the f... book
δημόσια σφαίρα, διαπροσωπικές σχέσεις, πολιτική και καθημερινότητα στο facebook και στα κοινωνικά δίκτυα
Στεργιόπουλος Κωνσταντίνος επιβλέπων: Τζιρτζιλάκης Γιώργος
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
περιεχόμενα
εισαγωγή δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
6
κεφάλαιο πρώτο πρώτες προσεγγίσεις
24
κεφάλαιο δεύτερο facebook: πεδίο και μέσο άσκησης πολιτικής
38
κεφάλαιο τρίτο facebook και εργασία
48
κεφάλαιο τέταρτο facebook και κοινωνικές αναταραχές
58
επίλογος
66
βιβλιογραφία
68
οπτικά σχόλια
71
παράρτημα χρήστες του facebook
85
παράρτημα 2 “αντικοινωνικές” δημόσιες συμπεριφορές
88
εισαγωγή δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
Όσο γράφεται αυτό το κείμενο, κάμποσα εκατομμύρια ανθρώπων, χρηστών του facebook, κάνουν like, σχολιάζουν φωτογραφίες από friends και ψάχνουν για καινούργιους friends. Την ίδια ώρα στις αραβικές χώρες της βορείου Αφρικής, οι λαοί προσπαθούν να ανατρέψουν τα απολυταρχικά καθεστώτα τους. Στην Συρία, ο τοπικός άρχοντας σκοτώνει διαδηλωτές, στη Λιβύη ο εμφύλιος μαίνεται, με την εμπλοκή πλέον του ΝΑΤΟ, στην Αίγυπτο ο πρώην «πρόεδρος» Μουμπάρακ έχει ήδη ανατραπεί και η χώρα βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο, στην Υεμένη γίνονται επίσης διαδηλώσεις ύστερα από πολλά χρόνια, με νεκρούς και στην Τυνησία ο Μπεν Αλί έχει επίσης ανατραπεί ύστερα από εξέγερση του λαού της. Ακόμα, στις πλατείες των μεγαλύτερων πόλεων της Ελλάδας οι «αγανακτισμένοι» απαιτούν ειρηνικά να φύγει το χρέος και τα σκληρά μέτρα που έχει επιβάλλει η κυβέρνηση εξαιτίας του δανεισμού από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Όλα αυτά φαινομενικά μπορεί να είναι άσχετα και μεταξύ τους και πόσο μάλλον με το τι κάνουν οι χρήστες του facebook. Όμως οι κοινωνικές συνθήκες των τελευταίων χρόνων, οι τελευταίες εξελίξεις στον κόσμο, αλλά και η στάση των ΜΜΕ, δεν αφήνουν αμφιβολία για τα γεγονότα και η στάση αυτών που βλέπουν κριτικά όλα τα παραπάνω, δε μπορεί παρά να είναι σκεπτική. Αναμφίβολα, η κοινωνία εξελίσσεται και μαζί με αυτήν οι σχέσεις που διέπουν τους ανθρώπους σε όλες τις πτυχές της ζωής τους. Η βιομηχανική επανάσταση σήμανε αλλαγή εποχής για την ανθρωπότητα. Η γρήγορη εξέλιξη της τεχνολογίας, σήμανε άπειρες ακόμα αλλαγές. Αλλαγές στην παραγωγή, στην οικονομία, στην πολιτική, στην επικοινωνία των ανθρώπων. Η δημιουργία των μηχανών και η χρήση τους στην 6
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
παραγωγή ύλης και στην επεξεργασία της, σαν πυλώνες της οικονομίας, έχουν όμως πλέον δώσει τη θέση τους στον μεταφορντισμό. Μεταστροφή της οικονομίας και βαρύτητα στις υπηρεσίες, τηλεπικοινωνίες, ίντερνετ και διανοητική εργασία χαρακτηρίζουν τη σημερινή μεταφορντική παραγωγή. Καθώς το αόρατο εμπόριο των υπηρεσιών διαδέχεται το ορατό εμπόριο των εμπορευμάτων, οι διαφημιστές βεβαιώνουν ότι δεν υπάρχουν μόνο για να πουλάνε αντικείμενα, αλλά και για να δημιουργούν καινούργιες συμπεριφορές (Paul Virilio, Η πληροφορική βόμβα, εκδ. Νησίδες, Ιούνιος 2000). Πώς επηρεάζεται μέσα από όλα αυτά ο δημόσιος χώρος, οι σχέσεις και η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και τι νέο δημιουργείται ή πάει να δημιουργηθεί αν δεν έχει ακόμα δημιουργηθεί ως προς τις νέες μορφές πολιτικής που επιβάλλονται? Η προστασία των προσωπικών δεδομένων1, ο διαδικτυακός έλεγχος, το είδος της ψυχαγωγίας και της διασκέδασης, η κοινωνικότητα και οι διαμεσολαβημένες σχέσεις, η κακοδιαχείρηση της γλώσσας2 και πολλά άλλα είναι ζητήματα που απασχολούν ανθρώπους με την ιδιότητα του ερευνητή ή όχι σχετικά με το facebook και τα κοινωνικά δίκτυα. Αντιλαμβανόμενοι το διαδίκτυο ως νέο είδος δημόσιου χώρου, στην αποεδαφοποιημένη ΜΕΤΑ-ΠΟΛΗ, μια μεγάλη εικονική πόλη που παίρνει τη θέση της πραγματικής πόλης και γίνεται έδρα της μακροπολιτικής και την ίδια στιγμή δημόσια σφαίρα με το facebook κομμάτι αυτού του όλου, έναν εικονικό δημόσιο χώρο, στον οποίο λαμβάνουν χώρα συμπεριφορές και γεγονότα αντίστοιχα με αυτά του πραγματικού δημόσιου χώρου, μπορούμε να κάνουμε παρατηρήσεις σχετικά με την εξέλιξη δημόσιων συμπεριφορών και κατ’ επέκταση πώς επηρεάζεται η κοινωνία πιο συνολικά με τη διαμόρφωση πολιτικών μέσα στο facebook ή μέσω αυτού σε κάποιες πτυχές της καθημερινότητας, όπως για παράδειγμα μπορεί να είναι και η εργασία, ως βασικό κομμάτι της καθημερινής ζωής. Με τον όρο πολιτική δεν εννοώ την ενασχόληση με τα κόμματα και τη διακυβέρνηση, ούτε τον τρόπο με τον οποίο ασκεί κάποιος εξουσία. Έχοντας να κάνει με την καθημερηνότητά του, πολιτική είναι χοντρικά ο τρόπος με τον οποίο κάποιος (άτομο, ομάδα, κάποιο κοινωνικό σύνολο κλπ), θέτει τους όρους με τους οποίους αυτή καθορίζεται. Η πολιτική, συνεπώς, είναι κάτι που επηρεάζει όλες τις πτυχές της ζωής ενός ατόμου. Είναι κάτι πολύ ανώτερο από αυτό που μας έχουν κάνει να νομίζουμε ότι είναι, δηλαδή οι σχέσεις εξουσίας και οι τρόποι διακυβέρνησης. Η πολιτική απασχολεί ( ή θα έπρεπε να απασχολεί ) τον καθέναν μας, κι όχι τους επαγγελματίες πολιτικούς. Η μετάλλαξη του όρου που έχει γίνει στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, αποσκοπεί στην ανάθεση της πολιτικής σε ορισμένους, ώστε αυτοί να καθορίζουν τι θα γίνεται, τι 7
εισαγωγή
είναι νόμιμο να γίνεται και ποιός και με τι τρόπο τιμωρείται όταν παρακούει το νόμο, δηλαδή αυτό που οι άλλοι έχουν καθορίσει για τη ζωή του. Η πολιτική είναι κοινωνικές σχέσεις και οι κοινωνικές σχέσεις βρίσκονται παντού, με πρώτο και κύριο μέρος το δημόσιο χώρο. Ταυτόχρονα η πολιτική, επειδή σημαίνει δημόσιες σχέσεις, συνεπάγεται την κοινωνικοποίηση του ανθρώπου. Άρα πάλι παίζει ρόλο ο δημόσιος χώρος και η δημόσια σφαίρα. Ο όρος πολιτική, όπως προσπαθώ να το εννοήσω, ταιριάζει με αυτό που ο George Katsiaficas θεωρεί ανατροπή της πολιτικής, εννοώντας την ανατροπή της κατεστημένης πολιτικής με σκοπό την ανάληψη ευθύνης από τον καθένα για την καθημερινότητά του. Η ανατροπή της πολιτικής σημαίνει αυτοδιάθεση, όχι ατομική ζωή, αλλά συνεχής επαφή και επικοινωνία με τους άλλους, απεξάρτηση από οικονομικά συμφέροντα και επανεξέταση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας στο πολιτικό σύστημα. Απάλειψη της διαμεσολάβησης. (George Katsiaficas, Η ανατροπή της πολιτικής, Ευρωπαϊκά Αυτόνομα Κοινωνικά Κινήματα και η Αποαποικιοποίηση της Καθημερινής Ζωής, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Απρίλιος 2007). Δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα είναι σημεία θεμελιακά για την ανάπτυξη «δημόσιας συμπεριφοράς», τη διαμόρφωση και την άσκηση πολιτκών είτε υπό τη μορφή της πολιτικής όπως εξηγήθηκε παραπάνω, είτε υπό τη μορφή στην οποία έχει αλλοτριωθεί. Η δημόσια σφαίρα είναι έννοια πιο πρόσφατη, καθότι κάνει την εμφάνισή της περίπου τον 15ο αιώνα με τη μορφή της επίσημης εμφάνισης (θα εξηγηθεί παρακάτω), σε αντίθεση με το δημόσιο χώρο που αποτελεί πεδίο πολιτικής από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πριν προχωρήσω, πρέπει να διαχωρίσω εξ αρχής το «δημόσιο» από το «κρατικό». Το δημόσιο έχει σχέση με το αν είναι προσιτό σε όλους (δημόσιες εκδηλώσεις, πλατείες, παραλίες κλπ), παρ’ όλα αυτά με την συγκρότηση του κράτους από τα πρώιμα κιόλας χρόνια του, το δημόσιο συγχέεται με το κρατικό. Εφόσον το κράτος είναι η δημόσια εξουσία, το δημόσιο, οφείλει αυτόν τον χαρακτηρισμό στην υπόθεση ότι προορίζεται για το κοινό καλό, το δημόσιο καλό. Ο δημόσιος χώρος, επομένως, έχει να κάνει με τους χώρους γενικά που είναι προσιτοί στον κόσμο, σε αντίθεση με τα δημόσια κτήρια που απλά στεγάζουν τις κρατικές υπηρεσίες και τις υπηρεσίες διοίκησης. Δεν είναι τυχαίο ότι στην αρχαία Αθήνα, όπου δεν υπήρχε συγκροτημένο Κράτος με τη σημερινή μορφή, τα όργανα της διακυβέρνησης μαζεύονταν στην αγορά, που ήταν χώρος δημόσιος, ενώ η Βουλή, ο χώρος που μαζεύονται οι διοικούντες είναι κρατικό κτήριο, στο οποίο δεν έχει πρόσβαση οποιοσδήποτε. 8
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
9
εισαγωγή
Είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς ότι ο δημόσιος χώρος είναι σημαντικό κομμάτι για την άσκηση πολιτικής. Από τη μια γιατί η πολιτική λαμβάνει χώρα σε μη ιδιωτικούς χώρους είτε αυτοί είναι κρατικά κτήρια είτε δημόσιοι χώροι κι αφετέρου γιατί ο ίδιος ο σχεδιασμός και η διαμόρφωση του δημόσιου χώρου είναι μέρος της πολιτικής της διοίκησης ενός τόπου. Ο δημόσιος χώρος δίνει πολλά στοιχεία για την ταυτότητα ενός κράτους, καθορίζει τρόπους καθημερινών συμπεριφορών απέναντι στην πόλη (από πού θα περπατήσει κανείς, που θα ξεκουραστεί, ποια κομμάτια της πόλης θα αποφύγει) και γενικά είναι σημαντικός παράγοντας για την εδραίωση και τη διατήρηση του κράτους και της τάξης, ακόμα και για τον έλεγχο της οικονομίας και των υπηκόων και την καταστολή κοινωνικών αναταραχών. Κι αν οι πολιτικοί δρουν μέσα από τα γραφεία τους, τα υπουργεία και τα κοινοβούλια και τα ΜΜΕ, ο κόσμος δρα πολιτικά μόνο στους δημόσιους χώρους (καταλήψεις πλατειών και δρόμων κλπ). Όσον αφορά στη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου, την έχει αναλάβει σχεδόν αποκλειστικά η πολεοδομία, όπως έχει αναλάβει επίσης και τη διατήρηση της εξουσίας. Είναι η επινοημένη τεχνική για την επεξεργασία της βάσης, του εδάφους δηλαδή, όλων των λειτουργιών του καπιταλισμού. (Guy Debord, Η κοινωνία του θεάματος, εκδ. Ελεύθερος Τύπος). Δημιουργεί σχέσεις από την αρχή και καταργεί άλλες (αναπλάσεις, εξευγενισμοί, αξιοποιήσεις), είναι η εφαρμογή των πολιτικών του εκάστοτε κράτους στις ζωές των πολιτών του, με γνώμονα από τη μια την κυριαρχία του και από την άλλη το κέρδος. Οι δρόμοι έχουν καταστεί πεδίο μεταφορών του εμπορεύματος και οι πλατείες δε λειτουργούν3 αν δεν κατακλυστούν από μαγαζιά και εμπορικά τραπεζοκαθίσματα, τα αστικά κέντρα είναι κέντρα διακυβέρνησης. Στην αρχαία Αθήνα στα χρόνια της πρωτοεμφανιζόμενης δημοκρατίας, έστω με τη μορφή που είχε τότε, έθετε το ζήτημα της έμπρακτης συμμετοχής στα κοινά (παρόλο που σε αυτά δεν συμμετείχαν οι γυναίκες, οι οποίες εργάζονταν στο σπίτι και οι δούλοι που δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα). Τότε λοιπόν, ο κόσμος μαζευόταν στους δημόσιους χώρους της Πνύκας και της Αγοράς για να ασκήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Στην Αθήνα του 19ου αιώνα, όταν χρίστηκε πρωτεύουσα αντί του άναρχα δομημένου Ναυπλίου και έπρεπε να χτιστεί εξ αρχής με μελέτη, από τους στρατιωτικά σπουδασμένους πολεοδόμους που αναλάμβαναν τα σχέδια, σκοπός ήταν πάντα η προστασία της πόλης με τον έναν ή τον άλλο τρόπο από τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Αυτό θα επιτυγχανόταν επίσης με ανοιχτούς, φαρδείς δρόμους για τη διευκόλυνση της κίνησης του στρατού.(Λέσχη Κατασκόπων, Πολεοδομία και Δημόσια Τάξη, Αθήνα Οχυρωμένη Πόλη, εκδ. Λέσχη Κατασκόπων, 10
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
Αθήνα, Ιούλιος 2002) Όπως και να ‘χει, δεν είναι τυχαίο πως οι περισσότερες πόλεις του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου διακρίνονται από κοινά χαρακτηριστικά στην πολεοδομία τους. Μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα και μεγάλοι δρόμοι. Από τη μία καλύτερη μεταφορά των προϊόντων, από την άλλη καλύτερη καταστολή -τα μικρά τετράγωνα με στενούς δρόμους διευκολύνουν τον κλεφτοπόλεμο. (Urban Anarchy, Αθήνα Ανοχύρωτη Πολη, Χωρική Ανάλυση της Εξέγερσης του Δεκέμβρη 2008 εκδ. Urban Anarchy, Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2010). Ενώ το Παρίσι ανοικοδομήθηκε τον 19ο αιώνα από τον νομάρχη Haussman με την προοπτική της εύκολης καταστολής εξεγέρσεων σε μια πόλη με παράδοση σε αυτές. Οι ίσιοι και φαρδιοί δρόμοι θα διευκόλυναν τις δυνάμεις καταστολής να νικήσουν το πλήθος χωρίς να χρειάζεται να μπλέκουν σε κυνηγητό στα στενά δρομάκια, παρά μόνο με τον βαρύ οπλισμό τους θα άνοιγαν πυρ στο ανοιχτό πεδίο των βουλεβάρτων. Από την άλλη, όσον αφορά τη δημόσια σφαίρα, μια ματιά στο παρελθόν και την εξέλιξή της, θα είναι αρκετά κατατοπιστική για τη σχέση της με την πολιτική και καλύτερα με τις εκάστοτε εξουσίες. Η δημόσια σφαίρα ή δημοσιότητα έχει εμμέσως σχέση με τον δημόσιο χώρο. Είναι μάλλον ένα πεδίο «έκθεσης στο κοινό», ένα πεδίο έκφρασης και κριτικής συζήτησης με πιθανό αποδέκτη όλη την κοινωνία, του οποίου θεωρητικά η δύναμη μπορεί να παίξει μεγάλο ρόλο στην πολιτική και ιδίως στον έλεγχο της εξουσιας από τη μεριά του «κοινού». Στο πέρασμα των χρόνων συνδέθηκε άμεσα με τον Τύπο και σήμερα ο όρος δημοσιότητα συνδέεται, ίσως λανθασμένα, αποκλειστικά με τα ΜΜΕ. Δημόσια σφαίρα υπήρχε στην αρχαία ελληνική ανεπτυγμένη πόλη- κράτος με διαφορετική μορφή από τη σημερινή. Η σφαίρα της πόλεως ήταν κοινή στους ελεύθερους πολίτες (κοινή) και διαχωρισμένη αυστηρά από τη σφαίρα του οίκου, που ανήκε σε κάθε άτομο (ιδία). Η δημόσια ζωή, βίος πολιτικός, εκτυλίσσεται στην αγορά. Η δημοσιότητα συγκροτείται με τη συνομιλία (λέξις), που μπορεί να λαμβάνει και τη μορφή της παροχής συμβουλών και του δικαστηρίου, αλλά και με την κοινή πράξη (πράξις), είτε τη διεξαγωγή πολέμων είτε των αγώνων. Η συμμετοχή στη δημόσια ζωή εξαρτάται από την αυτονομία που έχουν οι πολίτες ως οικοδεσπότες (κύριοι του οίκου τους), αφού από τη μία έχουν δούλους για να παράγουν, οι γυναίκες κάνουν τις δουλειές του σπιτιού και οι άντρες έχουν έτσι την ευκαιρία να συμμετέχουν στα κοινά, όμως η φτώχεια και η μη κατοχή δούλων δεν αποτελούν από μόνα τους εμπόδιο. Η θέση που κατέχει κανείς στην πόλη στηρίζεται στη θέση του οικοδεσπότη. Η σκιά της ιδιωτικής σφαίρας μέσα στην οποία γίνεται η αναπαραγωγή, η εργασία των δούλων κλπ είναι στον αντίποδα της 11
εισαγωγή
δημόσιας σφαίρας, που είναι το βασίλειο της ελευθερίας και της συνέχειας. Στην περιγραφή του για τη δημόσια σφαίρα, ο Jurgen Habermas, αφήνει ένα μεγάλο κενό από την αρχαία πόλη κράτος μέχρι τον 15ο αιώνα, όπου υποστηρίζει ότι επανεμφανίζεται η δημοσιότητα, αυτή τη φορά με τη μορφή της επίσημης εμφάνισης4 και αφορά τους αυλικούς και τους ιππότες των αριστοκρατικών Αυλών της Γαλλίας και εν συνεχεία αναπτύσσεται στην αναγεννησιακή Ιταλία με την κουλτούρα των ευγενών στις πόλεις του πρώιμου καπιταλισμού και μεταδίδεται στο Παρίσι και το Λονδίνο. Ταυτόχρονα οι εκδηλώσεις που λάμβαναν χώρα σε δημόσιους χώρους (αγώνες, θέατρο κλπ) μεταφέρονται από τους δρόμους και τις πλατείες στους χώρους του παλατιού. Οι άρχοντες διοργάνωναν γιορτές για την επίδειξή τους στα πλαίσια της επίσημης εμφάνισής τους, στις οποίες ερχόταν και ο λαός. Στην εξέλιξη της δημόσιας σφαίρας καίριο ρόλο έπαιξαν οι οικονομικές και χωρικές αλλαγές. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού και η εξέλιξη των πόλεων με την ταυτόχρονη ανάπτυξη της επικοινωνίας, επηρεάζουν την μορφή του δημόσιου χώρου και ύστερα τη δημόσια σφαίρα. Σημαντική για τον καπιταλισμό από τις αρχικές του φάσεις ήταν η κυκλοφορία των εμπορευμάτων και των ειδήσεων. Η πόλη γίνεται επιχειρησιακή βάση τονώνοντας το εμπόριο. Η πολιτική εξουσία παρεμβαίνει θέτοντας κανόνες και δημιουργώντας διαφορετικές σχέσεις εξάρτησης. Για την καλύτερη διεξαγωγή του εμπορίου, οι εμπλεκόμενοι με τη διαδικασία του, πρέπει να μαθαίνουν τι γίνεται στις μακρινές περιοχές με τις οποίες διατηρούν εμπορικές σχέσεις, έτσι ανοίγουν τα ταχυδρομεία και ξεκινούν οι ανταποκρίσεις, ενώ οι πόλεις γίνονται κέντρα κυκλοφορίας ειδήσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι μαζί με τα ταχυδρομεία και τον Τύπο ξεκινάει και το χρηματιστήριο. Η νέα σφαίρα επικοινωνίας εντάσσεται εύκολα στις υφιστάμενες μορφές επικοινωνίας, όσο δεν υπάρχει ακόμη το αποφασιστικό στοιχείο, η δημοσιότητα, αφού ακόμα δεν δημοσιοποιούνται ειδήσεις. Η εμφάνιση αργότερα των εμπορικών εταιρειών και οι μεγάλες οικονομικές συναλλαγές ταυτίζονται με την οργάνωση του εθνικού κράτους, ενός κράτους φορολογικού, του οποίου πυρήνας της διοίκησης είναι η δημοσιονομική διαχείρηση. Εδώ κάνει την εμφάνισή της η σφαίρα της δημόσιας εξουσίας που έρχεται να αντικαταστήσει την δημοσιότητα των επίσημων εμφανίσεων. Το «δημόσιο» γίνεται «κρατικό» με τους ιδιώτες απέναντι του, αφού αυτοί δεν έχουν συμμετοχή στην κρατική εξουσία. Η εφαρμογή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στη θέση του παλαιού, ευνοεί την ανάπτυξη ενός ιδιωτικού κεφαλαίου και τη συγκρότηση μιας αστικής κοινωνίας. Η σύγχρονη οικονομία προσανατολίζεται στην αγορά 12
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
13
εισαγωγή
έναντι του οίκου που ήταν προηγουμένως. Ο Τύπος που κυρίως έχει τη μορφή ιδιωτικών ανταποκρίσεων με λίγες δημοσιεύσεις ασχολείται βασικά με την κυκλοφορία ειδήσεων που αφορούν το εμπόριο, αλλά εφόσον αναπτύσσεται, η διοίκηση κάνει κινήσεις για να τον εκμεταλλευτεί με αποτέλεσμα αργά ή γρήγορα ο Τύπος να εξυπηρετεί δικά της συμφέροντα5. Γενικότερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αρχικά από τον 15ο αιώνα ως τον 18ο επικρατούσε στην Ευρώπη μια αναπαραστατική κουλτούρα με κύριο εκφραστή την αριστοκρατία με τις επίσημες εμφανίσεις για την δημιουργία εντυπώσεων και επίδειξη δύναμης (όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως) και ταυτίζεται με την περίοδο της φεουδαρχικής ανάπτυξης. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από απουσία διαφορετικών πλευρών στο πεδίο της δημόσιας συζήτησης με κυρίαρχη τη μεριά των πλουσίων. Ο ερχομός του καπιταλισμού από την πρώτερη εμφάνισή του, φέρνει και τη δημιουργία μιας δημόσιας σφαίρας, αφού τα πράγματα γίνονται κιόλας πιο πολύπλοκα όσον αφορά το ποιός κατέχει πλούτο και ποιός εξουσία. Η άνοδος της αστικής τάξης αρχικά με το κοινό των διανοούμενων, σημαίνει μια «σύγκρουση» με τη διοίκηση και ταυτόχρονη δημιουργία μιας πολύπλευρης δημοσιότητας, όπου θεωρητικά είχαν λόγο κι άλλες πλευρές, κυρίως μέσα από κουβέντες σε δημόσιους χώρους, καφενεία, εφημερίδες κλπ. έξω από τον έλεγχο του κράτους. Πρωτοπόρα στη δημιουργία δημόσιας σφαίρας ήταν η Αγγλία, ως χώρα που οι εξελίξεις μαζί με την οικονομική ανάπτυξη έτρεχαν πιο μπροστά σε σχέση με την ηπειρωτική Ευρώπη. Εκεί η δημιουργία της δημόσια σφαίρας οφείλεται κυρίως στον Τύπο που στήνεται από την αντιπολίτευση και γενικά από δυνάμεις που θέλουν να ασκήσουν επιρροή στην κυβέρνηση. Κριτικές στο κοινοβούλιου και το στέμμα έφεραν αλλαγές σε αποφάσεις, κατέστησαν την κοινή γνώμη «τέταρτη εξουσία», πάντα στα πλαίσια του αποδεκτού από τους κυβερνώντες, ώσπου μέσα σε μια πορεία 150 χρόνων δημοσιότητας, δημιουργήθηκαν και δημοσιογραφικά θεωρεία μέσα στο κοινοβούλιο. Ο Habermas υποστηρίζει ότι πλέον γίνεται εντός του κοινοβουλίου αναφορά στην κοινή γνώμη και ξεπερνάται η χυδαία αντίληψη περί της γνώμης του όχλου, κι αυτό σαν αποτέλεσμα οργανωμένου πολιτικού διαλογισμού του ενημερωμένου πολιτικά κοινού. Στη Γαλλία, η δημόσια σφαίρα εμφανίζεται ως ένα από τα αποτελέσματα της επανάστασης, με τη δημιουργία πολιτικού ημερήσιου Τύπου, την θέσπιση νόμου για ελευθερία του λόγου και μέσω του Τύπου, ταυτόχρονα με το δικαίωμα της ελεύθερης συνάρθροισης. Πράγματα που ήρθε να καταργήσει ο Ναπολέων στο ξεκίνημα του 19ου αιώνα. Στη Γερμανία 14
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού οι αστοί διανοούμενοι είναι το μόνο πολιτικά διαλογιζόμενο κοινό που προσπαθεί να δημιουργήσει μια δημοσιότητα. Η κριτική ωστόσο που έκανε ο Τύπος στους τοπικούς ηγεμόνες ήταν τόσο ενοχλητική που πολιτικοί δημοσιογράφοι κατέληγαν στις φυλακές. Η πρώτη εντύπωση που αφήνει η ιστορική αναδρομή, μέχρι τον 19ο αιώνα, της δημόσιας σφαίρας είναι η φαινομενική δημοκρατικοποίηση των κοινωνιών. Παρατηρούμε, όμως, ότι από τις αρχές μέχρι τον 19ο αιώνα, η δημοσιότητα ενώ αφορά όλους, ανήκε πάντα σε συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις. Ξεκινούσε από ψηλά, από τους διοικούντες και δεν έφτανε παρακάτω από το μαξιλάρι των αστών διανοούμενων στον απλό λαό. Η κριτική που ανέκαθεν θα μπορούσε να είναι εργαλείο στα χέρια του λαού δεν χρησιμοποιήθηκε άμεσα από αυτόν, παραμόνο από τις ομάδες εκείνες που φέρονται να προασπίζονται τα συμφέροντά του, ενάντια στις εξουσίες που παραχωρούσαν δικαιώματα μέσα από φαινομενικά ελεύθερους θεσμούς. Αυτό το μοντέλο λειτούργησε για αιώνες ώσπου φθάσαμε στην δημόσια σφαίρα και την αστική δημόσια σφαίρα με την δημιουργία του σύγχρονου αστικού κράτους. Ο παρεμβατισμός των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα είχε ως φορέα του ένα κράτος που με τη συνταγματική κατοχύρωση μιας πολιτικά λειτουργούσας δημοσιότητας έτεινε να ευθυγραμμιστεί με τα συμφέροντα της αστικής κοινωνίας. Ο κρατικός παρεμβατισμός εντείνεται στον τομέα της οικονομίας και εμπλέκεται στο χώρο της ιδιωτικής σφαίρας, εφόσον μεταφέρει αρμοδιότητες σε ιδιωτικά νομικά πρόσωπα. Η κοινωνία κρατικοποιείται και τα ιδιωτικά οικονομικά συμφέρονται μετατρέπονται σε πολιτικά. Η διάκριση μεταξύ κράτους και κοινωνίας μειώνεται όλο και πιο πολύ μέχρι τον 20ο αιώνα. Ενώ όμως η δημόσια σφαίρα διευρύνεται, οι λειτουργίες της δείχνουν να ασθενούν όλο και περισσότερο. Αυτή είναι η άποψη του Jurgen Habermas, όμως αν οι απαρχές της δημοσιότητας βρίσκονταν στην αρχαία πόλη- κράτος και εξυπηρετούσαν τη συμμετοχή στα κοινά και την δημοκρατικότερη (με όλες τις ιδιαιτερότητες και τις ενστάσεις) διακυβέρνηση, η μορφή που πήρε στις απαρχές της καπιταλιστικής οικονομίας ήταν ξεκάθαρα ένα μέσο υποβοήθησης της κυκλοφορίας του εμπορεύματος και της διαλλακτικότερης άσκησης εξουσίας από τη μεριά των κυβερνόντων (Jurgen Habermas, Αλλαγή Δομής της Δημοσιότητας, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1997) Πόσο μάλλον σήμερα, στην περίοδο του ύστερου καπιταλισμού, που κάποια από τα κυρίαρχα εμπορεύματα είναι η ανθρώπινη εργασία και το θέαμα. Η δημοσιότητα έχει ως κύριους εκφραστές της τα ΜΜΕ 15
εισαγωγή
κάθε είδους, που βασίζονται στην επιχειρηματολογία περί «δημοκρατικότητας» της δημόσιας σφαίρας και την δημιουργία ψευδαισθήσεων για συμμετοχή του κοινού στην κριτική απέναντι στην εξουσία. Στην πραγματικότητα ίσως πρόκειται περισσότερο για νέα μορφή τεχνικών διακυβέρνησης εντός της κοινωνίας που είναι δομημένη γύρω από το εμπόρευμα. Η επικοινωνία, ζωτικό συστατικό της δημοσιότητας, καθίσταται κομμάτι της παραγωγής της σύγχρονης κοινωνίας και χυδαία γίνεται μέρος του θεάματος, ένα απλό όργανο, ένα είδος δημόσιας υπηρεσίας που θα διαχειριζόταν με αμερόληπτο «επαγγελματισμό» τον καινούργιο πλούτο της καθολικής επικοινωνίας με τη βοήθεια των ΜΜΕ, μιας επικοινωνίας που έχει φθάσει επιτέλους στη μονόπλευρη καθαρότητα, όπου η ήδη ειλημμένη απόφαση θαυμάζει μακαρίως τον εαυτό της (Guy Debord, Σχόλια Πάνω στην Κοινωνία του Θεάματος, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, Δεκέμβριος 1988). Η χειραγωγούμενη δημόσια σφαίρα, στις εντολές πάλι της διακυβέρνησης και της περιφέρειάς της επιτρέπει την ύπαρξη οάσεων έκφρασης του κοινού. Ο Noam Chomsky σε μια συνέντευξή που έδωσε τον Δεκέμβρη του 1984 στον David Barsamian υποστήριξε, κι όχι λανθασμένα, ότι τα ΜΜΕ είναι ένα ιδιωτικοποιημένο σύστημα προπαγάνδας, που περιλαμβάνει τα περιοδικά γνώσης και γενικότερα το μεγαλύτερο μέρος της λόγιας ιντελλιγκέντσιας, το μορφωμένο τμήμα του πληθυσμού, που έχει πρόσβαση στα ΜΜΕ. Αυτό δε διαφέρει πολύ από το διαλογιζόμενο κοινό των αστών διανοούμενων που καταγράφει ο Habermas στο βιβλίο του «Αλλαγή δομής της δημοσιότητας», με τη διαφορά ότι πλέον η ιντελλιγκέντσια του Chomsky υπονομέυει την ανεξάρτητη σκέψη. Τα ΜΜΕ σήμερα είναι εταιρείες, επομένως έχουν οικονομικά συμφέροντα, με τα στελέχη τους τα ίδια να συμμετέχουν σε θέσεις προγραμματισμού του κρατικού μηχανισμού. Σαν εταιρείες έχουν μια αγορά, κι αυτή είναι οι διαφημιστές, αφού το κοινό δεν αγοράζει, εκτός αν πρόκειται για περιοδικό Τύπο. Οι διαφημιστές θέλουν καλές σχέσεις με το κράτος άρα τα ΜΜΕ πρέπει να ικανοποιούν κατ’επέκταση και το κράτος. Άλλωστε, υπάρχει μια συνεχής ροή ανάμεσα στις αίθουσες συμβουλίων των εταιρειών, τους ανώτερους κρατικούς υπαλλήλους, τα διευθυντικά στελέχη των ΜΜΕ κλπ. Από την άλλη, οι δημοσιογράφοι, υπάλληλοι στα ΜΜΕ, επειδή πουλάνε ειδήσεις, πρέπει το εμπόρευμα να το εγκρίνει ο εργοδότης, επομένως ή συμβιβάζονται ή απολύονται (Noam Chomsky, Τα ΜΜΕ σαν καθρέφτης της κοινωνίας, Μερικές σκέψεις για τα ΜΜΕ, Η κατασκευή της συναίνεσης, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Φθηνόπωρο 1995). Τέλος, αν γενικά και αόριστα οι άνθρωποι έχουν κατά νου ότι 16
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
screenshot από το bingmaps. Η εικόνα για τα Προπύλαια πάρθηκε σε ώρα διαδήλωσης
17
εισαγωγή
τα μέσα παραπληροφορούν και κάνουν πλύση εγκεφάλου, φράσεις κλισέ που τις μαθαίνουμε από τα χρόνια του σχολείου, όλο αυτό μεταφράζεται ως εξής: επειδή στις δημοκρατικές κοινωνίες, δεν είναι αποδεκτό να ελέγχεται ο κόσμος με τη βία, είναι πιο αποτελεσματικό να ελεγχθεί και να διαμορφωθεί η σκέψη. Αν ακούγεται η φωνή του λαού, είναι καλύτερο να ελέγχεις τι λέει η φωνή, υπονοώντας ότι πρέπει να ελέγξεις τι σκέφτεται. Πρακτικά, αυτό επιτυγχάνεται με τη βοήθεια των αυθεντιών, που διαμορφώνουν άποψη ή εκτονώνουν σε τηλεοπτικά σόου την αντίδραση του κόσμου, ή των δημόσιων συζητήσεων, στις οποίες όλες οι πλευρές εκφέρουν απόψεις διαφορετικές, αλλά αποδεκτές από το σύστημα προπαγάνδας. Μια από αυτές τις οάσεις έκφρασης του κοινού είναι και το internet. Αρχικά φτιαγμένο από τον αμερικάνικο στρατό στην περίοδο του ψυχρού πολέμου, εξελίχθηκε ύστερα από χρόνια σε μέσο επικοινωνίας ευρέως διαδεδομένο στον κόσμο, που πολλοί έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν. Με την εξάπλωσή του, λαμβάνει χαρακτηριστικά δημοσίου χώρου και ταυτόχρονα δημόσιας σφαίρας, αφού μέσα σε αυτό εκτός από αναζήτηση πληροφοριών, επικοινωνία, εμπορικές δραστηριότητες και πολλές άλλες ενέργειες που αναπτύσσονται και στον δημόσιο χώρο, μπορεί οποισδήποτε χρήστης να εκφράσει απόψεις που δημοσιεύονται άμεσα είτε στα blogs είτε στα κοινωνικά δίκτυα, όπως είναι και το facebook. Ταυτόχρονα, μπορεί να αποτελέσει πεδίο, αλλά και μέσο άσκησης πολιτικής. Η ίδια η εισαγωγή του στο χώρο της αγοράς είναι αποτέλεσμα παιχνιδιών και πολιτικών μεταξύ των ατόμων που το επινόησαν. Το σίγουρο είναι ότι αποτελεί ένα ιδιαίτερο μέσο επικοινωνίας με εκατομμύρια χρήστες. Η μαζικότατη χρήση του με τα αίτια και τις συνέπειές του, θα αποτελέσει αντικείμενο ανάλυσης παρακάτω.
18
δημόσιος χώρος και δημόσια σφαίρα
19
σημειώσεις
1. Είναι γνωστό ότι όλες οι κινήσεις μας στο διαδίκτυο καταγράφονται, αφήνουμε ψηφιακά ίχνη για τις σελίδες που επισκεπτόμαστε, ενώ τα προσωπικά στοιχεία μας, όταν τα δίνουμε, μένουν καταχωρημένα.(Γουαιντερ, ο δικτυωμενος εαυτος) Όσον αφορά το facebook, για να γίνει κάποιος χρήστης, οφείλει πρώτα να συμφωνήσει με τους όρους χρήσεις του, πριν εγγραφεί, κάνοντας ένα κλικ σε ένα κουτάκι. Οι περισσότεροι χρήστες δεν διαβάζουν τους όρους πριν συμφωνήσουν, με αποτέλεσμα άθελά τους να δίνουν δικαίωμα για… καταπάτηση κάποιων δικαιωμάτων τους. Ορισμένοι όροι είναι οι εξής: Οι όροι αυτοί μπορούν να αλλάξουν οποτεδήποτε χωρίς προειδοποίηση. Αυτό είναι τυποποιημένο για έναν ιστοχώρο, αλλά στη συγκεκριμένη ιστοσελίδα, η δήλωση αυτή εμφανίζεται στις πρώτες πρώτες σειρές, που σημαίνει ότι ο χρήστης αυτομάτως συμφωνεί και με όλες τις αλλαγές που μπορεί να γίνουν χωρίς προηγούμενη ενημέρωση. Οι εφαρμογές δεν εγγυώνται την ασφάλεια. Οι χρήστες του Facebook που χρησιμοποιούν εφαρμογές που προέρχονται από τρίτους, δηλαδή quiz, παιχνίδια κ.α., πρέπει να γνωρίζουν ότι εάν οι προσωπικές τους πληροφορίες διαρρεύσουν μέσα από τα πρωτόκολλα ασφάλειας του Facebook, το Facebook ΔΕΝ φέρει καμία ευθύνη. Αποποιείστε τα πνευματικά σας δικαιώματα. Το Facebook αναπτύσσεται λόγω της πληρότητας των θέσεων που καταλαμβάνουν οι χρήστες του. Αυτό που πρέπει όμως να γνωρίζουμε είναι ότι ταχυδρομώντας οποιοδήποτε περιεχόμενο δίνουμε στο Facebook την άδεια να το χρησιμοποιήσει με όποιον τρόπο θέλει. Αναλυτικά μέσα στους όρους αναγράφεται το εξής: «Με την ταχυδρόμηση περιεχομένου από εγγεγραμμένους χρήστες, από οποιαδήποτε περιοχή και μέρος, οι χρήστες χορηγούν αυτόματα και επιτρέπουν στην επιχείρηση Facebook, μια αμετάκλητη, διαρκή, μη αποκλειστέα, μεταβιβάσιμη, πλήρως πληρωμένη, παγκόσμια άδεια (με το δικαίωμα στο sublicense) να χρησιμοποιήσει, αντιγράψει, αποδώσει δημόσια, επιδείξει δημόσια, να επαναφορμάρει και να μεταφράσει, απόσπασμα (γενικά ή εν μέρει) και να διανείμει το περιεχόμενο χρηστών για οποιοδήποτε σκοπό σχετικά με τον ιστοχώρο ή την προώθησή του, να προετοιμάσει σχετικές παράγωγες εργασίες με τον ιστοχώρο, ή να ενσωματώσει άλλες, και να χορηγήσει και να εγκρίνει sublicenses των ανωτέρω.» Σε απλή γλώσσα, αυτό σημαίνει ότι οι χρήστες δεν ελέγχουν πλέον τα πνευματικά δικαιώματα του υλικού που εναποθέτουν στον ιστοχώρο του Facebook. Για παράδειγμα, εάν φορτώσετε μια φωτογραφία σας στο Facebook, πρέπει να γνωρίζεται με βάση όσα αναγράφονται στους όρους ότι το Facebook μπορεί να δημιουργήσει αντίγραφά της και να τα πουλήσει έναντι πληρωμής ή μη, σε τρίτους χωρίς την άδειά σας ως προωθητική ενέργεια. Εάν κρατάτε κάποια προσωπικά στοιχεία στο Facebook ή προσωπικές σκέψεις, το Facebook μπορεί να τις μετατρέψει σε βιβλίο, να δημιουργήσει αντίγραφα και να τα προωθήσει στην αγορά. Η μυστικότητα δεν είναι εγγυημένη. Πριν δώσετε τα πραγματικά σας στοιχεία 20
σημειώσεις
από ονοματεπώνυμο, διεύθυνση, ιστορικό, μέχρι και κινητό τηλέφωνο στο Facebook θα πρέπει να γνωρίζετε ότι το Facebook δεν εγγυάται τη μυστικότητα τους. Συγκεκριμένα το facebook δεν είναι αρμόδιο για την καταστρατήγηση οποιονδήποτε ρυθμίσεων απορρήτου (privacy settings) ή μέτρων ασφαλείας που εμπεριέχονται στον ιστοχώρο. Το πιο σημαντικό είναι ότι το ίδιο το Facebook προειδοποιεί τους χρήστες του μέσα από τους Όρους Χρήσης ότι εάν αποκαλύπτουμε προσωπικές πληροφορίες, φωτογραφίες, video, λίστες αγορών, κινητά τηλέφωνα, κ.α., όλα αυτά μπορούν να διατεθούν δημόσια. (ΑΚ-47, Η παγκόσμια αστυνομία σας κάνει friend request, εφημερίδα ΑΠΑΤΡΙΣ, φύλλο Δεκεμβρίου 2010) Το άρθρο «ο μαγικός καθρέφτης του facebook» αναφέρει ότι το 2010, η ανωνυμία βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάργησης. «Με δεκατέσσερις φωτογραφίες σας, έχουμε τη δυνατότητα να προσδιορίσουμε την ταυτότητά σας», υπενθύμιζε ο πρόεδρος και γενικός διευθυντής του Google, Ερίκ Σμιθ, στο συνέδριο Techotomy, στις 14 Αυγούστου 2010. «Νομίζετε πως δεν υπάρχουν δεκατέσσερις φωτογραφίες σας στον ιστό; Υπάρχουν οι φωτογραφίες του Facebook». Μια κατάσταση, στην πραγματικότητα όχι μόνο αμετάκλητη, αλλά και απαραίτητη στα μάτια του: «Σε έναν κόσμο γεμάτο ασύμμετρες απειλές, η πραγματική ανωνυμία είναι πολύ επικίνδυνη. (...) Χρειαζόμαστε ένα αξιόπιστο σύστημα εξακρίβωσης της ταυτότητας -και το καλύτερο παράδειγμα μιας τέτοιας υπηρεσίας σήμερα είναι το Facebook. (...) Οι κυβερνήσεις στο τέλος θα φτάσουν να το απαιτούν από τους ανθρώπους». Αν ακόμη παραμένει υπαρκτή η δυνατότητα να ξεγελάσεις το σύστημα, στο μέλλον κάτι τέτοιο θα είναι όλο και πιο δύσκολο. Οι αρχιτέκτονες του δικτυακού κόσμου και οι πολιτικοί ηγέτες έχουν την πρόθεση να «εκπολιτίσουν» ένα ελεύθερο Διαδίκτυο, το οποίο αντιλαμβάνονται ως ζώνη μη-δικαιωμάτων. Αν καταφέρουν να το καθυποτάξουν, η παραχώρηση των πραγματικών μας στοιχείων θα είναι το τίμημα που θα πληρώνουμε για να συμμετάσχουμε με πλήρη δικαιώματα. Ο παγκόσμιος ιστός μέχρι στιγμής χρησίμευε ως εικόνα που συμβόλιζε ένα αποκεντρωμένο σύστημα διασυνδεδεμένων μεταξύ τους υπολογιστικών δικτύων. Κανείς δεν φανταζόταν πως στο κέντρο του θα ερχόταν να εγκατασταθεί μια ακούραστη αράχνη με σκοπό να κατασκοπεύει όλους τους χρήστες. (Philippe Riviere, Ο μαγικός καθρέφτης του facebook, LE MONDE diplomatique, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 20 Φεβρουαρίου 2011). 2. Οι συντομεύσεις όπως: lol (γέλιο), brb (be right back), bb (bye bye), omg (oh my god) και άλλες χρησιμοποιούνται ευρέως στις διαδικτυακές συνομιλίες, ενώ τα greeklish, είναι ζήτημα που απασχολεί τους ελληνόφωνους χρήστες. Και οι δύο περιπτώσεις θεωρούνται κακή διαχείρηση της γλώσσας και για κάποιους παραπέμπουν στην οργουελική Νέα Ομιλία, που με τις συντομεύσεις και την αλλαγή στο συντακτικό της, αποσκοπεί στο να περιοριστεί η ομιλία, άρα και η σκέψη. (George Orwell, 1984, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1999) 3. Για να θεωρήσω ότι μια πλατεία λειτουργεί, τουλάχιστον ως δημόσιος χώρος, προϋποθέτει όχι απλά να είναι προσβάσιμη στους ανθρώπους αλλά να 21
εισαγωγή
ανταποκρίνεται σε ανάγκες που την καθιστούν βιώσιμη. Καθίσματα, σκιές, νερό είναι κάποιες από αυτές τις ανάγκες που πλεόν καλύπτονται από τα μαγαζιά που παίρνουν άδειες για να επεκτείνονται στις πλατείες. Ο σχεδιασμός πλατειών και πεζόδρομων, έτσι όπως γίνεται σήμερα, δεν έχει νόημα αν δεν προβλέπει και χώρο για εμπορική χρήση. 4. Το πάρκο του παλατιού, εξαπλώνεται στην Ευρώπη μαζί με την αρχιτεκτονική του γαλλικού αιώνα, επιτρέπει, όπως το ίδιο το παλάτι του μπαρόκ, το οποίο έχει χτιστεί τρόπον τινά γύρω από τη μεγάλη αίθουσα τελετών, μια αυλική ζωή που είναι ήδη προστατευμένη από τον έξω κόσμο. Όμως οι βασικές γραμμές της δημοσιότητας των επίσημων εμφανίσεων δεν διατηρούνται απλώς, αλλά γίνονται ακόμα πιο φανερές. Η δεσποινίς de Scudery γράφει στο έργο της Conversations για τους κόπους που απαιτούσαν οι μεγάλες γιορτές. Δε χρησίμευαν τόσο πολύ στην ευχαρίστηση των συμμετεχόντων όσο στην επίδειξη μεγαλείου των διοργανωτών τους- περισσότερο από όλους διασκέδαζε ο λαός, που έπαιζε απλώς το ρόλο του θεατή, χωρίς καμιά υποχρέωση… Η επίσημη εμφάνιση εξακολουθεί να χρειάζεται ένα περιβάλλον για να αναπτυχθεί μπροστά του. Με άλλα λόγια, οι άρχοντες έκαναν που και που γιορτές, έτσι ώστε να τους δωθεί η ευκαιρία να βρεθούν μπροστά στο κοινό τους, τους υπηκόους τους, για να κάνουν επίδειξη του μεγαλείου τους. Ως αυτό το σημείο έφτανε το επίπεδο του «δημόσιου διαλόγου», που στην πραγματικότητα ήταν ένα μονόπρακτο του κάθε άρχοντα. (Jurgen Habermas, Αλλαγή Δομής της Δημοσιότητας, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1997) 5. Σιγά σιγά και με την μετατροπή του παλαιού τρόπου παραγαγωγής σε καπιταλιστικό, με την ανταλλαγή πρώτων υλών με έτοιμα εμπορεύματα από τις νέες αποικίες κα την ανάπτυξη της εσωτερικής βιοτεχνίας, με την ταυτόχρονη λήψη μέτρων από την διοίκηση, αναπτύσσεται το ιδιωτικό κεφάλαιο στη θέση των συντεχνιακών προνομίων. Απέναντι στις αρχές συγκροτείται η αστική κοινωνία. Οι ατομικές δραστηριότητες που περιορίζονταν στα όρια του οίκου, βγαίνουν πλέον έξω από αυτόν, σε μια μορφή ιδιωτικοποιημένης οικονομικής δραστηριότητας για την κυκλοφορία των εμπορευμάτων υπό την επιτήρηση και την καθοδήγηση όμως της δημόσιας εξουσίας. Η ιδιωτική σφαίρα ανοίγεται στο δημόσιο γεννώντας το «κοινωνικό». Οι δραστηριότητες της ιδιωτικής καθημερινότητας, περνώντας στη δημόσια σφαίρα επηρεάζουν και το δημόσιο χώρο. Σημείο προσανατολισμού της σύγχρονης οικονομίας δεν είναι ο οίκος, αλλά η αγορά. Μέσα σε αυτά τα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια, ο Τύπος, το άλλο στοιχείο της πρώιμης καπιταλιστικής κυκλοφορίας, με τη μορφή των ιδιωτικών ανταποκρίσεων, αν δεν ασχολείται με την διεθνή εμπορική κίνηση, περιέχει ειδήσεις σχετικά με την αυτοκρατορική αυλή, πολέμους, φόρους κλπ, λίγα πράγματα όμως τυπώνονται σε εφημερίδες. Η ανάπτυξη όμως της κυκλοφορίας των ειδήσεων που αφορούσαν το εμπόριο δε μπορούσε να αφήσει τη διοίκηση απαθή, η οποία έπρεπε να εκμεταλλευθεί τον Τύπο προς όφελός της. Ο Τύπος ανέλαβε σύντομα την συστηματική εξυπηρέτηση των συμφερόντων της δημόσιας διοίκησης και οι αποδέκτες της δημόσιας 22
σημειώσεις
εξουσίας άρχισαν να μετατρέπονται πιο πολύ σε κοινό. Οι γνωστοποιήσεις των αρχών απευθύνονται προς το κοινό, αλλά δεν φθάνουν στο «ευρύ κοινό» όσο στους μορφωμένους. Με τη δημιουργία του σύγχρονου κράτους, δημιουργείται και ένα στρώμα αστών, που καταλαμβάνουν κεντρική θέση στο κοινό. Σε αυτό το στρώμα ανήκαν κυρίως οι υπάλληλοι της διοίκησης, οι νομικοί, γιατροί, καθηγητές και οι σπουδασμένοι γενικά. Οι μικρέμποροι και οι τεχνίτες χάνουν το κύρος τους, τη στιγμή που οι μεγαλέμποροι που είχαν ξεπεράσει τα όρια της πόλης σε σχέση με τους «αστούς» που προαναφέρθηκαν, συνδέονται πιο άμεσα με το κράτος. Αυτό το κοινό λοιπόν, εξαρχής αναγνωστικό, στρώμα της αστικής τάξης, δε μπορεί να ενσωματωθεί στην αριστοκρατική κουλτούρα και οι διαφορές του με αυτή οδηγούν σε μια ένταση μεταξύ «πόλης» και «αυλής». (Jurgen Habermas, Αλλαγή Δομής της Δημοσιότητας, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1997)
Καρέ από την ταινία “Playtime” του Jacques Tati
23
κεφάλαιο πρώτο πρώτες προσεγγίσεις
Ο Jean Baudrillard στο βιβλίο του «Η διαφάνεια του κακού» χαρακτηρίζει την ευρύτερη νεωτερική άρα και μετανεωτερική περίοδο, “μετά το όργιο”. Θέτοντας το ζήτημα φιλοσοφικά πιστεύει ότι ζούμε στην εποχή μετά το όργιο, όπου όργιο είναι όλη η εκρηκτική στιγμή της νεωτερικότητας, η στιγμή της απελευθέρωσης σε όλους τους τομείς (πολιτικός, σεξουαλικός, παραγωγή, τέχνη κλπ). Ο όρος απελευθέρωση μάλλον θα μπορούσε να αντικατασταθεί από τον όρο «κατάκτηση», υπό την έννοια ότι ο άνθρωπος έχει εξελίξει σε τεράστιο βαθμό πάρα πολλούς τομείς, ίσως και να τους έχει τερματίσει κιόλας. Φέρνοντας λοιπόν εις πέρας τις αποστολές του, ο άνθρωπος έρχεται μπροστά σε ένα μεγάλο ερώτημα που λέει «και τώρα τι κάνουμε;». Η εκτίμηση που δίνει ο ίδιος ο συγγραφέας είναι ότι εφόσον πραγματοποιήθηκαν όλες αυτές οι ουτοπίες και δεν μπορούν να ξαναπραγματοποιηθούν, δε μένει παρά να υπερπραγματοποιηθούν. Αμφιβάλλω αν οι ουτοπίες για τον Μποντριγιάρ έχουν να κάνουν με κάτι το απραγματοποίητο. Αντίθετα, ουτοπίες μάλλον χαρακτηρίζει σενάρια που φαίνονταν απραγματοποίητα πριν από χρόνια. Παρακάτω συμπληρώνει αυτόν τον συλλογισμό λέγοντας ότι όταν τα πράγματα, τα σημεία, οι δράστες απελευθερώνονται από την ιδέα τους, την έννοιά τους, την ουσία τους, την αξία τους, την αναφορά τους, την προέλευση και το σκοπό τους, τότε εισέρχονται στη φάση της επ’άπειρον αυτοαναπαραγωγής. Τα πράγματα εξακολουθούν να λειτουργούν μολονότι η ιδέα τους έχει προ πολλού εκλείψει. Εξακολουθούν να λειτουργούν μέσα σε πλήρη αδιαφορία για το ίδιο τους το περιεχόμενο. Έτσι, η 24
πρώτες προσεγγίσεις
ιδέα της προόδου έχει εκλείψει, η πρόοδος όμως συνεχίζεται. Η ιδέα του πλούτου που υπο-τείνει την παραγωγή έχει εκλείψει, η παραγωγή όμως προχωράει ακάθεκτη. Επιταχύνεται μάλιστα στο μέτρο που γίνεται αδιάφορη για τις αρχικές τελικότητές της. Ομοίως μπορεί να λεχθεί ότι η ιδέα του πολιτικού έχει εκλείψει, όμως το πολιτικό παιχνίδι συνεχίζεται με μια κρυφή αδιαφορία για το ίδιο του το διακύβευμα. Προσαρμόζοντας τα λεγόμενα του Μποντριγιάρ σε αυτό που θα απασχολήσει πολύ αυτή την έρευνα, θα πω ότι η επικοινωνία εντάσσεται στους τομείς που αναφέρθηκαν πριν. Χωρίς να είναι ξεκάθαρο και ίσως δε μπορούμε να πούμε σίγουρα πότε κατακτήθηκε από τον άνθρωπο ο τομέας της επικοινωνίας, μπορεί να γίνει αντιληπτό ότι διανύουμε την εποχή της υπερεπικοινωνίας. Μήπως όμως και η επιτυχία της επικοινωνίας και της πληροφόρησης δεν προκύπτει κατά τον ίδιο τρόπο από την αδυνατότητα της κοινωνικής σχέσης να ξεπεράσει τον εαυτό της παύοντας να είναι σχέση αλλοτριωμένη; Ελλείψει αυτού του πράγματος, αναδιπλασιάζεται μέσα στην επικοινωνία, πολλαπλασιάζεται μέσα στην πολλαπλότητα των δικτύων και πέφτει μέσα στην αδιαφορία των δικτύων. Η επικοινωνία είναι το κοινωνικότερο του κοινωνικού, είναι το υπερσχεσιακό, η κοινωνικότητα που υπερενεργοποιείται από τις τεχνικές του κοινωνικού. (Jean Beaudrillard, Η διαφάνεια του κακού, δοκίμιο πάνω στα ακραία φαινόμενα, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1996) Στο ίδιο βιβλίο γίνεται αναφορά της έννοιας διασεξουαλικό. Δεν είναι αυτή καθαυτή η έννοια που απασχολεί αλλά οι προεκτάσεις που δίνει ο συγγραφέας. Αν με τη λέξη διασεξουαλικό, όχι με την ανατομική σημασία της λέξης, εννοεί την πρόσθεση (μηχανισμός ή εξάρτημα που αντικαθιστά ένα ανθρώπινο μέλος, μια άρθρωση ή ένα κατεστραμμένο ή ελαττωματικό όργανο του ανθρώπινου σώματος) σε διάφορες σφαίρες της ζωής, τότε ο άνθρωπος έχει γίνει ον διασεξουαλικό, διαπολιτικό ( θα μας απασχολήσει παρακάτω) κλπ, πόσο μάλλον δια- επικοινωνιακό. Στην υπερπραγματοποίηση της επικοινωνίας καθοριστικός παράγοντας έχει υπάρξει, όχι μόνο η ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών με τα τηλέφωνα, κινητά, τηλεόραση κλπ, αλλά κυρίως το ίντερνετ1. Πέρα από την αρχική του χρήση, αργότερα αποτέλεσε βασικό εργαλείο για την επικοινωνία μεγάλου κομματιού του παγκόσμιου πληθυσμού. Ανταλλαγή πληθώρας πληροφοριών και ειδήσεων, άμεση (στιγμιαία) επικοινωνία κλπ είναι λίγα από τα χαρακτηριστικά του (δε θα μας απασχολήσουν πολύ αυτά), που όμως συγκροτούν ένα διαφορετικού είδους χώρο με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Όπως σε οποιονδήποτε ανοιχτό (υπό προϋποθέσεις) χώρο, έτσι και στο internet αναπτύσσονται κοινωνικές σχέσεις. Τα ηλεκτρονικά 25
κεφάλαιο πρώτο
κοινωνικά δίκτυα είναι ένα καινούργιο για εμάς γεγονός. Εικονικοί χώροι κοινωνικής δικτύωσης έχουν στηθεί, ώστε οι χρήστες, αφού αποδεχτούν τους όρους χρήσης, μπορούν να κάνουν εικονικούς φίλους πραγματικά πρόσωπα, να δημοσιεύσουν φωτογραφίες και να σχολιάσουν φωτογραφίες φίλων τους, να δεχθούν και στείλουν προσκλήσεις για πραγματικά events, να διαφημίσουν τις δουλειές τους και χίλια άλλα. Γύρω από τέτοια δίκτυα έχει στηθεί ολόκληρη οικονομία και επιχειρήσεις, τα ίδια γίνονται εργαλεία για διάφορα επαγγέλματα, μπορεί ακόμα και πεδία εργασιών, διαφημίσεων κλπ. Σε αυτό το κείμενο δε θα γίνει ανάλυση από κοινωνιολογικής πλευράς για τα αίτια και τις συνέπεις των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων, αλλά θα προσπαθήσω να εξηγήσω και να “ανακατέψω” το κυριότερο (προς το παρόν τουλάχιστον) των δικτύων αυτών, το facebook, σε ζητήματα της περιόδου που διανύουμε. Ενώ, λοιπόν, ο Jean Baudrillard αναλύει το ζήτημα λίγο πολύ ως φαινόμενο, παραβλέποντας την πολιτική του διάσταση, θα παραθέσω και τις απόψεις του Guy Debord για να εξηγήσω με γνώμονα αυτές, πιο ρεαλιστικά το ζήτημα του facebook. Στην «Κοινωνία του θεάματος» πριν από σχεδόν μισό αιώνα, ο Debord έλεγε χονδροειδώς, πως οτιδήποτε μπορεί να ανήκει στην καθημερινότητα των ανθρώπων (επικοινωνία, σχέσεις, φιλίες, ασχολίες κλπ) εμπορευματοποιείται και γίνεται κομμάτι της παραγωγής της βιομηχανίας του θεάματος. Το θέαμα για τον Debord είναι η κινητήριος δύναμη της κοινωνίας με βάση όμως τις επιταγές της άρχουσας τάξης και όσων τάσσονται με αυτήν. Το θέαμα, όπου εντάσσεται και ο χώρος των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων, έχει πολλές ερμηνείες και εκφάνσεις. Αποτελεί κυρίαρχη συνθήκη παραγωγής της σημερινής κοινωνίας. Με άλλα λόγια, οτιδήποτε αποτελεί βιωματική εμπειρεία μετατρέπεται σε αναπαράσταση και αντικαθιστά την πραγματική ζωή. Χωρίς να έχει κάποιο σκοπό, αντιθέτως η ίδια η διαδικασία αποτελεί και το σκοπό του, το θέαμα γίνεται το κυρίαρχο μοντέλο της ζωής και η βάση της σύγχρονης παραγωγής σε όλα τα επίπεδα, ενώ η λογικές του κυριεύουν τις περισσότερες σφαίρες της ζωής των ανθρώπων, εξαλείφοντας τα όρια του αληθινού και του ψεύτικου. Αν με μια φράση από το ίδιο το βιβλίο μπορούσαμε να περιγράψουμε τη συνθήκη της επικοινωνίας μέσα από το facebook και γενικότερα από όλα τα ΜΜΕ μάλλον αυτή θα ήταν η εξής: «Το θέαμα δεν είναι ένα σύνολο εικόνων, αλλά μια κοινωνική σχέση ατόμων μεσολαβημένη από εικόνες». Πιο απλά, η τάση της σύγχρονης κοινωνίας, και καθόλου τυχαία, είναι να θεοποιεί το θέαμα όχι μόνο σαν μορφή ψυχαγωγίας, αλλά και σαν μέσο επιβολής της σωστής , κοινωνικά πιο «αποδεκτής» γνώμης. Από τις ταινίες του κινηματογράφου μέχρι τα δελτία ειδήσεων, το περιεχόμενο 26
πρώτες προσεγγίσεις
Από το φύλλο της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας 20 Μαρτίου 2011
27
κεφάλαιο πρώτο
της πληροφορίας υστερεί σε σημασία σε σχέση με το εκκωφαντικό περιτύλιγμά του, τον τρόπο με τον οποίο δηλαδή πλασσάρεται. Το θέαμα ποντάρει στο δημόσιο αίσθημα για να δημιουργήσει εντυπώσεις και αναλόγως δημιουργεί και συνειδήσεις. Έτσι και το facebook, σαν παράγωγο αλλά και σαν εργαλείο του θεάματος, βασισμένο στη θεαματοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων και τη διαμεσολαβημένη επικοινωνία μεταξύ φίλων και γνωστών ή ακόμα και άγνωστων μεταξύ τους ανθρώπων, είναι μια επιχείρηση που αποφέρει τεράστια κέρδη σε όσους δουλεύουν για αυτήν. Είναι όντως απολαυστικό να χαζεύουμε και να σχολιάζουμε τις φωτογραφίες κάποιου, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούμε να κάνουμε όσο πιο πολλούς εικονικούς φίλους μπορούμε; Ίσως να πρέπει να αποδείξουμε σε κάποιον πως είμαστε αρεστοί σε πολλούς, χωρίς ιδιαίτερο νόημα, παραμόνο σαν επίτευξη κάποιου ρεκόρ. Επομένως, ο ίδιος ο σκοπός της διαδικασίας γίνεται η ίδια η διαδικασία εγκλωβισμένη σε έναν κύκλο. Η πραγματική ζωή αντικαθίσταται από την ίδια της την αναπαράσταση και μάλιστα σε κακή εκδοχή. Μια άλλη άποψη, που ίσως εξηγεί καλύτερα το ζητούμενο και είναι αρκετά κοντά σε αυτή του Guy Debord, λέει ότι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης παραγωγής είναι, το ότι αυτή βασίζεται κατά πολύ σε επικοινωνιακές τεχνικές και διαδικασίες. Μπορεί δηλαδή τα μέσα παραγωγής και τα προϊόντα που παράγονται να μην είναι υλικά, αλλά επινοήσεις του ανθρώπινου νου. Επομένως, η ανθρώπινη επικοινωνία γίνεται συστατικό της παραγωγικής διαδικασίας και μάλιστα κυρίαρχο. Αυτή η παραδοχή έχει διπλή νομίζω υπόσταση. Αφ’ ενός, η πολιτιστική βιομηχανία εμπορεύεται τις ανθρώπινες σχέσεις και την επικοινωνία και αφ’ ετέρου μέσα στο ίδιο το σύστημα που ονομάζεται «ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα» δουλεύουν μηχανές παραγωγής διάνοιας, από τους «αρχιτέκτονες» όλου αυτού του συστήματος μέχρι τους διαφημιστές και όσους προσπαθούν να αντλήσουν κάθε είδους υπεραξία μέσα από αυτό. (Paolo Virno, Η γραμματική του πλήθους, Για μια ανάλυση των σύγχρονων μορφών ζωής, εκδ. Αλεξάνδρεια, Οδυσσέας, Αθήνα, Μάρτιος 2007). Έτσι, τα ανθρώπινα πνευματικά προσόντα, η επικοινωνία, ακόμα και η τέχνη κλπ γίνονται εμπορεύματα μιας βιομηχανίας πολιτιστικής. Οι μάζες εντάσσονται στο «δημιουργικό» τομέα της παραγωγής της πολιτιστικής βιομηχανίας και ταυτόχρονα γίνονται οι πελάτες, με τη διαφορά ότι ο πελάτης είναι το αντικείμενο, ο αποδέκτης ενός εμπορεύματος αμφιβόλου περιεχομένου, που πρέπει να ανταποκρίνεται στο πόσο αξιοποιήσιμο είναι από την παγκόσμια αγορά κι όχι στις πνευματικές ανάγκες των ανθρώπων. Η τυποποίηση των πραγμάτων, ο 28
πρώτες προσεγγίσεις
εξορθολογισμός των τεχνικών διάδοσης, ο βιομηχανοποιημένος τρόπος οργάνωσης της λειτουργίας της και η ένταξη στο οικονομικό σύστημα και τις συναλλαγές, καθιστά τη λέξη «βιομηχανία» ως την καταλληλότερη για αυτό το πράγμα στο οποίο αναφέρομαι τόσο εκτενώς στο κείμενο και έχει να κάνει με την επικοινωνία. (Theodor Adorno, Σύνοψη της πολιτιστικής βιομηχανίας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, Απρίλιος 2000) Η πολιτιστική βιομηχανία παράγει, λοιπόν, κουλτούρα που προορίζεται για τις μάζες. Ο Theodor Adorno στο κείμενο «Σύνοψη της πολιτιστικής βιομηχανίας» αναφέρει από την αρχή κιόλας ότι θέλει να αντικαταστήσει τον όρο «μαζική κουλτούρα» με αυτόν της «πολιτιστικής βιομηχανίας» για να αποφύγει ερμηνείες που θέλουν τη μαζική κουλτούρα να αναδύεται από τις μάζες. Άλλωστε από κάτι τέτοιο η πολιτιστική βιομηχανία διαφέρει στο έπακρο. Η διαφορά τονίζεται για να μην υπάρξουν παρερμηνείες και στο παρακάτω κομμάτι του κειμένου που θα γίνει αναφορά στην μαζική κουλτούρα, σε σχέση με το βιβλίο «Άρτος και θεάματα, θεωρίες για τη μαζική κουλτούρα ως κοινωνική παρακμή». Στο προαναφερθέν βιβλίο του Πάτρικ Μπράντλιντζερ γίνεται εκτενής αναφορά στην μαζική κουλτούρα και κριτική στις απόψεις διάφορων θεωρητικών που αντιπαλεύουν ή υποστηρίζουν την μαζική κουλτούρα και τα ΜΜΕ σαν φορείς και πομπούς της. Ο ίδιος ο συγγραφέας βάζει την παράμετρο της κουλτούρας στο ζήτημα της δημοκρατικοποίησης της κοινωνίας, πραγματεύεται το κατά πόσο η μαζική κουλτούρα και τα ΜΜΕ παίζουν ρόλο στην παρακμή της και παραθέτει απόψεις σύμφωνα με τις οποίες η κοινωνία οδηγείται σε πολιτισμική καταστροφή ή πρόοδο μέσα από τη μαζική κουλτούρα και την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Δεν παίρνει ξεκάθαρη θέση στο ζήτημα, κριτικάρει τη μαζική κουλτούρα, αλλά δεν απορρίπτει εντελώς τα ΜΜΕ, ασκεί κριτική στους αρνητικούς κλασσικιστές2 για την καταστροφολογία τους, όμως σίγουρα τάσσεται πιο κοντά σε αυτούς από ότι στους υπερασπιστές των σύγχρονων ΜΜΕ, μεταξύ αυτών και του Μάρσαλ Μακλούαν3. Υπάρχει η άποψη ότι η μαζική κουλτούρα εμφανίζεται ταυτόχρονα με την εμφάνιση των μαζικών κοινωνιών (Σοβιετική Ένωση, Ναζιστική Γερμανία). Ο όρος «μαζική» αποκτά αρνητική σημασία, σε αντίθεση με τον όρο «συλλογική». Μαζική ως εχθρός της διαφορετικότητας των ατόμων και των προσωπικοτήτων με όλα τα χαρακτηριστικά που τις διέπουν. Η μαζική κουλτούρα, όπως και η μαζική επικοινωνία ή η μαζική τέχνη, υστερεί σε ποιότητα, όσο κερδίζει σε ποσότητα των προϊόντων που παράγει. Άλλωστε κατά τον Adorno δεν είναι τυχαίο ότι στην Αμερική μπορούμε να ακούσουμε κυνικούς παραγωγούς ταινιών να λένε, ότι οι ταινίες τους πρέπει να παίρνουν 29
κεφάλαιο πρώτο
υπ’ όψη το επίπεδο των ενδεκάχρονων. Πράττοντάς το, θα προτιμούσαν να μεταβάλλουν τους ενήλικες σε ενδεκάχρονους. Η επικοινωνία είναι μέρος της κουλτούρας των κοινωνιών, η μαζική επικοινωνία όμως τις εξισώνει τόσο μεταξύ τους, όσο και στο εσωτερικό της καθεμιάς. Από την άλλη ο Μάρσαλ Μακλούαν, αν και βλέπει την παρακμή της κοινωνίας μέσα από τη μαζική κουλτούρα που παράγουν τα ΜΜΕ, πιστεύει και στην βαρύτητα του ρόλου τους για την τόνωση της ποιότητας του περιεχομένου των προϊόντων τους και συνολικότερα της κοινωνίας. Παραβλέπει όμως ότι οι κυρίαρχοι των μέσων είναι αυτοί που ουσιαστικά ελέγχουν τη δημιουργία της μαζικής κουλτούρας και οι ίδιοι κατέχουν εξέχουσες θέσεις μέσα στην κοινωνία που τη συντηρεί. Τείνει να πιστέψει ότι «το μέσο είναι το μήνυμα», ή τουλάχιστον ότι στις επικοινωνίες η μορφή είναι πιο σημαντική από το περιεχόμενο. Μεγάλος υποστηρικτής των σύγχρονων μέσων, πιστεύει ότι αυτά πρέπει να αντικαταστήσουν τα παλαιότερα, όπως τα βιβλία, ενώ πιστεύει ότι τα ΜΜΕ, εκτός από το ότι μετατρέπουν τον κόσμο σε ένα πλανητικό χωριό, εξελίσσονται σε έναν «υπερνού» ή «νοόσφαιρα». Όντας επεκτάσεις των ανθρώπων, όπως όλες οι τεχνολογίες και τα εργαλεία, τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας διαμορφώνουν έναν παγκόσμιο εγκέφαλο ή συλλογική συνείδηση, που θα μας μεταφέρει στην έσχατη εξελικτική τελειότητα. Το όραμά του προσφέρει ελπίδα σε όποιον θα ήθελε να πιστέψει ότι η τεχνολογία θα σώσει τον κόσμο από τις παγίδες και τις συμφορές που δημιούργησε εν μέρει η ίδια. Στα πλαίσια αυτά, προτείνει χρήσεις των μέσων που μπορούν να οδηγήσουν την κοινωνία σε ακμή και να υπονομεύσουν τα εμπορικά συμφέροντα, όμως οι χρήσεις που προτείνει δε μπορούν να εξελιχθούν από δυνατότητες σε πραγματικότητα αν δεν αλλάξουν οι θεσμικές δομές των ΜΜΕ. Όπως και να έχει, όλα τα παραπάνω είναι συνθήκες και δεδομένα κάτω από τα οποία λειτουργούν και τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα, ως κομμάτι των μαζικών επικοινωνιών, άρα της κουλτούρας της κοινωνίας. Η κουλτούρα δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με την τέχνη, αλλά είναι ο τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς των ανθρώπων, έχει να κάνει με το πνευματικό και το ψυχικό τους κόσμο. Κι επειδή η κουλτούρα αναπαράγεται όσο είναι προϊόν των μέσων και όσο οι άνθρωποι είναι καταναλωτές της, δεν πρέπει να υποτιμούμε την επίδρασή της στη διαμόρφωση συνείδησης των καταναλωτών της (που είναι μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας). Η διάδοση της μαζικής κουλτούρας είναι βαρύνουσας σημασίας για τη διαμόρφωση του κυρίαρχου πνεύματος, αυτό όμως δε συνεπάγεται και την εγγύηση της αξίας της, ακόμα κι αν επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπων στη γη. Πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν 30
πρώτες προσεγγίσεις
Φωτογραφία από εξώφυλλο μιας έκδοσης της “Κοινωνίας του θεάματος”
31
κεφάλαιο πρώτο
η δύναμή της στη διαμόρφωση συνειδήσεων και συμπεριφορών. Μπορεί να αποτελέσει ένα ακόμη εργαλείο του παγκόσμιου συστήματος για παραγωγή ή διαμόρφωση υποκειμενικοτήτων4, δηλαδή ανθρώπων προγραμματισμένων να λειτουργούν μέσα σε αυτό (Sueli Rolnik, Felix Guattari, Μικροπολιτικές, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Μάιος 2008). Άλλωστε, κατά τον Felix Guattari, το σύστημα παγιώνεται βασιζόμενο στην παραγωγή τέτοιων «πρώτων υλών», με μέσα που ενυπάρχουν σε όλα τα περιβάλλοντα του ατόμου από την παιδική του ηλικία. Το νέο πρότυπο του Εγώ, αυτής της υποκειμενικότητας, υπακούει σε καινούργιους κανόνες κοινωνικοποίησης, οι οποίοι μπορούν να καταστήσουν αυτό το Εγώ ακόμα και αντικέιμενο εργασίας, όχι για την εργατική του δύναμη ή για αυτό που κάνει, αλλά και για αυτό που είναι, για την κατοχή των κοινωνικών κωδίκων, για την ικανότητα να σχετίζεται ή για τον τρόπο που ξέρει να παρουσιάζει τον εαυτό του. (Αόρατη επιτροπή, Η εξέγερση που έρχεται, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, Δεκέμβρης 2010). Παρατηρούμε, ότι όλες οι θέσεις που προανέφερα ή τουλάχιστον όσες καταγράφηκαν στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα (Μποντριγιάρ, Ντεμπόρ, Βίρνο, Μακλούαν) όσο κι αν φαίνονται άσχετες μεταξύ τους, συγκλίνουν σε ένα δεδομένο: ότι μαζί με την τεχνολογική εξέλιξη των κοινωνιών, κάτι αλλάζει στην επικοινωνία, την παραγωγή και συνολικότερα στη λειτουργία του συστήματος. Κρατώντας, λοιπόν, τις προαναφερθείσες θεωρίες και σκέψεις σχετικά με το θέαμα (εμπορευματοποιημένες ανθρώπινες σχέσεις, βιώματα, προσωπικές στιγμές κ.α.), την παραγωγή μαζικής κουλτούρας, την έλευση της υπερεπικοινωνίας, της στροφής της παραγωγής στην «αξιοποίηση»- εκμετάλλευση των ανθρώπινων ικανοντήτων στην επικοινωνία, ας προβληματιστούμε σχετικά με το πώς μπορούν τα μέσα και ειδικότερα το διαδίκτυο και το facebook να επιβάλουν συμπεριφορές στο δημόσιο (εικονικό ή πραγματικό) χώρο, να επηρεάσουν πολιτικές και εν τέλει να συμβάλουν στη διαμόρφωση των υποκειμενικοτήτων, που απαρτίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες.
32
πρώτες προσεγγίσεις
33
σημειώσεις 1. Το λεγόμενο διαδίκτυο αρχικά να ήταν μέσο του αμερικάνικου στρατού στην περίοδο του ψυχρού πολέμου για να μπορούν να επικοινωνούν διάφορα κέντρα μεταξύ τους ακόμα κι αν ενδιάμεσά τους έχουν υποστεί καταστροφές, ώστε να διαδίδονται εντολές σε ανθρώπινο και μηχανικό δυναμικό. 2. Αρνητικός κλασσικισμός είναι χαρακτηρισμός άτυπος, που αποδίδει ο ίδιος ο συγγραφέας σε έναν τρόπο σκέψης, που ακολούθησαν πολλοί θεωρητικοί, μεταξύ αυτών και η «Σχολή της Φραγκφούρτης», ενάντια στα ΜΜΕ και τη μαζική κουλτούρα. Κατά τον αρνητικό κλασσικισμό, όσο πιο πολύ φτάνει μια κοινωνία να εξαρτάται από τη μαζική κουλτούρα, τόσο πιο πολύ εντάσσεται σε ένα σχήμα παρακμής και πτώσης. Οι θεωρίες για τη μαζική κουλτούρα είναι πολλές. Ο Σαλβαδόρ Τζίνερ λέει ότι από τη ρωμαϊκή σκέψη, αυτό που έμελλε να γίνει νοοτροπία των μαζικών κοινωνιών ήταν το γεγονός ότι το πλήθος πρέπει να ταϊζεται με ψωμί και φθηνή διασκέδαση, για να μείνει ήσυχο, υποταγμένο και πιστό στις κατεστημένες εξουσίες. Από τη σκοπιά του Βέλμπεν και γενικότερα της αριστεράς, «ο άρτος και τα θεάματα» αποδείχτηκε χρήσιμη φράση για να εξηγηθεί και να καταδικαστεί η διαδικασία με την οποία ο καπιταλισμός κατάφερε να εκτρέψει το προλεταριάτο από τον επαναστατικό του σκοπό. Από τη μεριά της δεξιάς, η φράση αποδείχτηκε εξίσου χρήσιμη για να εξηγηθούν και να καταδικαστούν οι αποτυχίες των εξισωτικών σχολών και των θεσμών της μαζικής κουλτούρας, όπως η τηλεόραση και ο τύπος, να διδάξουν στις μάζες την πολιτική υπευθυνότητα. Ο Πάτρικ Μπράντλιντζερ αναφέρει ότι η ίδια η έκφραση «μαζική κουλτούρα» χρησιμοποιήθηκε πρώτα σε διαγνώσεις κοινωνικής σήψης και κατάρρευσης. Η μαζική κουλτούρα ως θεωρητική κατηγορία θεωρείται ειδικό προϊόν της μαζικής κοινωνίας, η οποία είναι με τη σειρά της είτε ολοκληρωτική, είτε ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ της δημοκρατίας και του ολοκληρωτισμού, καθώς η πρώτη ολισθαίνει στον δεύτερο. Η έκφραση μαζική κουλτούρα γεννήθηκε σε συζητήσεις για τα μαζικά κινήματα και για τα αποτελέσματα των προπαγανδιστικών εκστρατειών, των κινηματογραφικών ταινιών και του ραδιοφώνου λίγο πριν το ξέσπασμα του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Κατά τη δεκαετία του ’30 ξεφύτρωσαν και συγγενείς όροι- «μαζική τέχνη», «μαζική διασκέδαση» και «μαζικές επικοινωνίες». Δεν είναι δύσκολο να μαντέψουμε τον βασικό λόγο: τη σύγκλιση της έγνοιας για τα αποτελέσματα του ραδιοφώνου και των κινηματογραφικών ταινιών και της έγνοιας για την άνοδο των ολοκληρωτικών κομμάτων και των «μαζικών κοινωνιών» στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση. Καθώς πλαισιώθηκε από τα ολοκληρωτικά κινήματα της δεκαετίας του 1930, η μαζική κουλτούρα, είχε από την αρχή αρνητικές συνδηλώσεις. Έτσι, η μαζική κουλτούρα εμφανίζεται στη σύγχρονη σκηνή ως όρος κατ’ εξοχήν πολιτικός και Αποκαλυπτικός, που χρησιμοποιείται για να παραπέμψει σε ένα σύμπτωμα κοινωνικής νοσηρότητας, τον καρκίνο ή έναν από τους καρκίνους σε ένα φθίνον πολιτικό σώμα. 34
σημειώσεις
Για πολλούς θεωρητικούς της Σχολής της Φρανκφούρτης, τα ΜΜΕ ή η «βιομηχανία της κουλτούρας» αντιπροσωπεύει μια πρωταρχική απειλή για την τελική απελευθέρωση της ανθρωπότητας. Τα ίδια επινοήματα που μοιάζουν να υπόσχονται τη διάδοση της κουλτούρας στις μάζες- φθηνά βιβλία και εφημερίδες, δημόσια σχολεία, κινηματογράφος, ραδιόφωνο, τηλεόρασηκαι συνεπώς να ανήκουν σε εκείνες τις παραγωγικές δυνάμεις που υπόσχονται περισσότερο την ουτοπία, τα όργανα για μια πιθανή αισθητικοποίηση της εμπειρίας, παρεμποδίζουν, αντίθετα, την απελευθέρωση, αποκόβουν την επικοινωνία, ενσωματώνοντας ή αλλοιώνοντας την κουλτούρα και εξαλείφοντας την υποκειμενικότητα και την ιδιωτικότητα. (Πάτρικ Μπράντλιντζερ, Άρτος και Θεάματα, Θεωρίες για τη μαζική κουλτούρα ως κοινωνική παρακμή, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 1999) 3. Μάρσαλ Μακλούαν: Καναδός ακαδημαϊκός της δεκαετίας του 1960. Υποστήριζε τα σύγχρονα ΜΜΕ, τα οποία σύμφωνα με εκείνον έπρεπε να αντικαθιστούν τα παλαιότερα. Πιστεύει ότι τα ΜΜΕ θα έχουν καθοριστικό ρόλο στον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας. Υποστηρίζει ότι η παλιά προφορική εγγραματοσύνη θα αντικατασταθεί από μια καινούργια οπτική εγγραμματοσύνη, που βασίζεται στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ, ενώ βλέπει τη θνήσκουσα βιβλιοκεντρική κουλτούρα σαν κάτι που δεν αξίζει να διασωθεί. Η καινούργια οπτική κουλτούρα θα μας ξαναφέρει σε επαφή μεταξύ μας, αποκαθιστώντας τη χαμένη κοινότητα και ενώνοντας μας αρμονικά σε ένα πλανητικό χωριό. Η τυπογραφία «αποφυλετικοποιεί», η τηλεόραση «φυλετικοποιεί». Υποστηρίζει, σε αντίθεση με τους θεωρητικούς της Σχολής της Φραγκφούρτης, ότι το πρόγραμμα της ιστορίας είναι καθορισμένο, η πολιτική δράση είναι άσκοπη, επειδή οι πραγματικές αιτίες της κοινωνικής αλλαγής είναι πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο και ότι ο σκοπός της ιστορίας είναι μια ουτοπική αρμονία, έτσι που δεν υπάρχει λόγος να επιδιώκουμε την αλλαγή. Το όραμά του προσφέρει ελπίδα σε όποιον θα ήθελε να πιστέψει ότι η τεχνολογία θα σώσει τον κόσμο από τις παγίδες και τις συμφορές που δημιούργησε εν μέρει η ίδια. Έτσι, ο Μακλιούαν αντιστρέφει τη διάγνωση των περισσότερων κριτικών της μαζικής κουλτούρας, που βλέπουν παρακμή στην αποσκίρτηση μας από το βιβλίο και ανακαλύπτουν «βιντεοηλιθιότητα» και απώλεια της πολιτικής ελευθερίας στην πολιτιστική κυριαρχία των ηλεκτρονικών ΜΜΕ. Σύμφωνα με το άρθρο «Ο Μάρσαλ Μακ Λούαν είχε «προαναγγείλει» το Ιντερνετ», ο Μακλούαν με όσα έγραφε για ηλεκτρονικά «ψυχρά» μέσα επικοινωνίας, ουσιαστικά προανήγγηλε τον ερχομό του διαδικτύου και της ευρείας χρήσης του για τις επικοινωνίες και την ψυχαγωγία. (http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_1_02/11/2007_247376 ) 4. Έχει ενδιαφέρον να δούμε τη διαλεκτική που αναπτύσσεται μεταξύ των υποκειμενικοτήτων του Guattari, που παράγονται μέσα στον καπιταλισμό και την δημιουργία υποκειμενικοτήτων που γίνεται στο facebook. Και στα δύο περιβάλλοντα, οι άνθρωποι λειτουργούν σύμφωνα με όρους σε προκαθορισμένα πλαίσια. Αναπτύσσουν αρκετά προβλέψιμα χαρακτηριστικά, 35
κεφάλαιο πρώτο
ώστε να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος που ανήκουν και να γίνονται αποδεκτοί μέσα σε αυτά. Από τη μία, στον καπιταλισμό πρέπει να γίνουμε αποδεκτοί σύμφωνα με τα πρότυπά του ως εργαζόμενοι, οικογενειάρχες, καταναλωτές κλπ, και από την άλλη στο facebook, περσόνες κοινωνικές, φιλικές και εμφανίσιμες με όσο δυνατό περισσότερους φίλους.
36
σημειώσεις
Από το φύλλο της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας 13 Μαρτίου 2011
37
κεφάλαιο δεύτερο facebook: πεδίο και μέσο άσκησης πολιτικής
Όπως προανέφερα, η επίτευξη της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων είναι δείγμα της κουλτούρας τους. Οι συμπεριφορές που αναπτύσσουν απέναντι στους άλλους, καθώς και η στάση τους συνολικότερα στα κοινωνικά σύνολα και οι πολιτικές που ακολουθούν είναι στοιχείο επίσης της κουλτούρας που καλλιεργείται και επηρεάζεται και από τα μέσα επικοινωνίας που διαθέτουν. Για μένα κουλτούρα και πολιτική είναι έννοιες αλληλένδετες: το επίπεδο της κουλτούρας μιας κοινωνίας ή κάποιων ανθρώπων, επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο που αυτή ή αυτοί ασκούν την πολιτική τους. Και ιστορικά αν το κοιτάξουμε, κοινωνίες με ανεπτυγμένο πνευματικό και πολιτιστικό επίπεδο, έφταναν πιο κοντά στα πρότυπα της ισότητας μεταξύ των μελών τους από ότι άλλες. Οι διαφορές ανάμεσα στην αρχαία Αθήνα των τεχνών και της αναπτυσσόμενης εγγραματοσύνης με την πολεμοχαρή Σπάρτη ή τη Ρώμη των μονομαχιών και των θεαμάτων του Κολοσσαίου επιβεβαιώνουν τη διαφορά. Σαφώς, τα πρότυπα, οι γνώσεις, η πληροφόρηση και οι σχέσεις διαμορφώνουν κατευθυντήριες στις συμπεριφορές των ανθρώπων. Τι γίνεται όταν τα ερεθίσματα, λόγω των ΜΜΕ και ειδικότερα του ίντερνετ και των δικτύων είναι άπειρα? Η γνώση και η πληροφόρηση είναι χαοτικά μεγάλη στον χώρο του διαδικτύου, όμως τα πρότυπα συμπεριφοράς σε αυτό και πόσο μάλλον μέσα σε συγκεκριμένες σελίδες, όπως το facebook, κατά κάποιον τρόπο επιβάλονται έμμεσα. Αυτό το γεγονός μπορεί να έχει εύκολα επίδραση και στην κανονική ζωή των ατόμων, καθώς όπως 38
facebook: πεδίο και μέσο άσκησης πολιτικής
αναφέρεται και στο άρθρο «facebook και πολιτική» του περιοδικού Sarajevo (τεύχος 33, Οκτώβριος 2009), αν οι νέες τεχνολογίες τροποποιούν (έως αναδιαρθρώνουν) τις κοινωνικές σχέσεις, τότε οι συνέπειες αυτής της «τροποποίησης» μπορεί να φανούν και στην αντίληψη των ανθρώπων για την πολιτική. Εξάλλου, όπως αναφέρω και σε προηγούμενο κομμάτι του κειμένου, αν η πολιτική έχει άμεση σχέση με το δημόσιο χώρο και η νέα τεχνολογία του διαδικτύου τροποποιεί και αυτόν, τότε σίγουρα οι συνέπειες στην πολιτική συμπεριφορά των ατόμων επηρεάζεται έντονα. Πέραν τούτου, η πολιτική εντάσσεται γενικότερα στα πλαίσια του θεάματος. Φανταχτερές εκστρατείες, image makers για τους πολιτικούς, debates και δημοσκοπήσεις στα κανάλια. Όλα αυτά δείχνουν ότι τα ΜΜΕ λειτουργούν και σαν κράχτης για το πολιτικό θέαμα. (David Riesman, Το μοναχικό πλήθος, εκδ. Νησίδες, Σκόπελος, Ιούνιος 2001). Αν υπάρχει αδιαφορία, αυτή καταπολεμάται με την λαμπρότητα της παραπολιτικής και την αισθητικοποίηση της πολιτικής. Δεν μας είναι δύσκολο να δείξουμε πως η εποχή που εφηύρε την έννοια «προσωπικά δεδομένα» και διακηρρύσσει ότι θα τα «προστατέψει» είναι ακριβώς η εποχή που οι προσωπικότητες και οι χαρακτήρες τεμαχίζονται, διαλύονται και αναδομούνται σα σύνολο data, τόσο «δημόσια» όσο και «ιδιωτικά». Aν ο καιρός της όποιας διάκρισης ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο χώρο/χρόνο εννοούσε τις προσωπικότητες και τους χαρακτήρες σαν συνεχείς δυναμικές μέσα στο χώρο και στο χρόνο, τα «προσωπικά δεδομένα» συνιστούν κατ’ αρχήν την (με ιδεολογικά μέσα) ψηφιοποίηση του εαυτού. Αν συγκρίνουμε στοιχεία της κοινωνίας του σήμερα, με αυτή πριν από 50 χρόνια θα εντοπίσουμε διαφορές στην κουλτούρα, που έχουν σημαντική επίδραση στην αντίληψη για την πολιτική. Στην προ- facebook εποχή, οι άνθρωποι δεν εξέθεταν τους εαυτούς τους στο κοινό, κάνοντας marketing για το ίδιο τους το άτομο, διαφημίζοντας τα προσόντα τους με φωτογραφίες και περιγραφές, μεταχειριζόμενοι τις προσωπικότητές τους σαν προϊόντα προς πώληση χρησιμοποιώντας μια γλώσσα οπτική1, όπου η αποτελεσματικότητα της χρήσης των εικόνων είναι βαρύνουσας σημασίας για την ποσότητα των φίλων και των likes που θα αποκτήσει κάποιος, τότε λοιπόν, το να διατυμπανίζει κανείς τα προσόντα και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του ήταν γεγονός που τον καθιστούσε ξετσίπωτο και θεωρούνταν σημάδι συμπλέγματος κατωτερότητας, ματαιοδοξίας και εκδήλωσης ανερμάτιστης προσωπικότητας. (περιοδικό Sarajevo, Facebook και πολιτική, τεύχος 33, Αθήνα, Οκτώβριος 2009) Τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού με την έννοια της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας ήταν μάλλον πιο ξεκάθαρα και πέρα από 39
κεφάλαιο δεύτερο
την οριοθέτηση με πραγματικά εμπόδια (ιδιοκτησίες, κατοικίες, χωράφια κλπ), το να προσπαθήσει να μπεί κάποιος στην προσωπική σφαίρα ενός άλλου ατόμου αν πρώτα δεν είχε προηγηθεί συναναστροφή και σύναψη σχέσεων πιο μακροχρόνιων, ήταν κίνηση που θα χαρακτηριζόταν ρηχός και κίβδηλος. Συνεπώς η οριοθέτηση του εαυτού ήταν μια κοινή εννόηση, αποδεκτή από πολλούς και δεν επιδεχόταν εύκολα τη διάρρηξη. Aυτές οι βασικές σχέσεις, αυτά τα θεμελειακά (από κοινωνική άποψη) βιώματα, είχαν άμεση συνέπεια στην εννόηση της «πολιτικής». Eίτε στην στεγνή εκδοχή των τεχνικών της εξουσίας, είτε στην διευρυμένη εκδοχή του ανταγωνισμού (αυτήν την τελευταία την επέβαλαν σε πρώτο χρόνο οι πληβείοι) η πολιτική ήταν δραστηριότητα (γενικά) του δημόσιου χώρου / χρόνου· μεταξύ προσώπων τα οποία απέθεταν σ’ αυτόν τον χωροχρόνο συγκεκριμένες πλευρές των εαυτών τους και των συμφερόντων τους. Eίτε επίσημα θεσμισμένη είτε αντάρτικη (οι δύο πλευρές της ταξικής διαστρωμάτωσης των κοινωνιών) η πολιτική ήταν ένα είδος αναμετρήσεων. Ένα είδος πολέμου στον οποίον τα εμπλεκώμενα υποκείμενα, ακόμα κι αν εκκινούσαν από ατομικά «ιδιωτικά» συμφέροντα (αστοί, μικροαστοί), ήταν υποχρεωμένα να εισέρχονται αφ’ ενός διαφυλάσσοντας τις προσωπικές τους ιδιαιτερότητες απ’ την γνώση των αντιπάλων τους, αφ’ ετέρου διαμορφώνοντας και αναδιαμορφώνοντας κοινές επιδιώξεις στη βάση ηθικών συμβατών με την καθημερινή ζωή και τις εμπειρίες της. (περιοδικό Sarajevo, Facebook και πολιτική, τεύχος 33, Αθήνα, Οκτώβριος 2009) . Κάτι που με πολύ απλά λόγια σημαίνει ότι αφενός η γνωριμία με τους άλλους ανθρώπους βοηθούσε στην κατανόηση των κοινών προβλημάτων τους και στην διευκόλυνση της διαχειρησιμότητας των διαλόγων και των διαφωνιών μεταξύ τους και αφετέρου ότι η γνώση των αδυναμιών και των βιωμάτων (όποια κι αν ήταν αυτά) των πολιτικών αντιπάλων ήταν όπλο που χρησιμοποιούνταν για εκβιαστικούς ή κατασταλτικούς λόγους. Κατ’ αυτήν την έννοια η ύπαρξη ισχυροτέρων στο παιχνίδι της πολιτικής, που αυτόματα τη μετατρέπει πάλι σε σχέσεις εξουσίας, σημαίνει ότι αυτοί πάντα θα αναζητούν με οποιονδήποτε τρόπο τα μάθουν τις προσωπικές πλευρές των «αντιπάλων». Αυτό καταφέρνει, λοιπόν, η απογύμνωση των εαυτών στο facebook, αποκάλυψη των πλευρών της προσωπικότητας με τη συγκατάβαση του καθενός, λειτουργώντας σαν μέσο ελέγχου, σφυγμομέτρησης και επιρροής στα χέρια του συστήματος. Το γεγονός και μόνο ότι στη συνείδηση των ανθρώπων έχει νομιμοποιηθεί η παρουσίαση των πτυχών της ζωής στο διαδίκτυο, ώστε αυτές να είναι εν δυνάμει ορατές σε όλους, άσχετα με το αν αυτές οι πτυχές που θα επιλεχθούν είναι πλαστές ή όχι, δείχνει σημαντική 40
facebook: πεδίο και μέσο άσκησης πολιτικής
αλλαγή στην αντίληψη για τη δημόσια συμπεριφορά. H ανάλυση του εαυτού σε ψηφία και σε data και η μετάθεση / συγκέντρωση αυτών των στοιχείων σε έναν (από «φυσική» άποψη) μεταχώρο (την αποθήκευση των «δεδομένων») προχώρησε ομαλά μέσα στην πεποίθηση ότι αυτός ο «χώρος», ο κυβερνοχώρος, είναι ομοιογενής, ουδέτερος και χωρίς κινδύνους ή κακά συναπαντήματα. Aπ’ αυτήν την άποψη η πληροφοριοποίηση έχει αποδειχθεί ισχυρότατη ιδεολογικά, στα όρια της μαζικής αναισθησίας. Όλη η πείρα όσον αφορά την συγκρότηση, τις δυναμικές και τις εντάσεις των πραγματικών χωροχρόνων των κοινωνιών εξατμίστηκε μπροστά στην μυστηριώδη «διαφάνεια» των πληροφορικών αποθηκών, που ταυτιζόμενες με την περιβόητη «πρόσβαση» σ’ αυτές εκλαμβάνονται σαν άθροισμα ιδιωτικών πρακτικών και όχι σαν αυτό που είναι, ένα κατ’ εξοχήν επιτηρήσιμο, ελέγξιμο δημόσιο σύστημα. Έτσι, η ανάρτηση στοιχείων του εαυτού κάποιου σε μια ταμπέλα έξω από το σπίτι του, θα ήταν αναμφίβολα κάτι κατακριτέο, δείγμα ίσως έλλειψης παιδείας και αξιοπρέπειας, όμως η ανάρτηση των ίδιων στοιχείων σε ένα ηλεκτρονικό κοινωνικό δίκτυο θεωρείται μάλλον καινοτομία, δείγμα κοινωνικότητας και σιγουριάς για τον εαυτό. Ο συντάκτης του άρθρου εντοπίζει την αιτία αυτής της αποδοχής στο γεγονός ότι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται διαφορετικά τον δημόσιο χωροχρόνο σε κάθε περίπτωση και πιο συγκεκριμένα στην περίπτωση του διαδικτύου, ο χωροχρόνος γίνεται αντιληπτός σαν «βήμα προς το μέλλον». (περιοδικό Sarajevo, Facebook και πολιτική, τεύχος 33, Αθήνα, Οκτώβριος 2009) «Όποιος ξέρει τα πάντα, δε φοβάται τίποτα», υποστήριζε ο Γκαίμπελς. Η επανάσταση της πληροφορίας στην εποχή της υπερεπικοινωνίας, φέρνει την επανάσταση της κατάδοσης. Όποιος μπορεί να βλέπει τα πάντα μέσω ενός μηχανισμού πανοπτικού, δε θα έχει να φοβάται τίποτα από τους αντιπάλους του (Paul Virilio, Η πληροφορική βόμβα, εκδ. Νησίδες, Ιούνιος 2000). Μπορεί να ακούγεται υπερβολικό αυτό, αλλά το γεγονός ότι πλέον στο δημοφιλέστερο ηλεκτρονικό κοινωνικό δίκτυο δίνεται μεγάλο βάρος για πολιτικές δημοσκοπήσεις και έρευνες, προεκλογικές εκστρατείες και δρώμενα, δε μπορεί να παρά να έχει σημασία για τη θεμελίωση στη συνείδηση των χρηστών, νέων λογικών στον τρόπο με τον οποίο θα αντιμετωπίζουν την πολιτική στην καθημερινότητα. Πέρα από έρευνες μυστικών υπηρεσιών και ΝΑΤΟ, που μπορεί να γίνονται κάτω από τη μύτη του κάθε χρήστη, αφού τα προσωπικά του δεδομένα πλέον βρίσκονται στην ιδιοκτησία της εταιρείας facebook, το ξεγύμνωμα των εαυτών, με την δημοσιοποίηση προσωπικών στιγμών και προτιμήσεων (επισκεψιμότητα σε ιστοσελίδες κλπ), δίνει την ευκαιρία σε διαφημιστικές εταιρείες να βομβαρδίζουν 41
κεφάλαιο δεύτερο
42
facebook: πεδίο και μέσο άσκησης πολιτικής
με τις διαφημίσεις προϊόντων που «ταιριάζουν» στον χρήστη (τα ψηφιακά μας ίχνη καταγράφονται για πάντα), και πολύ περισσότερο ανοίγει ένα ευρύ πεδίο από target groups για πολιτικές ηλεκτρονικές δημοσκοπήσεις, που με το μέγεθος του δείγμάτος τους μπορούν να δώσουν αρκετά κατατοπιστικές στιγμιαίες κοινωνικές σφυγμομετρήσεις στις κυβερνήσεις και όχι μόνο.(περιοδικό Sarajevo, Facebook και πολιτική, τεύχος 33, Αθήνα, Οκτώβριος 2009) Εξάλλου, τι πιο απλό από ένα κλικ για συμμετοχή σε μια δημοσκόπηση, που παλαιότερα γινόταν στο δρόμο ή μέσω τηλεφώνου κι έπρεπε κάποιος να αφιερώσει χρόνο. Τώρα, τα αξιόπιστα αποτελέσματα (ίσως σε στοχευμένες κοινωνικές ομάδες κάτι που μπορεί να τα κάνει ακόμα πιο πλαστά), πάνε πακέτο με το συναίσθημα της ικανοποίησης της συμμετοχής σε κάτι «κοινό», για τους ερωτηθέντες. Το ζήτημα γιγαντώνεται, όταν η ψευδαίσθηση της συμμετοχής έχει να κάνει με πιο σοβαρά κοινωνικοπολιτικά θέματα, αλλά για αυτό θα γίνει λόγος παρκάτω στο κείμενο. Αναφέρθηκε σε προηγούμενη παράγραφο, ότι το facebook χρησιμοποιείται από πολιτικούς παράγοντες για προεκλογικές εκστρατείες. Πόσοι χρήστες δεχθηκαν μηνύματα από υποψηφίους στις τελευταίες εκλογές και πόσοι υποψήφιοι δεν έκαναν χρήση του μέσου για την προβολή τους προεκλογικά καθώς και για την προβολή των ανδραγαθημάτων τους συνεχώς; Στο βιβλίο τους «Συνδεδεμένοι», οι Νικόλας Χρηστάκης και James Fowler, σε μια προσπάθειά τους να αποδείξουν πόσο διαδεδομένα, σημαντικά και χρηστικά εργαλεία είναι τα κοινωνικά δίκτυα, μεταξύ άλλων γράφουν για τη σημασία της χρήσης των κοινωνικών δικτύων στην πολιτική (την κατεστημένη πολιτική δηλαδή) και της επιρροής που ασκούν στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων ως προς τους υποψήφιους, ακόμα και στο αν θα συμμετάσχουν σε εκλογική διαδικασία. Το παράδειγμα που παραθέτουν είναι αυτό της προεκλογικής εκστρατείας του νυν προέδρου των Η.Π.Α., Μπαράκ Ομπάμα, για τις προεδρικές εκλογές το 2008. (Nicholas A. Christakis, James H. Fowler, Συνδεδεμένοι, η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, Φεβρουάριος 2010) Εκ πρώτης όψεως, οι περισσότεροι μόλις ακούσουμε ότι ο Ομπάμα χρησιμοποίησε το facebook στην προεκλογική του εκστρατεία, αρχικά θα σκεφτούμε ότι αυτό ήταν ένα ισχυρό εργαλείο για την διαφήμισή του. Μια δεύτερη ανάγνωση του παραδείγματος μπορεί να πείσει για την νέα στρατηγική των πρωτοπόρων του προεκλογικού μάρκετινγκ, αφενός να καταφέρνουν όχι απλά να συνδέσουν τον υποψήφιο με τους ψηφοφόρους του, αλλά και τους τελευταίους μεταξύ τους και αφετέρου να εισάγουν καινούργιες φόρμουλες στις συνειδήσεις του κοινού για τη συμβολή στη 43
κεφάλαιο δεύτερο
διάδοση της φήμης του υποψήφιου. Αυτό θα εξηγήσω παρακάτω. Ενώ, λοιπόν, αρχικά ο Ομπάμα διέθετε λίγους οικονομικούς πόρους για την οργάνωση της προεκλογικής του εκστρατείας, αποφασίζει να χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο, επιστρατεύοντας για τον προγραμματισμό της, τους Joe Rospars και Chris Hughes, ο πρώτος έμπειρος οργανωτής τέτοιων εγχειρημάτων και ο δεύτερος, ένας από τους συνιδρυτές του facebook. Αυτοί καταφέρνουν όχι απλά να διαφημίσουν τον υποψήφιο, αλλά οργανώνουν τους ψηφοφόρους του μέσω facebook και άλλων σελίδων κοινωνικής δικτύωσης, ώστε τελικά αυτοί να ενισχύσουν οικονομικά (3.000.000 άνθρωποι προσέφεραν 600.000.000 δολλάρια), αλλά και να διαφημίσουν δωρεάν και να κάνουν γνωστό τον Ομπάμα σε χιλιάδες άλλους ψηφοφόρους. Οι ψηφοφόροι μπορούσαν να συζητούν διαδικτυακά για τα κοινά τους ενδιαφέροντα και για τις πολιτικές εξελίξεις και ταυτόχρονα, δικτυωμένοι καθώς ήταν, προωθούσαν πολιτικά γραπτά μηνύματα και υπέγραφαν ηλεκτρονικές αιτήσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να γιγαντωθεί η καμπάνια του Ομπάμα, να έχει μεγάλες οικονομικές απολαβές και τελικά να κερδίσει και στις εκλογές. Αυτό ήταν το γεγονώς. Η επιτυχία του αυτή θεμελιώθηκε σε αλλαγές στην αντίληψη των ψηφοφόρων για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουν τη διαδικασία των εκλογών και άρα της πολιτικής (πάντα υπό τη μορφή διακυβέρνησης). Η πολιτική της αναμέτρησης, που απαιτεί τη γνώση πάνω στον αντίπαλο, όπως διατυπώθηκε προηγούμενα, έδωσε τη θέση της στην πολιτική της στράτευσης, όπου κόμματα και υποψήφιοι σχηματίζουν στρατούς πιστών οπαδών και παρατρεχάμενων, που σε συνδυασμό με το μάρκετινγκ είναι αυτό που καθορίζει πολιτικές και εκλογικά αποτελέσματα. Επίσης, η απογοήτευση μεγάλων κομματιών των κοινωνιών από τις πολιτικές των κυβερνώντων, οδηγεί στα τεράστια ποσοστά αποχής σε Ευρώπη και Η.Π.Α., ώστε οι ψηφοφόροι να μετρούν ασήμαντα κριτήρια ώστε να πάνε στις κάλπες. Η λύση των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων έρχεται να μπαλώσει τα προβλήματα. Όπως κάθε χρήστης, έτσι και ο υποψήφιος, αναρτώντας επιλεγμένες φωτογραφίες του και λίγα γενικόλογα τσιτάτα στον «τοίχο» του, γίνεται προσιτός στον κόσμο, ο οποίος αυταπατάται ότι τον γνωρίζει καλύτερα. Αντί να αναζητήσει την ουσία των προγραμμάτων που εξαγγέλει το κάθε κόμμα ή να μετρήσει πραγματικά τις συνέπειες προηγούμεων εκλογών, αρκείται στα ωραία που έχει την ευκαιρία να δει στην προσωπική σελίδα του υποψηφίου. Το «πολιτικό ψηστήρι», αγαπημένο σπορ, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, των πολιτευτών, απλουστεύεται στο έπακρο. Όπως και 44
facebook: πεδίο και μέσο άσκησης πολιτικής
με τις ηλεκτρονικές δημοσκοπήσεις, όπου δεν είναι κόπος ένα κλικ για να συμμετάσχει κάποιος, χωρίς να αναλογίζεται τις ευθύνες ή τα συμπεράσματά τους, έτσι και με τη διάδοση ηλεκτρονικών πολιτικών μηνυμάτων για διαφόρους υποψήφιους. Κάποιος υποστηρικτής ενός υποψήφιου, αν δεν είναι πιστός οπαδός αυτού ή του κόμματος, είναι σχετικά απίθανο να εμπλακεί σε συζήτηση με άτομα εκτός του κοντινού οικογενειακού ή φιλικού περιβάλλοντος για να προσπαθήσει να πείσει κι άλλους να ψηφίσουν τον υποψήφιο της προτίμησής του. Αντιθέτως, τα πράγματα διευκολύνονται όταν ο χρήστης εγγραφεί σε μια ομάδα (group) οπαδών του εν λόγω κόμματος ή υποψηφίου ή έχει προσωπικό μήνυμα στο προφίλ του που να προτρέπει κι άλλους να υποστηρίξουν. Δεν είναι παρά πάτημα λίγων πλήκτρων για κάποιον να γράψει μια φράση που θα τη βλέπουν όσοι μπαίνουν στο προφίλ του (θα μπορούσαν να είναι εκατομμύρια χρήστες), σε σχέση με το να συζητάει με όλους αυτούς προσπαθώντας να τους πείσει. Μπαίνει έτσι το άτομο σε μια λογική του τύπου «δεν έχω να χάσω τίποτα», χωρίς να αναλογίζεται την βαρύτητα και την σοβαρότητα των πράξεών του. Αυτά τα επιχειρήματα, οι συγγραφείς του βιβλίου «Συνδεδεμένοι», τα βασίζουν στο δεδομένο ότι ο κοινωνικός περίγυρος ενός ατόμου έχει πολλές πιθανότητες να επηρεαστεί από αυτό και ακολουθήσει τις ίδιες επιλογές. Πολύ ορθά επομένως, κατά τη γνώμη μου, ο συντάκτης του άρθρου «facebook και πολιτική» υποστηρίζει ότι η υποδειγματική συμπεριφορά του κομματιασμένου σε δεδομένα, ψηφιοποιημένου, ηλεκτρονικού εαυτού είναι η κατάθεση βιογραφικού ακόμα και για να συνάψει σχέσεις με άλλους, δηλαδή με άλλα βιογραφικά, τα οποία δεν είναι τίποτε άλλο από τα highlights της ζωής, που δεν είναι άλλα από τα προσόντα που θα βοηθήσουν στην εύρεση εργασίας, φίλων, ερωτικών σχέσεων. Αυτή η εθελοντική αυτοέκθεση στο κοινό και η διαφορετική αντίληψη για τον χώρο στο διαδίκτυο, όπως γράφτηκε πιο πάνω, αναμφίβολα συνθέτουν έναν καινούργιο τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη συμπεριφορά τους, άρα και την πολιτική δράση. Ακόμα κι αν στην δημοκρατία των εκλογών και της αντιπροσώπευσης η ψήφος είναι «ιερή» και «μυστική», αυτά καταργούνται τόσο επιδέξια μέσα στα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα, ώστε πλεόν να προσφέρεται απλόχερα η άδεια στο «σύστημα» για έλεγχο των συνηθειών, των προτιμήσεων και τόσων άλλων «των».
45
κεφάλαιο δεύτερο
46
σημειώσεις 1. γλώσσα οπτική: τη φράση την έχω δανειστεί από το κείμενο της συζήτησης του Paul Virilio με τον Enrico Baj σχετικά με την τέχνη (Paul Virilio, Enrico Baj, Συζήτηση για τον τρόμο στην τέχνη, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, φθινόπωρο 2009). Αναφέρεται στο συγκεκριμένο κείμενο στην επικοινωνιακότητα των έργων τέχνης, τα οποία πρέπει από μόνα τους να πλασσάρουν τον εαυτό τους ως τέτοια, να κάνουν δηλαδή διαφήμιση του εαυτού τους, σε μια τέχνη εμπορευματοποιημένη στα πλαίσια του θεάματος, όπως και η ανθρώπινη επικοινωνία. Όπως η διαφήμιση γίνεται η ίδια έργο τέχνης στις μέρες μας, έτσι και τα έργα τέχνης πρέπει να χρησιμοποιούν οπτικώς ορθή εικόνα ώστε να παρουσιάζονται ως «παραγωγικά».
47
κεφάλαιο τρίτο facebook και εργασία
Ακούγοντας για βιογραφικά, το πιθανότερο είναι να σκεφτόμαστε την εργασία. Γενικά, η κουλτούρα της χρήσης του facebook για διάφορους λόγους εισάγεται και μέσα από την εργασία, ενώ όπως λέχθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, είναι μέσο διακίνησης βιογραφικών, κάτι που οι εργοδότες αναμφίβολα δεν παραβλέπουν. Η περίπτωση της εργασίας (μισθωτής εργασίας) αποτελεί κυρίαρχο ζήτημα για το θέμα που πραγματεύεται η έρευνα, αφού αυτή είναι κάτι που απασχολεί ή θα απασχολήσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο όλους τους ανθρώπους του πλανήτη. Είναι αυτό που απασχολεί τουλάχιστον το ένα τρίτο της ημέρας των περισσότερων εργαζομένων (για αυτούς που δουλεύουν 8ωρο), είναι τελικά μία από τις τρεις υποδιαιρέσεις της ανθρώπινης εμπειρίας στην καθημερινότητα, σύμφωνα με τον Paolo Virno. Οι άλλες δύο είναι η Διάνοια και η Δράση (πολιτική δραστηριοποίηση). Αντιλαμβανόμενοι ότι ζούμε σε περίοδο μεταφορντικής παραγωγής (ο όρος μεταφορντισμός εξηγείται στην εισαγωγή), καταλαβαίνουμε και πόσο σημαντικό είναι για αυτούς που κατέχουν τα μέσα και τις θέσεις να προσαρμόζουν την οργάνωση της παραγωγής στις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Αναπροσαρμόζονται δηλαδή τα δεδομένα σε συγκεκριμένους εργασιακούς τομείς, ώστε να ανταποκρίνονται στις νέες απαιτήσεις και εκμεταλλευόμενοι οι εργοδότες αυτές τις απαιτήσεις να διατηρήσουν και να αυξήσουν την παραγωγή, υλική και άυλη. Το facebook είτε ως εταιρεία αυτή καθ’ εαυτή είτε ως μέσο επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης παίζει ξεχωριστό ρόλο σε αυτή την παραγωγή, από τη στιγμή που είναι κομμάτι 48
facebook και εργασία
της πολιτιστικής βιομηχανίας και πιο συγκεκριμένα της βιομηχανίας των μέσων επικοινωνίας. Προφανώς το facebook θα μας απασχολήσει, επειδή χρησιμοποιείται στον τριτογενή τομέα παραγωγής, δηλαδή τον τομέα του εμπορίου και των υπηρεσιών, παρόλο που ακόμα και η κατάταξη των εργασιών σε τομείς είναι αμφισβητήσιμη. Οι λόγοι είναι απλοί: για να ασχοληθεί κάποιος με το facebook χρειάζεται υπολογιστή, άρα δουλειά γραφείου, επομένως η εργασία αφορά τον τριτογενή τομέα και δεύτερο ο τριτογενής τομέας πλέον προσφέρει την πλειοψηφία του ακαθάριστου προϊόντος (τουλάχιστον στις τεχνολογικά ανεπτυγμένες χώρες). Πριν φτάσω όμως στην χρήση του facebook από τα αφεντικά, θα κάνω μια μικρή παρέμβαση, ώστε να δούμε από πού αλλού πέρασε η χρήση των κοινωνικών δικτύων σε χώρους εργασίας. Στα πρώτα χρόνια χρήσης των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων, οι εργαζόμενοι σε επιχειρήσεις, και ειδικότερα αυτοί που δούλευαν σε υπολογιστές,«έκλεβαν» λίγο από το χρόνο εργασίας τους για να κάνουν περιηγήσεις στο διαδίκτυο και κατ’ επέκταση επικοινωνούσαν με τους διαδικτυακούς φίλους. Η ιλλιγγειώδης ανάπτυξη των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων και η όλο αυξανόμενη χρήση τους από τους εργαζόμενους, δεν άφηνε πολλά περιθώρια στα αφεντικά. Η αρχική αντανακλαστική αντίδραση των τελευταίων ήταν η παρεμπόδιση (ψηφιακά) εισόδου σε ιστοσελίδες, ο έλεγχος μέσω προγραμμάτων για το ποιες σελίδες και για πόση ώρα επισκέπτονται οι εργαζόμενοι, μέχρι και στο σημείο να απολυθούν εργαζόμενοι επειδή χρησιμοποιούσαν πολύ το διαδίκτυο έφτασαν. Οι λόγοι ήταν αφενός ότι μειωνόταν η παραγωγικότητά τους, κάτι που έρευνες έχουν δείξει ότι δεν ισχύει αλλά δε θα εξετάσσουμε αυτό, και αφετέρου ότι μπορεί να έβγαιναν στη φόρα τυχόν παρασπονδίες των εργοδοτών ή μυστικά των εταιρειών παραέξω. Η προσαρμογή όμως στα νέα δεδομένα επέβαλε την αφομοίωση στην παραγωγή, των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων. Για τα αφεντικά ανοίγεται μπροστά τους ένα σημαντικό πεδίο επέκτασης των εκμεταλλευτικών τους δυνατοτήτων, των δυνατοτήτων άντλησης υπεραξίας από τους «κοινωνικά δικτυωμένους» εργαζόμενους και εργαζόμενες. Μιλάμε λοιπόν για μια νέα οργάνωση της παραγωγής που θα λαμβάνει υπ’ όψιν της κι αυτήν την πλευρά του προς παραγωγική αξιοποίηση υποκειμένου της εργασίας στον τριτογενή (τομέα παραγωγής), μια οργάνωση που θα αποδίδει μια αυξημένη παραγωγικότητα της εργασίας. Κάπου εδώ εμφανίζεται μια πολύ σηματνική έννοια για τον τριτογενή τομέα παραγωγής, αυτή του πελάτη. Η έννοια αυτή είναι σημαντική για δύο λόγους, και οι δύο είναι ζητήματα πολιτικής. Από τη 49
κεφάλαιο τρίτο
μία, ο πελάτης είναι το πρόσωπο στο οποίο παρέχονται οι υπηρεσίες. Η βιωσιμότητα κάθε φορέα, κυρίως όταν είναι ιδιωτικός, εξαρτάται άμεσα από τον πελάτη (πλήθος πελατών, αγορές κλπ), αφού όταν οι πελάτες λιγοστεύουν, μειώνονται τα έσοδα. Για να προσελκύσει πελάτες και να τους αφήσει ικανοποιημένους κάθε επιχείρηση, εταιρεία πρέπει να αντοποκρίνεται στις απαιτήσεις ή να τους δημιουργεί νέες, σύμφωνα πάντα με τις επιταγές του καπιταλισμού. Αν εκείνος δεν μείνει ευχαριστημένος μπορεί να παραπονεθεί στην εταιρεία. Καθίσταται επομένως κάποιου είδους ελεγκτικός μηχανισμός. Επομένως, η εταιρεία πρέπει να έχει καλή σχέση με τους πελάτες. Είναι ζήτημα πολιτικής της οι κανόνες που μπαίνουν σε μια τέτοια σχέση και είναι επίσης ζήτημα πολιτικής της ο καθορισμός της συμπεριφοράς των εργαζομένων ώστε να μην απογοητεύσουν τον πελάτη, άλλωστε αυτός «έχει πάντα δίκιο». Από την άλλη, επειδή όλοι οι άνθρωποι, ή τουλάχιστον αυτοί που έχουν αγοραστική δύναμη, καθίστανται εν δυνάμει πελάτες, αφού το παραμικρό που θα χρειαστεί να αγοράσουν τους βάζει στη θέση αυτή. Έτσι, η έννοια του πελάτη καθορίζει συμπεριφορές- κοινωνικές σχέσεις, από τη στιγμή που ο καθένας που εργάζεται μπορεί άνετα να «μπει στη θέση του πελάτη» που εξυπηρετεί. (περιοδικό Sarajevo, Νότος-Τριτογενοποίηση, τεύχος 11, Γενάρης 2007) Το ζητούμενο τώρα όμως είναι τι συμβαίνει με το facebook. Προανέφερα ότι η παραγωγή αναδιαρθρώνεται μπροστά στην εξέλιξη της χρήσης των κοινωνικών δικτύων. Στα πλαίσια της αναδιοργάνωσης αυτής εντάσσεται και η δημιουργία προσωπικών σχέσεων μεταξύ πελάτη και εργαζόμενου- πωλητή, που επιβάλλει το μάρκετινγκ. Ο κάθε εργαζόμενος αναλαμβάνει ένα πελατολόγιο, το οποίο μόνο εκείνος γνωρίζει καλά. Για να είναι όμως αμοιβαίες οι προσωπικές και οι εμπορικές σχέσεις, ο εργαζόμενος, εκτός του να γνωρίζει καλά τους πελάτες του, πρέπει και ο ίδιος να καταθέτει προσωπικά στοιχεία του. Η χρήση του facebook είναι πολύ καλό εργαλείο στα χέρια των εργοδοτών για την ανάπτυξη της σχέσης πελάτη- εργαζόμενου. Ο πωλητής στο προφίλ του, μαζί με τους φίλους έχει και τους πελάτες. Όταν ο χρήστης δηλώνει κάτι στο προφίλ του ή αλλάζει κάτι στις φωτογραφίες του, αυτόματα μαζί με τους «φίλους» ενημερώνονται και οι πελάτες. Δημιουργείται έτσι μια σύγχυση στο διαχωρισμό των προσωπικών από τις επαγγελματικές σχέσεις, ενώ ο εργαζόμενος τίθεται άτυπα εκπρόσωπος της εταιρείας. Ο εργαζόμενος οφείλει να βγάζει προς τα έξω τα «καλά» του προσωπικά στοιχεία, αφού δεν πρέπει να απογοητεύσει τον πελάτη. Εδώ μπορεί να μπει το ερώτημα: δεν μπορεί ο εργαζόμενος να χρησιμοποιεί έναν λογαριασμό για προσωπική κι έναν για επαγγελματική 50
facebook και εργασία
Εικόνες από τους χώρους των κεντρικών γραφείων της εταιρείας Facebook. Οι λευκές επιφάνειες περιμένουν να γεμίσουν με καταγεγραμμένες καινούργιες ιδέες των υπαλλήλων, ανεξαρτήτως ωραρίου.
51
κεφάλαιο τρίτο
χρήση? Από τη στιγμή όμως που για επαγγελματική χρήση απαιτείται η κατάθεση προσωπικών στοιχείων ίδιων με εκείνων της προσωπικής, τότε τι διαφορά έχει? Άλλωστε, τα κοινωνικά δίκτυα αποθαρρύνουν στο μέγιστο βαθμό μια τέτοια διάσπαση ως ασύμφορη, αντιοικονομική. Ακριβώς γιατί σε αυτά κωδικοποιείται ο εαυτός με όρους κεφαλαίου και κάθε μη συνολική, μη συγκεντρωτική αξιοποίηση αυτού του κεφαλαίου δεν καταλήγει παρά σε απώλεια στην απόδοσή του, δηλαδή ουσιαστικά σε εν μέρει χαμένο κεφάλαιο. Κάποιος από τη στιγμή που μπαίνει σε ένα κοινωνικό δίκτυο θα πρέπει να η εσυγκροτήσει εκεί μέσα έναν εαυτό, κι ο μόνος τρόπος να το κάνει αυτό καλά, είναι βγάζοντας ξύγκι κι από την παραμικρή μύγα της πραγματικής του ύπαρξης. Το ψέμα ακολουθεί, αλλά δεν μπορεί κάποιος να αρχίζει και να τελειώνει με ψέμα, εκτός αν κοροϊδεύει, αλλά όταν θέλει κάποιος να χρησιμοποιήσει ένα κοινωνικό δίκτυο για επαγγελματικούς λόγους, είναι αδιανόητο να αυτοπαρουσιάζεται σε αυτό ελλιπής, στερούμενος κάποιου περιβάλλοντος διαφορετικού από το αμιγώς επαγγελματικό- εργασιακό. Σε όλη αυτή την υπόθεση, τίθεται κι ακόμα ένα πολύ σημαντικό ζήτημα για την εργασία. Αυτή ξεφεύγει από τα όρια του εργασιακού χώρου και χρόνου και εισβάλλει στην προσωπική ζωή- στον προσωπικό χρόνο του εργαζόμενου, τρώει χρόνο από την ανάπαυλα. Μπορεί να ακούγεται σαν υπερβολή αλλά με όρους παραγωγής, αυξάνονται οι ώρες εργασίας και η παραγωγικότητα (εφόσον οι σχέσεις του εργαζόμενου με τους πελάτες είναι ενταγμένες στην εργασία) με διατήρηση των οικονομικών απολαβών στα ίδια επίπεδα. Ο εργαζόμενος μπορεί να σχολάει από τη δουλειά, όμως η κοινωνικοδικτυακή του δραστηριότητα δε σταματάει εκεί. Η επικοινωνία με τον πελάτη στο facebook δεν μετράει ωράρια, παρά λαμβάνει χώρα όσο και οι δύο πλευρές είναι δικτυωμένες. Κι όλα αυτά, πολλές φορές με το επιχείρημα ότι ο χρόνος εργασίας που αφιερώνεται στο διαδίκτυο είναι χρόνος μη παραγωγής. (συλλογικό, Εργασία και Σχόλη, Αθήνα, 2011) Τα παραπάνω αφορούν το πώς μπορεί να βοηθήσει τα αφεντικά γενικώς η χρήση του facebook. Ακόμα και οι εγκαταστάσεις των γραφείων της ίδιας της εταιρείας facebook, όμως έχουν τόσο μελετημένη αρχιτεκτονική, όπου ο ελεύθερος χρόνος ενσωματώνεται στην εργασία. Οι αρχιτέκτονες των εγκαταστάσεων, φρόντισαν να αφήσουν τοίχους κενούς ώστε οι εργαζόμενοι να μπορούν να δημιουργήσουν ή ακόμα και να σημειώνουν καινούργιες ιδέες που σκέφτονται ενόσο αναπαύονται. Κενοί πίνακες που βρίσκονται στους χώρους αναψυχής ακόμα βοηθούν σε αυτό, ώστε καμία ιδέα να μην πάει ποτέ χαμένη. Επίσης, οι εργαζόμενοι έχουν και τους πιο προσωπικούς τους χώρους μέσα στις εγκαταστάσεις, 52
facebook και εργασία
ώστε να ξεκουράζονται και να «ξεφεύγουν» ελεγχόμενα, παίζοντας κάποιο μουσικό όργανο ή κοιμώμενοι σε κρεββάτια. Άραγε να έχουν δικά τους σπίτια ή η καθημερινότητά τους είναι το facebook ακόμα και στην πραγματική ζωή; Όπως και να έχει, το σημαντικό είναι ότι πίσω από το άνετο και φιλικό περιβάλλον εργασίας, παραμονεύει η εκμετάλλευση του ελεύθερου χρόνου από την εργασία και ο ιδρυματισμός, προς όφελος της αύξησης της παραγωγικότητας. Ως τώρα εξετάστηκαν οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ο άμεσος χρήστης του facebook είναι κάποιος εργαζόμενος. Τι συμβαίνει όμως όταν ο εργοδότης καταπιαστεί με το μαγικό δίκτυο? Στις Η.Π.Α. εδώ και αρκετά χρόνια αφεντικά προσλαμβάνουν εργαζόμενους αφού πρώτα ελέγξουν το «βιογραφικό» τους στο ίντερνετ. Οι φωτογραφίες, οι φίλοι και τα group στα οποία συμμετέχει ο χρήστης του facebook δίνουν σημαντικότατες πληροφορίες για το τι «κουμάσι» είναι. Άλλωστε, όπως για να προσλληφθεί κάποιος σε μια δουλειά καταθέτει το βιογραφικό του, με τις πιο πετυχημένες έως τότε στιγμές της καριέρας του ως εργαζόμενος και ως άνθρωπος, έτσι και στο facebook καταθέτει τα highlights της ζωής του. Ο εργοδότης, όχι μόνο μπορεί να ξέρει με τι άτομα έχει να κάνει, αλλά μπορεί να παρακολουθεί και ως «φίλος» τους υπαλλήλους του. Αναλόγως βέβαια με την έναρξη, μπορεί να είναι και η λήξη της συνεργασίας των δυο πλευρών. Δεν είναι απίθανο κάποιος να ανοίξει μια μέρα τα mail του ή το κοινωνικοδικτυακό του προφίλ και δει ότι απολύεται. Προηγούμενα, έχει αναφερθεί η σχέση του δημόσιου χώρου με την πολιτκή και την πολιτικοποίηση. Οι χώροι εργασίας κάποτε αποτελούσαν πεδία πολιτικοποίησης και διαμόρφωσης κοινωνικής συνείδησης αφού αυτά προϋποθέτουν την ύπαρξη κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των ατόμων. Στη μεταφορντική παραγωγή και ειδικότερα στη βιομηχανία της επικοινωνίας, ο χώρος εργασίας είναι έννοια ρευστή. Αν ο χώρος εργασίας νοείται ως ο χώρος που ασκεί κάποιος το επαγγελμά του, μαζί με όλες τις ανθρώπινες (κάθε είδους) σχέσεις που αναπτύσσονται εκεί μέσα, τότε ο χώρος εργασίας κάποιου που εργάζεται μέσω internet είναι πολύ διαφορετικός. Ο όρος συνάδελφος εκλείπει, αφού όλη η εργασία κανονίζεται μέσα από τα δίκτυα (σαν έννοια κι όχι σαν ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα). Ο εργοδότης είναι δικτυωμένος με τον καθένα εργαζόμενο ξεχωριστά και οι εργαζόμενοι λίγα γνωρίζουν ο ένας για τον άλλο. Ακόμα κι αν κάποιοι έχουν σχέσεις μεταξύ τους αυτοί δε μπορούν να είναι πολλοί. Με λίγα λόγια όταν μια ένας εργοδότης έχει στις υπηρεσίες του υπαλλήλους που εργάζονται μέσω διαδικτύου, αυτοί δεν μπορούν να αναπτύξουν μεταξύ τους σχέσεις αλληλεπίδρασης και 53
κεφάλαιο τρίτο
να αντιμετωπίσουν κοινά, τυχόν προβληματα που μπορεί να προκύψουν σχετικά με την εργασία τους. Προλαμβάνεται έτσι οποιαδήποτε αντίδραση από τη μεριά των εργαζομένων1. Αν αποδεχόμαστε, ότι η πολιτική δράση απαιτεί συλλογική προσπάθεια, τότε λοιπόν η όλο και αυξανόμενη χρήση των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων στην εργασία, αποτελεί ηθελημένα ή όχι, ισχυρό μέσο για το σαμποτάρισμα αυτής, τουλάχιστον στη μορφή που τη γνωρίζουμε ως τώρα. Το ερώτημα που έρχεται να μπει σε αυτό το σημείο είναι αν μπορεί «ο κόσμος της παραγωγής» να επιβάλει νέα δεδομένα και καθορισμούς στη δημόσια συμπεριφορά. Στο προηγούμενο κεφάλαιο έγινε αναφορά για την αλλαγή στη δημόσια συμπεριφορά και στην αντίληψη για την πολιτική, μέσω μιας κουλτούρας και συνηθειών που εισάγονται από το facebook. Μελλοντικά οι επιχειρήσεις δεν αποκλείεται να έχουν λόγο στη διαμόρφωση των δικτύων και των σχέσεων που θα τα διέπουν, ώστε να φτάσουμε στη δημιουργία μιας συνολικότερης διαδικτυακής συμπεριφοράς. Ήδη γνωρίζουμε ότι αυτό επιτυγχάνεται στον τομέα της εργασίας, με την εκπαίδευση και μετεκπαίδευση των εργαζομένων, ώστε να προσαρμόζονται στις νέες απαιτήσεις.
54
facebook και εργασία
Οι εργαζόμενοι πρέπει παντού να νιώθουν άνετα και ευχάριστα, έτσι θα βελτιωθεί η όρεξη για δουλειά κι επομένως η παραγωγικότητα.
55
σημειώσεις Η σχέση πολιτικής και εργασίας είναι διαχρονική, αφού η παραγωγή δε νοείται μόνο σαν οικονομικός σχηματισμός, αλλά και ως σύνθετο σύνολο μορφών ζωής, ένας κοινωνικός, ανθρωπολογικός και ηθικός γαλαξίας. Κρατάει από τότε που υπάρχει μισθωτή εργασία. Ανέκαθεν η μισθωτή εργασία ήταν σχέσεις αφεντικών και εκμεταλλευόμενων εργαζομένων. Οι μεν προσπαθούν αιώνια να βγάλουν κέρδη από τη δουλειά των δε, κι από την άλλοι οι δε αντιδρούν όταν οι συνθήκες είναι για διάφορους λόγους αρνητικές γι αυτούς. Ο Paolo Virno, στο βιβλίο «Η γραμματική του πλήθους» δίνει μια πιο βαθειά σχέση της μεταφορντικής εργασίας με την πολιτική. Υποστηρίζει ότι η μεταφορντική εργασία είναι εξαρτημένη από την πολιτική, αφού μέσα της ενσωματώνει πολλά χαρακτηριστικά της πολιτικής, ενώ ο Jean Baudrillard ισχυρίζεται ότι οι διάφορες σφαίρες ή πτυχές της ζωής διαχέονται ή αναμειγνύονται η μία μέσα στην άλλη. Έτσι, η πολιτική μπορεί να είναι διάχυτη στην εργασία ή στην επικοινωνία. Αυτό σημαίνει ότι «η έκθεση στα μάτια των άλλων» που ορίζει την πολιτική, έχει σημαντική θέση στον τριτογενή τομέα παραγωγής, ειδικά αν λάβουμε υπ’οψιν ότι στην μεταφορντική παραγωγή μεγάλο ρόλο παίζουν οι «δεξιοτέχνες» εργαζόμενοι, αυτοί δηλαδή που το αποτέλεσμα της δουλειάς τους δεν παραμένει ως χειροπιαστό έργο όταν αυτοί την ολοκληρώσουν, η δραστηριότητά τους είναι άυλη, δραστηριότητα του νου. Επομένως, η εργασία απαιτεί έναν «δημόσια διαμορφωμένο χώρο» για να μαρτυρά την παραγωγή έργου των εργαζομένων. Βέβαια, σύμφωνα με τον συγγραφέα, υπάρχει ήδη πολλή πολιτική στην μισθωτή εργασία για να μπορεί η ίδια η πολιτική να απολαμβάνει ακόμα μια αυτόνομη αξιοπρέπεια. Στον τομέα της εργασίας το μόνο σίγουρο είναι ότι η πολιτική ασκείται από τους από πάνω. Όχι μόνο η διαμόρφωση της πολιτικής μιας εταιρείας για το πώς αντιμετωπίζει τους πελάτες και τους συνεργάτες της (η «πολιτική της εταιρείας μας…» είναι γνωστή σε όλους έκφραση), αλλά η πολιτική της σε σχέση με τους εργαζόμενους είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τους εργοδότες και τα αφεντικά γενικότερα.Οι κυβερνήσεις έχουν πάντα τα κομματικά τους στελέχη να πλαισιώνουν τις συνδικαλιστικές παρατάξεις και φροντίζουν να έχουν καλή σχέση με τους εργοδότες, αλλά η σκληροπυρηνική άσκηση πολιτικής στον τομέα της εργασίας δεν είναι τόσο προφανής. Ο καθορισμός κοινωνικών σχέσεων είναι πραγματική και συνολικότερη πολιτική. 1. Αρκετά κοντά σε αυτήν την περίπτωση είναι και το παράδειγμα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, όπου ανήκουν και τα πανεπιστήμια, μέσα στα οποία οι φοιτητές (άμισθοι εργαζόμενοι σε έρευνες) συμμετέχουν καθοριστικά στην μεταφορντική παραγωγή. Εκεί, πέρα από την προφανή άσκηση πολιτικής μέσω παρατάξεων και καθηγητών, η χρήση της τεχνολογίας (διαδίκτυο, υπολογιστές, που είναι αναμφίβολα βοηθητικά εργαλεία στην παραγωγή), που εμφανίζεται ως εξέλιξη στον τρόπο λειτουργίας των μαθημάτων, δε συγχωρεί απουσίες, 56
facebook και εργασία
όταν εν καιρώ κατειλλημένων σχολών οι καθηγητές αναγκάζουν τους φοιτητές να στέλνουν μέσω facebook και άλλων μέσων τις εργασίες για διόρθωση, ή τα μαθήματα γίνονται μέσω skype κλπ.
57
κεφάλαιο τέταρτο facebook και κοινωνικές αναταραχές
Σε προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε, πώς το facebook χρησιμοποιείται σαν μέσο που επηρεάζει τις δημόσιες συμπεριφορές, καθώς και πώς αποτελεί μέσο άσκησης πολιτικής αλλά και πεδίο άσκησης πολιτικής. Είδαμε επίσης, πιο συγκεκριμένα, πώς χρησιμοποιείται από υποψηφίους εκλογών για να δραστηριοποιήσουν και να πολλαπλασιάσουν τους ψηφοφόρους τους. Σε αυτό το σημείο λοιπόν, θα ασχοληθούμε με το πώς χρησιμοποιείται το facebook σαν μέσο πίεσης στα χέρια «απλών» ανθρώπων για να πετύχουν πολιτικές αλλαγές, αλλά και τους τρόπους με τους τα ΜΜΕ προσπαθούν να επηρεάσουν τέτοιου είδους κινήσεις. Το 2008, δημιουργείται στο facebook μια ομάδα αποτελούμενη από 6 άτομα, με πρωτοβουλία του Κολομβιανού Όσκαρ Μοράλες, η οποία διαμαρτυρόταν για την κράτηση αιχμαλώτων της οργάνωσης FARC (Δύναμη Ένοπλων Επαναστατών της Κολομβίας). Η ομάδα λεγόταν (σε μετάφραση) «Όχι άλλο πια» και μέσα σε ένα μήνα έφτασε τα 272.578 μέλη. Η συνεχής διάδοση της ομάδας και των αιτημάτων της απέκτησε χιλιάδες διαδικτυακά μέλη, ώσπου λίγο καιρό αργότερα, διαδηλώσεις εκατομμυρίων ανθρώπων έλαβαν χώρα σε πολλά κράτη ανά τον κόσμο. (Nicholas A. Christakis, James H. Fowler, Συνδεδεμένοι, η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, Φεβρουάριος 2010) . Αυτό δεν είναι παρά ένα παράδειγμα για το πόσο μεγάλη επιρροή μπορεί να έχουν τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα σε ανθρώπους σε όλον τον κόσμο ταυτόχρονα. Φυσικά αυτή η προσπάθεια του Μοράλες και της ομάδας του δεν είναι ούτε το πρώτο, αλλά ούτε και το τελευταίο παράδειγμα τέτοιου είδους 58
facebook και κοινωνικές αναταραχές
κινητοποίησης. Εκατοντάδες κινήσεις με διαφορετική θεματολογία (οικολογία, ανθρώπινα δικαιώματα κλπ) λαμβάνουν συνεχώς χώρα μέσα στο facebook, αφού έτσι διευκολύνεται η διάδοσή τους. Την ίδια χρονιά στην Ελλάδα, ύστερα από το γεγονός της δολοφονίας του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, από αστυνομικούς στην Αθήνα και δεδομένης της κατάστασης στην Ελλάδα (αυξανόμενη φτώχεια και ανεργία κλπ) ξεσπούν άγριες διαδηλώσεις και ταραχές στο κέντρο και γρήγορα εξαπλώνονται όχι μόνο στην Αττική, αλλά και πανελλαδικά σε διάρκεια περίπου ενός μήνα. Το 2009, στο Ιράν πραγματοποιούνται τεράστιες αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις, εξαιτείας της εκλογικής νοθείας, την οποία καταγγέλουν και καταλήγουν σε αιματηρές συγκρούσεις με την αστυνομία, σε εκατοντάδες συλλήψεις και θανάτους διαδηλωτών. Περίπου δυο χρόνια αργότερα, ξεκινά ένα ντόμινο εξεγέρσεων στις χώρες του αραβικού κόσμου. Στις χώρες Τυνησία, Αλγερία, Λιβύη, Αίγυπτος, Συρία, Υεμένη η κοινωνική ειρήνη διαταράσσεται, όταν ξεσπούν κι εκεί διαδηλώσεις με αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομίας και στρατού, που σκοπό έχουν την ανατροπή των καθεστώτων της καταπίεσης. Όσο ακόμα οι συγκρούσεις και οι μάχες στις αραβικές χώρες κρατούν, στην Ελλάδα, όπου ο κόσμος δοκιμάζεται από σκληρά οικονομικά μέτρα, εμφανίζεται ένα κίνημα, αυτό που τα media αποκάλεσαν «κίνημα αγανακτησμένων». Είχε προηγηθεί κάτι αντίστοιχο στην Ισπανία. Όλα τα παραπάνω παραδείγματα, εκτός από την προφανή τους σχέση, ότι έχουν να κάνουν με κοινωνικοπολιτικές διεκδικήσεις, σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα. Κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή βεβαίως, αφού ενώ σε κάποια παραδείγματα υπάρχει όντως κάποια σχέση με τα facebook και twitter, σε άλλα όμως έγινε συντονισμένη προσπάθεια από τα ΜΜΕ να συνδεθούν άμεσα με τα δημοφιλή ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα. Ξεκινώντας με αυτά που όντως παρουσιάστηκαν εντός facebook, η ομάδα «όχι άλλο πια» και οι «αγανακτησμένοι», έχαν συνειδητοποιήσει εξ αρχής τη δύναμη των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων όσον αφορά τη διάδοση του κινήματός τους. Ενώ, λοιπόν, αρχικά ξεκινούν μια «facebook κινητοποίηση», αυτή γρήγορα μετατρέπεται σε συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις και πιο συγκεκριμένα οι συγκεντρώσεις των «αγανακτησμένων» μετατρέπονται σε πολλές πόλεις σε ανοιχτές συνελεύσεις στους δημόσιους χώρους με τη συμμετοχή εκατοντάδων ατόμων. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις έχουν μια εξέλιξη στο χρόνο και στο χώρο. Το ίδιο και η αντιμετώπιση από τα media. Όσο η δραστηριοποίηση μένει εντός ορίων του σπιτιού και εντός των ιδεολογικών και νομικών 59
κεφάλαιο τέταρτο
ορίων που βάζει το σύστημα, τότε αντιμετωπίζεται ως κάτι «θεμιττό», «υγιές», μια αντίδραση σε όλα τα κακά που συμβαίνουν. Εξάλλου το καλό για τους μηχανισμούς ελέγχου (ΜΜΕ και κράτος) είναι διπλό: αφενός φαίνονται συμπονετικοί, δίπλα στον πολίτη, υπερσπιστές του δίκαιου, κι αφετέρου χαρτογραφούν πρόσωπα και καταστάσεις. Πώς γίνεται άλλωστε μια αντίδραση στα πλαίσια μιας πλατφόρμας που προσφέρεται από κυβερνήσεις και εκατομμυριούχους να καταστεί επικίνδυνη για αυτούς τους ίδιους; Κι επίσης πόσο εφικτό είναι τα ίδια τα ΜΜΕ, που όπως και ο Chomsky επιβεβαιώνει, είναι οι καλύτεροι σύμμαχοι στην κρατική προπαγάνδα, να αβαντάρουν ένα εγχείρημα που αργότερα ίσως αμφισβητήσει ένα μέρος του κατασκευάσματος που έχουμε συνηθήσει να λέμε σύστημα; Έτσι, όταν αυτή η κοινή, εκ του ασφαλούς αρχικά, αντίδραση τείνει να μετατραπεί σε άσκηση πολιτικής από τους ανθρώπους που δεν κυβερνούν, με δραστηριοποιήση από κοινού, συλλογικές διαδικασίες και πιο μαχητικά κοινωνικά κομμάτια που αντιτίθενται στην κατεστημένη πολιτική, τα media και αμφισβητεί κατεστημένες δομές, τότε αμέσως οι «υγιείς πολίτες», μετατρέπονται σε «βάνδαλους», «χούλιγκανς» κλπ. που εχθρεύονται τη δημοκρατία. Αντιθέτως στην περίπτωση της εξέγερσης που έλαβε χώρα στην Ελλάδα τον Δεκέμβρη του 2008, κι αφού μεγάλη μερίδα της νεολαίας συμμετείχε ενεργά σε αυτή, τα μέσα βιάστηκαν να την αποκαλέσουν «επανάσταση του facebook», αφού μέρος της συνεννόησης για τις αυθόρμητες διαδηλώσεις που έγιναν τις επόμενες μέρες της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου γινόταν μέσω κινητών, facebook και twitter. Παρόμοια και στο Ιράν το 2009, τα media αποκάλεσαν τις αντικαθεστωτικές αναταραχές «επανάσταση του twitter», ενώ οι εξεγέρσεις των αραβικών χωρών του τελευταίου διαστήματος βαφτίστηκαν «εξεγέρσεις του facebook». Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι όπως πολλά άλλα μέσα επικοινωνίας που έχουν στα χέρια τους οι άνθρωποι (κινητά τηλέφωνα, αφίσσες, διαδηλώσεις αντιπληροφόρησης, e-mail, κλπ), έτσι και τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα έπαιξαν το δικό τους ρόλο στη διάδοση των μηνυμάτων σε κάθε περίπτωση. Η συνεχής διάδοση όμως διαστρεβλωμένων ειδήσεων και η φετιχοποίηση αυτών από τα ΜΜΕ, επισπεύδει την προσπάθεια για απονοηματοδότηση των πολιτικών διεργασιών που προηγούνταν για χρόνια. Αυτή η προσπάθεια συμπεριλαμβάνει και απονοηματοδότηση των προτάσεων και των αιχμών των κινημάτων για νέες συνθήκες, εξομαλύνοντάς αυτές σε αιτήματα με μορφή τσιτάτων και κλισέ. Όταν τα γεγονότα διαψεύδουν τις παραποιημένες ειδήσεις, 60
facebook και κοινωνικές αναταραχές
61
κεφάλαιο τέταρτο
τότε η στάση των μέσων αλλάζει και ο ιδεολογικός πόλεμος εμβαθύνει με σκοπό την αποδοχή από το κοινό της στάσης απέναντι στα γεγονότα και τις συνθήκες που θέλει να επιβάλει το σύστημα, οι κυβερνήσεις και άλλοι κατεστημένοι παράγοντες. Κατ’ αυτή την έννοια εξηγείται η αποθέωση της αναπαραγωγής φράσεων κλισέ, όπως «επανάσταση του facebook», ώστε να εισαχθεί βαθιά στην κουλτούρα του καθενός ατόμου, ότι αρκεί ένα κλικ, ένα like στην ομάδα «να μην πληρώσουμε το χρέος», και η πολιτική του δράση ήταν αρκετή. Εάν σήμερα ανταποκριθεί κανείς στο κάλεσμα της δράσης, η δράση αυτή δε θα επιτελεστεί σε κενό χώρο- θα είναι μια δράση μέσα στις ηγεμονικές ιδεολογικές συντεταγμένες: όσοι «όντως θέλουν να κάνουν κάτι για να αλλάξουν τον κόσμο» συμμετέχουν σε ανδραγαθήματα, όπως οι γιατροί χωρίς σύνορα, η greenpeace, οι φεμινιστικές και αντιρατσιστικές εκστρατείες, που τα ΜΜΕ όχι απλώς τα ανέχονται, αλλά ακόμη περισσότερο τα υποστηρίζουν. (Slavoj Zizek, Απραγματοποίητη Δημοκρατία, Οι προοπτικές της ριζοσπαστικής πολιτικής σήμερα, εκδ. Futura, Αθήνα, Οκτώβριος 2010) Με επιφανειακή ερμηνεία της άποψης ότι όσο πιο πολλοί μαζευτούμε, τόσο πιο ορατά αποτελέσματα θα έχει ο αγώνας μας, αυτοσκοπός γίνεται να ξεπεράσουμε το πλαφόν των 100.000 ή 200.000 ή και περισσότερων και μετά τα πράγματα θα βρουν το δρόμο τους. Έτσι εξηγείται και η αποθέωση του μαζικού μουντζώματος πλήθους πολιτών μπροστά στη Βουλή. Οι άνθρωποι, ευρισκόμενοι μαζί με χιλιάδες συν-αγανακτησμένους ξεθύμαιναν την οργή τους και οι δημοσιογράφοι χειροκροτούσαν στην θέα των υγιών πολιτών, γνωρίζοντας όμως ότι μέχρι αυτό το σημείο δεν μπορούν να αποτελέσουν κίνδυνο για την κοινωνική και πολιτική ειρήνη της χώρας. Ταυτόχρονα, μέσω facebook άλλοι χρήστες παρότρυναν σε συμβολικές διαμαρτυρίες καλλιεργώντας ένα συναίσθημα υπακοής, σαν να ήταν κάποιοι ειδικοί, οργανωτές της κοινωνικής αντίδρασης, ελεγκτές της οργής και της πρακτικής των αγανακτησμένων πολιτών, που κατά εκατοντάδες τηρούσαν τις παροτρύνσεις, σαν να μη μπορούσαν μόνοι τους να καθορίσουν σε μια μεγάλη face to face συζήτηση, τους τρόπους με τους οποίους θα δρούσαν δημόσια. Το ίδιο πείραμα που έγινε το 2008, δηλαδή να ταυτιστεί η εξέγερση με το facebook και το twitter και δεν είχε πετύχει, αφού τα πολιτικά γραφεία δεν εδύνοντο να εξηγήσουν γιατί ο κόσμος έχει αφηνιάσει, παραλίγο να πετύχει με τις αναταραχές στις αραβικές χώρες. Το γεγονός ότι βρίσκονται μακρυά από εμάς, όχι γεωγραφικά, αλλά πολιτισμικά, βοήθησε να περάσει η αντίληψη ότι οι άραβες ξεχύθηκαν στους δρόμους και έριξαν καθεστώτα χάρη στο facebook, κάτι που αφενός δεν ήταν 62
facebook και κοινωνικές αναταραχές
απόλυτα αληθές, γιατί κι εκεί προηγούνταν χρόνια προετοιμασίας και αντιδράσεων που εμείς δε γνωρίζαμε και αφετέρου γιατί δε μπορούμε να πιστέψουμε ότι οι αραβικοί λαοί είναι δεινοί χρήστες (συνολικότερα σαν λαοί, κι όχι απλά αυτοί που έχουν την οικονομική δυνατότητα) όχι του facebook, αλλά του διαδικτύου και των υπολογιστών. Επομένως, θα απορρίψω την άποψη που υποστηρίζει ότι τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα και το διαδίκτυο μπορούν να επιφέρουν πολιτικές αλλαγές, άποψη που προωθείται τον τελευταίο καιρό. Μπορούν να φέρουν τους ανθρώπους σε επικοινωνία και δικτύωση, αλλά όχι να παίξουν περεταίρω ρόλο. Ο Evgeny Morozov, αμφιβάλλει για τις δυνατότητες του ίντερνετ να προκαλέσει αλλαγές σε αυταρχικά καθεστώτα, θεωρώντας, αντιθέτως ότι αποτελεί ισχυρό όπλο για την καταπίεση της διαφωνίας και για τον εντοπισμό των διαφωνούντων. «Σίγουρα, το Facebook έχει διευκολύνει τους ανθρώπους να εκφράζουν τις διαμαρτυρίες τους. Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο -ειδικά όταν χρησιμοποιείται στρατηγικά με στόχο να ωθήσει τους ανθρώπους να βγούν στους δρόμους. Πιο συχνά, όμως, οι εικονικές διαμαρτυρίες παραμένουν απλά εικονικές: υπογράφουμε δηλώσεις διαμαρτυρίας online, προσχωρούμε σε ομάδες Facebook, κάνουμε tweet και αλλάζουμε την εικόνα μας για να υποστηρίξουμε κάποιο αίτημα -και έπειτα δεν κάνουμε απολύτως τίποτα. Με ανησυχεί αυτό επειδή σε πολλές περιπτώσεις η εικονική διαμαρτυρία καθιστά την πραγματική διαμαρτυρία πιο αδύνατη και λιγότερο ισχυρή (…)Η πραγματικότητα είναι ότι η εικονική δημόσια πλατεία μας -την οποία εξυμνούν τόσο πολύ οι λάτρεις του Διαδικτύου- ανήκει σε ιδιωτικές εταιρείες που επιθυμούν να μεγιστοποιήσουν το κέρδος παρά να συμβάλουν στο δημόσιο καλό», προσθέτει σε συνέντευξή του στην «Ελευθεροτυπία» και κλείνει λέγοντας πολύ σωστά ότι η πολιτική αλλαγή για να πραγματοποιηθεί απαιτεί πολλά περισσότερα από χρήματα. Η δραστηριοποίηση και η «θυσία» είναι στοιχεία απαραίτητα για να επιτευχθούν πολιτικές αλλαγές, όμως αν ο αγώνας για τέτοιες δεν πετύχει, τότε οι κυβερνήσεις μπορούν να βρουν τους πολιτικούς εχθρούς τους, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται. Κάτι τέτοιο συνέβη στο Ιράν το 2009. (Οι κυβερνήσεις μισθώνουν bloggers για προπαγάνδα, συνέντευξη με τον Evgeny Morozov, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 20 Μαρτίου 2011) Αν πάλι κάτι παρακίνησε να πραγματοποιηθεί το ντόμινο των εξεγέρσεων στις αραβικές χώρες, αυτό πέρα από την προώθηση του μηνύματος της εξέγερσης από το διαδίκτυο, ήταν και το αίσθημα της αλληλεγγύης μεταξύ των λαών. Η διάχυση της ιδέας της δράσης με πολλούς τρόπους και η αυθόρμητη εσωτερίκευση καινούργιων επιπέδων 63
κεφάλαιο τέταρτο
δραστηριοποίησης. Ο ένας λαός βλέπει όχι μόνο σαν συμφέρον του, αλλά και σαν συμφέρον των γύρω του, την κοινωνική αντίδραση και ανάγκη για πολιτικές αλλαγές. Σε αυτό μπορεί να βοηθάει και η ενστικτώδης «συμπάθεια» προς τον γείτονα ή προς κάποιον συμπάσχοντα ή συναγωνιστή, που αγωνίζεται για παρόμοιους στόχους. Αυτό που ο George Katsiaficas ονομάζει «επίδραση του έρωτα», τα ΜΜΕ το αποδίδουν στο facebook (George Katsiaficas, Η επίδραση του έρωτα, μια νέα προσέγγιση για τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα, εκδ. AUTONOMedia/ Sciolti, Αθήνα,2010).
64
σημειώσεις Στο facebook μπορούμε να εντοπίσουμε και περιπτώσεις, που δεν είναι κεντρικές για την έρευνα, αλλά χρήζουν έστω μικρής προσοχής, όπου άτομα δημιουργούν ομάδες με σκοπό εθνικιστική μισαλλόδοξη προπαγάνδα. Ένα παράδειγμα είναι μια ομάδα που στόχο είχε να φτάσει τα 300.000 μέλη Ελλήνων χρηστών, ώστε ώντας πολυπληθέστερη από την αντίστοιχη τουρκική, θα προσέφερε μια ικανοποίηση στους χρήστες, σαν να αποδείκνυε κάποια πολιτιστική ή κοινωνική ή ακόμα και φυλετική ανωτερότητα των Ελλήνων απέναντι στους Τούρκους.
Από το φύλλο της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας 20 Φεβρουαρίου 2011
65
επίλογος
Αρχικά αναφέρθηκε η χρόνια σχέση των μέσων επικοινωνίας με το εμπόριο, το χρήμα και την εξουσία, από τότε που ξεκίνησε η χρήση τους για τη δημιουργία δημόσιας σφαίρας. Η σχέση αυτή άρχισε να διευρύνεται, όσο τα κράτη και οι κυβερνήσεις μαζί με όσους ελέγχουν την οικονομία δημιουργούσαν ένα σύστημα που γινόταν ολοένα και πιο ολοκληρωτικό και επιβλητικό πάνω στους ανθρώπους. Οι εξουσίες για να επιβάλλονται δεν χρειάζονταν μόνο την οικονομική δύναμη, αλλά και ιδεολογική. Από το σχολείο μέχρι τους τρόπους και τους τόπους επικοινωνίας, παρεμβαίνουν οι κανονισμοί του κράτους. Έτσι, η διαμόρφωση κουλτούρας είναι τέτοια ώστε να ανταποκρίνεται στα «θέλω» του συστήματος. Οι σχέσεις εντάσσονται στην παραγωγή και εμπορευματοποιούνται, η παραγωγή εξελίσσεται και μεταλλάσσεται και εντάσσει μέσα της εκτός από από τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία και σε αυτά τα πλαίσια η διαμόρφωση παιδείας και κουλτούρας μπαίνει στη διαδικασία της ένταξης στην οικονομία. Η επικοινωνία είναι εισαγμένη σε αυτή τη διαδικασία και παίζει το δικό της ρόλο στη διαμόρφωση συνειδήσεων. Εντατικοποιείται και η ίδια με τη βοήθεια της εμφάνισης μέσων, όπως τα κινητά τηλέφωνα και το διαδίκτυο. Το τελευταίο δημιουργεί έναν καινούργιο χώρο, εικονικό, όπου οι δραστηριότητες πληθαίνουν και αυτό γίνεται το πιο εύχρηστο μέσο στα χέρια των ανθρώπων. Έχει ήδη προκαλέσει αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας πολλών πτυχών της καθημερινότητας και δε θα μπορούσαν από τις αλλαγές αυτές να λείψουν και οι δημόσιες συμπεριφορές. Πέρα από τις αντιλήψεις σχετικά με τα όρια του δημόσιου και του ιδιωτικού, 66
επίλογος
οι άνθρωποι αρχίζουν να εκτίθενται πιο εύκολα και με τη βοήθεια της χρήσης των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων, ενώ η υπερβολική άνεση στη χρήση τους τα καθιστά σημαντικά πεδία διαμόρφωσης υποκειμενικοτήτων, κάτι που μπορεί να επηρεάζει και τις αντιλήψεις για την πολιτική, μεταξύ των άλλων. Γεννιούνται καινούργιες νοοτροπίες και λογικές, ενώ οι άνθρωποι που αντιμετωπίζονται πλέον ως χρήστεςαντικείμενα, καταλήγουν να συμπεριφέρονται και ως τέτοιοι μέσα στην κοινωνία. Χρήστες- αντικείμενα της επικοινωνίας, της πολιτικής, της κοινωνίας της ίδιας κι όχι μέρος- υποκείμενο αυτής. Ακόμα και οι αντιδράσεις εντάσσονται στα προκαθορισμένα πλαίσια ενός φανταστικού παιχνιδιού, στο οποίο κανείς δε μπορεί να παρακούσει τους κανόνες, γιατί πολύ απλά χωρίς αυτόυς δεν υπάρχει παιχνίδι κι έτσι αυτοί που τους βάζουν, καθώς και οι επικρατούσες λογικές παραμένουν επίσης ακλόνητες. Συνεχίζει έτσι να αναπαράγεται αναδιαμορφούμενο το σύστημα. Κι αν θεωρητικοί όπως και ο Μακλούαν, θεωρούν ότι τα εξελιγμένα μέσα μπορούν να συμβάλλουν στον εκδημοκρατισμό κι όχι στον εκβαρβαρισμό της κοινωνίας, αυτό δε μπορεί να το εγγυηθεί κάποιος τη στιγμή που αυτά σαν εταιρείες παλεύουν για τη δική τους οικονομική επιβίωση και οικονομικά κέρδη. Μια τέτοια πλατφόρμαεταιρεία είναι και το facebook. Όντως, η ανθρώπινη μπορεί να επιφέρει κοινωνικές αλλαγές μέσω της άσκησης πολιτικής, όχι όμως η διαμεσολαβημένη και η ελεγχόμενη. Η έννοια της πολιτικής πάντως, είναι μάλλον υποκειμενική. Το ζητούμενο ίσως είναι, πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε αυθόρμητες δομές επικοινωνίας, έξω από τα όρια των επιβεβλημένων λογικών και συμπεριφορών , χωρίς αυτό να σημαίνει πλήρη αποστροφή ή καταστροφή των εργαλείων (διαδίκτυο κλπ) που ήδη χρησιμοποιούμε.
67
βιβλιογραφία βιβλία -Adorno, Theodor, Σύνοψη της πολιτιστικής βιομηχανίας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, Απρίλιος 2000 -Beaudrillard, Jean, Η διαφάνεια του κακού, δοκίμιο πάνω στα ακραία φαινόμενα, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1996 -Chomsky, Noam, Τα ΜΜΕ σαν καθρέφτης της κοινωνίας, Μερικές σκέψεις για τα ΜΜΕ, Η κατασκευή της συναίνεσης, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Φθηνόπωρο 1995 -Christakis A. Nicholas, Fowler H. James, Συνδεδεμένοι, η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, Φεβρουάριος 2010 -Debord, Guy, Η κοινωνία του Θεάματος, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1986 -Debord, Guy, Σχόλια Πάνω στην Κοινωνία του Θεάματος, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, Δεκέμβριος 1988 -Habermas, Jurgen, Αλλαγή Δομής της Δημοσιότητας, εκδ. Νήσος, Αθήνα 1997 -Katsiaficas, George, Η ανατροπή της πολιτικής, Ευρωπαϊκά Αυτόνομα Κοινωνικά Κινήματα και η Αποαποικιοποίηση της Καθημερινής Ζωής, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Απρίλιος 2007 -Katsiaficas, George, Η επίδραση του έρωτα, μια νέα προσέγγιση για τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα, εκδ. AUTONOMedia/ Sciolti, Αθήνα,2010 -Orwell, George, 1984, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1999 -Riesman, David,Το μοναχικό πλήθος, εκδ. Νησίδες, Σκόπελος, Ιούνιος 2001 68
βιβλιογραφία
-Rolnik Sueli, Guattari Felix, Μικροπολιτικές, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Μάιος 2008 -Zizek, Slavoj, “Οι προοπτικές της ριζοσπαστικής πολιτικής σήμερα”, Απραγματοποίητη Δημοκρατία, Stuart Hall, Michael Hardt- Antonio Negri, Ernesto Laclau, Manuel de Landa, Chantal Mouffe, Immanuel Wallerstein, εκδ. Futura, Αθήνα, Οκτώβριος 2010 -Urban Anarchy, Αθήνα Ανοχύρωτη Πολη, Χωρική Ανάλυση της Εξέγερσης του Δεκέμβρη 2008 εκδ. Urban Anarchy, Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2010 -Virilio Paul, Baj Enrico, Συζήτηση για τον τρόμο στην τέχνη, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, φθινόπωρο 2009 -Virilio, Paul, Η πληροφορική βόμβα, εκδ. Νησίδες, Ιούνιος 2000 -Virno, Paolo, Η γραμματική του πλήθους, Για μια ανάλυση των σύγχρονων μορφών ζωής, εκδ. Αλεξάνδρεια, Οδυσσέας, Αθήνα, Μάρτιος 2007 -Αόρατη επιτροπή, Η εξέγερση που έρχεται, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, Δεκέμβρης 2010 -Γουάιντερ, Ντέιβι, Ο δικτυωμένος Εαυτός, Ποιός πραγματικά είσαι online?, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010 -Μπράντλιντζερ, Πάτρικ, Άρτος και Θεάματα, Θεωρίες για τη μαζική κουλτούρα ως κοινωνική παρακμή, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 1999
περιοδικά/ έντυπα
-Πολεοδομία και Δημόσια Τάξη, Αθήνα Οχυρωμένη Πόλη, εκδ. Λέσχη Κατασκόπων, Αθήνα, Ιούλιος 2002 -Συλλογικό, Εργασία και Σχόλη, Αθήνα, 2011 69
βιβλιογραφία
άρθρα -ΑΚ-47, “Η παγκόσμια αστυνομία σας κάνει friend request”, εφημερίδα ΑΠΑΤΡΙΣ, Ηράκλειο, 12/2010 -Morozov, Evgeny, “Οι κυβερνήσεις μισθώνουν bloggers προπαγάνδα”, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 20/3/2011, σ.28
για
-”Facebook και πολιτική”, Sarajevo, Αθήνα, 10/2009, σ.16
άρθρα από το διαδίκτυο -Riviere, Philippe, “Ο μαγικός καθρέφτης του facebook, ένα ακόρεστο δίκτυο”, LE MONDE diplomatique, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 20/2/2011: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=253108 -”Ο Μάρσαλ ΜακΛούαν είχε προαναγγείλει το ίντερνετ”, Καθημερινή, 2 / 1 1 / 2 0 0 7 : h t t p : / / n ew s . k a t h i m e r i n i . g r / 4 d c g i / _ w _ a r t i c le s _ world_1_02/11/2007_247376 -”Νότος-Τριτογενοποίηση”, Sarajevo, Αθήνα, 1/2007: http://www.sarajevomag.gr/entipa/teuhos_11/i11_p02_notos.html
70
Οπτικά Σχόλια
Like
don’t Like
87
88
Παράρτημα
παράρτημα
τύποι facebookάκιδων
ο/η “κόκκορας”: θεωρεί υποχρέωση κάθε πρωί να γράφει “καλημέρα” στον τοίχο του. ο/η “χάχας”:
δεν γράφει κάτι, παραμόνο “lol”, παντού
ο/η “κοινωνικός/η”: έχει χιλιάδες φίλους (friends) χωρίς κάποιο ιδιαίτερο λόγο ο/η “gamer”:
έχει λογαριασμό στο facebook για να παίζει παιχνίδια
το “μέλος”:
μπαίνει σε όλα τα groups χωρίς να ασχολείται με κάποιο
ο/η “liker”:
δεν γράφει κάτι, απλά κάνει like στα πάντα
ο/η “promoter”: στέλνει συνέχεια προσκλήσεις για events που μπορεί ούτως ή άλλως να έχεις δει και αγνοήσει ο/η “εθισμένος/η”: νιώθει την ανάγκη να ανανεώσει συνεχώς το status του και να ενημερώνει ανελλειπώς για το τι κάνει την κάθε στιγμή ο/η “ρουφιάνος/α”:δεν γράφει τίποτα πουθενά, απλά παρακολουθεί αυτά που γράφουν οι άλλοι το “troll”:
86
έχει ψεύτικο προφίλ και απλά γράφει ψευδή, ειρωνικά και χιουμοριστικά σχόλια με σκοπό να προκαλέσει σύγχυση
χρήστες facebook
87
παράρτημα 2 trolling: «Αντικοινωνικές» political incorrect δημόσιες συμπεριφορές μέσα στο δημόσιο χώρο του διαδικτύου Μιλώντας για δημόσιες «αντικοινωνικές» συμπεριφορές στο facebook και γενικότερα στο internet, δε θα μπορούσα να παραλείψω το trolling ή τρολλάρισμα. Η λέξη μοιάζει με το αγγλικό trolling που είναι τρόπος ψαρέματος, αλλά από τότε που πρωτοεμφανίστηκε, την δεκαετία του ’80, σχετίστηκε με τα νορβηγικά troll (τερατόμορφα πλάσματα της σκανδιναβικής μυθολογίας). Αντικοινωνική συμπεριφορά, χωρίς καθαρά πολιτικό νόημα ή στόχο, είναι από μόνη της ένα σχόλιο στη χρήση του ίντερνετ. Έχει φανερές αναφορές στην εκτροπή (detournement) των καταστασιακών, όμως απέχει αρκετά για να χαρακτηριστεί ως τέτοια. Το trolling, για την ακρίβεια τα trolls είναι χρήστες του διαδικτύου, όμως με έναν παράδοξο τρόπο. Χρησιμοποιούν όλα τα «προνόμια» που τους παρέχει για να προβοκάρουν. Όπως και οι καταστασιακοί, έτσι τα trolls βασίζονται στη διάδοση των μέσων και εκτός από γραπτά σχόλια- παρεμβάσεις σε συζητήσεις εντός του διαδικτύου, όπου θεωρητικά όλες οι γνώμες ακούγονται (γίνονται ειρωνικά, υβριστικά, άσχετα, ενοχλητικά κ.α. σχόλια εσκεμμένα σε μια ανάρτηση ή στην περίπτωση του facebook σε τοίχους και φωτογραφίες άλλων χρηστών, ώστε να προκληθεί σύγχυση ή αντιδράσεις σε κουβέντες, να δηλωθεί αντίθεση σε γραφόμενα ή απλά για χιούμορ. Για τους ίδιους λόγους, δημιουργούνται αντίστοιχα groups. Ένα troll δεν αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα, χρησιμοποιεί ψεύτικο προφίλ με ψεύτικο όνομα, συνήθως χιουμοριστικό, και ψεύτικη εικόνα.), μεταποιούν εικόνες ή τις σχολιάζουν δημόσια, ανασκευάζουν βίντεο και τραγούδια μιμούμενοι το κίνημα που εμφανίστηκε πριν από μισό 88
trolling
περίπου αιώνα. Είναι η ανορθολογική χρήση των μέσων που απλόχερα μας προσφέρει το σύστημα, σαμποτάροντάς το, όχι απαραίτητα για την καταστροφή του, πολλές φορές κιόλας απλά για την αυτοικανοποίηση του χρήστη- troll. Το trolling δεν είναι ούτε κίνημα, ούτε προτείνει κάτι, ούτε στοχεύει σε κάτι συγκεκριμένο. Χαρακτηριστικό του είναι και η αυτοαναφορικότητα, αφού όταν γίνεται με επιτυχία, τότε πολλοί χρήστεςtrolls το κουβεντιάζουν στα sites και στα forums. Στα ελληνικά ιστολόγια, το trolling είναι αρκετά πρόσφατο, χωρίς να μπορεί να προσδιοριστεί πότε περίπου ξεκίνησε, όμως με σιγουριά μπορώ να πω, ότι τα τελευταία δύο χρόνια είναι αρκετά διαδεδομένο στους χρήστες ελληνόφωνων σελίδων και blogs. Υπάρχουν, επίσης, σελίδες που αναφέρονται αποκλειστικά σε trolls και περιέχουν ψευδείς, συκοφαντικές, χιουμοριστικές, σατυρικές ειδήσεις και posts. Αυτές αποσκοπούν κυρίως στην ψυχαγωγία των ίδιων των trolls, με εσωτερικής κατανάλωσης ιστορίες ή γίνονται σημεία συνεννόησης για διαδικτυακές «επιθέσεις» σε άλλες σελίδες, όπως αυτή που πραγματοποιήθηκε στη σελίδα facebook του καναλιού Mega τον Μάιο του 2011. Τότε, δεκάδες ή εκατοντάδες trolls, σε συντονισμό με κοινούς χρήστες του ηλεκτρονικού κοινωνικού δικτύου, ξεκίνησαν να αναρτούν εκατοντάδες υβριστικά σχόλια, με αποτέλεσμα η σελίδα να απενεργοποιηθεί προσωρινά είτε λόγω υπερφόρτωσής της, είτε από την ίδια την εταιρεία του facebook με την αιτιολογία ότι περιέχει προσβλητικά σχόλια. Παρόμοια περιστατικά έχουν συμβεί και σε άλλους ιστότοπους. Ακόμα πιο πρόσφατα, τον Οκτώβριο του 2011, κάποιο troll ανάρτησε φωτογραφία σε blog για trolls, η οποία ήταν καρέ από δελτίο του καναλιού NET και στην οποία είχε αντικαταστήσει στον τίτλο «κρίσιμες αποφάσεις για το χρέος» με αυτήν: «κρίσιμες αποφάσεις για το πέος» (http://tro-mpa-xtiko.blogspot.com/2011/10/blog-post_28. html). Ύστερα από αυτό, στελέχη του καναλιού υπέβαλαν μήνυση.
89
παράρτημα 2
Ανεγκέφαλοι ηθοποιοί κάνουν “γυαλιά καρφιά” σύνδεσμο Λίγες μερες πριν αρχίσει το ματς Παναθηναϊκού-Ολυμπιακού, “ηθο(κακο)ποιοί” του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν, στην Αθήνα, μια ομάδα 25 περίπου ατόμων επιτέθηκε στους οπαδούς του συνδέσμου Κουκακίου φτύνοντας και βροντοφωνάζοντας ατάκες όπως: “Ηθοποιός σημαίνει φώς” “Για μένα η δουλειά μου εξελίσσεται, όσο εξελίσσομαι κι εγώ προσωπικά” “Στην Ελλάδα η τέχνη πάσχει και οι αρμόδιοι σιωπούν” “Πάνω απ’ όλα είμαι ο εαυτός μου” “Πάνω από καλλιτέχνης ήταν Άνθρωπος” “Αν αξίζεις δεν έχεις να φοβηθείς τίποτα” Συγκεκριμένα, οι επιτιθέμενοι έσπασαν τα τύμπανα των ώτων των έκπληκτων φιλάθλων προκαλώντας μόνιμες βλάβες τόσο στα αφτιά όσο και στο Κ.Ν.Σ. αρκετών από αυτών, οι οποίοι διεκομίσθησαν στα Επείγοντα, με κίνδυνο ανήκεστου βλάβης. Μάλιστα δεν σταμάτησαν εκεί αλλά προχώρησαν σε αυτοσχεδιασμό με φωνητικές-λαρυγγικές ασκήσεις κραδαίνοντας και εξώφυλλά περιοδικών όπου φιγουράραν όλο χάρη. Νωρίτερα είχαν κατεβάσει τη μαρκίζα, ενώ μετά την επίθεση έφυγαν προς το σταθμό του μετρό, της Ακρόπολης. Την ώρα της επίθεσης, στο χώρο του συνδέσμουβρίσκονταν περίπου 50 άτομα. Να σημειωθεί ότι τα άτομα της ομάδας που έκαναν την επίθεση φώναζαν και συνθήματα υπερ της Τέχνης και κατά του ΥΠ.ΠΟ.
«Επικράτησαν άγριες καταστάσεις. Έσπασαν τα αφτιά όσων έβρισκαν μπροστά τους με τις βλακείες που εκτόξευαν. Νομίζαμε ότι θα πεθάνουμε» δήλωσε ο φίλαθλος Μ.Κ. ή αλλιώς “Χάρος”. Βεβαίως, όπως ήταν αναμενόμενο, οι φιλαθλοι προέβησαν σε αντίποινα. αναρτήθηκε από: paris leontis http://indymediatrolls.blogspot.com/2011/02/blog-post_5274.html
90
trolling
λίγο από το λεξιλόγιο των trolls -404= error 404, το μήνυμα αυτό εμφανίζεται όταν το άνοιγμα ή η εύρεση μιας σελίδας αποτυγχάνει. Στο trolling δηλώνει αποτυχία μιας προσπάθειας. -Moar= more, περισσότερο-α -nerd= σπασικλάκι -Brah= bro= brother -U mad?= are you mad? -cool story bro= λέγεται σε κάποιον όταν έχει γράψει μια ωραία ιστορία -Lulz= lols= laugh out loud -Lawl= lol -Gtfo= get the fuck out -Success= όταν έχουμε επιτυχημένο trolling -Great success= μεγάλη επιτυχία στο trolling -Succesfull troll is succesfull -Spam= ανεπιθύμητο μήνυμα -Fuck yea= fuck yeah -Fail= χαρακτηρισμός μιας κατάστασης, εικόνας, κειμένου κλπ ως αποτυχημένο. Χρησιμοποιείται όταν υπάρχουν λάθη, απροσεξίες, λείπει το χιούμορ. -Epic= όταν κάτι είναι πολύ πετυχημένο (ως αστείο ή ειρωνεία κυρίως) -Win= το αντίθετο του fail -Epic win -Real life trolling= η τρολλιά στην πραγματική ζωή, δηλαδή όταν κάποιος κάνει κάτι ενοχλητικό χιουμιριστικά στην πραγματικότητα -Meme= δε διευκρινίζεται πλήρως η σημασία της λέξης, αλλά είναι κάτι σαν σκέψη ή concept που διαδίδεται μέσω διαδικτύου, με πολύ απλά λόγια. Στο trolling, τα memes είναι πρόσωπα που υποδηλώνουν διάθεση, ψυχική κατάσταση κλπ. -YHBT= you have been trolled -Nuff said= I have said enough -Comments= σχόλια -Wtf= what the fuck, τι στο διάολο -Lame= αστήρικτος, άκυρος, γελοίος -Trollfaces= τα πρόσωπα- memes, σήματα κατατεθέντα των trolls -Post= ανάρτηση σε blog
91
παράρτημα 2
-Ποστάρω= ανεβάζω ένα post- μια ανάρτηση σε ένα blog -Μπανάρω= κάνω ban σε κάποιον, τον αποκλείω δηλαδή από το να ξανακάνει σχόλια -Τρόλλια= ο πληθυντικός του τρολλ στα ελληνικά -Τρολλιά= το trolling σε ελληνική απόδοση -Τρολλάρω= κάνω trolling -Ανώνυμος= αυτός που κάνει ανώνυμα σχόλια σε μια ανάρτηση -Σύντρολλοι= εκ του σύντροφοι, αναφέρεται στα τρολλ
92
trolling
Bill Καϊλάκος
Γιάννης Μποτζόβης
Ντέιβιντ Χάσσελχοφ
Επιλοχίας Πλάμλεη
Μιχαλάκης Ντάγκλας
Αστυνόμος Θεοχάρης
Είμαι σούπερ ήρωας
Χαρίλαος Τρολλάκης
Κώστας Μήτρολλγλου
Τζον Τίκης
Άδωνις- Μπουμπούκος Γεωργιάδης
Arxontas tis nuxtas
Ροξάνη- Τασσώ Ντάνου Κουλουμπή
Μουαμάρ Κανταϊφης
Αρτέμης Ματσάκης
Πανταχού Απών
40χρονος καθηγητής ταμπούρλου
Κορνήλιος Μπιθικούκουρας
Μάνος Μαϊμουλίδης
o Mpampis o flou
Αμπντουλάχ Οτζαλάν
Πράσινος Φρουρός
Σέξυ καθηγητής φυσικής
Κώστας Γκουζγκούνης