ΤΙΤΛΟΣ
-1-
-2-
-3-
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Φοιτήτρια: Κουκογιαννίδου Κωνσταντίνα επιβλέπων καθηγητής: Γ.Μητρούλιας
-4-
Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ιούνιος 2018
-5-
RE-CO in Komotini: εργαστήρι τεχνών για την αποκατάσταση προσφυγικής συνοικίας στην Κομοτηνή
-6-
- Ευχαριστίες Την παρούσα διπλωματική θα ήθελα να την αφιερώσω στους γονείς μου για την συνεχή στήριξη τους. Στην εκτέλεση της διπλωματικής συνέσφεραν επίσης ο καθηγητής μου κ. Γ. Μητρούλιας και ο κ. Κ. Κατσιμίγας, αρχιτέκτονας της Κομοτηνής, που με καθοδήγησαν με τις γνώσεις και τις συμβουλές τους.
-7-
-8-
Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία ξεκίνησε με την παρατήρηση και την καταγραφή ενός από τους προσφυγικούς συνοικισμούς που συγκροτήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα στην Κομοτηνή. Παρατηρώντας την αρχιτεκτονική των προσφυγικών κατοικιών που έχουν απομείνει στην περιοχή, θέλησα να μάθω περισσότερα για τον τόπο μου και την ιστορία των κατοικιών: υπό ποιές συνθήκες χτίστηκαν, πώς οργανώθηκαν, σε ποια κατάσταση είναι τώρα και γιατί εγκαταλείπονται.
Έτσι ξεκίνησε η καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης του οικισμού από τα συμπεράσματα της οποίας κατέληξα σε μια φιλόδοξη πρόταση για την διατήρηση της ιστορικότητας της περιοχής και την αποκατάσταση μεγάλου μέρους των κατοικιών. Το πρώτο μέρος της πρότασης εστιάζει στην προσέλκυση ενεργού πληθυσμού και πιο συγκεκριμένα εξειδικευμένων τεχνιτών και μηχανικών, που επιθυμούν να κατοικήσουν στην περιοχή, προσφέροντας ως αντάλλαγμα ώρες εργασίας.
Με τη βοήθεια εθελοντών και φορέων της Κομοτηνής θα πραγματοποιηθεί αποκατάσταση ορισμένων κατοικιών που θα λειτουργήσουν ως χώροι εκμάθησης τεχνών, όπως η κεραμική και η ξυλουργική, καθώς και χώροι παροχής γνώσης κι εμπειρίας στην αποκατάσταση κατοικιών, την ηλεκτρολογία και τη (φυσική) δόμηση. Στη συνέχεια, μελετάται η αρχιτεκτονική των υφιστάμενων κατοικιών και διερευνάται το είδος των παρεμβάσεων και των προσθηκών που θα γίνουν σε αυτές, ώστε να εξυπηρετήσουν το παραπάνω σενάριο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, χωρίς όμως να αλλοιώσουν την ιστορικότητα της περιοχής.
-9-
RECO in Komotini
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
- 10 -
11
30
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
αποτύπωση προσφυγικού συνοικισμού αποτύπωση προβλήματος
ΕΛΛΑΔΑΚΟΜΟΤΗΝΗ
εργαστήρι τεχνών για την αποκατάσταση προσφυγικής συνοικίας στην Κομοτηνή
62 Εργαστήριο RECO σενάριο | λειτουργία
72 Νέες τυπολογίες κατοικι΄ών
- 11 -
- 12 -
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ | ΕΛΛΑΔΑ | ΚΟΜΟΤΗΝΗ
εικόνα 1: προσφυγικό χωριό στη Δυτική Θράκη. Διακρίνονται ισόγειες υπερυψωμένες διπλοκατοικίες από λιθοδομή, με ενιαία τετράριχτη κεραμοσκεπή, διπλές κύριες εισόδους σε εσοχή και γενικά συμμετρική κάτοψη Πηγή: www.lifo.gr θρακικη επετηριδα
Ο αριθμός των προσφύγων, οι οποίοι κατέφυγαν στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα, δεν ήταν πολύ μεγάλος. Αντίθετα, τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τα κύματα των προσφύγων που έφθαναν στην Ελλάδα ήταν συχνότερα και πιο πολυάριθμα. Αιτία ήταν οι πολεμικές συγκρούσεις και η εχθρότητα μεταξύ των κρατών της Βαλκανικής χερσονήσου, ως συνέπεια του γενικότερου ανταγωνισμού στην περιοχή. Αποκορύφωμα στην όλη κίνηση των πληθυσμών αποτέλεσε ο ξεριζωμόςτου Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης το 1922. Τα πρώτα κύματα των προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα εγκαταστάθηκαν σε σκηνές, παράγκες και άλλους πρόχειρους καταυλισμούς, στους οποίους παρέμειναν σε ορισμένες περιπτώσεις για χρόνια. Το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε αρχικά το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) που ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1922. Σύντομα όμως αποδείχτηκε ότι το κολοσσιαίο αυτό έργο ξεπερνούσε τις δυνατότητες των μηχανισμών του ελληνικού κράτους και η συνεργασία (δανεισμός, χορηγίες, διαχείριση) με διεθνείς οργανισμούς, όπως η Κοινωνία των Εθνών κ.ά., αποτέλεσε μονόδρομο.
- 13 -
εικόνες 2,3: φωτογραφίες από τις πρώτες εγκαταστάσεις στους συνοικισμούς γύρω από την Αθήνα, προσωρινές λύσεις που έμελλαν να διατηρηθούν για αρκετά χρόνια
- 14 -
Η ίδρυση ανεξάρτητων φορέων διαχείρισης των δανείων, όπως η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), ήταν προϋπόθεση για τη χορήγηση των δανείων. Η ΕΑΠ λειτουργούσε υπό την εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ), με την αναγκαία συμμετοχή του ελληνικού κράτους. Αμέσως μετά την ίδρυσή της (βάσει του Πρωτοκόλλου της Γενεύης της 29ης Σεπτεμβρίου 1923), ως αυτόνομος οργανισμός ανέλαβε με τη βοήθεια του κράτους να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση. Ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων και ο οριστικός χαρακτήρας που πήρε η εκδίωξη από τις πατρογονικές εστίες ανάγκασε την ελληνική πολιτεία να λάβει συστηματικότερα μέτρα για την περίθαλψη και την αποκατάστασή τους στη νέα πατρίδα. Έτσι, για να φέρει εις πέρας την στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων ζήτησε τη βοήθεια της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ).
Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην ΕΑΠ τα εξής: • τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλαξίμων και των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα, κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη (συνολικά πάνω από 8.000.000 στρέμματα). • το ποσό από δύο δάνεια που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό (1924, 1928), • οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών, • το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως.
Για την αποκατάσταση των προσφύγων η ΕΑΠ έλαβε υπόψη τις εξής παραμέτρους: -Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες». Υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες απασχόληση ίδια ή συναφή με αυτή που είχαν στην πατρίδα τους. Έτσι, έγινε προσπάθεια από την ΕΑΠ να εγκατασταθούν γεωργοί πρόσφυγες στα μέρη όπου θα μπορούσαν να συνεχίσουν τις καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν. Καλλιεργητές δημητριακών εγκαταστάθηκαν σε πεδινά μέρη της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης, καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, αμπελουργοί στην Κρήτη και σηροτρόφοι στο Σουφλί, την Έδεσσα και αλλού. -Τον τόπο προέλευσης. Η ΕΑΠ επιδίωξε οι πρόσφυγες που προέρχονταν από τον ίδιο οικισμό ή έστω την ευρύτερη περιοχή του, να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος. Σ’ αυτό εν μέρει οφείλονται και τα τοπωνύμια Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά, Νέα Αλικαρνασσός κ.ά. Σε λίγες όμως κοινότητες έγινε αυτό δυνατό. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιλάμβαναν πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης. -Τις αντικειμενικές συνθήκες. Η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο) και αστική (παροχή στέγης στις πόλεις). Εκτός από την ΕΑΠ, με την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκαν το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922- 1925), το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925) και το Υπουργείο Γεωργίας. Η ΕΑΠ λειτούργησε μέχρι το τέλος του 1930. Με ειδική σύμβαση μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο την περιουσία της, καθώς και τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες.
- 15 -
Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε περισσότερο το κράτος και λιγότερο η ΕΑΠ, η οποία πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Σε αντίθεση με την αγροτική αποκατάσταση, η αστική περιλάμβανε μόνο στέγαση και όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας. Η αστική στέγαση συνάντησε περισσότερα εμπόδια από την αγροτική. Ο αριθμός των προσφύγων ήταν μεγάλος, τα ανταλλάξιμα σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα και τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω των πολιτικών ανωμαλιών και της κακής οικονομικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930.
- 16 -
Πρόβλημα επίσης αποτελούσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από πόλη σε πόλη για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά, είτε κάνο-
ντας «μεροκάματα» στις οικοδομές, σε εργοστάσια και βιοτεχνίες, είτε ως πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες. Άλλοι δούλεψαν ως ναυτεργάτες και εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις ή στην ύπαιθρο (αρδευτικά και αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή ή επέκταση λιμανιών κ.ά.). Η αστική στέγαση ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών: της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθήνα και της Κοκκινιάς στον Πειραιά. Για τη στέγαση των αστών προσφύγων υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων, στις οποίες αυτοί ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι. Προκρίθηκε το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών, μονοκατοικιών, διπλοκατοικιών, τετρακατοικιών, μονώροφων ή διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους.
εικόνα 4: συνηθισμένη τυπολογία δίδυμης προσφυγικής κατοικίας
Το κράτος ή η ΕΑΠ ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους. Η οικοδόμηση των συνοικισμών, ελλείψει χρόνου και χρημάτων, συχνά δεν συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό σύστημα, οδικό δίκτυο, χώροι πράσινου κ.ά.).
Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών του ενός συνοικισμού από τις κατοικίες του άλλου, ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής και τη λειτουργικότητα. Ιδρύθηκαν ακόμη προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί και χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες για τη στέγασή τους.
Υπήρχαν βέβαια και οι εύποροι πρόσφυγες, που είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους για τη στέγασή τους. Αυτοί στην αρχή ήταν σε θέση να νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες μέσα στις πόλεις και έτσι να αναμειχθούν με τους γηγενείς. Αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Η διαδικασία ήταν η ακόλουθη: ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό, αγόραζαν μία έκταση σε προνομιούχο περιοχή και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον Πειραιά. Στο αντίθετο άκρο βρίσκονταν οι άποροι πρό-σφυγες που δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν ακόμη. Εγκαταστάθηκαν σε καλύβες, χαμόσπιτα και άλλες πρόχειρες κατασκευές στις παρυφές παλαιών οικισμών, ή δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς, όπου και έζησαν για αρκετά χρόνια.
- 17 -
εικόνα 5: προσφυγικός καταυλισμός (αρχείο Κ.Κατσιμίγα)
ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ
- 18 -
Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας (1933-1935) στην Αθήνα,αποτελούνται από οκτώ πολυκατοικίες σχήματος παραλληλογράμμου και με την μεγάλη πλευρά τους παράλληλα προς τη Λεωφόρο. Οι κατοικίες κατασκευάσθηκαν από το ελληνικό κράτος, το οποίο αναζητούσε τρόπους για τη στέγαση των εκατοντάδες χιλιάδων προσφύγων που είχαν συρρεύσει στην πρωτεύουσα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο σχεδιασμός τους έγινε με τη συνδρομή δυο γνωστών τεχνοκρατών της εποχής, του αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρι και του πολιτικού μηχανικού Δημητρίου Κυριακού, που υπηρετούσαν στην Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Πρόνοιας. Μόλις ολοκληρώθηκε η δόμηση, πέραν του ότι δόθηκε η λύση σε ένα επείγον πρόβλημα, έγινε μία τομή στην αρχιτεκτονική ιστορία της χώρας. Στη μεσοπολεμική Ελλάδα, τα κτίρια αυτά σχεδιάστηκαν και χτίστηκαν για έναν μόνο λόγο, για να γίνουν κατοικίες. Με πέτρινους τοίχους που εξασφαλίζουν ιδανικές συνθήκες ανεξαρτήτως εποχής, απόλυτη αξιοποίηση και του τελευταίου τετραγωνικού, ενώ η σκάλα που εμφανίζεται με το άνοιγμα κάθε πόρτας αποτέλεσε πρωτοποριακή καινοτομία. Στις αρχιτεκτονικές «ιδιαιτερότητες» των κτιρίων συγκαταλέγονται και οι τεράστιοι κοινόχρηστοι χώροι, το πλυσταριό που μοιράζονταν τέσσερις οικογένειες στον τρίτο όροφο αλλά και η προσεκτική μελέτη της απόστασης τους ούτως ώστε να μη χάνεται καμία αχτίδα ηλίου.
Αποτελούνται από συνολικά 228 διαμερίσματα, αρκετά από τα οποία κατοικούνται ακόμη και σήμερα. Πρόσφατα εγκρίθηκε η μεταβίβαση των 137 διαμερισμάτων στο δημόσιο για να αξιοποιηθούν σε πολιτιστικές και κοινωνικές δράσεις. Από τη μεταβίβαση έχουν εξαιρεθεί τα 53 διαμερίσματα που ανήκουν σε κληρονόμους προσφυγικών οικογενειών. Τη δεκαετία του 1980, η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου αγόρασε από 137 προσφυγικές οικογένειες τα διαμερίσματά τους. Όπως σημειώνει ο κύριος Ευταξιόπουλος,αρχιτέκτων και κάτοικος των προσφυγικών, το αντίτιμο που πρότεινε η κτηματική εταιρεία του Δημοσίου ήταν εξευτελιστικό και δεν υπήρχε κάποιο σχέδιο
- 19 -
φωτογραφίες: προσφυγικά λεωφόρου Αλεξάνδρας
εκμετάλλευσής τους. «Ήθελαν να τα πάρουν, να τα γκρεμίσουν και να τα πουλήσουν, καθώς αυτή η έκταση είναι 14,5 στρέμματα που αν πολλαπλασιαστούν με τον συντελεστή δόμησής τους, βγάζει γύρω στα 52.000 τετραγωνικά, τη στιγμή που εμείς είμαστε χτισμένοι στο ¼». Στα 137 διαμερίσματα της ΚΕΔ προστέθηκαν ακόμη 40 την δεκαετία του 1990 που απαλλοτριώθηκαν από το ΥΠΕΧΩΔΕ, αφήνοντας ουσιαστικά 51 διαμερίσματα σε ιδιώτες.
- 20 -
Σε αντίθεση όμως με τις προτάσεις αξιοποίησης που είχαν ακουστεί όπως φοιτητικές εστίες, χώροι φιλοξενίας για τους συγγενείς των νοσηλευομένων του Αγ. Σάββα και του Ελπίς, παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία, γραφεία του Τεχνικού Επιμελητηρίου, αρκετά κτίρια δηλαδή που μέχρι τότε οι δημόσιες υπηρεσίες νοίκιαζαν από ιδιώτες σε διάφορα μέρη της Αθήνας, δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη. Σταδιακά στα κενά διαμερίσματα άρχισαν να διαμένουν καταληψείες και μετανάστες, δυσχεραίνοντας την ενοικίαση ή την πώληση των κατοικιών. Λίγο πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι ιστορικές πολυκατοικίες απειλήθηκαν με κατεδάφιση για να συμπεριληφθεί η έκταση στη γενικότερη ανάπλαση που ήταν τότε υπό σχεδιασμό και αφορούσε στην ανακατασκευή του γηπέδου του Παναθηναϊκού. Εν τέλει, το 2003 το Υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε τις δύο από τις οκτώ πολυκατοικίες διατηρητέες. Έξι χρόνια αργότερα, και μετά από την επιτυχή προσφυγή των κατοίκων στο ΣτΕ, ο τότε Υπουργός Πολιτισμού, έκρινε το συνολικό συγκρότημα διατηρητέο, απόφαση που, φαινομενικά, διασφαλίζει την ύπαρξή τους.
- 21 -
φωτογραφίες: προσφυγικός συνοικισμός Νίκαιας, Αθήνα
ΘΡΑΚΗ
- 22 -
Έτσι, έως το 1930 που διαλύθηκε η ΕΑΠ, είχε συμβάλει στη δόμηση περίπου 27.000 κατοικιών σε 243 νέους συνοικισμούς στη Θράκη και η πλειοψηφία των προσφύγων είχε εγκατασταθεί σε νεόδμητα σπίτια. Για το χτίσιμο των αγροτικών σπιτιών η αρμόδια υπηρεσία χορήγησε σε κάθε πρόσφυγα οικογενειάρχη τα απαραίτητα οικοδομικά υλικά, ένα άλογο και ένα κάρο για τη μεταφορά τους και χρήματα για τους εργάτες και τεχνίτες. Με το σύστημα αυτό η Ε. Α. Π., κέρδισε πολύ χρόνο, καθώς χτίστηκαν γρήγορα τα σπίτια των προσφύγων, αλλά και χρήματα, γιατί περιορίστηκαν οι μεσάζοντες. Έτσι, αυτές οι οικίες κάλυπταν το μισό περίπου του κόστους παρόμοιων κατοικιών που χτίστηκαν από εταιρείες. Η έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, απόρροια του βίαιου διωγμού τους από τις εστίες τους, αποτελεί μείζον γεγονός για την ελληνική κοινωνία και ιστορία. Η εγκατάσταση ενός μεγάλου ποσοστού εξ’ αυτών στη Δ.Θράκη, ως αποτέλεσμα της ύπαρξης γης και ικανού χώρου στέγασης, αλλά και της εγγύτητας στην πατρίδα, αφού για πολλά χρόνια υπήρχε η προσδοκία επιστροφής, δημιούργησε μία ιδιαίτερη σχέση των προσφύγων με το χώρο. Όπως σημειώνεται και στον διπλανό χάρτη, σημαντικοί πληθυσμοί προσφύγων από τη Φιλλιπούπολη και το Καβακλι (της Αν. Ρωμυλίας, νυν Βουλγαρίας) αλλά και από την Ανδριανούπολη και τις Σαράντα εκκλησιές της Τουρκίας εγκαταστάθηκαν στη Ροδόπη. Οι πρόσφυγες, φορείς πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και νέων ιδεών, συνέβαλαν αποφασιστικά, όχι μόνο στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, αλλά και στον εμπλουτισμό με νέα πολιτιστικά στοιχεία. Η συμβολή των προσφύγων στην άνοδο της γεωργικής παραγωγής, στην εισαγωγή νέων καλλιεργιών αλλά και στην αναζωογόνηση παλιών, είναι αδιαμφισβήτητη. Ταυτόχρονα η μεταφορά μέσα από πολύ δύσκολες συνθήκες ενός πολυποίκιλου πολιτιστικού φορτίου από τις ιστορικές πατρίδες εκτός από την διάσωσή του συνέβαλε και στην τοπική και κοινωνική πολιτιστική ζωή.
- 23 -
πίνακας: Η προέλευση των προσφύγων στο ελληνικό κράτος, απογραφή 1928, πηγή:ελληνική στατιστική υπηρεσία, στατιστική επετηρίδα 1931, Αθήνα, εθνικό τυπογραφείο
- 24 -
πίνακας: Η κατανομή του προσφυγικού πληθυσμού στην Ελλάδα, απογραφή 1928, στατιστική
εικόνα 6: προσφυγικό χωριό στη Δυτική Θράκη. Διακρίνονται ισόγειες υπερυψωμένες διπλοκατοικίες από λιθοδομή, με ενιαία τετράριχτη κεραμοσκεπή, διπλές κύριες εισόδους σε εσοχή και γενικά συμμετρική κάτοψη
Μορφές της προσφυγικής μάζας, αποτέλεσαν σύντομα τους φορείς μίας πνευματικής ανύψωσης, μεταφέροντας, διασώζοντας, καταγράφοντας και ενισχύοντας την παραδοσιακή κληρονομιά, εμπλουτίζοντας με μνήμες, παραδόσεις και καταγραφές τον πολιτισμό της περιοχής. Παρά τις δυσκολίες, παρά τα μεγάλα εμπόδια και τις προσδοκίες που διαψεύστηκαν από την κατάληξη της ελληνοτουρκικής προσέγγισης του 1930, οι Έλληνες της ανατολικής Θράκης που εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Ελλάδα μετά το 1922 αποτέλεσαν την κιβωτό διάσωσης των παραδόσεων. Η σύνθεση των πληθυσμών, οι οικισμοί, η μουσική, οι ενδυμασίες, οι συνήθειες, τα έθιμα, τα πανηγύρια αποτελούν μάρτυρες αυτής της μεγάλης προσφοράς των προσφύγων στην περιοχή και της κοινωνικής και πολιτιστικής αλλαγής που σημειώθηκε. Οι πρόσφυγες συνέβαλαν στη διάσωση της πλούσιας παράδοσης της ελληνικής αγροτικής κοινωνίας (ήθη, έθιμα, ασχολίες, καλλιέργειες, κληρονομιά, κοινοτική αλληλεγγύη, αλληλοβοήθεια), στη διαμόρφωση μίας νέας αστικής κουλτούρας (νέες βιομηχανίες και βιοτεχνίες, φιλότεχνοι, χορηγοί, αρωγοί, εκπαίδευση, αρχιτεκτονική) και στη διαδικασία προβολής μίας νέας κοινωνικής πραγματικότητας. Αυτή που στο κλείσιμο της δεκαετίας του 1920 είχε πλέον μετατραπεί σε θετικό φορτίο για την περιοχή, αντί για πρόβλημα. Διάλεκτοι, καταγωγές, μνήμες, ιστορικές καταγραφές, έθιμα, μέσα από διαφορετικές πολιτισμικές συνθέσεις, όλες μεταφέρθηκαν στην περιοχή και διαμόρφωσαν μία νέα πολιτισμική πραγματικότητα. Οι πρώτες προσφυγικές συσπειρώσεις για την επίλυση των προβλημάτων μεταβλήθηκαν σε χώρους συζήτησης, ανταλλαγής απόψεων και συλλαλητήρια, απ’ όπου ξεπήδησαν σύντομα οι ισχυροί αγροτικοί συνεταιρισμοί, οι πολιτικές πρωτοβουλίες, οι πολιτιστικοί σύλλογοι και ενώσεις. Εθνικοτοπικές οργανώσεις μετέφεραν στις νέες γενιές το χορό και το τραγούδι, αλλά και τη διάλεκτο, το γαστρονομικό πλούτο, τον πολιτισμό.
- 25 -
Η περιοχή της Ροδόπης: -Κατακτήθηκε από τους Τούρκους πριν την πτώση της Πόλης στα μέσα του 14ου αιώνα και παρέμεινε τουρκική μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. -Το 1878 καταλήφθηκε από τους Ρώσους (Β Ρωσσοτουρκικός πόλεμος) και δόθηκε στην Βουλγαρία, η οποία παρέμενε φόρου υποτελής στον Σουλτάνο, σύμφωνα με τις Συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και του Βερολίνου. -Αυτό διήρκησε μόνο για λίγο, γιατί σύντομα η Ροδόπη ξαναέγινε τουρκική, ενώ η μεταξύ Ροδόπης και Αίνου περιοχή έγινε αυτόνομη επαρχία με συμμετοχή στη διοίκηση της Ελλάδας, της Ρωσίας και της Τουρκίας, με την ονομασία Ανατολική Ρωμυλία. -Μετά τον 1ο βαλκανικό πόλεμο (1912-1913) η Δυτική Θράκη παραχωρήθηκε στους Βουλγάρους, σύμφωνα με τις συνθήκες του Λονδίνου και του Βουκουρεστίου.
- 26 -
-Το Νοέμβριο του 1919 υπογράφηκε η συνθήκη του Νεϊγύ, που προέβλεπε την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα. Στη συνθήκη ήταν συνημμένο το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας». Με βάση αυτό, αναχώρησαν από την Ελλάδα περίπου 50.000 Βούλγαροι και από τη Βουλγαρία περίπου 30.000 Έλληνες (περίπου 20.000 ακόμη Έλληνες είχαν μεταναστεύσει πριν από την υπογραφή της συνθήκης). -Με τις συνθήκες του Νειγύ (1919), των Σεβρών (1920) και της Λωζάννης (1923) διαμορφώθηκε το σημερινό εδαφικό καθεστώς. Ουσιαστικά όμως η περιοχή είναι υπό την ελληνική διοίκηση από τις 14 Μαίου του 1920. http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C102/79/647,2410/
Με τις ανταλλαγές πληθυσμών ήρθε από την Αν.Ρωμυλία της Βουλγαρίας πληθυσμός που εγκαταστάθηκε στα χωριά Αίγειρο (από το Καβακλί), Μεσούνη, Στρύμη, Διώνη, Προσκυνητές, Πελαγία, Ξυλαγανή. Από τους οικισμούς αυτούς δημιουργήθηκε εκείνη την εποχή μόνο η Αίγειρος, ενώ στους υπόλοι-πους προϋπήρχαν οικισμοί βουλγαρόφωνων, στα σπίτια των οποίων στεγάστηκαν αρχικά οι πρόσφυγες, συνεχίζοντας παράλληλα και την ανοικοδόμηση. Το 1922, μετά τη μικρασιατική καταστροφή, μεταξύ άλλων, η περιοχή του Ν. Ροδόπης δέχτηκε μεγάλο αριθμό προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τη Μ. Ασία και τον Πόντο, ενώ το 1924 και το 1925 δέχτηκε ελληνικό πληθυσμό από την Ανατολική Ρωμυλία, ύστερα από ανταλλαγές.
Από τα 31.551 άτομα που κατοικούσαν στην Κομοτηνή την περίοδο 1923-1927, οι 10.745 ήταν πρόσφυγες (34,0%) Λιβιεράτος Δημήτρης, Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα (1923-27), Αθήνα 1985
εικόνα 8: αεροφωτογραφία της Κομοτηνής,1945, αρχείο Κ.Κατσιμίγα
- 27 -
Η αρχιτεκτονική των προσφυγικών κατοικιών
- 28 -
Το ελληνικό κράτος προσπάθησε να απαντήσει στην πρόκληση της γρήγορης και μαζικής στέγασης των προσφύγων, αρχικά με τη χρήση της υφιστάμενης τεχνογνωσίας των κατασκευών και τη χρήση κοινών παραδοσιακών υλικών, όπως ο πηλός, τα ξύλα, οι λίθοι, τα ασβεστοκονιάματα. Ομοίως, ως προς τις αρχιτεκτονικές μορφές εφαρμόστηκαν οι παραδοσιακοί γνώριμοι τύποι μεμονωμένων και δίδυμων, μονώροφων ή διώροφων, σύμφωνα με το τρίπτυχο: βάση, κορμός και στέψη. Αρκετά αργότερα, και κυρίως τη δεκαετία του ‘30, άρχισε να υλοποιείται από το κράτος η εφαρμογή της μοντερνιστικής σκέψης (λιτά πλατυμέτωπα παραλληλεπίπεδα κτίρια με καθαρές μορφές, αρχές σωστού ηλιασμού, τόσο μεταξύ των κτιρίων όσο και στις σχέσεις κενών και πλήρων στις όψεις ), ως μονόδρομος για την επίλυση της μαζικής στεγαστικής αποκατάστασης, αφού ακόμη και τότε οι πρώτες παράγκες του ‘22 ήταν σε χρήση. Στο πλαίσιο αυτό, κύριος στόχος του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ήταν η δημιουργία ελάχιστων και ταυτόχρονα βέλτιστων λειτουργικά χώρων κατοικίας. Κοινός στόχος των προτάσεων αυτών ήταν η αντιμετώπιση των οικιστικών ανα-
γκών και η απόδοση πρότυπων κατοικιών στους πρόσφυγες, που θα ικανοποιούσαν την οριστική αποκατάστασή τους, στο στενό οικονομικό πλαίσιο που προκαθόριζε το κράτος βέβαια. Σύμφωνα και με τα διεθνή στάνταρ ελάχιστης κατοικίας, η τυποποίηση των κατόψεων βοήθησε στη μείωση του κόστους κατασκευής αλλά και των τετραγωνικών μέτρων και κατ’ επέκταση των ανέσεων για κάθε οικογένεια. Η ανάγκη πρόσθετου χώρου διαβίωσης αντιμετωπίστηκε πολύ γρήγορα από τους πρόσφυγες, που έκλεισαν τους εξώστες, έκτισαν προσθήκες στις αυλές και γενικά στους κοινόχρηστους χώρους. Η αλλοίωση της όψης των πολυκατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και των αντίστοιχων άλλων οφείλεται κατά πολύ στους παραπάνω λόγους. Στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας αναφέρονται περίπου 50 περιοχές εγκατάστασης προσφύγων.
Μια συγκριτική μελέτη της τυπολογίας των κατοικιών πρέπει να λάβει υπόψη τις φάσεις και το είδος της εγκατάστασης (προσωρινή, πρόχειρη, αυθαίρετη, μόνιμη, αυτοστέγαση), καθώς και την περιοχή. Σε γενικές γραμμές, η παρέμβαση για την αστική αποκατάσταση των προσφύγων μπορεί να ομαδοποιηθεί: 1. Στην άμεση ή προσωρινή εγκα-τάσταση (ξύλινα παραπήγματα, κατασκευές από ωμόπλινθους ή ακόμη και προκατασκευασμένα γερμανικά DHTG). Από αυτά ελάχιστα σώζονται σήμερα − θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να διατηρηθούν δείγματα in situ ή τουλάχιστον ανακατασκευασμένα με τα πρωτότυπα υλικά τους σ’ ένα μουσείο. Στην Κομοτηνή, μεγάλος αριθμός από τις κατοικίες που δόθηκαν στους πρόσφυγες ήταν κατασκευασμένες από ωμόπλινθους. 2. Στη μόνιμη εγκατάσταση σε σπίτια μικρού όγκου (κυρίως μονώροφα ή διώροφα, μονά ή δίδυμα), που δεν διέφεραν σημαντικά από τα σπίτια της αγροτικής στεγαστικής αποκατάστασης. 3. Στη μόνιμη εγκατάσταση σε οργανωμένες πολυκατοικίες, συνήθως τριώροφες (π.χ. Λεωφόρος Αλεξάνδρας, Δραπετσώνα, Κερατσίνι). 4. Στην οργανωμένη ή αυθαίρετη αυτοστέγαση. Στην πρώτη αναφέρονται οι περιπτώσεις παραχώρησης οικοπέδων σε Καισαριανή, Κοκκινιά, Κορυδαλλό, Νέα Ιωνία κ.α. και στη δεύτερη η εγκατάσταση και αυτοστέγαση σε κενούς χώρους εντός της πόλης των Αθηνών (Ιλισσός, Πανόρμου κ.α.) ή εκτός (Αμφιθέα, Κορυδαλλός, Καλογρέζα, Περισσός κ.α.)
εικόνα 9: Εικόνες από τις πρώτες εγκαταστάσεις στους συνοικισμούς γύρω από την Αθήνα. Προσωρινές λύσεις που έμελλαν να διατηρηθούν για αρκετά χρόνια. πηγή: κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
- 29 -
Διατήρηση ή κατεδάφιση
- 30 -
Σήμερα, σε όλες σχεδόν τις προσφυγικές συνοικίες της χώρας διασώζονται προσφυγικά κτίρια όλων των τύπων, παρ’όλο που η ενιαία μορφή των οικισμών έχει αλλοιωθεί από τις σύγχρονες επεμβάσεις. Ο βαθμός διατήρησής τους και η κατάσταση της αρχικής τους κατασκευής ποικίλλουν. Οι αλλοιώσεις, τόσο σε μεμονωμένα κτήρια όσο και σε σύνολα, είναι κατ’ αρχήν αναστρέψιμες. Ιδιαίτερα στα μη επισκευασμένα κτήρια που απλά ερειπώνονται η αποκατάσταση είναι θέμα μελέτης και έρευνας των υλικών και των κατασκευαστικών μεθόδων του Μεσοπολέμου. Αποτελούν όχι μόνο ιστορικά τεκμήρια και σημεία αναφοράς της συλλογικής μνήμης, αλλά και σπίτια κτισμένα με ανθρώπινα μέτρα, με κύριο στοιχείο τη διατήρηση της κοινωνικότητας στις γειτονιές, που τόσο λείπει από όλες τις μεγάλες πόλεις ανά τον κόσμο. Ως προς την τυπολογία, έχουν ένα δικό τους ιδιαίτερο χαρακτήρα, που είναι αμέσως αναγνωρίσιμος και προσφιλής. Ως προς τη μέθοδο κατασκευής, είναι ενδεικτικά της εποχής του Μεσοπολέμου και χαρακτηριστικά της μετάβασης από τα παραδοσιακά υλικά στο οπλισμένο σκυρόδεμα, αλλά και της μετάβασης από τα μικρά συνεργεία μαστόρων στο σύστημα των εργολάβων και των πιο μαζικών κατασκευών.
Κτισμένα σε μια κρίσιμη καμπή της εξέλιξης του αστικού τοπίου αποτελούν κομμάτι της ιστορίας μας. Παρόλα αυτά, σήμερα τα προσφυγικά κτήρια δέχονται ασφυκτικές πιέσεις από τη λαίλαπα της οικοδόμησης. Επιπλέον, δεν είναι σε όλους αμέσως εμφανής η σημασία της διατήρησής τους, αφού συχνά η έννοια ιστορικό κτήριο ταυτίζεται με τη νεοκλασική τυπολογία ή με την παλαιότητα και μόνο. Συχνά τα προσφυγικά αποτελούν τον εύκολο στόχο σε μια διαδικασία κατεδάφισης από εργολάβους και ιδιοκτήτες. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελούν τα προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας, που σώθηκαν χάρη στην αντίδραση της Σχολής Αρχιτεκτόνων και όλων όσων ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Ο επιθυμητός στόχος είναι να υπάρξει μια συνολική προστασία των αξιόλογων και καλά διατηρημένων περιοχών, αλλά και όλων των διαφορετικών κτηριακών τύπων. Τα προσφυγικά έχουν αξία ως σύνολο κτηρίων πρώτα από όλα και έπειτα ως μεμονωμένα κτήρια. Μαζί με αυτά χάνονται μνήμες, άνθρωποι, κοινωνικές δομές, γειτονιές, έθιμα. Είναι απαραίτητο να βοηθήσουμε όλοι στη διαδικασία προστασίας και κατανόησης της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς μας.
διατήρηση-αποκατάσταση-επανάχρηση
Χρόνος- χώρος συμβολική λειτουργία της μνήμης του χώρου
Ιστορική μνήμη αυθεντικότητα.
ιστορία. ευαισθητοποίηση κοινωνικού συνόλου.
- 31 -
ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥ | ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ
- 32 -
Τα βασικά κριτήρια επιλογής των περιοχών εγκατάστασης των προσφύγων, στην Αθήνα και σε κάθε πόλη, ήταν η ύπαρξη ελεύθερων απαλλοτριώσιμων χώρων, που ουσιαστικά βρίσκονταν στην περιφέρεια της πρωτεύουσας, και κατ’ επέκταση η απομάκρυνση από τις υπάρχουσες περιοχές κατοίκησης, όπου η πολιτική της υποχρεωτικής επίταξης και συστέγασης είχε δημιουργήσει πολλά προβλήματα μεταξύ προσφύγων και ντόπιων. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής είναι αφενός η μεγάλη οικοδομική ανάπτυξη της πόλης και αφετέρου η επέκταση των ορίων του σχεδίου της πόλης.
ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ
*
Οι πληθυσμοί που εγκαταστάθηκαν στην Κομοτηνή δημιούργησαν 4 βασικούς προσφυγικούς συνοικισμούς στις παρυφές της πόλης: 1/ Ρέμβη 2/ σταθμός 3/ Αι-Γιώργης - περιοχή μελέτης 4/ Αγία Παρασκευή 5/ κτίσματα στο κέντρο της πόλης *εκτάσεις που κατοικούνται από μουσουλμάνους και δεν εντάχθηκαν ποτέ στο σχέδιο πόλης
- 33 -
- 34 -
Η πολεοδομική οργάνωση και στις περιπτώσεις κρατικών παραπηγμάτων ακολουθεί το ορθοκανονικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο οι κατοικίες διατάσσονται εν σειρά και καταλαμβάνουν όλο τον διαθέσιμο χώρο, αφήνοντας κάποια κενά «πλατειών» ή κοινόχρηστων λουτρών και εγκαταστάσεων υγιεινής, πλυντηρίων κ.ά Σύμφωνα με το ρυμοτoμικό διάγραμμα του συνοικισμού που σχεδιάστηκε το 1927, η πλειοψηφία των κατοικιών, όπως προβλεπόταν να οικοδομηθούν, ήταν δίδυμες, δηλαδή η μια ήταν καθρέφτης της άλλης όσον αφορά την μορφολογία της όψης. Τα μεγέθη των ανοιγμάτων και τα υλικά των επικαλύψεων μπορεί να διέφεραν ανάλογα με τις επιθυμίες του ιδιοκτήτη. Είχαν όλες μέτωπο στο δρόμο και στενό πέρασμα 1 μέτρου για την πίσω αυλή.
- 35 -
- 36 -
Τον προσφυγικό συνοικισμό του Αγίου Γεωργίου διασχίζουν οι οδοί Σισμάνογλου και Ζυμβρακάκη, στις οποίες σημειώνεται έντονη κυκλοφορία. Κατά μήκος των οδών αυτών έχει οικοδομηθεί ενα ψηλό μέτωπο πολυκατοικιών, σε αντίθεση με τον πυρήνα του συνοικισμού που αποτελείται κυρίως από ισόγειες πλατυμέτωπες προσφυγικές κατοικίες και στενούς δρόμους που ακολουθούν το ιπποδάμειο σύστημα. φωτογραφίες από προσωπικό αρχείο
Οι στενοί δρόμοι και τα μικρά οικόπεδα δυσχέραναν την οικοδόμηση πολυκατοικιών στα υπάρχοντα οικοδομικά τετράγωνα, γι’αυτό και έχουν απομείνει πολλές από τις προσφυγικές κατοικίες μέχρι σήμερα.
- 37 -
- 38 -
- 39 -
- 40 -
Η κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι προσφυγικές κατοικίες που έχουν απομείνει παρουσιάζει διαβαθμίσεις, από πλήρως εγκαταλελειμμένες και αφημένες στην φυσική τους κατάρρευση, έως πλήρως ανακαινισμένες, αλλοιώνοντας όμως σε πολλές περιπτώσεις την αρχική τους αρχικτεκτονική μορφή.
- 41 -
- 42 -
- 43 -
- 44 -
- 45 -
ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ Για την κατασκευή των προσφυγικών κατοικιών στην περιοχή παραχωρήθηκε από το κράτος το οικόπεδο και ένα χρήματικό ποσό ή τα υλικά, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις την αυτεπιστασία είχαν οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες. Έτσι είχαν την δυνατότητα να αντιγράψουν στοιχεία από τις κατοικίες που άφησαν πίσω και να τα μεταφέρουν στη νέα τους πατρίδα, δημιουργώντας μια πιο οικεία ατμόσφαιρα. Αυτός είναι και ο λόγος που οι προσφυγικές κατοικίες έχουν μια κοινή αφετηρία, αλλά ταυτόχρονα η κάθε μια είναι και ξεχωριστή. κάτω: φωτογραφία από κατοικία της Αδριανούπολης δεξιά: φωτογραφία από κατοικία της Κομοτηνής με το ίδιο χαρακτηριστικό αέτωμα
- 46 -
- 47 -
ΥΛΙΚΑ Η οδηγία της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ήταν να οικοδομηθούν ισόγειες πλατυμέτωπες κατοικίες δίρριχτες ή τετράριχτες. Αυτές οικοδομήθηκαν με οπτόπλινθους ή σύμμικτες κατασκευές ξύλου και ωμόπλινθων (σχήμα α). Συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν εκτεταμένα τεχνικές όπως το μπαγδατί (σχήμα β) και ο τσατμάς, για τις εξωτερικές και εσωτερικές τοιχοποιίες. Η ξύλινη επένδυση ορισμένων κατοικιών χρησιμοποιείται και για την προστασία των ωμόπλινθων από τις καιρικές συνθήκες.
- 48 -
- 49 -
- 50 -
- 51 -
- 52 -
- 53 -
ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ή ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΗ H μεγάλη αλλαγή στην αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της περιοχής ξεκίνησε λίγες δεκαετίες αργότερα με την έναρξη των αντιπαροχών, οπότε και πλήθος πολυκατοικιών χτίστηκαν στη θέση των ισόγειων προσφυγικών.
- 54 -
- 55 -
- 56 -
Σε άλλες περιπτώσεις οι κατοικίες παρέμειναν κενές για πολλά χρόνια και εγκαταλείφθηκαν, είτε λόγω διαφωνιών μεταξύ των κληρονόμων, είτε επειδή οι τελευταίοι διέθεταν ήδη άλλο τόπο κατοικίας. Πλέον μάλιστα, θέλοντας οι ιδιοκτήτες να αποφύγουν την φορολόγηση μιας επιπλέον κατοικίας, καταθέτονται όλο και πιο συχνά αιτήσεις για άδειες κατεδαφίσεων, σε μια προσπάθεια να αποφύγουν παράλληλα τον χαρακτηρισμό της κατοικίας ως διατηρητέα (γεγονός που θα βάραινε οικονομικά μόνο τους ίδιους). Σήμερα μεγάλος αριθμός κατοικιών είναι εγκαταλελειμμένες για δεκαετίες. Ήδη το τελευταίο εξάμηνο 4 απο αυτές έχουν κατεδαφιστεί, χωρίς να υπάρχει σχέδιο να οικοδομηθεί κάτι άλλο στη θέση της. Τα κενά οικόπεδα που έχουν δημιουργηθεί με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, έχουν γίνει χώροι στάθμευσης για τα οχήματα της συνοικίας ή παρουσιάζουν χαμηλή βλάστηση. Η συνοικία μετατρέπεται σε γειτονιά ηλικιωμένων κατοίκων κι έρημων κατοικιών, ευτυχώς χωρίς να παρουσιάζει φαινόμενα εγκληματικότητας.
- 57 -
- 58 -
αριστερά: πριν και μετά την κατεδάφιση επάνω: κενό οικόπεδο που χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης κάτω: τμήμα δίδυμης κατοπτρικής
- 59 -
- 60 -
ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥ Η παρούσα διπλωματική έχει ως στόχο την ανάπλαση ενός από τους προσφυγικούς οικισμούς της Κομοτηνής, αυτή του Αρμενιού/Αγίου Γεωργίου, με τέτοιο τρόπο ώστε να προσελκύσει νέο πληθυσμό και να δώσει ζωή στη συνοικία, διατηρώντας την αρχιτεκτονική της ταυτότητα. Επιλέχθηκε η συγκεκριμένη συνοικία, καθώς σε αυτή έχει απομείνει ο πιο πυκνός πυρήνας προσφυγικών κατοικιών, σε σχέση με τις υπόλοιπες προσφυγικές συνοικίες της Κομοτηνής. Μέσω της καταγραφής και την ανάλυσης της σημερινής κατάστασης αφετηρία για την έναρξη της αποκατάστασης ορίζεται ο συνδυασμός κενής προσφυγικής κατοικίας-μισού κενού οικοπέδου, ο οποίος και παρουσιάζεται σε 6 σημεία.
- 61 -
- 62 -
- 63 -
- 64 -
- 65 -
- 66 -
Εργαστήριο RECO | σενάριο | λειτουργία
Το εργαστήρι RECO απευθύνεται σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο, που ενδιαφέρονται να μυηθούν σε τέχνες και τεχνικές,για την επαγγελματική του κατάρτιση,για την προσωπική τους εξέλιξη ή απλώς για διασκέδαση. Με εξειδικευμένους τεχνίτες να τους καθοδηγούν, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να συμμετέχουν σε εργαστήρια κεραμικής, ξυλουργικής, ηλεκτρολογίας, υδραυλικών, αρχιτεκτονικής κι αποκατάστασης, ελαιοχρωματισμού και δόμησης με παλιές και νέες τεχνικές. Τα μαθήματα θα πραγματοποιούνται στους νέους χώρους των εργαστηρίων και με πρακτική εφαρμογή στα κτίρια που πρόκειται να αποκατασταθούν.
- 67 -
- 68 -
- 69 -
- 70 -
- 71 -
- 72 -
- 73 -
Νέες τυπολογίες κατοικιών
- 74 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ Στην τυπολογία των δίδυμων κατοπτρικών η πιο συχνή διαρρύθμιση του εσωτερικού είναι η εξής: _Στο ισόγειο περιλαμβάνονται οι κοινόχρηστες λειτουργίες της κατοικίας, όπως το καθιστικό και η κουζίνα. Ο χώρος της εισόδου είναι ελαφρώς υπερυψωμένος. _Το κλιμακοστάσιο βρίσκεται στην πλευρά της εισόδου, στοιχισμένο κάθε φορά στον συμμετρικό άξονα της δίδυμης κατοικίας. _Ο όροφος περιλαμβάνει τα υπνοδωμάτια και σε ορισμένες περιπτώσεις ένα μικρό καθιστικό ή κάποια βοηθητικό χώρο. _Η αυλή βρίσκεται στο πίσω μέρος της κατοικίας. Η πρόσβαση σε αυτή γίνεται μέσω του ισογείου ή ενός στενού εξωτερικού περάσματος. _Οι στέγες είναι δίρριχτες ή τετράρριχτες.
- 75 -
- 76 -
- 77 -
- 78 -
- 79 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #1 εργαστήρι κεραμικής
- 80 -
- 81 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #1 εργαστήρι κεραμικής
- 82 -
Α
Β
Α’
Β’
Α
Β
Α’
Β’
- 83 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #1 εργαστήρι κεραμικής
- 84 -
ΤΟΜΗ Α-Α’
ΤΟΜΗ Β-Β’
ΤΟΜΗ Γ-Γ’
Η συγκεκριμένη κατοικία αναπτύσσεται σε δυο επίπεδα. > Στο επίπεδο του ισογείου θα πραγματοποιούνται τα μαθήματα κεραμικής για παιδιά και ενήλικες, σε ολιγάριθμα τμήματα. Συγκεκριμένα στο εργαστήρι είναι εξοπλισμένο με τροχούς κεραμικής, πάγκους εργασίας και χρωματισμού των σκευών, φούρνο κεραμικής και νιπτήρα. Στον διαθέσιμο χώρο κάτω από τη σκάλα υπάρχουν προσωπικοί αποθηκευτικοί χώροι για τους συμμετέχοντες του εργαστηρίου. > Παράλληλα, όπως και σε κάθε έναν από τους υπόλοιπους χώρους εργαστηρίου, στο ισόγειο, που φέρει τις πιο δημόσιες λειτουργίες, υπάρχει και το γραφείο του τεχνίτη, ώστε να μπορεί να συγκεντρώνει εκεί τα πιο προσωπικά αντικείμενα που χρησιμεύουν στην εργασία π.χ. έγγραφα και ρούχα εργασίας. Το γραφείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως ξενώνας της κατοικίας, καθώς περιλαμβάνει και αυτόνομο μπάνιο. > Το WC του εργαστηρίου παραμένει εξωτερικά, όπως ήταν στην αρχική μορφή της κατοικίας. Ο υπαίθριος χώρο στο πίσω τμήμα της κατοικίας διαθέτει νιπτήρα, ψησταριά και τραπέζιπάγκο εργασίας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο από τους κατοίκους όσο και από τους συμμετέχοντες. > Στα επάνω επίπεδα εκτείνονται το καθιστικό και η κουζίνα (στο τμήμα της παλιάς κατοικίας) και ένα master bedroom.
- 85 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #2 κέντρο συντονισμού και πληροφόρησης
- 86 -
- 87 -
Η κατοικία Νο2. βρίσκεται μπροστά σε κεντρικό δρόμο και γι’αυτο και θα αποτελέσει κέντρο ενημέρωσης και συντονισμού του κοινοτικού αυτού εργαστηρίου. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ενημερωθούν εδώ για όλα τα εργαστήρια που πραγματοποιούνται και να εγγραφούν σε αυτό που τους ενδιαφέρει.
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #2 κέντρο συντονισμού και πληροφόρησης
- 88 -
- 89 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #2 κέντρο συντονισμού και πληροφόρησης
- 90 -
- 91 -
αριστερά: φωτογραφίες κατοικίας, τομή δίδυμης κατοπτρικής επάνω: τρισδιάστατη αναπαράσταση του κέντρου ενημέρωσης και πληροφόρησης Το τμήμα του ξύλινου σκελετού που εφάπτεται της παλιάς κατοικίας μένει εμφανές, ώστε να φαίνονται τα ίχνη της παλιάς κατοικίας που έχει κατεδαφιστεί. Τέτοια ίχνη μπορεί να είναι ο σκελετός του δαπέδου, η σκάλα για τον όροφο, υλικά που έχουν διατηρηθεί ή και εσοχές όπως το τζάκι της διπλανής φωτογραφίας.
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #3
εργαστήρι ξυλουργικής
ΝΑ ΟΨΗ- ΑΠΟΨΗ ΔΡΟΜΟΥ
- 92 -
ΒΔ ΟΨΗ- ΑΠΟΨΗ ΑΥΛΗΣ
- 93 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #3 εργαστήρι ξυλουργικής
Η κατοικία αυτή επιλέχθηκε για να λειτουργήσει ως εργαστήρι ξυλουργικής-ξυλογλυπτικής λόγω του μεγαλύτερου ύψους του κάθε ορόφου και επειδή διέθετε μεγαλύτερο κενό οικόπεδο δίπλα της. Έτσι προκύπτει μια μεγαλύτερη τυπολογία κατοικίας, γεγονός που την ορίζει πιο κατάλληλη για τη λειτουργία της. > Στο επίπεδο του ισογείου θα πραγματοποιούνται τα μαθήματα ξυλουργικής-ξυλογλυπτικής κι επεξεργασίας ξύλου ανάλογα με την επιθυμητή του χρήση. Συγκεκριμένα στο εργαστήρι είναι εξοπλισμένο με τα απαραίτητα εργαλεία, πάγκους εργασίας και βαφείο για μικροέπιπλα και ξύλα. Απαραίτητη είναι και η ύπαρξη κάποιου ελεύθερου χώρου για την συναρμολόγηση επίπλων. > Η πρόσβαση στην αυλή από το εξωτερικό γίνεται μέσω ράμπας, για την ευκολότερη μεταφορά φορτίων. > Η λειτουργία της κατοικίας εκτείνεται σε 3 επίπεδα: Στο πρώτο, στο τμήμα της παλιάς κατοικίας βρίσκεται η κουζίνα με έναν βοηθητικό χώρο και το καθιστικό, ενώ το επόμενο καταλαμβάνει το master bedroom και το κοινό μπάνιο. Στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται ένα δεύτερο υπνοδωμάτιο και ένας ημιυπαίθριος.
- 94 -
- 95 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #3 εργαστήρι ξυλουργικής
- 96 -
Στον διαθέσιμο χώρο κάτω από τη σκάλα υπάρχουν προσωπικοί αποθηκευτικοί χώροι για τους συμμετέχοντες του εργαστηρίου. Στο ισόγειο πραγματοποιούνται οι δράσεις του εργαστηρίου-χώρου εργασίας του ξυλουργού, ενώ τα ανώτερα επίπεδα χαρακτιρίζονται από μεγαλύτερη ιδιωτικότητα και σε αυτά αναπτύσσεται ο κύριος χώρος κατοικίας.
Φωτογραφίες: υφιστάμενη κατάσταση της κατοικίας και του κενού οικοπέδου.
- 97 -
Φωτογραφία κάτω: απεικόνιση κατοικίας #3 σε φυσικό μοντέλο, σε σχέση με τα γειτονικά κτίσματα.
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #4
εργαστήρι ξυλουργικής -small size
Η κατοικία αυτή αποτελέι το δεύτερο εργαστήρι ξυλουργικής, και έχει μικρότερο μέγεθος. Ωστόσο η οι διαστάσεις του είναι παρόμοιες με την κατοικια #3, γι’αυτό και του δώθηκε η ανάλογη λειτουργία. > Η πρόσβαση στην αυλή από το εξωτερικό γίνεται μέσω ράμπας, για την ευκολότερη μεταφορά φορτίων. > Η λειτουργία της κατοικίας εκτείνεται σε 3 επίπεδα: Στο πρώτο, στο τμήμα της παλιάς κατοικίας βρίσκεται η κουζίνα με έναν βοηθητικό χώρο και το καθιστικό, ενώ το επόμενο καταλαμβάνει το master bedroom. Στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται ένα δεύτερο υπνοδωμάτιο και ένας ημιυπαίθριος, μπροστά από ένα μικρότερο καθιστικό.
- 98 -
> Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της κατοικίας είναι το άνοιγμα που διαθέτει στη νέα στέγη, στη νοτιο-δυτική του όψη, με σκοπό να επιτρέψει περισσότερο φως να εισέλθει στο εσωτερικό της κατοικίας.
ΝΔ ΟΨΗ
ΒΑ ΟΨΗ
- 99 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #4 εργαστήρι ξυλουργικής -small size
- 100 -
- 101 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #4 εργαστήρι ξυλουργικής -small size
- 102 -
- 103 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #5 γραφείο μηχανικού
- 104 -
- 105 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #5 γραφείο μηχανικού
- 106 -
Στο ισόγειο χώρο της κατοικίας που δημιουργείται θα γίνονται μελέτες και μαθήματα αρχιτεκτονικής κι αποκατάστασης. Αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί, εθελοντές και φοιτητές συνεργάζονται για την αποτύπωση και την αποκατάσταση των προσφυγικών κατοικιών της περιοχής. Το αριστερό τμήμα του ισογείου, στο οποίο βρίσκεται και η είσοδος για την κατοικία, έχει μια ιδιωτικότητα, καθώς σε αυτό υπάρχουν μόνο τα γραφεία των 2 κύριων μηχανικών και ένας χώρος meeting, ενώ στο δεξίνέο τμήμα υπάρχουν γραφεία και πολυθρόνες για τους υπόλοιπους συμμετέχοντες του workshop.
- 107 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #5 γραφείο μηχανικού
- 108 -
- 109 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #6 γραφείο μηχανικού-small size
- 110 -
ΝΑ ΟΨΗ Πρόκειται για τη μικρότερη τυπολογία κατοικίας που έχει απομείνει στην περιοχή, με την ιδιαιτερότητα ύπαρξης ελεύθερου χώρου στο μπροστινό της τμήμα. Λόγω του περιορισμένου του μεγέθους, το νέο κτίσμα που θα προκύψει έπειτα από την προσθήκη στο δεξί τμήμα, θα χαξιοποιηθεί στα πλαίσια του εργαστηρίου ως χώρος εργασίας μηχανικών και φοιτητών που θα ασχοληθούν με την μελέτη και την αποκατάσταση των κατοικιών της περιοχής. Ο χώρος εργασίας βρίσκεται στο ισόγειο και διαχωρίζεται σε δυο μικρότερα τμήματα, το κυρίως γραφείο και τον χώρο συναντήσεωνεργασίας των συμμετεχόντων του εργαστηρίου. Ο υπαίθριος που σχηματίζεται στο μπροστινό τμήμα της κατοικίας λειτουργεί τόσο σε ιδιωτικό επίπεδο, όσο και σε δημόσειο (κατά τη λειτουργία του εργαστηρίου) για εργασία στους εξωτερικούς πάγκους και συζητήσεις.
- 111 -
ΚΑΤΟΙΚΙΑ #6 γραφείο μηχανικού-small size
- 112 -
- 113 -
- 114 -
- 115 -
- 116 -
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η προσφυγική εγκατάσταση στο Νομό Ροδόπης (1923-1930): Η περιοχή των Σαπών, Βασιλική Φίλιου -Κ.Κατσιμίγας, θρακική επετηρίδα: ‘Η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των αγροτικών οικισμών του Ν. Ροδόπης’ -Evaluation of empty homes community grants programme (EHCGP) Midlands Region, David Mullins, Jalima Sacranie -Canadian Wood frame house construction, John Canada Mortgage and Housing Corporation Burrows -www.lifo.gr - Οι πατρίδες των Ελλήνων, Γ’ Τόμος, Ανατολική Θράκη-Ανατολική Ρωμυλία, Θόδωρος Καρζής
- 117 -