Έναν ζαντόν αρκουδόπον Παραμύθι στην Ποντιακή Διάλεκτο ΤΣΙΝΑΛΗΣ ΚΟΣΜΑΣ
Εικονογράφηση: Στουγιαννίδης Αλέξανδρος Σελιδοποίηση, καλλιτεχνική επιμέλεια: Γκαλίπης Αιμίλιος Ηχοληψία: Τοπαλίδης Παναγιώτης Το βιβλίο συνοδεύεται από cd αφήγησης Απαγγελία ποιημάτων, αφήγηση παραμυθιού: Τσίναλης Κοσμάς
Φίλε αναγνώστη, Το βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου έχει τίτλο είναι ένα παραμύθι γραμμένο στην ποντιακή διάλεκτο. Την ποντιακή διάλεκτο τη μιλούσαν οι Έλληνες στον Πόντο, στον τόπο που έζησαν για χιλιάδες χρόνια και αναγκάστηκαν να τον εγκαταλείψουν το 1922 κυνηγημένοι από τους Τούρκους. Σύμφωνα με τους γλωσσολόγους, η ποντιακή διάλεκτος διατηρεί πολλά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Τη διάλεκτο αυτή τη μιλάει ακόμα και σήμερα η μητέρα μου και είμαι πολύ χαρούμενος όταν τη μιλάω κι εγώ μαζί της, γιατί έτσι κατανοώ καλύτερα τη λαμπρή ιστορία των παππούδων μας. Νιώθω ότι εκφράζει την αγάπη για τη ζωή, τον άνθρωπο και τα έργα του, τις ανθρώπινες σχέσεις, τα ζώα και τα φυτά και τον κόσμο όλον. Αυτό με κάνει να θέλω να τη μελετάω όλο και περισσότερο! Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια για τη διδασκαλία της ποντιακής διαλέκτου σε ενήλικες από τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Ποντίων Εκπαιδευτικών. Ενώνοντας κι εγώ τις δικές μου δυνάμεις μέσα σε αυτήν την προσπάθεια, δίδαξα τα ποντικά για τρία χρόνια σε προγράμματα ενηλίκων. Στα παιδιά προσπαθώ να τη «διδάξω» μέσα από παραμύθια. Αυτή τη φορά παρέα με «Έναν ζαντόν αρκουδόπον». Το βιβλίο συνοδεύεται από cd αφήγησης. Θα σας πρότεινα να το ακούσετε με προσοχή. Αυτό θα σας βοηθήσει να καταλάβετε καλύτερο το κείμενο αλλά και την προφορά της ποντιακής διαλέκτου. Στην προσπάθειά μου αυτή δύο ήταν οι πολύτιμοι βοηθοί μου. Πρώτα η μεγάλη μου δασκάλα, αυτή που μου έμαθε να αγαπώ και να μιλώ τα ποντικά, η μάνα μου η Αφροδίτη, καθώς και το «Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου» του Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου.
Τσίναλης Κοσμάς Δάσκαλος - Συγγραφέας Δάσκαλος της ποντιακής διαλέκτου
Γλωσσάρι σπέλεν: σπηλιά ήντâν ’φτάει, ’φτάγω κι εγώ: ό,τι κάνει κάνω κι εγώ (ευτάγω & ’φτάγω = κάνω) αρκουδότε: οι συνήθειες και οι τρόποι της αρκούδας αρκοπάλλαγον: μικρό αρκούδας ζαντόν: τρελό παλαλόν: τρελό λάσκουμαι απέσ’ ’ς σ’ ορμάνιν: γυρίζω μέσα στο δάσος γαβράνιν: κυψέλη μέλισσας γουτουρεύω: γίνομαι άτακτος τσαντσαρεύω: σκαρφαλώνω τσαγάνα: κάβουρας πατούλâ: νιφάδες χιονιού εσκάλωσα: άρχισα (σκαλώνω = αρχίζω) ’κ’ έκσ’ ατεν: δεν την άκουσα (έκσα: αόριστος του ακούω)
Αρκουδόπον εγεννέθα
Αρκουδόπον εγεννέθα ’ς σ’ έναν σπέλεν ≤ειμωγκόν, αναμένω να τρανύνω και τον ήλον να τερώ. Τη μανίτσα μ’ αγαπώ ήντâν ’φτάει, ’φτάγω κ’ εγώ, τ’ αρκουδότε ατέ μαθίζ’ με ’ς σην εγκάλâν ατ’ς κοιμίζ’ με. Αρκοπάλλαγον ζαντόν έμορφον και παλαλόν, λάσκουμαι απέσ’ ’ς σ’ ορμάνιν κλέφτω μέλ’ ας σο γαβράνιν. Με τοι φίλτς-ι-μ’ γουτουρεύω τρέχω, ρούζω , τσαντσαρεύω, την τσαγάνα ’κι φογούμαι παλικάρ’κον εγώ είμαι. Έρθεν ξαν ο ≤ειμωγκόν να κοιμούμαι ’κ’ επορώ, ’ς σ’ ορμάν’ απέσ’ εσέβα τα πατούλâ εγώ τερώ. Ευτάει κρύο και ριγώ εσκάλωσα πα να πεινώ, τη μανίτσα μ’ αραεύω ’κ’ έκσ’ ατεν κι ατώρα κλαίγω. Τσίναλης Κοσμάς
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Παραμύθι στην Ποντιακή Διάλεκτο
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Α μέρος
Έτονε μίαν έναν μικρόν αρκουδόπον. Εγεννέθεν ≤ειμωγκόν καιρόν απέσ’ ’ς έναν σπέλεν1, απάν’ ’ς έναν τρανόν ρα≤ίν2. Η μάνα τ’ η άρκαινα, όντες εγέννεσεν α, επήρεν α ’ς σην εγκάλâν ατ’ς κ’ εκούμπ’σεν α ’ς σο τσιτσίν ατ’ς3 να βυζάν’. Τ’ αρκοπούλλιν κάθαν ημέρα εβύζανεν κ’ εκοιμούντουν. Ους να λύγουνταν τα ≤όνâ και να χουλείται ο καιρός4, ατό έντονε έναν σαγλάμ’κον5 αρκοπάλλαγον6, πιπιλομμάτ’κον7 κ’ έμορφον.
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Α μέρος
1. απές ’ς έναν σπέλεν : μέσα σε μια σπηλιά (το σπέλον, ο σπέλôς, η σπέλâ) 2. τρανόν ρα≤ίν : μεγάλο βουνό 3. κ’ εκούμπ’σεν α ’ς σο τσιτσίν ατ’ς : και το ακούμπησε στο στήθος της (βυζί της) 4. Ους να λύγουνταν τα ≤όνâ και να χουλείται ο καιρός: ώσπου να λιώσουν τα χιόνια και να ζεσταθεί ο καιρός 5.σαγλάμ’κον: υγιές, εύρωστο, δυνατό 6. αρκοπάλλαγον : μικρό αρκουδάκι (παχουλό παιδί) 7. πιπιλομμάτ’κον : αυτό που έχει μάτια μικρά σαν κουκούτσια
2
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Β μέρος
-Χάιτε, είπεν ατο η μάνα τ’ έναν πουρνό . Εξέβαμε ’ς σην άνοιξην. Τα ≤öνâ ατώρα ελύγαν. Πάμ’ οßουκέσ’ να ελέπ’ς τον κόσμον και να μαθίζω σε τ’ αρκουδότε . 1
2
3
Τ’ αρκουδόπον ’κ’ εγροίκ’σεν4. Επεχασμώθεν5 μίαν κι άλλο μίαν κ’ έτρεξεν οπίσ’ ας σην άρκαινα. Εθάμαξεν6 όντες έβγωσαν ’ς σον ήλον! Ετ®άμπλιξεν τ’ ομμάτâ τ’7 κ’ είπεν:
«Μώ σε , ντ’ έμορφα έν’!» 8
Ερχίνεσεν να κυλιβαρίεται9 άμον παλαλόν10 απάν ’ς σα χορτάρâ, να τσαντζαρεύ’11 ’ς σα δέντρα και να κρεμάεται ας σα λάσâ τα κλαδία.12 Εζάντυνεν13 ας ση χαράν ατ’.
-Τέρεν την κεντή σ’ , έλεεν α η άρκαινα. Ωρäσον ρούεις και τσακώντς τα ποδάρâ σ’! Μ’ ευτάς ζαντίας. 14
15
16
1. πουρνό: πρωί (ο πουρνός, η πουρνή και το πουρνό) 2. Εξέβαμε ’ς σην άνοιξην: έφτασε η άνοιξη 3. τ’ αρκουδότε: οι τρόποι και οι συνήθειες της αρκούδας 4. ’κ’ εγροίκ’σεν: δεν κατάλαβε (εγροικώ) 5. επεχασμώθεν: χασμουρήθηκε (αποχασμούμαι) 6. Εθάμαξεν: απόρησε, θαύμασε (θαμάζω-θαμάουμαι) 7. Ετ®άμπλιξεν τ’ ομμάτâ τ’: ανοιγόκλεισε τα μάτια του (τ®αμπλίζω) 8. Μώ σε: επιφώνημα έκπληξης, θαυμασμού 9. να κυλιβαρίεται: να κατρακυλάει (κυλιβαρίουμαι) 10. άμον παλαλόν: σαν τρελό 11. να τσαντζαρεύ’: να σκαρφαλώνει (τσαντζαρεύω & τζαντζαρεύω) 12. ας σα λάσâ τα κλαδία : από τα φουντωτά κλαδιά 13. εζάντυνεν: τρελάθηκε (ζαντύνω) 14. τέρεν την κεντή σ’: κοίτα, πρόσεχε τον εαυτό σου 15. ωρäσον ρούεις: πρόσεχε μην πέσεις 16. τσακώντς: σπάσεις (τσακώνω & τζακώνω) 17. μ’ ευτάς ζαντίας: μην κάνεις τρέλες
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Β μέρος
17
6
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Γ μέρος
9
Όλεν την ημέραν, ους να βραδύν’, ο μικρόν ο άρκον εγουτούρευεν1. Έτρε≤εν απάν’ αφκά2, έπαιζεν με τον τ®οιράχαντον3, τον αλεπόν, τη ζεπίρα4 και τον θώπεκα,5 εκυνήγανεν τα χω®άφλας,6 εθέλ’νεν να επίανε τα πεταλήτρας,7 τα τ®ιχρίτας8 και τ’ αψιμήτρας9 κ’ εμαθάν’νεν να εβρήκ’ το φαείν ατ’.
-Ατό ντ’ ευτάγω θα ’φτάς να μαθάντς, 10
έλεεν ατο η άρκαινα.
Ατώρα ντο έν’ καλοκαίρ’, εμείς οι άρκ’ πρέπ’ να τρώγομεν πόλâ πόλâ και να πα≤ύνομεν! Χειμωγκονί’ ’κι θα ευρήκουμε φαείν κι όλ’ την ημέραν θα κοιμούμες. 11
12
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Γ μέρος
1. εγουτούρευεν: γινόταν πολύ άτακτος (γουτουρεύω & κουτουρεύω) 2. απάν αφκά: πάνω κάτω 3. τ®οιράχαντον: σκαντζόχοιρος (ο τ®οιράχαντον) 4. ζεπίρα: κουνάβι (η ζεπίρα) 5. θώπεκα: τσακάλι ( ο θώπεκας) 6. χω®άφλας: σαύρες ( η χω®αύλα) 7. πεταλήτρας: πεταλούδες (η πεταλήτρα) 8. τα τ®ιχρίτας: ακρίδες (η τ®ιχρίτα) 9. αψιμήτρας: πυγολαμπίδες (η αψιμήτρα) 10. ατό ντ’ ευτάγω θα ’φτάς: αυτό που κάνω θα κάνεις (ευτάγω & ’φτάγω) 11. πόλâ πόλâ: άφθονα, μπόλικα 12. ≤ειμωγκονί’: κατά την περίοδο του χειμώνα
10
-Εγώ ’κι θέλω να κοιμούμαι, έλεεν τ’ αρκοπούλλιν. Εγώ θέλω να λάσκουμαι και να παίζω ας σο ’μέρωμαν ους το κιντίν. 1
2
-Άκσον ντο λέγω σε, έλεεν ατο η μάνα τ’, κι απιδέβα τη μουρμουρία σ’. Φα και τη λαλία σ’ μ’ άκούω. 3
4
Τ’ αρκουδόπον εζαρο≤είλâζε,5 έτρε≤εν οπίσ’ ας σην άρκαινα κ’ εμαθάν’νεν να τρώει τα φτασμένα τα χαμνούστας,6 τα κουκουβάκια,7 τ’ αρκάπâ,8 τα μηλόπα9 και τα κοκκυμελόπα.10
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Γ μέρος
1. να λάσκουμαι: να τριγυρίζω, να κάνω βόλτες (λάσκουμαι) 2. ας σο ’μέρωμαν ους το κιντίν: από το ξημέρωμα ως το σούρουπο. (κιντίν = σούρουπο, η ώρα του δειλινού) 3. άκσον ντο λέγω σε: άκου αυτό που σου λέγω 4. κι απιδέβα τη μουρμουρία σ’: και άφησε τη μουρμούρα σου 5. εζαρο≤είλâζε: στραβομουτσούνιαζε από δυσαρέσκεια (ζαρο≤ειλäζω, ζαρο≤ειλάς) 6. τα φτασμένα τα χαμνούστας: τις ώριμες αγριοφράουλες (η χαμνούστα = αγριοφράουλα) 7. κουκουβάκια: μανιτάρια (το κουκουβάκιν) 8. αρκάπâ: άγρια αχλάδια που τρώει η αρκούδα (άρκον & απίδι) 9. μηλόπα: μικρά μήλα 10. κοκκυμελόπα: μικρά κοκκύμελα - κορόμηλα
12
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Δ μέρος
Πολλά εγάπανεν και το μέλ’. Επέ(γ)νεν κρυφά ας ση μάναν ατ’, εχών’νεν το μουντζούρ’ν ατ’ απέσ’ ’ς σα γαβράνâ1 τη μελισσιδίων, ετ®άκωνεν2 τα τεζέκâ,3 έγλειφτεν το μέλ’ κ’ έτρε≤εν ογλήγορα οξωπίσ’. Τα μελισσίδâ εκυνήγαναν ατον, ε®κεντρίαζαν4 ατον, άμα ο μικρόν ο άρκον ξάι αχούλ’5 ’κ’ εβάλ’νε.
-Πολλά ζαντόμελον μη τρως, έλεεν ατο η άρκαινα. Ζαντύντς κι άλλο πολλά. 6
Τ’ αρκουδόπον ’κ’ έκουεν ατεν. Κάθαν ημέραν επέν’νεν ’ς σο κλεψίο τη μελί’.7 Έτρωεν τα ®κεντρέας8 ας σα μελεσσίδâ κ’ εκλώσκουντουν ’ς ση μάναν ατ’ πρεσμένον9. Η άρκαινα έλεπεν ατο κ’ εγέλανεν. 10
ενούνιζεν.
1. απέσ’ ’ς σαγαβράνâ: μέσα στις κυψέλες (απέσ’ = μέσα), (γαβράνιν = κυψέλη μελισσών σε σχήμα κυλίνδρου από κοίλο κορμό δέντρου ή πλεγμένη με καλάμια και επιχρισμένη με κοπριά αγελάδας) 2. ετ®άκωνεν: έσπανε (τσακώνω) 3. τεζέκâ: κηρήθρες (το τεζέκιν) 4. ε®κεντρίαζαν: τσιμπούσαν (®κεντρäζω) 5. ξάι αχούλ’ κ’ εβάλ’νε: καθόλου μυαλό δεν έβαζε (ξάι = καθόλου, το αχούλιν= το μυαλό) 6. ζαντόμελον: τρελό μέλι (Μέλι από άνθη της ποντιακής αζαλέας που έχει την ιδιότητα να ζαλίσει μέχρι αναισθησίας. Αναφέρεται και από τον πόντιο ιστορικό της αρχαιότητας Στράβωνα ως «μαινόμενον». Ονομάζεται και «παλαλόν μέλ’». Οι Τούρκοι ακόμα και σήμερα το λένε ντελί-μπαλ). Πηγή: Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, Χρήστου Σαμουηλίδη - Εκδόσεις Αλκυών 7. κλεψίο τη μελί’: κλέψιμο του μελιού 8. τα ®κεντρέας: τα τσιμπήματα 9. πρεσμένον: πρησμένο 10. ντο ζαντόν μωρό έχω: τι τρελό παιδί έχω
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Δ μέρος
«Ντο ζαντόν μωρό έχω!»,
16
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ε μέρος
Έναν ημέραν, απάν ’ς σο κιντίν, τ’ αρκουδόπον έπαιζεν ’ς σο παταμάκριν. Εσύρ’νεν ποταμολάλλατζα1 ’ς σο νερόν. Έλεπεν τ’ οψάρâ ντ’ εχπαράουσαν2 κ’ εγέλανεν. Εκαικά εί≤εν και τη φωλέαν ατ’ς είνας τσαγάνα.3
-Αρκουδόπον, φύγον απ’ αδά, είπεν ατο μίαν
η τσαγάνα.
Τ’ αρκοπούλλιν ξαν εποίν’νεν4 τη κεφαλί’ ατ’. Εσύρ’νεν τα λαλλάτ«â5 κ’ εγέλανεν με τ’ οψάρâ π’ εκολύμπαναν άμον παλαλά.6
-Ζιεγκέρ’κον, είπεν ατο ξαν η τσαγάνα. Κανείται, άφ’ς μας και δέβα πλαν. Πολλά μη τσουμπίεις με. 7
8
9
10
Τ’ αρκουδόπον ξάι ’κ’ ελαταρίεν.11 Η τσαγάνα εγούζεψεν.12
-Έλα, είπεν α. Έλα, κάτ’ θα λέγω σε.
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ε μέρος
1. εσύρ’νεν ποταμολάλλατζα: έριχνε λείες πέτρες ποταμού (ποταμολάλλατζον) 2. ντ’ εχπαράουσαν: που τρόμαζαν (αχπαράζω - αχπαράουμαι) 3. τσαγάνα: κάβουρας 4. ξαν εποίνεν: πάλι έκαμνε 5. λαλλάτ«â: πέτρες λείες και στρογγυλές (λαλλάτ«ιν) 6. άμον παλαλά: σαν τρελά, πανικόβλητα (παλαλός) 7. ζιεγκέρ’κον: άταχτο, ζωηρό 8. κανείται: φτάνει, αρκετά 9. άφ’ς μας και δέβα πλαν : άφησέ μας και φύγε, άφησέ μας ήσυχους, (πλαν = παραπέρα, πιο εκεί)
20
10. τσουμπίεις με: με τσιμπάς, με ενοχλείς 11. ξάι κ’ ελαταρίεν: καθόλου δεν κουνήθηκε (λαταρίζω - λαταρίουμαι) 12. εγούζεψεν: θύμωσε (γουζεύω)
Εκλίστεν κα1 τ’ αρκουδόπον ν’ ακούει τον λόγο τη τσαγάνας. Αναχάπαρα,2 έρπαξεν ατο ας σο μυτίν ατ’ κ’ εδάκασεν α ’ς σο τραγάνιν3 τη ρωθωνίων αθε.4
-Όι, όι, όι εβάρκιξεν Άφ’ς με, πονώ.
5
τ’ αρκουδόπον!
Ατότε πα, είπεν α η τσαγάνα.
-Μη τερείς το πόι μ’ το μικρόν, τ’ αχούλ’-ι-μ’ τέρε. Ντ’ έθαρεσες! Αργονόετος ’κ’ είμαι! Εξέρω ντο πρέπ’ να ευτάγω. 6
7
Έλυσεν τα δακάνας ατ’ς και τ’ αρκουδόπον έτρεξεν ξαν κλαμένο ’ς σην άρκαινα.
1. εκλίστεν κα: έσκυψε (κλίσκουμαι) 2. αναχάπαρα: ξαφνικά 3. τραγάνιν: ο χόνδρος ανάμεσα στα ρουθούνια 4. τη ρωθωνίων αθε: των ρουθουνιών του 5. εβάρκιξεν : φώναξε (βαρκίζω) 6. τ’ αχούλ’-ι-μ’ τέρε : το μυαλό μου κοίτα 7. αργονόετος : βραδύνους, αργόστροφος 8. ετέρ’νε σούλâ σούλâ σούλâ : κοιτούσε κρυφά - κρυφά
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ε μέρος
Ας ατότε, όντες εδεβαίν’νε ας σο ποταμάκριν, ετέρ’νε σούλâ σούλâ8 την τσαγάνα.
22
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ζ μέρος
Έναν πουρνόν, ακομάν καλοκαίρ’ έτον, επήρεν η άρκαινα τ’ αρκουδοπούλλ’ν ατ’ς κ’ εξέβαν1 ’ς σ’ έναν ψηλόν ρα≤ομύτ’.2
-Έλα, είπεν α, έλα ας δεξίζω σε τα τόπâ μουν. Είδεν ο μικρόν ο άρκον ψηλά ρα≤ία και ορμάνâ,3 ποτάμâ και λιμνία,4 χωρία και πολιτείας κ’ εθάμαξεν.
-Ντ’ έμορφος έν’ η πλάσ’, είπεν! Μάνα, ποίος έν’ εκειάφκα; 5
-Ο άνθρωπον, είπεν η μάνα τ’. -Και ποίος έν’ απάν’ ας εμάς, ψηλά ’ς σον ουρανόν; -Ο Θεγόν, είπεν ξαν η άρκαινα. Ατός έν’ ο ορισματάρης τη κοσμί’ κ’ εδέκεν όρισμαν εμείς να ζούμε απάν’ ’ς σα ψηλά τα ρα≤ία κι οι ανθρώπ’ να ζούνε ’ς σα πολιτείας. 6
1. εξέβαν: βγήκαν, ανέβηκαν 2. ρα≤ομύτ’: βουνοκορφή 3. ορμάνâ: δάση (το ορμάνιν) 4. λιμνία: λίμνες (το λιμνίν) 5. εκειάφκα: εκεί κάτω 6. ορισματάρης: αυτός που ορίζει, που διατάζει 7. όρισμαν: διαταγή
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ζ μέρος
7
26
-Ντ’ έμορφα είναι τα τόπâ τ’ ανθρωπίων, είπεν ξαν τ’ αρκοπούλλ’. Εγώ, μάνα, θέλω να πάγω ελέπ’ ατα. -Γιοχ, εβάρκιξεν η άρκαινα! Εκειαφκά ζουν θερία κι άλλο τρανά ας εμάς κ’ εθυμέθεν την αδελφίτσαν ατ’ς ντ’ επίασαν ατεν οι ανθρώπ’, όταν έτον μικρέσσα κ’ εσέγκαν τη χαλχά ’ς σο τραγάνιν τη ρωθωνί’ ατ’ς κ’ ελά®κιζαν ατεν ’ς σα χωρία και ’ς σα πολιτείας. 1
2
Τ’ ομμάτâ τ’ς εθόλωσαν κ’ ετέρ’ναν μακρά, ’ς σ’ ανθρωπίων τα τόπâ, εθαρρείς κ’ εράευαν3 την αδελφίτσαν ατ’ς.
-Πάμ’ φεύομε, είπεν αναχάπαρα κι ατό ντο είπα σε καμμίαν να μη ανασπάλλτς. Έκσες! 4
5
-Ναι, μάνα, είπεν ο μικρόν ο άρκον. Εγροίκ’σα. Εκειαφκά ζουν θερία κι άλλο τρανά ας εμάς! 1. κ’ εσέγκαν ατεν τη χαλχά : και της έβαλαν τον χαλκά 2. κ’ ελά®κιζαν ατεν : την περιέφεραν , την τριγύριζαν 3. κ’ εράευεν : και έψαχνε (αραεύω) 4. μη ανασπάλλτς : μην ξεχνάς (ανασπάλλω = ξεχνώ) 5. έκσες : άκουσες (αόριστος του ρήματος: ακούω) 6. εγροίκ’σα : κατάλαβα (εγροικώ)
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ζ μέρος
6
28
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Η μέρος
Εδέβεν το καλοκαίρ’ κ’ έρθεν το μοθωπόρ’. Η άρκαινα εγροίκ’σεν πως έρται η ώρα γάλâ γάλâ1 να κοιμούνταν. Ερχίνεσεν να ετοιμάζ’ τη φωλέαν ατουν. Εσέρεψεν2 χορτάρâ κ’ εποίκεν στρώσην χορταρένον να έν’ χουλέν3 τον ≤ειμωγκόν. Ετέρ’νεν και το αρκουδοπούλλ’ν ατ’ς ντ’ έντονε πα®εμένον κ’ ε≤αίρουντουν. Κ’ έναν πουρνόν όντες εφύσηξεν κρύος αέρας είπεν α.
-Χάιτε, έρθεν η ώρα να πάμ’ κοιμούμες. Εμείς οι άρκ’ αέτσ’ είμες μαθεμέν’ τον ≤ειμωγκόν. Εσκάλωσεν4 ξαν τη μουρμουρίαν ατ’ ο μικρόν ο άρκον, άμα η άρκαινα επίασεν ατον ας σο ωτίν ατ’ και έβαλεν ατον απές ’ς ση σπέλεν.5 Επήρεν ατον ’ς σα κόλφâ τ’ς κ’ ετζάμμωσεν τ’ ομμάτâ τ’ς6. Ο μικρόν ο άρκον εχολόσπασεν,7 άμα ’κ’ επόρ’νεν να ελατάριζεν.8
1. γάλâ γάλâ: σιγά σιγά 2. εσέρεψεν: μάζεψε (σερεύω) 3. να έν’ χουλέν τον ≤ειμωγκόν: να είναι ζεστά το χειμώνα 4. εσκάλωσεν: άρχισε (σκαλώνω) 5. σπέλôν: σπηλιά 6. επήρεν ατον ’ς σα κόλφâ τ’ς κ’ ετζάμμωσεν τ’ ομμάτâ τ’ς: τον πήρε στον κόρφο της και έκλεισε τα μάτια της 7. εχολόσπασεν : στεναχωρέθηκε, έσκασε (χολοσπάνω) 8. ’κ’ επόρ’νεν να ελατάριζεν: δεν μπορούσε να κουνηθεί 9. ετζάμμωσεν κ’ ε≤öνιζεν: χιόνιζε αδιάκοπα 10.πατούλâ πατούλâ ερούζ’νεν το ≤öν’: έπεφταν χονδρές νιφάδες χιονιού (πατούλιν = νιφάδα χιονιού) 11. κ’ επατουλίγαν τ’ ορμάνâ και τα ρα≤ία: καλύφθηκαν με χιόνι τα δάση και τα βουνά, (πατουλίουμαι = καλύπτομαι από νιφάδες χιονιού) 12. παγούρâ: σταλακτίτης χιονιού
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Η μέρος
Έξ’ έβγωσεν κρύος. Ετζάμμωσεν κ’ ε≤öνιζεν.9 Πατούλâ πατούλâ ερούζ’νεν το ≤öν’10 κ’ επατουλίγαν τ’ ορμάνâ και τα ρα≤ία.11 Τα παγούρâ12 εκρεμάγαν ας σα κλαδία κι ας σα τρανά τα λιθάρâ.
32
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Θ μέρος
Ο μικρόν ο άρκον ενεμείν’νε ους να επαίρ’νεν τη μάναν ατ’ ο ύπνον κι όντες ατέ ερχίνεσεν να κοιμάται βαθέα, σούλâ σούλâ εξέβεν ας ση σπέλεν.
-Ντ’ έμορφα έν’ και τον ≤ειμωγκόν, είπεν όντες είδε το ≤öν’. Γιατί η μάνα μ’ έλεε με να μη εβγώνω οξουκές! Ερχίνεσεν να κυλιβαρίεται απάν ’ς σα ≤όνâ, να γλείφτ’ τα παγούρâ, να λαΐζ’1 τα κλαδία ντ’ εκαμακουλώθαν2 ας σα ≤όνâ, να ευτάει ≤ôνοκού®τâ3 και να σύρ’ âτα απάν ’ς σα δεντρόκλαδα. Ας τ’ έπαιξεν κι ύστερα, ερχίνεσεν να πεινά. Εράεψεν4 να ευρήκ’ τα μελεσσίδâ να κλέφτ’ ολίγον μέλ’, πουθέν ’κ’ εύρεν ατα. Επερπάτεσεν απές ’ς σ’ ορμάνιν κ’ εράεψεν να ευρήκ’ μήλα και τ®ορτίκâ,5 άμα ξαν τιδέν ’κ’ εύρεν. Ενούντζεν τοι φίλτς ατ’. Ατείν πεσπελίμ6 θα εξέρ’ναν μέρκαικα7 θα εύρηκε να τρώει. Εράεψεν, εράεψεν άμα κανείναν ’κ’ εύρεν.
«Μώ σε, μέρ’ εχάθαν ούλ’ », ενούντζεν. 1. να λαΐζ: να κουνάει (λαΐζω) 2. ντ’ εκαμακουλώθαν: έγειραν προς τα κάτω 3. ≤ôνοκού®τâ: χιονόμπαλες 4. εράεψεν: έψαξε (αραεύω) 5. τ®ορτίκâ: άγρια απίδια 6. ατείν πεσπελίμ: αυτοί μάλλον, λογικά 7. μέρκαικα: πού ακριβώς 8. μέρ’ εχάθαν ούλ’: πού χάθηκαν (εξαφανίστικαν) όλοι;
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Θ μέρος
8
36
Εθέλεσε να κλώσκεται οπίσ’ ’ς ση φωλέαν ατ’. Ενούντζεν τη μάναν ατ’.
Αν εγνεφίζ’ κι αραεύ’ με, θα τρώγω τα ξυλέας», είπεν απέσ’ ατ’. Ετέρεσεν ολόερα τ’, άμα τιδέν
«
1
2
3
’κ’ εγροίκ’σεν. Εθέλεσε να τρέ≤’, άμα ’κ’ επόρεσε. Τα ποδάρâ τ’ εφοσίγουσαν4 ’ς σα ≤όνâ κ’ εθέρ’νε έστεκεν ’ς σο τόπον αθε! Έναν βουκέντριν5 εθέλ’νεν ο ήλôν να κιντιλεύ’6 κι ατός ακομάν ’κ’ εύρεν τη σπέλεν ατ’.
Ντο θα ευτάγω», είπεν.
«
Ατώρα εθυμέθεν τον λόγον τη μάνας ατ’ και η καρδία τ’ ερχίνεσεν να κρούει δυνατά.
1. εγνεφίζ’: ξυπνήσει (εγνεφίζω) 2. αραεύ’ με: με ψάχνει 3: απέσ’ ατ’: μέσα του 4. εφοσίγουσαν: χώνονταν βαθιά, βυθίζονταν 5. βουκέντριν: μακρύ ξύλο που είχε στη μια άκρη του καρφί με το οποίο κεντούσαν τα βόδια για να προχωρήσουν 6. έναν βουκέντριν εθέλ’νεν ο ήλôν να κιντιλεύ’: απόσταση ίση με ένα βουκέντρι ήθελε ο ήλιος να βασιλέψει 7. εσκάλωσε να ριγά πα: άρχισε να κρυώνει κιόλας (ριγώ= κρυώνω) 8. ετούλωσεν αφκά: κάθισε κάτω 9. τρανόν ελάτ’: μεγάλο έλατο
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Θ μέρος
Αέρας εφύσανεν, εσκάλωσε να ριγά πα7 και τα δέντρα εθαρρείς κ’ έσαν μάισσας ντο θα έρουζαν απάν’ ατ’. Εφογούντουν πολλά κ’ ετούλωσεν αφκά8 ας έναν τρανόν ελάτ’.9 Πατούλâ πατούλâ ερούζ’νε το ≤öν’!
38
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ι μέρος
«Φογούμαι. Θέλω τη μάνα μ’», είπεν απέσ’ ατ’. «Αχ, πώς ’κ’ έκσ’ ατεν όντες είπε με να κοιμούμαι!» -Μάνα, ετ®άιξεν μίαν.’ Μάνα, φογούμαι, 1
είπεν ξαν. Ετζάμμωσεν τ’ ομμάτâ τ’ κ’ εσκάλωσεν τα κλαίητα2 Κι ατότε έκσεν τη λαλία τη μάνας ατ’. Ένοιξεν τ’ ομμάτâ τ’ κ’ εσάρεψεν απάν’ ατ’ς.3
-Ζαντό μ’ και παλαλό μ’, είπεν ατο η άρκαινα. ’Κ’ είπα σε να κομάσαι! Εγροίκ’σες ατώρα γιατί εμείς οι άρκ’ κοιμούμες όλον το ≤ειμωγκόν; -Ναι, μάνα, εγροίκ’σα το,
είπεν τ’ αρκουδόπον κ’ εκρεμάεν ’ς ση γούλαν ατ’ς.4
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Ι μέρος
1. ετ®άιξεν: φώναξε 2. κ’ εσκάλωσεν τα κλαίητα: και άρχισε τα κλάματα (το κλαίος - τα κλαίητα) 3. κ’ εσάρεψεν απάν’ ατ’ς: την αγκάλιασε σφιχτά 4. εκρεμάεν ’ς ση γούλαν ατ’ς: κρεμάστηκε στο λαιμό της
42
Εκλώστανε 1 ’ς ση φωλέαν τουν. Η άρκαινα έσπιγξεν α απέσ’ ’ς σα κόλφâ τ’ς να χουλείν’ âτο.
-Κοιμού! Κοιμού και ξάι μη λαταρίεις,
είπεν α.
-Ναι μάνα, είπεν τ’ αρκοπούλλιν. Επήρεν ατο ο ύπνον κι ονειρεύτεν τον ήλον, τοι φίλτς ατ’, τα μελεσσίδâ κι όλâ τ’ έμορφα ντο θα εζήν’νεν το καλοκαίρ’. Ονειρεύκουντουν κ’ ελατάριζεν. Η άρκαινα, κάθαν π’ ελατάριζεν, έσπιχτεν α κι άλλο πολλά απάν’ ατ’ς, εφίλ’νεν α κ’ έλεεν.
-Κοιμού, ζαντό μ’, κοιμού. Ακομάν ’κ’ έρθεν η άνοιξη.
Έναν ζαντόν αρκουδόπον Κ μέρος
1. Εκλώστανε: γύρισαν
44
Γλωσσάρι κιοζέδας: πηγές απομα≤ίουμαι: βγαίνω από το μά≤ (μεταφορικά για τα ζώα: εκδήλωση της χαρά τους παίζοντας και χοροπηδώντας στο τέλος του χειμώνα όταν βγαίνουν στην ύπαιθρο) Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου χαμνούστας: αγριοφράουλες αρκάπâ: άγρια αχλάδια που τρώνε οι άρκοι-αρκούδες κουκουβάκια: μανιτάρια θώπεκας: τσακάλι ζεπίρα: κουνάβι
Θέλω να έρται άνοιξη
Θέλω να έρται άνοιξη να τρέχ’νε τα κιοζέδας, κ’ εγώ να απομα≤ίουμαι να παίζω ’ς σο ορμάνιν. Να γλείφτω το ζαντόμελον να τρώγω τα χαμνούστας, αρκάπâ και κοκκύμελα κ’ έμνοστα κουκουβάκια. Εντάμα με τον αλεπόν θώπεκα και ζεπίρα, θα λάσκουμες θα ≤αίρουμες χορόντας και ζαντίας. Τσίναλης Κοσμάς
Εικονογραφημένο γλωσσάρι
48
αλεπός (ο): αλεπού
αρκάπιν (το): άγρια αχλάδια που τρώει η αρκούδα (άρκον & άπιον)
άρκος (ο), άρκαινα (η): αρκούδα
αρκοπάλλαγον (το): μικρό αρκουδάκι
αψιμήτρα (η): πυγολαμπίδα
βουκέντριν (το): μακρύ ξύλο που είχε στη μια άκρη του καρφί με το οποίο κεντούσαν τα βόδια για να προχωρήσουν
ζεπίρα (η): κουνάβι
θώπεκας (ο): τσακάλι
κοκκύμελον (το): κορόμηλο
κουκουβάκιν (το): μανιτάρι
λαλλάτ«ιν (το): πέτρα λεία και στρογγυλή
Εικονγαφημένο Γλωσσάρι
γαβράνιν (το): κυψέλη μελισσών σε σχήμα κυλίνδρου από κοίλο κορμό δέντρου ή πλεγμένη με καλάμια και επιχρισμένη με κοπριά αγελάδας
μελεσσίδιν (το): μέλισσα
οψάριν (το): ψάρι
παγούριν (το): σταλακτίτης χιονιού
πατούλιν (το): νιφάδα χιονιού
πεταλήτρα (η): πεταλούδα
σπέλον (το), σπέλôς (ο), σπέλâ (η): σπηλιά
τσαγάνα (η): κάβουρας
τ®ιχρίτα (η): ακρίδα
τ®οιράχαντος (ο): σκαντζόχοιρος
χαμνούστα (η): αγριοφράουλα
χω®άφλα (η): σαύρα
Εικονγαφημένο Γλωσσάρι
τεζέκιν (το): κηρήθρα
Παιχνίδια και σταυρόλεξα
54
Βρες τους φίλους του μικρού αρκούδου. Είναι εφτά (7) και θα τους βρεις κάθετα.
Π
Α
Β
Γ
Δ
Ε
Τ
Ζ
Η
Θ
Ι
Κ
Α
Ε
Λ
Ζ
Μ
Ν
Ξ
Σ
Ο
Π
Ρ
Σ
Τ
Ψ
T
Υ
Ε
Φ
Χ
Ψ
Ο
Ω
Α
Β
Γ
Δ
Ι
A
Ε
Π
Ρ
Ν
Η
Ι
Μ
Λ
Η
Χ
Π
Μ
Λ
Ζ
Ι
Γ
Θ
Ν
Ρ
Η
Ε
Ν
Ω
Λ
Η
Η
Η
Ρ
Η
Ω
Μ
Α
Ρ
Π
Β
Σ
Ο
Τ
Τ
Θ
Α
Κ
Π
Κ
Χ
Τ
Ο
Δ
Α
Υ
Ρ
Ρ
Ι
Γ
Λ
Ε
Ι
Α
Φ
Σ
Ε
Υ
Τ
Α
Α
Λ
Δ
Β
Κ
Λ
Ν
Ψ
Ο
Ρ
Λ
Η
Κ
Γ
Ν
Κ
Α
Α
Φ
Τ
Α
Π
Α
Α
Φ
Α
Κ
Φ
Ο
Δ
Σ
Ρ
Ο
Σ
Κ
Ζ
Λ
Ω
Τ
Λ
Ξ
Ψ
Α
Ν
Ω
Σ
Π
Β
Ε
Ι
Λ
Ν
Β
Ζ
Α
Ν
Τ
Ο
Μ
Ε
Λ
Ο
Ν
Β
Ζ
Τ
Θ
Μ
Α
Υ
Π
Σ
Ο
Ι
Λ
Θ
Η
Χ
Υ
Η
Β
Κ
Ο
Κ
Κ
Υ
Μ
Ε
Λ
Ο
Ν
Η
Φ
Δ
Σ
Η
Ο
Ψ
Π
Υ
Κ
Γ
Δ
Δ
Κ
Ο
Υ
Κ
Ο
Υ
Β
Α
Κ
Ι
Ν
Σ
Υ
Ω
Δ
Θ
Δ
Ξ
Ι
Π
Δ
Ρ
Η
Ω
Δ
Γ
Δ
Λ
Μ
Η
Λ
Ο
Ν
Σ
Δ
Δ
Σ
Γ
Θ
Σ
Ω
Ρ
Γ
Φ
Υ
Α
Ρ
Κ
Α
Π
Ι
Ν
Α
Τ
Σ
Ο
Ρ
Τ
Ι
Κ
Ι
Ν
Ψ
Η
Ο
Ξ
Κ
Λ
Η
Δ
Ρ
Ο
Χ
Χ
Σ
Ξ
Κ
Λ
Χ
Α
Μ
Ν
Ο
Υ
Σ
Τ
Α
Ζ
Η
Ρ
Ξ
Παιχνίδια και σταυρόλεξα
Αν ψάξεις προσεχτικά, θα βρεις τις τροφές που έτρωγε το τρελό αρκουδάκι. Είναι εφτά (7) και θα τις βρεις οριζόντια.
Συμπλήρωσε σωστά τις λέξεις και βρες τι μέλι έτρωγε το τρελό αρκουδάκι. 1 2 3
Ζ
Γ 4
5
Χ
Ζ
Ρ Ε
Ρ ’ Ν
Σ
6 7 8
Α
Σ
Ι
9 10
Ν
Ι
Ρ
Ι Σ
Ν
Λ Λ
1. Το αρκουδάκι ήταν άταχτο, ζωηρό. Έτσι το χαρακτήρισε και η τσαγάνα. 2. Η κυψέλη στα ποντιακά. 3. Η δεύτερη λέξη του τίτλου του παραμυθιού. Τέτοιο ήταν το αρκουδάκι. 4. Η κερήθρα στα ποντιακά. 5. Η αγριοφράουλα στα ποντιακά. 6. Η μέλισσα στα ποντιακά. 7. Τσίμπημα μέλισσας. (πληθυντικός) 8. Το μυαλό στα ποντιακά. 9. Το μικρό της αρκούδας. 10. Το σούρουπο στα ποντιακά.
Να βάλεις Σ για το σωστό και Λ για το λάθος.
Η άρκαινα εγέννεσεν τ’ αρκουδόπον έναν καλοκαίρ’. Τ’ αρκουδόπον εγάπανεν πολλά το ζαντόμελον. Τα μελεσσίδâ ε®κεντρίαζαν το μικρόν άρκον. Τ’ αρκοπάλλαγον εσύρ’νεν λαλλάντζâ ’ς σα οψάρâ Η τσαγάνα εδάκασεν τ’ αρκοπάλλαγον ’ς σο ≤έρ’. Η άρκαινα εί≤εν είναν αδερφίτσα ντ’ εχάθε! Τ’ αρκουδόπον εξέβεν ’ς σο ≤öν’ κ’ έπαιζε. Η άρκαινα εβγωσε ’ς σο ≤öν’ ν’ αραεύ’ τ’ αρκοπούλλ’ν ατ’ς.
Αντιστοίχισε την εικόνα με τη σωστή λέξη.
θώπεκας χαμνούστα τσαγάνα τ®οιράχαντος κουκουβάκιν μελεσσίδιν αλεπός γαβράνιν
αψιμήτρα αρκοπούλλιν
Παιχνίδια και σταυρόλεξα
ζεπίρα
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Τι κάνει «Έναν ζαντόν αρκουδόπον» όταν τρώει «ζαντόμελον»; Τι παθαίνει όταν ενοχλεί στο ποτάμι την «τσαγάνα» ή όταν δεν ακούει τη μαμά αρκούδα και βγαίνει έξω τον «≤ειμωγκόν» να παίξει με το χιόνι; «Ατά και άλλα πολλά ζαντίας» του μικρού αρκούδου, γραμμένες στην ποντιακή διάλεκτο, θα τις μάθεις στις σελίδες αυτού του βιβλίου. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΌ Ο Τσίναλης Κοσμάς γεννήθηκε το 1963 στην Άψαλο Αλμωπίας του Νομού Πέλλας από γονείς προσφυγικής καταγωγής. Είναι δάσκαλος και υπηρετεί στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση τριάντα πέντε χρόνια. Έχει διδάξει την ποντιακή διάλεκτο σε ενήλικες για τρία χρόνια μέσα από διάφορα προγράμματα και έχει γράψει δύο βιβλία: Ο ΘΟΔΩΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΚΚΥΜΕΛΟΝ (Παραμύθι στην ποντιακή διάλεκτο για μικρά και μεγάλα παιδιά) Αφοί Κυριακίδη ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. (2015) Ο ΘΟΔΩΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΟΠΟΥΛΟ (Παιδικό διήγημα) Αφοί Κυριακίδη ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. (2018) Έχει γράψει επίσης μικρά θεατρικά σκετς στην ποντιακή διάλεκτο τα οποία έχουν παιχτεί από ποντιακούς συλλόγους του Νομού Πέλλας. Κατά καιρούς διετέλεσε πρόεδρος και μέλος των Δ.Σ. πολιτιστικών συλλόγων της Αψάλου και της Έδεσσας. Ασχολείται ερασιτεχνικά με το θέατρο και συμμετείχε σε θεατρικές παραστάσεις στην ποντιακή διάλεκτο και στη νεοελληνική γλώσσα. Είναι παντρεμένος και έχει δυο κόρες. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Τσίναλης Κοσμάς Τηλέφωνο : 6974897624 mail: tsinaliskosmas@gmail.com facebook: Κοσμάς Τσίναλης