego koryfeusze – w naszym życiu literackim stało się możliwe dopiero po 4 czerwca 1989 roku, czyli po obaleniu w Polsce komunizmu”. A przecież Krzysztof Koehler i Marcin Świetlicki, dowodzi dalej krytyk, zawdzięczają więcej Zagajewskiemu i Kornhauserowi niż pewnemu słynnemu nowojorskiemu poecie.bruLion natomiast został wylansowany na mocy przekonania o kłótni starych z młodymi jako sile inicjującej wszelkie przełomy literackie. Zbiór Charakter pisma tym samym w sposób twórczy dopełnia i rozwija to, co zostało zarysowane w poprzedniej książce Drzewuckiego. Zna on jak mało kto współczesną polską poezję, dlatego łatwo może udowodnić, omawiając kolejne tomiki dawnych nowofalowców, że już dawno odeszli oni od generacyjnej retoryki w stronę a to liryki żartobliwej

120

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Recenzje (Barańczak), a to oniryzmu (Krynicki), a to afirmacji świata (Zagajewski). Przykładów byłoby w książce krytyka niewątpliwie więcej. Gwoli ścisłości wypada dodać, że np. w ogłoszonej w 2009 roku na łamach Wyspy (nr 1) ankiecie Czym jest poezja i kto jest poetą? i Zagajewski, i Krynicki w swoich odpowiedziach na postawione pytanie potwierdzili dobitnie, że są już zupełnie w innym miejscu twórczego rozwoju niż kiedyś. Równie znamiennie, a raczej znacznie bardziej wymownie układają się losy Rafała Wojaczka i Bohdana Zadury, rówieśników poetów Nowej Fali, którym najzwyczajniej w świecie przypadła w udziale zupełnie inna rola. Pierwszy wyprzedził nie tylko swoje pokolenie o krok (a może o kilka długości?), ale nade wszystko „był oryginalną i wybitną twórczą osobowością, podważającą i rozbijającą istniejącą hierarchię życia literackiego”. Drugi odciął się od swojej generacji i „nie będzie przesadzone stwierdzenie, że Zadura – stosując, narzuconą przez niego, terminologię z zakresu edukacji przedszkolnej – miast ze starszakami, trzyma sztamę ze średniakami, a nawet maluchami. Z nimi mu po drodze”. Pełna zgoda. Nie inaczej ma się sprawa z pokoleniem bruLionu (czy raczej tzw. pokoleniem), któremu m. in. poświęca uwagę Drzewucki w zamykającym książkę szkicu zatytułowanym W imię ciągłości (Kilka uwag o poezji polskiej przełomu wieków). Krytyk upomina się w nim – właśnie w imię ciągłości – o takich autorów debiutujących w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, jak: Adam Ochwanowski, Aleksander Rybczyński, Jerzy Jarniewicz, Waldemar Żelazny, Piotr Cielesz, Dariusz Tomasz Lebioda, Krzysztof Ćwikliński, Adam Poprawa, Eda Ostrowska, Jola Trela, Zbigniew Machej. I dowodzi, że wyprzedzali oni swoją bezkompromisowością poetów związanych z pismem bruLion. Cóż, mechanizmy rządzące życiem literackim są kapryśne, niemniej chwilowe koniunktury nie powinny – w imię rzetelności – mieć decydującego wpływu na całościową wizję poezji. Jak wiemy, jest, niestety, zgoła inaczej i z tego względu np. w latach dziewięćdziesiątych minionego stulecia mniej spektakularna (scil. medialna) twórczość np. Marka Wojdyły, Zbigniewa Chojnowskiego czy Roberta Mielhorskiego nie zwracała powszechnej uwagi. I w tej kwestii należy przyznać rację autorowi. Dokonana przez Drzewuckiego rewizja obrazu literatury polskiej zawiera też jeszcze jeden ważny wątek – tradycji literackiej. Przyjęta za sprawą Jana Błońskiego jeszcze w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku teza o dwubiegunowości polskiej poezji (biegunie Miłosza i Przybosia) wydaje się krytykowi nieprzekonująca, w efekcie proponuje innego rodzaju taksonomie korygujące i komplikujące zaproponowany układ: Miłosz – Różewicz, Herbert – Białoszewski, Zagajewski – Zadura, Zadura – Karasek. Przyznam, że od pewnego czasu podobne zestawienia niezbyt mnie zajmują, co nie oznacza, jakobym zupełnie negował ich zasadność, ponieważ w ten sposób „uwolnimy się od skonwencjonalizowanego opisu, poprzez kontrasty i fluktuacje”. Ten ostatni cytat nie powinien tu zostać przytoczony, gdyż nie znajdziemy tego fragmentu w książce Drzewuckiego, ale, oczywiście, to krytyk jest autorem tych słów. Tyle tylko, że znajdują się one w pierwodruku szkicu opublikowanym na łamach nieistniejącego już od lat krakowskiego NaGłosu w numerze z 1995 roku (nr 21). Wspominam o tym z istotnego powodu: w zakończeniu tekstu pojawia się niezwykle ważna sugestia, aby zastanowić się „nad funkcją, jaką WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

121

Recenzje w kształtowaniu się współczesnej liryki odegrać może i być może odgrywa poezja – moim zdaniem autorów zdecydowanie niedocenionych – Stanisława Grochowiaka i Tadeusza Nowaka oraz zlekceważona w latach osiemdziesiątych ze względów politycznych późna twórczość poetycka Jarosława Iwaszkiewicza i Adama Ważyka”. Sądzę, że to istotny trop, i chyba szkoda, iż w nowej wersji porzucony. Oczywiście, szanuję decyzję Drzewuckiego, który niekoniecznie musi się ze sobą dawnym zgadzać. Omówienie Charakteru pisma chciałem najpierw zatytułować przewrotnie „Śmiech pokoleń, płacz pokoleń”, opatrując rzecz znakiem zapytania. Oczywiście nawiązałbym w ten sposób do niezmiernie ciekawej książki prof. Edwarda Balcerzana, zarazem podkreślając istotę krytycznoliterackiego myślenia Janusza Drzewuckiego. Zdecydowałem jednak inaczej, uwypuklając to, co w jego sposobie czytania szczególnie fascynuje – pełne empatii i nader wnikliwe skupienie się na smaku słowa, o którym pisze ze swadą oraz rzadkim znawstwem. A dodać należy, że krytyka interesują również zagadnienia wersyfikacji (np. świetny szkic o liryce Bogusława Kierca) i wreszcie – granic poezji (niepodobna sformułować jej definicji, o czym już pisał przed laty choćby Stanisław Grochowiak w Poezji i…). Ta ostatnia kwestia, granic poezji, wydaje się stałym motywem książki. Słusznie, bo gra między słowem a milczeniem znamionuje wiersze Krynickiego, ma też znaczenie dla Zagajewskiego. Co ciekawe, normy poetyckości współcześnie wyznacza sam poeta, by odwołać się do niektórych utworów Zadury (np. Czerwonego paska). Zresztą na pytanie, czym jest poezja, nie ma odpowiedzi, a raczej: „dopiero na końcu/ dowiesz się/ co to jest poezja” (T. Różewicz, Spóźniona odpowiedź). Ale to już zupełnie inna bajka, jak rzekłby Janusz Drzewucki. Karol Alichnowicz

Ten czarujący Wieniawa Mariusz Urbanek, Wieniawa. Szwoleżer na Pegazie, Iskry, Warszawa 2015

Lekarz, żołnierz, poeta, tłumacz, generał, ambasador, przez cztery dni prezydent Rzeczypospolitej. Ale nade wszystko ułan wcielony, bywalec kawiarni i kabaretów, którego legendę przekazały niezliczone anegdoty, dykteryjki i facecje, krążące po międzywojennej Warszawie. Bolesław Wieniawa-Długoszowski powraca. Tym razem na kartach nowej-starej książki Mariusza Urbanka. Związany z Wrocławiem dziennikarz i pisarz już od kilkunastu lat znany jest czytelnikom jako autor popularnonaukowych biografii, których bohaterami stawali się Leopold Tyrmand, Jerzy Waldorff,

122

WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

Recenzje Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Władysław Broniewski, rodzina Kisielewskich czy też Genialni matematycy ze Szkoły Lwowskiej. Już na początku lat dziewięćdziesiątych Urbanek opublikował książkę poświęconą legendarnemu Wieniawie, która po latach doczekała się kolejnej edycji. Wznowiło ją bowiem niedawno wydawnictwo Iskry, drukujące ostatnie książki autora Szwoleżera na Pegazie. Dla wielu odbiorców będzie to jednak pozycja nowa, bowiem pierwsze wydanie z 1991 roku niesłusznie ginie w pomroce dziejów. To nowe zaopatrzone zostało dodatkowo w liczne fotografie i wyczerpującą bibliografię, zawierającą informacje o obficie cytowanych książkach, artykułach i dokumentach. Życie Bolesława Długoszowskiego znakomicie nadaje się na materiał do barwnych opowieści – filmowych lub literackich. W książce Mariusza Urbanka widzimy zatem młodego Bolka studiującego we Lwowie medycynę, a następnie wstępującego do Legionów; oglądamy pułkownika Wieniawę podbijającego nocne lokale stolicy, zdobywającego miłość pięknych kobiet i przyjaźń znakomitych poetów, dyskutującego o Prouście, tłumaczącego Conrada i podejmującego Chestertona; obserwujemy wiernego adiutanta Piłsudskiego i świadka ostatnich chwil życia Wodza, dyplomatę brylującego na salonach Rzymu i przekomarzającego się z zięciem Mussoliniego, wreszcie osamotnionego, złamanego człowieka popełniającego samobójstwo w Ameryce. Opowieść prezentowana w Szwoleżerze na Pegazie skrzy się humorem, perli anegdotami, które choć pewnie nie zawsze prawdziwe, w odniesieniu do Wieniawy – qui pro quo polskiej armii – zawsze brzmiały wiarygodnie. To nieważne, że Długoszowski nie wjeżdżał nigdy konno do „Adrii”, istotne, że on mógł to zrobić, bo ekscentryczne zachowania pasowały do niego równie mocno jak ułański mundur. Wielką zasługą autora jest jednak wydobycie mniej znanego, tragicznego rysu tej postaci. Śmierć ukochanego Wodza, ideowe spory z przyjaciółmi-poetami, wreszcie wojenna zawierucha pozostawiły w nim trwały ślad. W pewnym momencie w życiu Wieniawy, tak jak w jego słynnym powiedzeniu, naprawdę „skończyły się żarty, zaczęły się schody”. Mariusz Urbanek nie uległ pokusie jednostronnego przedstawienia swojego bohatera. Jego Wieniawa jest nie tylko Pegazem odzianym w generalski mundur, to człowiek wszechstronnie utalentowany, cieszący się ogromnym zaufaniem Józefa Piłsudskiego, predysponowany do zajmowania najwyższych stanowisk w państwie. Ponad te zaszczyty przenosi jednak swój kawaleryjski styl życia, wierność etosowi ułana, dla którego najwyższymi wartościami są koń, kobiety, wino i śpiew. Pułkownik Długoszowski jako bodaj jedyny z wiernych legionowych towarzyszy Komendanta nie objął rządowej synekury, nawet nominację generalską przyjął niechętnie, martwiąc się o reakcję własnego rumaka na widok nowego, nieznanego munduru. Wieniawa pozostał człowiekiem do specjalnych zadań, któremu można powierzyć misje najdelikatniejsze, wymagające taktu, sprytu i zręczności. Ambasadorem przy Kwirynale mianowano go dopiero w 1938 roku, gdy obecność dawnego adiutanta zmarłego Marszałka zaczęła następcy coraz bardziej zawadzać. Wtedy tak naprawdę rozpoczęła się jego krótka „kariera”, uwieńczona czterodniową prezydenturą RP, o której pamiętać nie chciano i którą WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

123

Recenzje mało kto dziś pamięta. Urbanek przypomina te zdarzenia i nie uderzając w ułańską legendę Wieniawy, pokazuje tę postać znacznie pełniej i dużo prawdziwiej niż czyniły to popularne anegdoty. A przy okazji po raz kolejny wskrzesza niezwykły świat międzywojennej Polski, w którym wojskowy dygnitarz mógł tłumaczyć francuską poezję modernistyczną, by następnie, wspominając dawne legionowe czasy, pić wódkę razem z komunizującym poetą. Szkoda jedynie, że w książce Mariusza Urbanka ponownie zabrakło przypisów bibliograficznych, dokładniej lokalizujących przywoływane cytaty. Praktyka taka jest oczywiście uzasadniona popularnonaukowym charakterem publikacji, u mnie jednak konsekwentnie pozostawia uczucie niedosytu. Paweł Sobczak

Ogród wyobraźni Konstelacja Toposu. Antologia poezji, Posłowie: Jarosław Ławski, Wybór i układ treści: Przemysław Dakowicz, Wojciech Kudyba, Biblioteka „Toposu”, Sopot 2015

Ośmiu poetów z różnych stron Polski. Można domniemywać, że zebrał ich wokół pisma sam Krzysztof Kuczkowski, którego wiersze w niniejszej antologii rozpoczynają prezentację, a całość książki tworzy różnorodny, ale przecież wspólny świat poetów skupionych wokół dwumiesięcznika literackiego Topos i stanowiących Konfraternię Poetycką Topoi. Oto oni w kolejności alfabetycznej: Przemysław Dakowicz, Wojciech Gawłowski, Adrian Gleń, Jarosław Jakubowski, Wojciech Kass, Krzysztof Kuczkowski, Wojciech Kudyba, Artur Nowaczewski. Antologia została zredagowana w sposób przemyślany i staranny. Ujęta w elegancką okładkę według pomysłu Krzysztofa Kuczkowskiego książka liczy 224 strony. Zamieszczono w niej po 15–20 utworów każdego poety. Poprzedzają je noty biograficzne i całostronicowe fotografie. Posłowie zatytułowane Konstelacja Toposu napisał literaturoznawca prof. dr hab. Jarosław Ławski. Jego treść to nie tylko wprowadzenie informacyjne w książkę, ale na czułych strunach poetyckich wygrany kolejny poemat. Przyznam szczerze, że ze wzruszeniem czytam teksty krytyczno-literackie tego autora, bowiem nie tylko po mistrzowsku analizuje utwory, ale ozdabia je aurą empatii. Tak jest i tym razem. Ks. Jan Twardowski ongiś w rozmowie ze mną wyznał, że z naukowca nie będzie dobrego poety. Osłupiałem na takie dictum, ale nie protestowałem wtedy, bo nie wiedziałem,

124

WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

Recenzje czy aby nie ma racji? W niedługim czasie zrozumiałem, że był nieco rozżalony za niezbyt przychylną opinię pewnego księdza piszącego wiersze, początkującego badacza literatury. Nie chodzi tu wcale o ks. Janusza St. Pasierba, który jest przykładem na nietrafność owej konkluzji ks. Jana. Był przecież świetnym znawcą kultury, literatury, a przy tym dużej klasy poetą. Naukowcy z konstelacji Toposu też zasługują na pochwałę. Śmiem powiedzieć, że są szczęściarzami, bo znaleźć się w grupie podobnych sobie pasjonatów, mających czasopismo, by w nim prezentować swój dorobek to wielka rzecz. Jaka będzie ich dalsza droga twórcza, ile światła zostawią po sobie – czas pokaże. Każdy wydał po kilka, bądź kilkanaście tomików wierszy, a rozpiętość ich wieku jest spora, urodzili się w przedziale lat 1953–1978. Niektórzy są już cenionymi krytykami i badaczami literatury. A to pomaga w pisaniu wierszy, czy nie? Popatrzmy. Może pojawi się odpowiedź. Krzysztof Kuczkowski to poeta z misją. Tak to wyraża w puencie wiersza Kładka (s. 28): Chcę być kładką, po której przejdzie Syn cieśli. Muszę zdążyć przed zachodem słońca, zanim ciemność mojego serca powiększy się o ciemność nieba i ziemi. To prawda, że każdy poeta powinien czuć się zobowiązanym do spełnienia misji. Bez niej wszelka twórczość nie ma sensu. I chociaż w kolejnym modlitewnym wierszu, zamykającym swój cykl, wyznaje tylko tęsknotę do Bożej miłości, to i tak w poetyckich wypowiedziach stara się odpowiadać na trudne egzystencjalne pytania. I jednak w słowach ludzkich również szukać pocieszenia. Ponadto jest twórcą i redaktorem naczelnym znaczącego periodyku literackiego oraz inicjatorem różnych wydarzeń kulturotwórczych w środowisku, które wokół „Toposu” zgromadził. Oto wspomniany utwór: Spraw, Panie, bym nie musiał w słowach szukać pocieszenia ani w żadnej innej rzeczy która dzieli świat na części. Spraw, byśmy ulecieli jak parasole dmuchawca, i żeby nikt z nas nie pytał dokąd i po co niesie nas wiatr Twojej miłości. *** Spraw, Panie… (s. 30) WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

125

Recenzje Piękny wiersz, który daje przedsmak liryki Kuczkowskiego, zaś antologia zachęca, by sięgać po nią w pełnym wymiarze. Kolejny autor omawianej książki, Adrian Gleń, to teoretyk literatury Uniwersytetu Opolskiego. Pracuje w słowie i zmagania ze słowami umie wyrażać zaskakująco trafnie, nawet aforystycznie: *** Wyjść z języka można tylko przez siebie albo: język (mi) się/ zdradza, albo: pozostawiam// siebie samemu sobie (s. 33). W tej twórczości znaleźć można ponadto ślady pracy nad twórczością poetów – nad Mickiewiczem, Różewiczem, Białoszewskim, Kornhauserem. Wiersze o nich lub im dedykowane o tym świadczą. Wojciech Kass zaskakuje tematyką wierszy. Tworzy nowe, oryginalne sytuacje liryczne, przynosi do wiersza obszary, które inni autorzy często pomijają. Jest w tym szczery i oryginalny. Poezja niespokojna, pełna lęku, a przy tym prowokująca. Oto na przykład znajdujemy w niej nawet kolokwializmy (zob. wiersz Z dziennika snów (8)). Nie wiem tylko, czy zamieszczone w antologii wiersze są najbardziej reprezentatywne dla twórczości poety z Prania. Najstarszy z grupy poeta, Wojciech Gawłowski, przedstawia lirykę, która ma tonację dostojną, wręcz klasycystyczną. Od pierwszego wersu wzbudza zaufanie. To się czuje w trakcie lektury, że autor wie, co ma do powiedzenia, a ma wiele. Oto krótki liryk pokazujący maestrię poety (Boże Narodzenie 1998, dedykowany Helenie): Rodzice zaglądają do nas przez szybę. Patrzą, patrzą i wracają do nieba. Cztery gołębie w siwiźnie błękitu. (s. 96) Artur Nowaczewski – najmłodszy autor, a już adiunkt w Katedrze Teorii Literatury i Krytyki Artystycznej Uniwersytetu Gdańskiego. Tym bardziej poeta ma świadomość odpowiedzialności za treści, które wypełniają jego utwory. Wie, że: „nie wypada pisać

126

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Recenzje o wszystkim i o niczym,/ ale ja jeszcze nie piszę – dodaje – ja mówię na początku/ były słowa, których nikt nie układał, jestem,/ przecież tylko małym puzzlem i dopiero/ potem ułożę się w siebie, takim jakim/ mnie znacie”. (s. 111) Niesie w sobie los, który będzie rozpisywał na epizody. A one ułożą się w historię jego życia. (…) historia, którą niosę w sobie, jest melodramatyczna, kupuję bilet w jedną stronę, bo nie ma powrotu, każda rzeka jest inna. skrzydła jeszcze się tlą, spalona ziemia ścieli się do stóp. (s. 126) Jarosław Jakubowski – wszechstronny literacko, bo i prozaik, i dramaturg, chociaż studiował budownictwo lądowe i politologię. Wiersze pokazują spory potencjał liryczny. Jako również dziennikarz na dookolną rzeczywistość patrzy problemowo, szczegółowo. Temat w wierszu to konkretna sytuacja (np. Chłopakom z „Kurska”) pokazana w atmosferze kontrolowanej emocji, napięcia. Drzewa w szronie podobne są do księżycowych skrzydeł. Nieruchome, pną się do nieba. Jaz im przygrywa, szumi, lamentuje. (s. 140) Przemysław Dakowicz – historyk literatury; adiunkt w Katedrze Literatury i Tradycji Romantyzmu Uniwersytetu Łódzkiego. Poeta, o którym głośno od kilku lat. Jego tom poetycki Łączka wzbudził wręcz podziw i wzruszenie; zaś wcześniejsza Teoria wiersza polskiego uznana została za najlepszy tom roku 2013 i nagrodzona Orfeuszem – Nagrodą im. K. I. Gałczyńskiego. Poezja intelektualna, kontakt z nią sprawia satysfakcję. Nic dziwnego, że ta twórczość ciekawi. To poeta uważny. Wie, jakie poważne tematy chwycić za rogi. Wojciech Kudyba – też historyk literatury, profesor nadzwyczajny w Katedrze Literatury Współczesnej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, wykładowca Studium Literacko-Artystycznego UJ. Już od dawna zwraca uwagę oryginalnym stylem poetyckim. Treść wiersza potrafi obudować swoistą metaforyką z gór, lasów, łąk i pól, co tworzy urzekający liryzm utworów. Zebrał pochwały od licznych krytyków. Tej twórczości nie sposób już teraz pominąć. To poeta znaczący. Poetycka antologia topoitów jest ciekawą prezentacją. Większość twórców z zewnątrz nie lubi „grup”, bo są one środowiskami jakoś zamkniętymi. Nie sposób dołączyć do nich. Jednak ten zespół autorów trzeba traktować raczej jako swoiście pojmowane środowisko WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

127

Recenzje poetów i krytyków skupionych wokół Toposu. Słowo „grupa” bardziej pasuje do młodzieniaszków, którzy lubią się zrzeszać po to, żeby wspólnie łatwiej wywalczyć uznanie dla swojej twórczości. Co łączy topoitów? W programowej wypowiedzi Wojciecha Kudyby, zamieszczonej na samym początku książki czytamy, że łączy ich „rozmowa w drodze”. Ponadto każdemu z nich przytrafiła się przygoda przekroczenia – siebie, języka (?). „W rozmowie, w otwarciu języka wydarza się świat, Ten pomiędzy nimi. Rozdarty. Bliski i zarazem inny. Droga jest zawsze wędrówką w stronę innego. Można być sobą tylko w utracie siebie. Dopóki idą, rozmowa jest dla nich czymś w rodzaju wspólnego miejsca, wspólnego świata” (s. 5). Gdy szwadron specjalistów od historii literatury, teorii poezji i krytyki bierze się za metaforę, cóż można z tym zrobić, jeśli nie pochwalić? Raczej myślę po lekturze o wartości przyjaźni niż o różnych poetykach. Tak, czynnikiem łączącym różne sposoby mówienia poetyckiego jest przyjaźń. Tylko i aż! Janusz A. Kobierski

Gdzie te poetki z tamtych epok Marta Podgórnik, Zawsze, Biuro Literackie, Wrocław 2015

Marta Podgórnik pod koniec 2015 roku wydała swoją nową książkę. Nie znam wszystkich jej tomików, ale na pewno Zawsze bardziej mi się podoba niż Rezydencja surykatek, którą przeczytałem kilka lat od premiery, znalezioną w antykwariacie w Krakowie. Nigdy nie pozbędę się wrażenia, nieco przeszkadzającego lekturze kolejnych tomów wierszy poetki z Gliwic, że jej biografia literacka rozpada się na dwa etapy – Prób negocjacji i dalszych tomików, wydawanych najpierw w Legnicy, następnie we Wrocławiu, zawsze pod szyldem tego samego wydawcy, zmieniającego nazwy, miasta. Czasami brakuje mi spojrzenia na świat i kulturę tamtej pierwszej Marty, albo Marty nieprzefiltrowanej przez środowisko literackie, czy też Marty jeszcze nierozpoznanej, Marty niezaznajomionej osobiście ze światem literackim współczesnym, a tylko zaznajomionej z lekturami. Nie znam osobiście poetki, ale znam jej poezję od dawna i wiem, że jest jedną z najbardziej przecenianych poetek w Polsce.

128

WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

Recenzje Nowy tomik Podgórnik to dalszy ciąg pisania własnej autobiografii z pogranicza zawodowości poetyckiej i stanów osobistych. Poetka jak przystało na uczennicę Brulionowców, umie językowo optować za jakąś tradycją, światopoglądem, czy stawać okoniem przeciwko. Słychać oczywiście frazy, czy przerobione frazy z poezji Andrzeja Sosnowskiego, ale także słychać mieszaninę wulgarności, czy brutalności i niezwykłej wrażliwości. Poetka zamiast sama stawiać sobie pytania o drogi twórcze, często posiłkuje się zgranymi już dyskusjami np. o modernizmie i postmodernizmie. Odrzuca romantyzm w wierszu XXS, który jest polemiką z poezją Adama Mickiewicza. W swoim wierszu Nad wodą wielką i czystą poeta z Nowogródka ukazywał lustro wody jako czyste i milczące zwierciadło bytów, sam podmiot liryczny próbował dojść do takiej doskonałości jak jezioro. W frywolnym wierszu XXS Marty Podgórnik czytamy apel do nienarodzonego, a więc wyimaginowanego dziecka, żeby nie bawiło się nad „głęboką wodą”, która jest brudna. Mamy więc zestawienie w dwóch wierszach antytezy: czystości i brudu, pękniętej złotej tafli i idealnej powierzchni, przeźroczystości i matowości. Jak czytamy w Literaturze romantyzmu Aliny Witkowskiej liryki lozańskie były przełomem w poezji wieszcza, ale także w poezji polskiego romantyzmu. Mickiewicz sygnalizował w nich odejście od retoryki, konstrukcji zdaniowych i opisowości do lapidarności i eksponowania „znaczeń alegoryczno-symbolicznych” słowa. Inaczej Podgórnik wybiera zaciemnienie sensów, konstrukcje językowe, odejście od jakichkolwiek znaczeń symboliczno-alegorycznych języka by wyeksponować własny, czy podmiotu lirycznego punkt widzenia na świat. W jej poezji jest także sporo gier językowych, przemieszczeń słów z różnorakich rejestrów w kryptocytatach. Podmiot liryczny wierszy Podgórnik to turystka zwiedzająca Europę (Pełznąca Opera), wspominająca swojego kochanka, szydząca z poezji miłosnej, bawiąca tanią cwaniackością godną piętnastolatków: „Będziemy mieć wódkę w butelkach po coli i z wdziękiem wyrzygam się / tym co nas boli”, często zastanawiającą się panną nad swoim życiem. Jest przekonana o nieśmiertelności swojej poezji, kiedy zwraca się w wierszu zadedykowanym K. S. (zapewne Krzysztofowi Siwczykowi): „Teraz muszę pisać klasycystyczne wiersze, / Rzeźbić je w metalu, wykuwać z granitu i odlewać z brązu”. W kilku wierszach zasygnalizowano różne etykiety określające epoki i style w literaturze: postmodernizm, modernizm, a w tym czytamy, że pisze wiersze klasycystyczne. Nie wiadomo jak czytać te napomknięcia, czy mają one rzeczywiste umocowanie w światopoglądzie autorki, czy są to tylko takie ładne, mądre słowa, które dobrze wpleść do wiersza. Trudno także oczekiwać od autorki Prób negocjacji, by cokolwiek zostało wyjaśnione, gdyż pisze w Odmowie stypendialnej: „Nie jestem jakąś fajdaną romanistką z pretensjami / do kultury wyższej”. Dlaczego ktoś mający pretensje do kultury wyższej jest „fajdany”, czyli „zasrany” innymi słowy pisząc. Skąd w ogóle u poetki z jednej strony znajdują się próby zastanowienia nad istotą pisania, stylu, a drugiej odmowa pretensji do kultury wysokiej, tak jakby kultura wysoka był czymś strasznym, jakimś przeżytkiem, czymś przykrym, a zapewne w kręgu znajomych poetów Podgórnik, czymś niemodnym. Wychodzi w jej poezji popkulturowy wyciąg z peerelowskich mądrości dotyczących kultury, będących WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

129

Recenzje stopem rusyfikacji i resztek kultury polskiej. Może właśnie niektórzy poeci z kręgu Podgórnik to działacze na rzecz zanikania polskiej kultury, polskiej składni, polskich cech, w imię wódy, wulgarności i tej rosyjskiej, czy też radzieckiej, głupawej nadętości sfer wyższych. Bo przecież wszyscy dobrze wiedzą, że niektórzy poeci z tzw. roczników sześćdziesiątych są buntownikami na papierze, a jako buntownicy są chyba zbyt łasi na odznaczenia za zasypywanie i niszczenie kultury polskiej pod płaszczykiem polemiki z latami osiemdziesiątymi, tak jakby w kulturze polskiej było chwilowe średniowiecze, parę chwil potem renesans, barok, oświecenie, kolejne epoki, a największą epoką – lata osiemdziesiąte. A dlatego piszę o tej zrusyfikowanej stronie poezji Podgórnik, gdyż pamiętam jak Krzysztof Grabowski (notabene rocznik sześćdziesiąty mogący realizować się muzycznie w latach osiemdziesiątych) z Dezertera pisał w biografii swojej kapeli, że unikali wulgaryzmów ratyfikowanych przez władze PRL, co wg nich było buntem. A w poezji Podgórnik jest tego sporo i nie chodzi tylko o wyrażenie swoich odczuć, czy nasłuch na to jak się mówi, wydaje mi się, że Podgórnik chce szokować, gdyż oprócz „fajdanej”, mamy „przechujem”, „huj Ci w dupę”, „pierdolić”, „rucha”. Oczywiście ta pozostałość po mentalności peerelowskiej nie jest jedyną perspektywą w Zawsze, gdyż w tomiku mamy sporo całkiem udanych wierszy, np. Twoi wisielcy, w którym bunty literackie związane z samobójstwami twórców zostają wydrwione. Moim zdaniem, poetka powinna zmienić wydawcę, zacząć pisać z jakiejś nowej perspektywy bo perspektywa łączniczki, królowej o czym pisano jakiś czas temu w Odrze, być może już nie jest nośna. A za jakiś czas może być śmieszna. Mateusz Wabik

Kabaret fizyczny Tadeusz Pióro, Powązki, Biuro Literackie, Wrocław 2015

O poezji Tadeusza Pióry nie napisano tak wiele tekstów jak na temat innych poetów z jego pokolenia. Wydaje mi się, że autor Wierszy okolicznościowych jest mocno w cieniu Andrzeja Sosnowskiego, Darka Foksa, Jacka Podsiadły, Marcina Świetlickiego. A jeżeli już coś napisano na temat jego poezji, to albo wyrażano trudności interpretacyjne jak Karol Maliszewski w recenzji Woli i Ochoty, albo tekst był pisany z punktu widzenia znawcy literatury anglosaskiej i dekonstrukcji, gdzie poezję Pióry traktowano jako polskojęzyczną wersję literatury angielskiej, czy amerykańskiej. Sam poeta pracuje, czy pracował, jako adiunkt anglistyki Uniwersytetu Warszawskiego, więc ten anglosaski kontekst odczytywania

130

WYSPA kwartalnik literacki

KWIECIEŃ 2016

Recenzje jego poezji jest jak najbardziej uzasadniony, choć na pewno wielu polskim czytelnikom wierszy Pióry niewiele wyjaśnia, bo jednak na co dzień w Polsce czyta się raczej literaturę polską niż anglosaską. Zresztą takie teksty dotyczące poetów z kręgu Literatury na Świecie często zazębiają się na kilku motywach – słowach kluczach typu „postmodernizm”, „dekonstrukcja”, „szkoła nowojorska”. To tak jakby katalogowanie wpływów i nawiązań wyczerpywało rozmowę o czyjejś poezji. No, niestety tak nie jest i wydaje mi się, że teksty Pióry czy Sosnowskiego umierają przywalane kolejnymi tekstami z bagażami nawiązań. Wskazywanie jest ważne w pierwszych tekstach, w kolejnych, jeśli one bazują tylko na tych pierwszych wskazaniach, jest wskazaniem bezradności krytyki. Także uważam, że zwyczajny czytelnik polskiej poezji, bez wielkiego bagażu doświadczeń z literaturą anglosaską i amerykańską, może na temat poezji Pióry zabrać głos, gdyż ta poezja jest – jakby nie było – pisana w języku, w jakim drukowali swoje wiersze Mickiewicz, Słowacki, czy Miłosz, a nie Wallace Stevens, Thomas Stearns Elliot i poeci z Nowego Jorku. Zauważyłem w poezji Pióry podobieństwo, nie do lingwizmu spod znaku Karpowicza jak Karol Maliszewski, ale czegoś zwyklejszego i bardziej niewinnego – do swoiście pojętego kabaretu literackiego. Tak, tak, wiele lat temu zasłuchiwałem się w to, co mówią na scenie Zenon Laskowik i Bohdan Smoleń, a teraz od czasu do czasu wysłuchuję w telewizji jakieś współczesne próby kabaretowe. Oczywiście Pióro nie jest twórcą kabaretowym, ale jego humor jest bardzo podobny do kabaretowego. Tak jak teksty kabaretowe, tak poezję Pióry cechuje narracyjność, deformacja znaczeń, odkształcenia zdarzeń prawdopodobnych w rzeczywistości, humor językowy, nastawienie na wywołanie określonej reakcji, pisanie z punktu widzenia przeciętnego obywatela, a nie elit kultury danego kraju. Satyra jest moim zdaniem tym co łączy styl i poezję Pióry z kabaretem. W nowym tomie wierszy pt. Powązki, Pióro posługuje się w wielu tekstach podobnymi chwytami co twórcy kabaretowi, np. w Randce. Gdy czytam ten wiersz nie interesują mnie nawiązania do poezji anglosaskiej i amerykańskiej, bo albo są w tekście i ich nie mogę zauważyć, gdyż nie jestem znawcą tej poezji, albo ich nie ma, ale nadal mógłbym czytać ten tekst w takim kontekście, jaki mi narzuciła polska krytyka. Tekst Randki jest po prostu parodystyczny w stosunku do zakładanego, zwykłego, natchnionego odbioru randki przez jakiegoś możliwego zakochanego, albo opisywania takich doznań przez młodych poetów: „Ona miała gumę / do gry w gumę, ja miałem pieniądze / na lody, lecz zostaliśmy w bramie, / bo chłopcy nie bawili się w gumę, / a w lodach spotykano gronkowce”. W wierszu wspomina się o seksie, nie o odczuciu, czy uniesieniach miłosnych, jest prosto i zwykle, na przekór jaki traktuje się sprawy seksu i miłości w polskiej literaturze w tradycji i romantycznej i młodopolskiej, czy międzywojennej. Komizm wywołują na pewno „gronkowce” w lodach, które niweczą spacer, ale to one pozwalają się podmiotowi lirycznemu zabrać do sprawy, no i guma w kieszeni ukochanej, gdyż trudno sobie wyobrazić by dziewczyna poszła na randkę z gumą do gry w kieszeni. Nie jest to niemożliwe, ale w wierszu wywołuje efekt komiczny przez zestawienie ważnej chwili dla młodej osoby z trywialnym, codziennym rekwizytem do zabawy powoduje WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

131

Recenzje śmieszność. Podobnie zestawia się sytuacje w kabarecie – kiedy np. jeden z aktorów podczas ważnej rozmowy pomiędzy pracownikami – jak w skeczu pt. „Z tyłu sklepu” nie wymawia, niczym dziecko, litery „r”, tylko mówi „tjaktoj”. Zestawienie „gronkowca” ze spacerem zakochanych wywołuje także efekt komiczny. Wiersz Debiucik jest próbą autobiografii podmiotu lirycznego, który zaczynał jako dziennikarz. Jednakże jego „fotoreportaż o elektryfikacji wsi” nie znalazł uznania w redakcji „pisma artystyczno-literackiego”. Podmiot liryczny mówi o „zdradzie młodzieńczych ideałów” i robieniu zdjęć kolorowych i o politycznych zmianach w redakcji, a także wyjeździe na emigrację do Los Angeles. Z marazmu artystę wyrywa agencja, która proponuje kilka retuszów. Wiersz ma aurę literackiego kabaretu politycznego. Wiąże się z rzeczywistością lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, gdy unowocześniano polską wieś. Podmiot liryczny zabiega o karierę, ale woli się realizować w USA jak wielu Polaków w latach PRL-u. Zestawia się w wierszu rozmaite zdarzenia, bardziej błahe i mniej, jednak osią jego nie są zmiany polityczne w kraju, ale własna chęć kariery podmiotu lirycznego. Ideowe dyskusje zastępuje zamiana czarno-białego aparatu na kolorowy, a potem w USA czarno-białego telewizora na kolorowy. Ideologię, rozmyślania nad dolą emigranta zastępuje plotka na temat Sylwestra Stallone’a, gwiazdy kina akcji. Wiersz Debiucik mógłby także być wykorzystany w kabarecie, w którym następuje nawiązanie do rzeczywistości i jej skrajna deformacja. Można tekst Pióry potraktować jako parodię możliwej autobiografii jakiegoś emigranta z Polski w czasach PRL-u, gdzie zmienia się całkowicie sposób formułowania poglądów na temat przyczyn wyjazdu z Polski, życia w USA, trudności z pracą. Podobnie w popularnym w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych kabarecie Tey rozprawiano się z polityką. Odwoływano się do sytuacji możliwych, np. reporter, którego grał Zenon Laskowik robił wywiad z panią Pelagią, graną przez Bohdana Smolenia, pracownicą fabryki bombek choinkowych i zamiast dyskusji o trudach pracy, czy ze zwiększonym popytem związanym ze zbliżającymi się świętami Bożego Narodzenia, wywiązała się rozmowa na tematy polityczne, gdyż okazało się, że w fabryce produkowało się nie tylko bombki choinkowe. Oczywiście czuć nawiązania w poezji Pióry do wierszy Franka O’Hary czy Dariusza Sośnickiego. W Skotografii pojawił się surrealistyczny obraz kanara w autobusie w hełmie górniczym, w Dlaczego jestem frajerem mamy monolog zakochanego zazdrośnika, który rozgrywa się na bazie podobieństw brzmieniowych pomiędzy słowami „frajer” i „fryzjer”. Samo zauważenie nawiązań nie wyczerpuje znaczeń, sensotwórczości tekstu i jego oddziaływania Podobnie jak w kabarecie politycznym, czy takim z nawiązaniami do rzeczywistości społecznej, w poezji Pióry można zauważyć drugie dno zabawnych tekstów, jakiś taki diaboliczny grymas twarzy autora w nich odbity, który każe snuć te wszystkie parodie, trawestacje. Można zapytać, czy ośmieszona rzeczywistość przegrywa w twórczości Pióry? Wydaje mi się, że nie. Ona nadal wydaje się w jakiś sposób straszna. No, ale nie wiadomo co jest tą bolącą, osaczającą rzeczywistością i jaki zakres problemów

132

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Recenzje każe ponawiać gesty satyryczno-prześmiewcze. Utarło się w polskiej poezji, żeby każdą twórczość współczesną, przede wszystkim poetów urodzonych w latach sześćdziesiątych, jeśli nie jest kontynuacją poezji z lat osiemdziesiątych, brać za gest sprzeciwu wobec powagi poezji zaangażowanej politycznie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Jednakże nie zapominajmy o tym, że jest to akademicka konstrukcja uzasadniająca debiuty z lat dziewięćdziesiątych. Twórczość niezaangażowana, kabaretowa, satyryczna nie zamilkła w Polsce w czasie politycznych kryzysów i przełomów. Za młodu czytałem dowcipy Masztalskiego, dziś śmieszy mnie Pióro. Mateusz Wabik

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

133

Kronika

KRONIKA

Redaguje Piotr Dobrołęcki

Styczeń 2016 W Maisons-Laffitte pod Paryżem w obecności Magdaleny Gawin, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, Tomasza Makowskiego, dyrektora Biblioteki Narodowej, i dr hab. Władysława Stępniaka, dyrektora Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, odbyło się uroczyste przekazanie ukończonego inwentarza archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte, wydawcy paryskiej „Kultury”, na ręce Wojciecha Sikory, prezesa Stowarzyszenia Instytut Literacki „Kultura”. W Warszawie na budynku przy ul. Górskiego 1 w pierwszą rocznicę śmireci Tadeusza Konwickiego odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą pisarzowi i jego żonie, Danucie, ilustratorce i graficzce. Podczas wieczoru literackiego zorganizowanego przez Oddział Warszawski Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w warszawskim Domu Literatury Danuta Ćirlić-Straszyńska przypomniała osobę i twórczość Mariny Trumić (1939-2011) z Sarajewa,

134

a szczególnie jej tłumaczenia utworów Czesława Miłosza na język chorwacki. Książka Aleksandry i Daniela Mizielińskich zatytułowana Pod wodą, pod ziemią (Dwie Siostry) zdobyła w Chinach tytuł Książki Roku 2015 w klasyfikacji prowadzonej przez „The Beijing News Weekly Review”. Laureatką Nagrody „Nowych Książek” została Anna Janko za książkę Mała zagłada (Wydawnictwo Literackie). Laureatem Paszportu „Polityki” w kategorii „literatura” został Łukasz Orbitowski za powieść Inna dusza (Od deski do deski). Zarząd Business Centre Club uhonorował ks. Adama Bonieckiego, redaktora naczelnego „Tygodnika Powszechnego” Złotą Statuetką BCC. Nagrody za Książki Roku „Magazynu Literackiego KSIĄŻKI” przyznano za: Małą

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika zagładę Anny Janko (Wydawnictwo Literackie), Turniej cieni Elżbiety Cherezińskiej (Zysk i S-ka), Pływaka Joakima Zandera (Sonia Draga), Miłosza w Krakowie Agnieszki Kosińskiej (Znak) oraz 966. Chrzest Polski Krzysztofa Ożoga (Biały Kruk). Nagrodami Specjalnymi wyróżniono: Lwów. Dzieje miasta Ryszarda Jana Czarnowskiego i Eugeniusza Wojdeckiego (Jedność) oraz Historię książki Rodericka Cavea i Sary Ayad (Arkady). Nagrodę Audiobook Roku 2015 przyznano za Diunę Franka Herberta (Rebis i Audioteka.pl). Wydawnictwo Bellona zdobyło tytuł Wydawcy Roku 2015, a ks. Roman Szpakowski został Człowiekiem Roku 2015. Utworzono Wrocławski Dom Literatury, którym kieruje prof. Andrzej Zawada, a jego zastępcą jest Anna Morawiecka-Ko-

wal, dyrektorka Wrocławskich Promocji Dobrych Książek, które wraz z wydawnictwem Warstwy (prowadzonym przez Jarosława Borowca) zostały wydzielone z Miejskiej Biblioteki Publicznej i weszły w strukturę nowej instytucji. Miasto Rybnik ustanowiło Górnośląską Nagrodę Literacką Juliusz. Patronuje jej XIX-wieczny etnolog i przyrodnik, zbieracz śląskich pieśni, Juliusz Roger. Laureat konkursu otrzyma nagrodę pieniężną w wysokości 40 tys. zł oraz pamiątkową statuetkę. Nagroda będzie przyznawana za najlepszą książkę napisaną i wydaną po polsku, zwycięzcę wskaże konkursowa kapituła. Zmarł Józef Skrzypiec, prezes wydawnictwa Bellona, autorytet w środowisku książki.

Luty 2016 W Zakopanem w nocy, podczas snu, zmarł Michał Jagiełło. Miał 74 lata.

swego życia uznawał siedmiotomową Panoramę literatury polskiej XX wieku.

Karl Dedecius, jeden z najważniejszych tłumaczy polskiej literatury na język niemiecki, twórca Instytutu Polskiego w Darmstadt, „Europejczyk z Łodzi”, jak sam o sobie pisał, zmarł we Frankfurcie nad Menem w wieku 94 lat. Za dzieło

Justyna Kopińska, jako pierwszy polski autor, została nominowana do European Press Prize, nagrody nazywanej europejskim Pulitzerem, za reportaż Oddział chorych ze strachu opublikowany w „Gazecie Wyborczej”.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

135

Kronika Monika Małkowska została laureatką Nagrody im. Macieja Łukasiewicza za tekst Mafia bardzo kulturalna opublikowany w „Plusie Minusie”, dodatku do „Rzeczpospolitej”. Nagrodę Warszawskiej Premiery Literackiej za książkę stycznia przyznano Łukaszowi Orbitowskiemu za Inną duszę (Od deski do deski). Andrzej Brzeziecki, redaktor naczelny „Nowej Europy Wschodniej”, otrzymał Nagrodę im. Jerzego Turowicza za książkę Tadeusz Mazowiecki. Biografia Naszego premiera (Znak Horyzont). Sześcioro literatów z warszawskiego oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich otrzymało medale Zasłużony Kulturze „Gloria Artis”. Srebrnymi medalami wyróżnieni zostali: Krystyna Rodowska, Zbigniew Taranienko i Piotr Wojciechowski, a brązowe medale dostali: Katarzyna Boruń-Jagodzińska, Jerzy Górzański i Grzegorz Walczak. Odznaczenia wręczyli:

Jarosław Czuba, dyrektor generalny Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oraz Michał Góras, dyrektor Biura Ministra. Medali nie przyjęli: złotych – Kazimierz Orłoś i Piotr Matywiecki, srebrnych – Tomasz Łubieński, Iwona Smolka i Adriana Szymańska, brązowych – Grzegorz Kasdepke i Maria Jentys-Borelowska. W Galerii Zachęta w Warszawie została otwarta wystawa zatytułowana „Tu czy tam? Współczesna polska ilustracja dla dzieci”. Dotychczasowy prezes Polskiego Wydawnictwa Muzycznego Adam Radzikowski został dyrektorem tej placówki, którą przekształcono z jednoosobowej spółki Skarbu Państwa w państwową instytucję kultury. Jedno z najbardziej magicznych miejsc Warszawy, słynna klubokawiarnia Czuły Barbarzyńca przy ul. Dobrej 31 na warszawskim Powiślu, została niespodziewanie zamknięta.

Marzec 2016 Wśród nominowanych do LBF International Excellence Awards przyznawanych przez London Book Fair wspólnie z UK Publishers Association znalazło się trzech przedstawicieli Polski: w kategorii najlepszy festiwal literacki – Festiwal Conrada,

136

w kategorii najlepszy wydawca literatury dziecięcej – Wydawnictwo Dwie Siostry, a do nagrody przyznawanej przez magazyn „The China Publishing & Media Journal” nominowano firmę SuperMemo World.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika Laureatem Międzynarodowej Nagrody Literackiej im. Zbigniewa Herberta został Lars Gustafsson, szwedzki poeta, prozaik, eseista i filozof. Ogłoszono, że laureatem Honorowej Nagrody Wielkiego Kalibru zostanie Tess Gerritsen, amerykańska pisarka, autorka powieści tłumaczonych na ponad 30 języków, jedna z najpopularniejszych twórczyń thrillerów medycznych na świecie. Nagrodę Warszawskiej Premiery Literackiej za książkę lutego przyznano Jerzemu Górzańskiemu za tom Koń Rimbauda zgubił podkowę (Volumen). Fundacja Wisławy Szymborskiej przyznała Nagrodę im. Adama Włodka poecie Marcinowi Orlińskiemu za napisanie tomu wierszy o roboczym tytule Państwo środka. Jury Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego przedstawiło 10 nominowanych książek, w tym osiem tytułów polskich i dwa zagraniczne: Karoliny Domagalskiej Nie przeproszę, że urodziłam. Historie rodzin z in vitro (Czarne), Magdaleny Grzebałkowskiej 1945. Wojna i pokój (Agora), Wojciecha Jagielskiego Wszystkie wojny Lary (Znak), Michała Książka Droga 816 (Fundacja Sąsiedzi), Jenny Nordberg Chłopczyce z Kabulu. Za kulisami buntu obyczajowego w Afganistanie w tłumaczeniu Justyny Huni (Czarne), Zbigniewa Parafianowicza i Michała Potockiego Wilki żyją poza prawem. Jak Janukowycz przegrał Ukrainę (Czarne), Pawła Piotra Reszki Diabeł i tabliczka czekolady (Agora), Åsne Seierstad Jeden z nas.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Opowieść o Norwegii w tłumaczeniu Iwony Zimnickiej (W.A.B.), Katarzyny SurmiakDomańskiej Ku Klux Klan. Tu mieszka miłość (Czarne) oraz Małgorzaty Szejnert Usypać góry. Historie z Polesia (Znak). O miano Książki Roku w plebiscycie serwisu Lubimyczytać.pl, w którym oddano ponad 100 tys. głosów, ubiegało się 190 książek z 63 wydawnictw. Zwycięzcami w 10 kategoriach zostali: literatura piękna – Małgorzata Halber Najgorszy człowiek na świecie (Znak Literanova), literatura faktu – Magdalena Grzebałkowska 1945. Wojna i pokój (Agora), kryminał, sensacja, thriller – Paula Hawkins Dziewczyna z pociągu (Świat Książki), horror – Stephen King Bazar złych snów (Prószyński i S-ka), literatura obyczajowa, romans – Colleen Hoover Maybe Someday (Otwarte), fantastyka, fantasy – Victoria Aveyard, Czerwona królowa (Otwarte), autobiografia, biografia, wspomnienia – ks. Jan Kaczkowski Życie na pełnej petardzie (WAM), literatura młodzieżowa – Gayle Forman, Wróć jeśli pamiętasz (Nasza Księgarnia), science fiction – Dimitry Glukhovsky Futu. Re (Insignis) oraz powieść historyczna – Anthony Doerr Światło, którego nie widać (Czarna Owca). Julia Hartwig została odznaczona orderem oficera Legii Honorowej. Insygnia orderu wręczył Pierre Buhler, ambasador Francji w Polsce. W szóstej edycji „Wierszy w metrze”, której głównym organizatorem jest Europejskie Stowarzyszenie Narodowych Instytutów Kultury EUNIC Warszawa, a finansowana

137

Kronika jest przez Miasto Stołeczne Warszawa, prezentowano wiersze z dwudziestu krajów Europy. Ich wyboru dokonywały instytucje kultury zrzeszone w EUNIC Warszawa, a także m.in. Fundacja im. Wisławy Szymborskiej, kapituła konkursu Europejski Poeta Wolności i Stowarzyszenie Tłumaczy Literatury.

138

XV Poznańskie Spotkania Targowe – Książka dla Dzieci, Młodzieży i Rodziców odbyły się w roku jubileuszu 95-lecia Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek pod honorowym patronatem Agaty Kornhauser-Dudy, małżonki prezydenta RP, i były najlepszą edycją w ich historii.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika regionalna

KRONIKA REGIONALNA Redaguje Lilla Latus

BIAŁYSTOK Książnica Podlaska, 20 stycznia, promocja najnowszej edycji Antologii Ekumenicznej – zbioru wierszy kilkudziesięciu autorów pochodzących z różnych stron Polski i świata.

BYDGOSZCZ Galeria Miejska BWA, 23 stycznia, „Weekend z Beksińskim” – spotkanie z Magdaleną Grzebałkowską. Galeria Wspólna, 7 marca, promocja najnowszego tomiku Marka Czuku Igły i szpilki (Forma).

CIESZYN Biblioteka Miejska, 14 marca, spotkanie autorskie z Anną Seniuk.

CZĘSTOCHOWA Regionalny Ośrodek Kultury, 30 stycznia, spotkanie z Marcinem Dobasem, fotografem „National Geographic Polska”, specjalizującym się w fotografii podróżWYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

niczej, krajobrazowej, przyrodniczej oraz podwodnej.

GDAŃSK Galeria Sztuki Warzywniak, 10 stycznia, Andrzej Fac, gdański poeta, wprowadził uczestników spotkania w literacki świat Olgi Dębickiej, dziennikarki i reportażystki. Nadba ł t yck ie Cent r u m Ku lt u r y, 15 stycznia, spotkanie z Aleksandrą Hnatiuk, autorką książki Odwaga i strach. Z autorką rozmawiał prof. Igor Hałagida (KEW). Kolonia Artystów, 20 stycznia, spotkanie z Izabelą Smelczyńską i Antonim Michnikiem – autorami książki Poza Rejestrem. Rozmowy o muzyce i prawie autorskim (Fundacja Nowoczesna Polska). Empik Galeria Bałtycka: • 20 stycznia, spotkanie z DJ Wiką, Jakubem Jabłonką i Pawłem Łęczukiem związane z promocją książki DJ Wika. Jest moc! (Burda Polska). • 23 kwietnia, spotkanie z Magdaleną Witkiewicz, autorką książki Cześć, co słychać (Filia).

139

Kronika regionalna Sztuka Wyboru, 26 stycznia, spotkanie z Anną Kłosowską, autorką Odmętów Absurdu.

GDYNIA Miejska Biblioteka Publiczna, 29 stycznia, spotkanie z kulturoznawcą Sylwią Gil, która opowiadała o Birmie.

JASŁO Jasielski Dom Kultury, 29 stycznia, spotkanie z Pawłem Sztompke, dziennikarzem muzycznym Programu I Polskiego Radia.

JASTRZĘBIE ZDRÓJ Dom Książki, 22 kwietna, spotkanie z Justyną Wydrą, autorką książek Esesman i Żydówka, „Ponieważ wróciłam (Zysk i S-ka).

GORZÓW WIELKOPOLSKI

KALISZ

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 15 stycznia, wieczór poetycki z okazji 10. rocznicy śmierci księdza Jana Twardowskiego z udziałem Beaty Patrycji Klary.

Miejska Biblioteka Publiczna: • 8 lutego, „Papusza. Złote słońce przywołuje nas” – czytanie tekstów literackich Papuszy – Bronisławy Wajs z okazji 29. rocznicy śmierci poetki (w ramach „Czytań rocznicowych”). • 9 lutego, spotkanie z Krystyną Sienkiewicz i Grzegorzem Ćwiertniewiczem, autorem jej biografii. Prowadzenie: Hanna Mirska-Grudzińska.

Miejskie Centrum Kultury – Klub Jedynka, 3 marca, spotkanie z poetą Markiem Czuku. Prowadzenie: Beata Patrycja Klary i Agnieszka Kopaczyńska-Moskaluk.

GOSTYŃ

KARCZEW

III edycja Gostyńskiego Festiwalu Fantastyki Gostkon (4-7 lutego). W programie: spotkania autorskie, warsztaty, Games Room. Organizatorzy zaplanowali także Ogólnopolski Turniej Cospley oraz blok poświęcony nowoczesnym technologiom związanym z 3D i rzeczywistością rozszerzoną.

Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna, 29 stycznia, promocja publikacji Strój Wilanowski z nadwiślańskiego Urzecza (Polskie Towarzystwo Ludoznawcze). Gośćmi spotkania byli autorzy: prof. Elżbieta Piskorz-Branekowa i dr. Łukasz Maurycy Stanaszek.

INOWROCŁAW Centrum Chrześcijańskie Droga, 5 stycznia, spotkanie autorskie z Szymonem Hołownią.

140

KATOWICE Biblioteka Śląska, 26 stycznia, spotkanie z cyklu „Wszechnica”, w tym wykład prof. zw. dr. hab. Jana Malickiego „Sarmaci poznają świat. Ameryka”. Prowadzenie: dr hab. Zygmunt Woźniczka. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika regionalna Centrum Edukacyjne Instytutu Pamięci Narodowej, 1 marca, spotkanie z Mariuszem Soleckim, autorem książki Literackie portrety żołnierzy wyklętych. Esej o literaturze polskiej lat 1948+2010 (LTW).

KIELCE Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 25 stycznia, spotkanie z Jerzym Danielem oraz promocja jego najnowszej książki Wierni sobie. W kręgu szkolnych kolegów Stefana Żeromskiego (Scriptum). Spotkanie poprowadził dyrektor WBP, Andrzej Dąbrowski. Archiwum Państwowe, 27 stycznia, spotkanie pt. „Sandomierz w źródle archiwalnym”. W programie wykłady oraz wystawa „Związki Jana Długosza z Sandomierzem”, przygotowana przez Urszulę Stępień (Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu) i dr Tomisława Giergiela (Instytut Historii UMCS). Kieleckie Centrum Kultury, 19 lutego, spotkanie z Bronisławem Wildsteinem poświęcone jego najnowszej książce Cienie moich czasów (Zysk i S-ka).

LEGIONOWO Miejski Ośrodek Kultury, 24 stycznia, spotkanie ze Stanem Borysem, w trakcie którego artysta zaprezentował swój tomik poezji Daleko donikąd (Melanż).

rii architektury” – cykl spotkań organizowanych przez Stowarzyszenie Pamięć i Dialog. Prowadzenie: Wojciech Morawiec i Roger Piaskowski. • 28 stycznia, spotkanie z Agnieszką Cubałą, autorką książki Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i… Warszawa. Życie codzienne powstańczej Warszawy’44 (Bellona). • 11 lutego, „Malowane światłem gawędy o Legnicy” – spotkanie z cyklu organizowanego przez Stowarzyszenie Pamięć i Dialog. • 15 marca, promocja książki Czesława Kowalaka Legnickie sztandary szkolne (Towarzystwo Przyjaciół Nauk). • 12 kwietnia, spotkanie z Marcinem Makuchem, autorem książki Sekrety Legnicy (Księży Młyn). • 19 kwietnia spotkanie autorskie z prof. zw. dr. hab. Stanisławem Sławomirem Nicieją, historykiem i historykiem sztuki XIX i XX wieku, autorem cyklu Kresowa Atlantyda (Wydawnictwo MS).

LUBLIN Dom Kultury SLM: • 20 stycznia, opowieści podróżnicze Krzysztofa Baranowskiego. • 21 stycznia, spotkanie z historykiem sztuki dr Elżbietą Matyaszewską.

LEGNICA

ŁASK

Miejska Biblioteka Publiczna: • 14 stycznia, „Malowane światłem gawędy o Legnicy – wprowadzenie do histo-

Biblioteka Publiczna, 8 kwietnia, spotkanie autorskie z Tadeuszem Zawadowskim, poetą i krytykiem literackim.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

141

Kronika regionalna

ŁOWICZ Miejska Biblioteka Publiczna, 14 stycznia, spotkanie z dziennikarzem i komentatorem sportowym Krzysztofem Miklasem, który opowiedział zgromadzonym o kulisach powstawania książki Przewrotność losu (Pelecanus).

ŁÓDŹ Kawiarnia Literacka, 28 stycznia, spotkanie autorskie z Dorotą Koman, autorką tomiku wierszy Maszyna do czytania (Iskry). Wojewódzka Biblioteka Publiczna: • 21 stycznia, spotkanie z Markiem Dutkiewiczem, dziennikarzem, autorem kilkuset tekstów piosenek, połączone z promocją książki Jolka, Jolka, pamiętasz? (Edipresse). • 4 lutego – spotkanie z Ewą Winnicką, autorką książki Angole (Czarne). Poleski Ośrodek Sztuki: • 18 stycznia, spotkanie z Luizą Łuniewską i rozmowa o książce Szukając Inki. Życie i śmierć Danki Śledzikówny (The Facto). • 21 stycznia, spotkanie z Jackiem Dehnelem z cyklu „Czytam Więc Jestem” połączone z promocją książki Dziennik roku Chrystusowego (W.A.B). • 25 stycznia, spotkanie z Angeliką Kuźniak i promocja jej najnowszej książki Stryjeńska. Diabli nadali (Czarne). • 9 lutego, o książce Wszystkie lektury nadobowiązkowe (Znak) Wisławy Szymborskiej opowiadał Bronisław Maj.

142

Instytut Filozofii Uniwersytetu Łódzkiego, 22 stycznia, spotkanie z pisarzem i dziennikarzem śledczym Jarosławem Jakimczykiem. Podczas spotkania odbyła się debata z udziałem trzech panelistów z Uniwersytetu Łódzkiego: historyka prof. UŁ dr. hab. Przemysława Waingertnera, krytyka sztuki dr. Tomasza Załuskiego oraz etyka dr. Krzysztofa Kędziory. Dom Literatury: • 21 stycznia, spotkanie z Markiem Millerem, autorem książki Papież i generał (czyli z Jaruzelskim o Panu Bogu) (NCK). • 26 stycznia, „Literatura bez granic” – spotkania konwersacyjne zorganizowane we współpracy z Uniwersytetem Trzeciego Wieku. • 28 stycznia, spotkanie z Dorotą Koman, autorką Maszyny do czytania (Iskry). • 29 stycznia, warsztaty literackie dla dorosłych. Prowadzenie: Rafał Gawin i dr Przemysław Owczarek. • 4 lutego, promocja najnowszego numeru ,,Tygla Kultury”. Prowadzenie: dr Maciej Robert. • 11 lutego, premiera tomu poetyckiego Marka Czuku pt. Igły i szpilki (Forma). • 21 kwietnia, spotkanie z Mariuszem Grzebalskim, autorem „Dziennika pokładowego (WBPiCAK) oraz Małgorzatą Lebdą i jej zbiorem wierszy Matecznik (WBPiCAK). Akademicki Ośrodek Inicjatyw Twórczych: • 28 stycznia, spotkanie z Dorotą Nowak w ramach „Katamaranu Literackiego”. WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika regionalna • 11 lutego, spotkanie ze Zbigniewem Milewskim w ramach „Katamaranu Literackiego”. Empik, Manufaktura: • 22 stycznia, spotkanie z Moniką Sawicką i jej najnowszą książką Mimo wszystko (Replika). • 4 lutego, spotkanie z Anetą Jadowską i premiera książki Szamański blues (Fabryka Słów). Klubokawiarnia Niebostan: • 22 stycznia, spotkanie z Andrzejem Stasiukiem. • 28 stycznia, warsztaty literackie i spotkanie autorskie z Zygmuntem Miłoszewskim. Muzeum Tradycji Niepodległościowych, 25 stycznia, spotkanie z cyklu „Plus czy Minus – Konfrontacje Historyczne” zatytułowane „Rok 1945 – między traumą a radością” – rozmowa o książce Małgorzaty Grzebałkowskiej 1945. Wojna i pokój (Agora). Miejska Biblioteka Publiczna, Filia nr 11, 11 marca, spotkanie z Kają Kowalewską połączone z promocją najnowszej powieści autorki „Playlisty, czyli nie wszystkie fobie są o miłości”. Prowadzenie: Monika M. Sawicka, śpiew Laura Chlewska, fragmenty powieści przeczytał Jan Michalski. Klub Nauczyciela, 14 kwietnia, spotkanie z poetą Piotrem Kasjanem. Łódzki Dom Kultury, 19 marca, spotkanie nieformalnych grup poetyckich działających w województwie łódzkim. ZaprezenWYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

towało się 14 grup: Akant, Kamena, Centauro, Limeryk, Motyl, Stolik Poetycki i Powrót z Łodzi, Abaton i Przeznaczenie z Piotrkowa, Desant z Sieradza, Constans z Konstantynowa Łódzkiego, Ponad z Radomska, Na Progu z Łasku, Topola ze Zduńskiej Woli. Biblioteka Uniwersytecka, 22 kwietnia, spotkanie w ramach cyklu „BUŁka z Poezją” zatytułowane „Poetycki Desant”. Gośćmi Biblioteki UŁ były członkinie sieradzkiej grupy poetyckiej „Desant”, funkcjonującej od 2013 roku: Joanna Chachuła, Łucja Kucińska, Monika Milczarek, Paulina Zawieja i Wioleta Jaszczak.

NOWY SĄCZ Małopolskie Centrum Kultury Sokół, 4 marca, „Ktoś mówić musi” – spotkanie z Przemysławem Dakowiczem, poetą, eseistą, krytykiem literackim i historykiem literatury.

OLSZTYN Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 15 stycznia, spotkanie z Bożeną Kraczkowską połączone z promocją najnowszego tomu poezji poetki pt. Flamingi (Elset). Prowadzenie: Michał Krawiec.

OPALENICA Zespół Szkół, 12 stycznia, spotkanie autorskie z Krzysztofem Kaźmierczakiem oraz Piotrem Talagą, autorami książki Sprawa

143

Kronika regionalna Ziętary. Zbrodnia i klęska państwa (Zysk i S-ka).

OPOLE Miejska Biblioteka Publiczna, 4 lutego, spotkanie z Piotrem Goćkiem – dziennikarzem i publicystą, podczas którego promowana była jego książka Pozamiatane. Jak Platforma Obywatelska porwała Polskę (Zysk i S-ka).

PABIANICE Miejska Biblioteka Publiczna, 14 marca, spotkanie z Markiem Czuku, promujące tomik Igły i szpilki (Forma). Prowadzenie: Kacper Płusa.

PIŁA 4. Festiwal Kryminału Kryminalna Piła 2016 (30 marca – 2 kwietnia). Z czytelnikami spotkali się m.in.: Jørn Lier Horst, norweski pisarz kryminałów, Janusz Leon Wiśniewski, Ryszard Ćwirlej, autor pierwszego retrokryminału z przedwojenną Piłą Tam ci będzie lepiej (Czwarta Strona), PM Nowak, autor kryminałów Ani żadnej rzeczy (Czarna Owca), Cokolwiek uczyniliście (Czarna Owca) i Na pokuszenie (Czarna Owca), Marta Zaborowska, Rajskie ptaki, Gwiazdozbiór i Uśpienie (Czarna Owca), Joanna Opiat-Bojarska, Koneser (Czarna Owca) oraz Małgorzata Ronc, prokurator, współautorka i bohaterka książki Prokurator. Kobieta, która się nie bała (Znak).

144

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI Miejska Biblioteka Publiczna, 14 stycznia, spotkanie z Marcinem Łukaszem Majewskim, autorem książki Wołyń. Komunizm, nacjonalizm, terroryzm (Rytm).

POZNAŃ Klub Literacki Dąbrówka: • 5 stycznia, spotkanie autorskie Tomasza Rębacza poświęcone jego książce Sytuacje (Kontekst). • 19 stycznia, „Zielone wiersze – laureaci, uczestnicy, wydawnictwa konkursów ekologicznych”. Prezentacja twórczości poetyckiej i plastycznej Grażyny Kielińskiej. • 2 lutego, wieczór autorski Eleonory i Ryszarda Biberstajnów (W pogodę serca, Jak spokój po burzy). • 16 lutego, Łucja Dudzińska prezentowała nowe książki oraz debiutantkę Joannę Pylkę-Śmiełowską. • 1 marca, „Ciągle, jeszcze papier” – przegląd prasy kulturalno-literackiej. Zdzisław Czwartos – wiersze i opowiadania. Omówienie Stanisław Chutkowski. • 15 marca, prezentacja autobiograficznej powieści Jerzego B. Zimnego Gromnica. Klasztor oo. Dominikanów, 17 stycznia, spotkanie z o. Maciejem Ziębą i rozmowa o książce Kłopot za kłopotem (W drodze). Księgarnia Zysk i S-ka: • 4 lutego, spotkanie z Włodzimierzem Łęckim, krajoznawcą, działaczem

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika regionalna i członkiem honorowym PTTK, autorem ponad 70 książek krajoznawczych i przewodników. • 10 marca, spotkanie z Robertem Cichowlasem oraz Łukaszem Radeckim, autorami książki Zombie.pl (Zysk i S-ka). Biblioteka Raczyńskich, 5 lutego, spotkanie autorskie z Piotrem Semką.

PSZCZYNA Klub „13”, 10 lutego, spotkanie z Barbarą Spychalską-Granicą, promujące książkę Niespodzianka na 6 liter (Zysk i Spka).

RACIBÓRZ Miejska i Publiczna Biblioteka, 19 lutego, spotkanie z Moniką Oleksą, autorką powieści Miłość w kasztanie zaklęta, Ciemna strona miłości i Samotność ma Twoje imię.

RUMIA Stacja Kultura, 20 stycznia, spotkanie autorskie z prof. Stefanem Chwinem. Prowadzenie: Krystyna Lars-Chwin.

RYBNIK Biblioteka Główna: • 11 stycznia, spotkanie z Hanną Pasterny, autorką książki Moje podróże w ciemno (Credo).

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

• 3 lutego, spotkanie autorskie z Witem Szostakiem i rozmowa o jego ostatnich książkach Sto dni bez słońca i Wróżenie z wnętrzności (Powergraph).

RZESZÓW Wojewódzki Dom Kultury, 20 stycznia, cykliczne slajdowisko podróżnicze z cyklu „Rzeszowskie Spotkanie z Podróżami”. W programie prelekcje: Anna Stróż „Nie tylko Łańcut – architektura Podkarpacia”, Mirosław Brzeziński „Malezja – multi kulti” oraz Emilia Grzesik „Argentyna i Chile – kraina kontrastów”. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 15 marca, spotkanie z Andrzejem Pilipiukiem, zorganizowane w ramach cyklu 4. Wiosenne spotkania w bibliotece: Dobra książka „Pod Pegazem”.

SEROCK Centrum Kultury i Czytelnictwa, 16 stycznia, spotkanie z Katarzyną Pakosińską i prezentacja książki Malina cud dziewczyna (Muza).

SIERADZ Powiatowa Biblioteka Publiczna: • 13 stycznia, spotkanie z Jerzym Kisielewskim. • 25 stycznia, promocja najnowszej książki prof. dr. hab. Tadeusza Olejnika Dziedzictwo i tradycje kulturalne Wielunia (NCK).

145

Kronika regionalna • 17 lutego, spotkanie z Anną Kamińską, autorką książki Simona. Opowieść o niezwyczajnym życiu Simony Kossak (Wydawnictwo Literackie). • 24 lutego, spotkanie z poetą Karolem Maliszewskim oraz promocja książki Izy Fietkiewicz-Paszek. • 3 marca, spotkanie z Michałem Rusinkiem, który opowiadał o swojej najnowszej książce Nic zwyczajnego. O Wisławie Szymborskiej (Znak). • 16 marca, Jolka, Jolka pamiętasz? (Edipresse) – spotkanie z Markiem Dutkiewiczem. Centrum Informacji Kulturalnej, 3 marca, spotkanie z Jackiem Ozaistem, autorem Wyspy Obiecanej. Miejska Biblioteka Publiczna, Filia nr 2: • 21 marca, spotkanie z poetką, aforystką Urszulą Zyburą. • 21 kwietnia, wieczór autorski Birutė Jonuškaitė, wiceprezesa Związku Pisarzy Litwy.

SOPOT Sopoteka, 16 stycznia, spotkanie autorskie z Małgorzatą Wardą, pisarką, malarką, rzeźbiarką, pisarką. Biblioteka Sopocka, 29 lutego, spotkanie z Piotrem Brzezińskim, Robertem Chrzanowskim i Tomaszem Słomczyńskim, autorami książki Pogrzebani nocą. Ofiary Grudnia ’70 na Wybrzeżu Gdańskim (Polska Press).

146

SOSNOWIEC Miejska Biblioteka Publiczna: • 15 stycznia, spotkanie ze Sławomirem Matuszem, poetą, eseistą, krytykiem. • 18 marca, spotkanie z Aleksandrą Łojek, autorką książki Belfast. 99 ścian pokoju (Czarne).

STAWISKO Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów: • 4 lutego, spotkanie z Krzysztofem Dubińskim poświęcone jego książce Wojna Witkacego czyli kumboł w galifetach (Iskry). • 24 kwietnia, promocja tomów poetyckich; Marka Czuku Igły i szpilki (Forma) oraz Kacpra Płusy Wiersze na żółtym papierze (Miejska Biblioteka Publiczna w Świdnicy). Prowadzenie: Mariusz Wolbromski.

SZCZECIN Księgarnia Badet, 9 stycznia, premiera książki fantasy Aremil Iluzjonistów. Wschodnie rubieże (Novae Res) Alicji Makowskiej. Secesja Cafe, 11 stycznia, spotkanie z Ingą Iwasiów. Teatr Polski, 11 stycznia, spotkanie z Markiem Bieńczykiem. Prowadzenie: Andrzej Skrendo.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Kronika regionalna Księgarnia Sedina, 14 stycznia, spotkanie z Michałem Lembasem i rozmowa o książce napisanej z Grzegorzem Ciechanowskim i Piotrem Brzezińskim Bitwa o Szczecin dzień po dniu (Bratek).

Biblioteka Pedagogiczna, 13 stycznia, spotkanie z cyklu „Dobry Pretekst do Rozmowy”. Przedmiotem rozmowy była książka obrazowa Iwony Chmielewskiej W kieszonce (Media Rodzina).

Książnica Pomorska, 21 stycznia, prezentacja książki Iwony Gacparskiej Ścieżki, drogi, przystanki, czyli całe Ich życie… Kolejne historie.

ZIELONA GÓRA

Stara Rzeźnia, 24 stycznia, spotkanie autorskie z Leszkiem Hermanem, autorem książki Sedinum. Wiadomość z podziemi (Muza).

ŚWIDNICA Świdnicki Ośrodek Kultury, 20 stycznia, „Świdnicka Środa Literacka” – spotkanie z Jackiem Podsiadło.

TARNOBRZEG Biblioteka Pedagogiczna, 15 stycznia, spotkanie z Tomem Justyniańskim, pisarzem i obrońcą zwierząt.

TARNÓW Centrum Sztuki Mościce, 8 stycznia, spotkanie z Łukaszem Maciejewskim, autorem książki Aktorki. Portrety (Znak).

TORUŃ Akademickie Centrum Kultury i Sztuki Od Nowa, 25 stycznia, Slam Poetycki. Prowadzenie: Darek Ozimkiewicz.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 28 stycznia, promocja tomiku poezji Lewa strona bytu (WAM) Konrada Krakowiaka.

WROCŁAW Klub Muzyki i Literatury, 11 stycznia, prezentacja książki Bajka o krasnoludkach i krasnalach Zygmunta Szkurłatowskiego. Wrocławskie Centrum Seniora, 21 stycznia, spotkanie z poezją Haliny Turek Krysztoforskiej i Janusza Telejko. Księgarnia Hiszpańska: • 4 stycznia, spotkanie z Agnieszką Wolny-Hamkało poświęcone jej powieści 41 utonięć (Iskry). • 5 marca, spotkanie z wrocławską poetką Hanną Janczak, autorką zbioru Lekki chłód. Prowadzenie: Agnieszka WolnyHamkało. Księgarnia Tajne Komplety, 5 lutego, spotkanie z Adrianem Bednarkiem i jego książką Proces diabła.

147

Kronika regionalna Salonik Trzech Muz, 22 lutego, wieczór autorski Izabeli Moniki Bill, wrocławskiej poetki, aktorki, publicystki.

żółtym papierze (Miejska Biblioteka Publiczna w Świdnicy). Prowadzenie: Tadeusz Zawadowski.

Empik Renoma, 16 lutego, spotkanie z Tomaszem Lisem związane z książką A nie mówiłem?. Stary Klasztor, 5 marca, spotkanie z Bronisławem Wildsteinem, poświęcone książce Cienie moich czasów.

Miejska Biblioteka Publiczna: • 3 marca, spotkanie ze Stanisławem Janickim, pisarzem i scenarzystą, krytykiem filmowym i historykiem kina, autorem programu telewizyjnego „W starym kinie”. • 17 marca, spotkanie autorskie z Mariuszem Czubajem.

ZAMOŚĆ

ZGIERZ

Zamojski Dom Kultury, 27 stycznia, wieczór poezji z Zofią Kucówną. Aktorka przybliżyła poezję Julii Hartwig. Spotkanie zorganizowane we współpracy z Festiwalem „Szczebrzeszyn – Stolica Języka Polskiego”.

Stacja Nowa Gdynia, 6 lutego, spotkanie z Filipem Springerem, reporterem i fotografem, autorem książki 13 pięter (Czarne). Prowadzenie: Piotr Grobliński.

ZDUŃSKA WOLA

Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna, 8 lutego, spotkanie z Tomkiem Michniewiczem – dziennikarzem i podróżnikiem.

Zduńskowolskie Centrum Integracji Ratusz: • 29 stycznia, Polacy, szukałam Was – promocja książki Sławomiry Heuchert-Kazimierskiej. • 1 kwietnia, spotkanie z poetą Kacprem Płusą i jego tomikiem Wiersze na

148

ŻNIN

ŻORY Kino na Starówce, 14 stycznia, spotkanie autorskie z Dariuszem Filakiem, autorem książki Dziennik pisany nosem.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Nasi autorzy

NASI AUTORZY Mirosław Bańko językoznawca, leksykograf. Zatrudniony w Instytucie Języka Polskiego UW, gdzie prowadzi podyplomowe studia językowe dla niepolonistów, do niedawna też w Wydawnictwie Naukowym PWN, gdzie kierował redakcją słowników języka polskiego. Autor lub współautor kilkunastu słowników różnego rodzaju, kilku tysięcy porad w internetowej poradni językowej PWN i oczywiście publikacji akademickich. Leksykografię uważa za działalność na pół naukową, na pół literacką.

Marek Czuku (ur. 1960) – poeta, krytyk literacki, publicysta, z wykształcenia fizyk i polonista. Autor jedenastu książek poetyckich. Należy do SPP (obecnie zasiada w Zarządzie Głównym) oraz do Academia Europaea Sarbieviana. Stypendysta MKiDN. Mieszka w Łodzi.

Janusz Drzewucki (ur. 1958) – poeta, krytyk literacki, dziennikarz, wydawca. Absolwent filologii polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1990 roku mieszka i pracuje w Warszawie. Dziennikarz „ITD” (1990), „Nowej Europy” (1992–1993) i „Rzeczpospolitej” (1993-2005). Redaktor naczelny wydawnictwa Czytelnik (2005-2012). Od roku 1983 publikuje na łamach miesięcznika „Twórczość”, od 1996 członek zespołu redakcyjnego „Twórczości”. Autor zbiorów wierszy: Ulica Reformacka, Starożytny język, Podróż na południe, Światło września, a także książek krytycznoliterackich: Chaos i konwencja, Smaki słowa oraz Akropol i cebula. O Zbigniewie Herbercie. Laureat nagród literackich im. Kazimiery Iłłakowiczówny, Stanisława Wyspiańskiego i Stanisława Piętaka. Ostatnio wydał Wiersze wybrane w Bibliotece Poetów LSW, nakładem Iskier tom poezji Dwanaście dni oraz w wydawnictwie Melanż Życie w biegu – zapis jednego roku. Członek PEN Clubu, SPP oraz SDP.

Jerzy Górzański (ur. 1938) – poeta, prozaik, felietonista, autor słuchowisk radiowych. Jako poeta debiutował w 1960

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

roku we „Współczesności”. W latach 60. związał się z Orientacją Poetycką Hybrydy. W latach 1974-1979 był redaktorem miesięcznika „Nowy Wyraz”, a w latach 1985-2000 redaktorem „Literatury”. Opublikował dwanaście książek poetyckich i wiele tytułów prozatorskich, stworzył też kilkadziesiąt słuchowisk. Jest członkiem warszawskiego oddziału SPP, laureatem nagrody Polskiego PEN Clubu im. Roberta Gravesa za twórczość poetycką (1976), nagrody miesięcznika „Poezja” (1990), nagrody Warszawskiej Premiery Literackiej (1997) za Debiut z aniołem (Agawa) oraz nagrody Honorowy Wielki Splendor przyznanej za całokształt twórczości radiowej (2006).

Jędrzej Guzik (ur. 1993) – były student Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. Obecnie zajmuje się tworzeniem okładek wydawnictw muzycznych oraz wideoklipów. Aktywnie działa w kolektywie WOOOM visuals, specjalizującym się w wizualizowaniu muzyki na żywo. Swe pasje do ruchomych obrazów stara się przekładać na literaturę, czego efekty można było oglądać podczas pokazu autorskich animacji pt. Poezja Procesu na festiwalu Poznań Poetów (2013). Publikował m.in. w „Akcencie” oraz na łamach sieciowych „Odry”. Laureat konkursów poetyckich, w tym ogólnopolskiego „O Laur Wierzbaka” (2011), o Nagrodę FanFila (IFP UAM) (2010, 2011, 2012) oraz „Zielone Pióra”. (2011, 2012).

Wojciech Kaliszewski (ur. 1956) – histor yk literatur y i k r y t yk literacki. Ukończył Wydział Polonistyki UW. Prac uje w I n s t y t u c ie B a d a ń L it e r a c k ic h PA N. Wyda ł: Kto królem będzie czy Polak i któr y? Wiersze elekcyjne ostatniego bezkrólewia 1763-1763 (DiG, 2003). Współredaktor „Napisu” i „Wyspy”. Publikuje też w „Więzi” i w „Nowych Książkach”.

Krzysztof Kuczkowski (ur. 1955) – poeta, autor szkiców, recenzji literackich i muzycznych. W 1993 roku założył dwumiesięcznik literacki „Topos”, którym kieruje do dzisiaj. Jeden z ini-

149

Nasi autorzy cjatorów Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Rainera Marii Rilkego, organizator Festiwali Poezji w Sopocie. Redaktor serii książek Biblioteka „Toposu”. Opublikował tomiki wierszy: Prognoza pogody (1980), Pornografia (1981), Ciało, cień (1989), Trawa na dachu (1992), Widok z dachu (1994), Stado (z K. Szymoniakiem, 1995), Anioł i góra (1996), Niebo w grudniu (1997), Wieża widokowa (wybór wierszy, 1998), Tlen (2003), Pieśń miłości, pieśń doświadczenia (z W. Kassem, 2006), Dajemy się jak dzieci prowadzić nicości (2007), Wiersze [masowe] i inne (2010). Zredagował antologie poezji Podróż do Gdańska (2009) oraz dwujęzyczną Six Poets: Twenty-eight Poems (2011). Autor słuchowiska radiowego: Opowieść o Truposzu (2008) oraz performance’u (wspólnie z muzykiem Romanem Puchowskim, debiut sceniczny – 2007) pod tym samym tytułem. Laureat m.in. Nagrody Prezydenta Miasta Sopotu „Sopocka Muza” za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury (1996), srebrnego medalu Zasłużony Kulturze „Gloria Artis” (2008) oraz Nagrody „Nowej Okolicy Poetów” za dorobek poetycki (2008).

tury, których pasją jest łowiectwo. Autor Na wzgórzach Idaho (Muza,2008) oraz Naszego człowieka w Botswanie (Muza 2012).

Małgorzata Kulisiewicz

Jan Krzysztof Piasecki

absolwentka filmoznawstwa i polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, autorka esejów i recenzji filmowych, publikacji w prasie katolickiej i historycznej, realizatorka reportaży telewizyjnych, scenarzystka. Swoje opowiadania i wiersze drukowała w „Helikopterze”, na portalu Pisarze.pl, w „Gazecie Kulturalnej”, „Lirydramie” oraz w „Lamelli” i w „Poezji Dzisiaj” oraz antologii E-Literaci. Autorka tomiku poezji Inni Bogowie. Mieszka w Krakowie.

Karol Maliszewski (ur. 1960) – pracuje w Instytucie Dziennikarstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Autor książek prozatorskich (m.in. Sajgon, Manekiny), szkiców krytycznych (ostatnio Pociąg do literatury. Szkicownik z Dolnego Śląska) i zbiorów wierszy (Potrawy pośmiertne, Ody odbite). W 2007 roku nominowany do Nagrody Literackiej Nike za zbiór szkiców Rozproszone głosy – notatki krytyka. Mieszka w Nowej Rudzie.

Artur Matys (ur. 1962) – wiceprezes Fundacji Chain – Fundacji Chem Poland na rzecz kultury, z wykształcenia historyk (UG), politolog (Collegium Civitas) i menedżer kultury (UW). Wydawca, były prezes Wydawnictwa Prószyński i S-ka. Organizator wydarzeń kulturalnych i charytatywnych. Publikował na łamach „Młodej Polski”, „Dziennika Bałtyckiego”, „Przeglądu Politycznego”, „Tygodnika Powszechnego”, „Twórczości” oraz „Muzyka 21”. Opracował unikatową publikację Krzysztof Penderecki. Missa Brevis. Szkice, rękopis, nagranie, Gdańsk 2014. Aktualnie współpracuje z Józefem Wilkoniem przy okolicznościowym wydaniu Don Kichota Miquela de Cervantesa. Mieszka i pracuje w Warszawie.

(ur. 1949) – jest autorem tomów poezji: Z dala od was (Stowarzyszenie Ruchu Artystycznego „Świat”, Warszawa, 1989), Wiersze wybrane (Księgarnia Akademicka, Kraków, 1998. Ta książka zawiera również przekłady wierszy z języka angielskiego), Niepostrzeżenie się gaśnie (Księgarnia Akademicka, Kraków, 2006) i To tylko ślady (Wiersze ze Wzgórz Sokólskich) (Oficyna Wydawnicza „Agawa”, Warszawa, 2014). Opublikował też prozę Pierwsza wiosenna i inne opowiadania (Wydawnictwo Pokolenia, Warszawa, 2003). Swoje utwory publikował między innymi w „Twórczości”, „Integracjach”, „Powściągliwości i Pracy”, „Magazynie Literackim”, „Tekstualiach”, „Akancie”, „Wyspie”. W Programie Drugim Polskiego Radia w cyklu „Poezja przed Północą” czytane były wiersze z najnowszego tomu To tylko ślady. Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Urodził się w Szczecinie, mieszkał w Warszawie, dziesięć lat temu osiedlił się na wsi na Wzgórzach Sokólskich.

Adriana Szymańska Bartosz Marzec (ur. 1979) – dziennikarz, recenzent książkowy i myśliwy. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. W 2004 roku rozpoczął pracę w dziale kultury „Rzeczypospolitej”, od 2011 roku pracuje w „Łowcu Polskim”, pisze artykuły o ludziach kul-

150

urodzona w Toruniu, poetka, eseistka, krytyk literacki, autorka dwóch powieści autobiograficznych Święty grzech (1995), Ta inna ja (2008) i dwóch książek prozą dla dzieci. Debiutowała zbiorem wierszy Nieba codzienności (1968), potem wydała kilkanaście tomów poetyckich, ostatnio Złoty dzięcioł (2015). Opublikowała też dwa zbiory esejów Dziedzice i barbarzycy.

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

Nasi autorzy Notatnik amerykański (2007) i Księga objawień i inne lektury (2012) o współczesnej poezji polskiej. W latach 1970-2002 mieszkała w Warszawie, teraz cieszy się bliskością Puszczy Białej w Pułtusku.

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki (ur. 1962) – poeta. Laureat Nagrody Literackiej im. Barbary Sadowskiej (1995), Nagrody niemiecko-polskich Dni Literatury w Dreźnie (1998), Nagrody Literackiej Gdynia (2006, 2009) oraz Hubert Burda Preis (2007). Laureat Nagrody Nike (2009). Autor książek: Peregrynarz (1992), Przewodnik dla bezdomnych niezależnie od miejsca zamieszkania (2000), Daleko stąd zostawiłem swoje dawne i niedawne ciało (2003), Dzieje

WYSPA kwartalnik literacki KWIECIEŃ 2016

rodzin polskich (2005), Poezja jako miejsce na ziemi (2006), Piosenka o zależnościach i uzależnieniach (2008). Mieszka w Warszawie.

Piotr Wojciechowski (ur. 1938) – prozaik, reżyser i krytyk filmowy oraz publicysta (stały felietonista miesięczników „Więź” i „Workshop”). Jako pisarz zadebiutował w roku 1967 książką Kamienne pszczoły. W latach 2002-2005 był prezesem SPP. Wykładowca PWSTiF w Łodzi, członek Rady Etyki Mediów i Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN. Od 2006 roku Członek Rady Programowej Fundacji Centrum Twórczości Narodowej. Od 1963 roku mieszka w Warszawie.

151

Zamówienie prenumeraty tel. 22 828 36 31 Biblioteka Analiz Sp. z o.o., ul. Mazowiecka 6/8 pok. 416, 00-048 Warszawa

Zamawiam prenumeratę „Kwartalnika Literackiego WYSPA” począwszy od numeru w cenie 40 zł za 4 numery Imię i nazwisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...........................................................................................................................................................................

Adres do faktury * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres korespondencyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Numer NIP *. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Opcjonalnie dla osób, które chcą otrzymać fakturę VAT. Warszawa, wydawcę „Kwartalnika Literackiego WYSPA” do wystawienia faktury VAT bez mojego podpisu oraz do wprowadzenia moich danych osobowych na listę prenumeratorów.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

podpis

Należność prosimy wpacać na konto 55 1020 1156 0000 7302 0008 4921 w PKO BP SA o/Warszawa z dopiskiem „Prenumerata WYSPA”

Książki na prezenty dla prenumeratorów WYSPY Zamawiając teraz prenumeratę Kwartalnika Literackiego WYSPA otrzymasz w prezencie wybraną z poniższej listy książkę wydawnictwa Jirafa Roja (prosimy zaznaczyć odpowiednie pole):

Charles Jackson „Stracony weekend” John O’Brien „Leaving Las Vegas” Witold Horwath „Ptakon” Witold Horwath „Wspólna chemia” Roman Jaworski „Wesele hrabiego Orgaza” Krzysztof Ruciński „Moje trzy wina z Siulą” Grazia Deledda „Elias Portolu” Piotr Stróżyński „Chaos i świńska skóra”

„Magazynu Literackiego KSIĄŻKI”

Wyspa nr 1 (37) kwiecień 2016

Zamów prenumeratę

nr 1 (37) kwiecień 2016

Marek Czuku Janusz Drzewucki Jan Krzysztof Piasecki

 Kilkadziesiąt recenzji nowości wydawniczych (proza obca, proza polska, poezja, biografie, historia, komiks, prawo, religia, edukacja, psychologia itp.)

proza

 Bestsellery – lista najlepiej sprzedających się książek w polskich księgarniach

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki Krzysztof Kuczkowski

 Relacje ze spotkań promocyjnych, informacje o konkursach, festiwalach książki, nagrodach literackich

poezja

 Książki Miesiąca: prezentacja tytułów, które wg kolegium redakcyjnego „Magazynu” zasługują na specjalną uwagę czytelnika

Wojciech Charchalis Wojciech Jagielski

 Rynki zagraniczne – o czym się mówi, co się wydaje, sprzedaje i czyta za granicą

 Wywiady z pisarzami znanymi i popularnymi lub dopiero

wywiad

debiutującymi

 Koszyk z Książkami, czyli zestaw tytułów dobranych tematycznie

Józef Wilkoń

do pory roku/sezonu/okazji

ilustracje

Dla czytelników „Wyspy” oferta specjalna – cena 99 zł za roczną prenumeratę (12 numerów)

Mirosław Bańko, Jerzy Górzański Jędrzej Guzik, Wojciech Kaliszewski Małgorzata Kulisiewicz, Karol Maliszewski Bartosz Marzec, Artur Matys, Adriana Szymańska, Piotr Wojciechowski

tel. 22 828 36 31 marketing@rynek-ksiazki.pl www.rynek-ksiazki.pl/czasopisma ISSN 2083-7720

9 772083 772167