Otopsi Cengiz Özak›nc›
YÜZ YILLIK YANLIfiLIK Atatürk, Birdwood, Harington ve Çanakkale 1915 "Yüzy›ll›k Yaln›zl›k" Marquez'in bir roman›; benim anlataca¤›m "yaln›zl›k" de¤il, "yanl›fll›k"; ancak bu "yanl›fll›k" romanlara tafl ç›kartacak türden. nce 50 y›l geriye gidelim. Sadi Borak'›n 10 Kas›m 1964 günlü Cumhuriyet gazetesinde yay›mlanan, "Çanakkale Olaylar› Aras›nda: Mustafa Kemal ve Birdwood" bafll›kl› yaz›s›n› okuyal›m: Anzak (A.N.Z.A.C.) kolordusunun Komutan› General Birdwood 1915 te Ar›burnu'nda, ayn› y›l›n A¤ustos'unda yine o bölge ile Conkbay›r›'nda Mustafa Kemal'e karfl› savaflm›fl ve
Ö
ma¤lûp olmufltur. Bu General, Mütarekede Pera Palas Otelinde Mustafa Kemal ile dikkate de¤er bir konuflma yapm›flt›r. Doktor Râsim Ferit (Talay)'›n Hikmet Bayur'a anlatt›¤›na göre olay flöyle geçmifltir: General Birdwood, ‹stanbul ‹flgâl Komutan›1 olarak karargâhiyle Perapalas Oteline yerleflir. Çanakkale'den dönmüfl2 olan Mustafa Kemal de ayn› oteldedir. Bir gün, Birdwood'un refakat subay› 23
BD EYLÜL 2015
General Birdwood
Sadi Borak, 10.11.1964, Cumhuriyet.
sporcu Sedat R›za Bey, Dr. Râsim Ferit Bey'e müracaat ederek 'Birdwood'un Mustafa Kemal'le görüflmek istedi¤ini, bu görüflmenin sa¤lanmas› için arac›l›k etmesini' rica eder. Doktor, General'in bu arzusunu Mustafa Kemal'e bildirir, o da: "Gelsin." der. ‹ngiliz Generali son derece sayg›l› davran›r ve birkaç nezaket sözünden sonra aralar›nda flöyle bir konuflma geçer: "Ekselâns, bizi nas›l yendiniz?" Mustafa Kemal: "Sizin de, bizim de tarih ceridelerimiz var: tarih yazar." Birdwood: "Sizin a¤z›n›zdan ö¤renmek Istiyorum." 24
Bunun üzerine Mustafa Kemal, Dr. Râsim Ferit Talay'dan k⤛t ve kalem ister. O da bir reçete k⤛d› ile alt›n kurflun kalemini verir. Mustafa Kemal bir kroki çizer ve onu göstererek söyle der: "fiu tarihte karaya ç›kt›n›z; filânca saate kadar siz flu, biz bu durumda idik. Her fley lehinizde idi. Neden flu çizgide durdunuz, ilerlemediniz?" "Askerlerimiz çok yorulmufltu." Bundan sonra Conkbay›r›'n›n krokisini çizen Mustafa Kemal: "Siz filân gün flu istikamette hareket ettiniz ve flu durumu ald›n›z. Niçin ilerlemediniz?" Birdwood: "Biz ilerledikçe arkadan su yetiflmedi. Askerimiz susuz kald› ve durdu." "Görüyorsunuz ki ben bir fley yapmad›m; önce yorgunluk, sonra susuzluk ordunuzu durdurdu." Aya¤a kalkan Birdwood: "Sizin gibi kahraman ve ulüvvu cenap sahibi bir General tan›mad›m,"
BD EYLÜL 2015
der. ‹ki General kalkar, kucaklafl›r ve sonra otururlar. Giderken Birdwood: "Müsaade ederseniz," der; "bu k⤛tla bu kaleml hât›ra olarak saklayay›m.'' Ve saklar. *** ¤er bu konuflma gerçekse; demek ki Çanakkale'de iflgalci ordular› yenilgiye u¤ratan, Mehmetçiklerimiz de¤ildi; dahas›, Atatürk de orada bir komutan olarak iflgalcileri yenilgiye u¤ratacak bir fley yapmam›flt›; iflgalciler, yorgunluk ve susuzluk sonucu yenilmifllerdi; üstelik de bunu Atatürk kendi a¤z›yla söylüyordu. Sadi Borak, bu anlat›y›, Yusuf Hikmet Bayur'un tam bir y›l önce 10 Kas›m 1963'te yay›mlanan "Atatürk - Hayat› ve Eseri" adl› kitab›ndan aktarm›flt›. Bayur, Atatürk döneminde Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i, Büyük Elçilik, Bakanl›k, Milletvekilli¤i gibi önemli görevlerde bulunmufl; Atatürk'ten sonra Menderes'in
E
Demokrat Partisi'nden milletvekili olmufl; 27 May›s döneminde Yass›ada' da yarg›lan›p 4 y›l 2 ay hapis cezas›na çarpt›r›lm›flt›. "Tarih Profesörü"ydü; profesörlü¤ü s›radan bir profesörlük olmay›p "Profesörlerin Profesörü" anlam›na gelen "Ordinaryus Profesör"lüktü. Bu kitab› da 1963 aff›yla hapisten ç›kt›ktan sonra Atatürk'ün ölüm y›ldönümüne denk getirilerek, 10 Kas›m 1963 günü yay›nlanm›flt›. Mustafa Kemal-Birdwood anlat›s›, o günden bugüne, 50 y›l boyunca baflka yazarlar›n kitaplar›nda, makalelerinde, köfle yaz›lar›nda Bayur kaynak gösterilerek aktar›lacak ve okullarda, tarih derslerinde ö¤retilecekti. Sadi Borak bu anlat›y› çok be¤enmifl olmal› ki, ilk yaz›s›ndan 16 y›l sonra 25 Nisan 1980 günü, iflgal güçlerinin Gelibolu'ya ç›kt›klar› günün y›ldönümüne denk getirerek, Cumhuriyet gazetesinde bir kez daha yay›mlad›. 1983'te "Ata ve ‹stanbul"
Yusuf Hitmet Bayur, "Atatürk Hayat› ve Eseri" (1963) (altta) Y.H. Bayur'un kitab›n›n, 10 Kas›m 1963 günlü Cumhuriyet gazetesinde yay›nlanan duyurusu. (yanda)
Yusuf Hikmet Bayur 25
BD EYLÜL 2015
kitab›nda yine yay›mlad›. Kurmaca "Mustafa Kemal-Birdwood" görüflmesi, 1983'te Türk Tarih Kurumu'nca yay›mlanan U. Kocatürk'ün "Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi" kitab›nda "gerçek olgu" gibi gösterildikten sonra; süreç içinde baflka kitaplara aktar›larak yay›lacakt›.3 Oysa, Birdwood ile Mustafa Kemal hiç görüflmemifl-lerdi. Bu gerçe¤i ilk kez Sn. Sermet Atacanl›, ilk bas›m› 2006'da yap›lan "Atatürk ve Çanakkale'nin Komutanlar›" adl› kitab›nda ortaya koydu. Kitab›n "‹stanbul'da Yap›ld›¤› Söylenen Atatürk-Birdwood Görüflmesi ‹le ‹lgili Bir Düzeltme" bafll›kl› bölümünde: "Bu anlat›mda bir yanl›fll›k vard›r." diyordu Sn. Atacanl›; "Zira Birdwood o tarihte ‹stanbul'da de¤il, Bat› Cephesi'nde Almanlara karfl› savaflan kuvvetlerin bafl›ndad›r. Bu hususu ayr›nt›l› bir biçimde kaleme alm›fl oldu¤u otobiyografisinde de görmek mümkündür. ‹stanbul'a ilk gelifli ise, hem kendi an›lar›nda yaz›ld›¤› üzere, hem de ziyareti s›ras›nda Türk bas›n›nda yer alan ve metni ileride verilecek demeçten anlafl›laca¤› gibi, çok sonra, 1935 y›l›ndad›r. Bu görüflmeyle ilgili olarak ya Hikmet Bayur'un, ya da Dr. Rasim Ferit'in Birdwood'u muhtemelen 26
Sermet Atacanl›, "Atatürk ve Çanakkale'nin Komutanlar›", ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2015. Resim / Sermet Atacanl›, "Ar›burnu Müdafaas›" ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2015.
Müttefik ‹flgal Kuvvetleri Komutan› ‹ngiliz General Charles Harington ile kar›flt›rm›fl olabilecekleri akla gelmektedir." *** eki, Bayur'un kitab›nda bu konuflma Birdwood ile de¤il de Harington ile Atatürk aras›nda gösterilseydi; iflgal ordular› Çanakkale' de Mehmetçi¤e de¤il de susuzlu¤a ve yorgunlu¤a yenildi diyen o sözler Atatürk’e ait denebilecek midir? Birdwood ile Harington'u kar›flt›rm›fl olabilecekleri düflünülen kiflilerin, Atatürk'ün sözlerini de eksik ya da yanl›fl aktarm›fl olabilecekleri, niçin akla gelmiyor? 1918'de Pera Palas'ta Atatürk Harington Konuflmas› nas›l muhtemel görülebiliyor? Usumuzu kurcalayan bu sorular›n
P
BD EYLÜL 2015
yan›tlar› flöyle: Hasan ‹zzettin Dinamo, 1966'da yay›mlanan "Kutsal ‹syan" adl› roman›nda, bir Mustafa Kemal - Harington Karfl›laflmas› uydurmufltur. Romana göre, Mustafa Kemal 1918'de Pera Palas'ta kald›¤› günlerde, otelin lokantas›nda yeme¤ini yemifl, ilerideki masada oturan Harington, ona garsonla haber göndererek, kahve içmek üzere kendi masas›na ça¤›rm›fl; Mustafa Kemal garsona, ben ev sahibiyim, o konuk, o benim masama gelsin, diyerek Harington'un davetini reddetmifl. Yay›mland›¤› 1966'dan bu yana "roman› gerçek sanan"(!) pek çok yazar, Mustafa Kemal'in 1918'de Pera Palas'ta ‹flgal Kuvvetleri Komutan› Harington'la karfl›laflt›¤›n› ve onu iflte böyle tersledi¤ini yazm›flt›r.5 Atatürk, Bayur'un kitab›nda aktard›¤› konuflmay›, Sn. Atacanl›'n›n hiç karfl›laflmad›klar›n› saptad›¤› Birdwood'la yapm›fl olamaz; ancak madem ki pek çok yazar, Atatürk'ün Pera Palas'ta Harington ile karfl›laflt›¤›n› yazmaktad›r; öyleyse Atatürk'ün o konuflmay› Birdwood ile de¤il de Harington ile yapm›fl oldu¤u ileri sürü-
lebilecektir. Ancak, bunun iki güçlü engeli vard›r. Birincisi: dergimizin Genel Yay›n Yönetmeni Sn. Mete Akyol, 24.05.1981- 06.06.1981 tarihleri aras›nda, Milliyet gazetesinde, Atatürk'ün manevi o¤lu Abdurrahim Tuncak'la yapt›¤› uzun söylefliyi yay›mlam›flt›r. u söyleflide, Atatürk'ün 1918'de Pera Palas'ta kald›¤› günlerde, arada bir annesinin, k›zkardeflinin ve kendisinin bulundu¤u eve de u¤rad›¤›n› belirten Tuncak, Pera Palas'ta di¤er masadaki ‹ngiliz subaylar›n Atatürk'ü garson arac›l›¤›yla kahve içmek üzere masalar›na davet ettiklerini; buna karfl›l›k, garsona; "onlar bu ülkede misafir, ev sahibi benim, onlar gelsin benim kahvemi içsinler" diyen Atatürk'ün, bafl›ndan geçen bu olay› evde gülerek anlatt›¤›n› söylemifltir. Atatürk'ün olay› anlat›rken, ‹flgal Kuvvetleri Komutan› Harington'dan söz etmedi¤i gürülmektedir. Olaya Harington ad›n› sokan, "Kutsal ‹syan" yazar› H.‹. Dinamo'dur. ‹kincisi: Atatürk'ün 1918'de Pera Palas'ta Harington ile karfl›laflm›fl olmas›
B
Hasan ‹zzettin Dinamo ve AtatürkHarington karfl›laflmas› kurgusunun ilk kez yer ald›¤› roman› "Kutsal ‹syan" (1966) 27
BD EYLÜL 2015
Dergimizin Genel Yay›n Yönetmeni Mete Akyol'un, Atatürk'ün manevi o¤lu A. Tuncak'la yapt›¤› söyleflinin, konumuzu ilgilendiren 01.06.1981 günlü bölüm bafll›¤›.
olanaks›zd›r. Harington'un 1940'ta ‹ngiltere'de yay›mlanan otobiyografisini6 okudum ve yazd›klar›n›, ‹ngiliz "The Times" gazetesinin 1915-1923 y›llar› aras›nda yay›mlad›¤› Harington haberleriyle karfl›laflt›rd›m. Sonuç: Harington, Çanakkale Savafl›'nda yoktur. 2 Kas›m 1920'ye dek ‹ngiltere'dedir.7 ‹ngiltere'de iken ‹flgal Güçleri Komutan› olarak atanm›fl ve ‹stanbul'a, 8 Kas›m 1920 günü ulaflm›flt›r.8 Daha önceden ‹stanbul'da kendisi için haz›rlanm›fl olan Krupp Acentas›'na ait Huber Köflkü'ne yerleflmifltir; yani 28
Pera Palas otelinde kalmam›flt›r.9 2 Ekim 1923 günü Londra'ya dönmek üzere ‹stanbul'dan ayr›lm›flt›r.10 Atatürk, o gelmeden önce, 16 May›s 1919 günü ‹stanbul'dan Anadolu'ya geçmifl ve o ‹stanbul'dan ayr›ld›ktan çok sonra ‹stanbul'a gelmifltir; ikisi hiç bir zaman ayn› tarihlerde ‹stanbul'da bulunmam›fllard›r. T›pk› Sn. Atacanl›'n›n çok önemli ve de¤erli kitaplar›nda, çok do¤ru olarak saptad›¤› üzere, Atatürk ile Birdwood hiç karfl›laflmad›klar› gibi; Atatürk ile Harington da -belgelerle saptad›¤›m›z üzere- yaflamlar› boyunca hiç bir zaman biraraya gelip karfl›l›kl› konuflmam›fllard›r. Dolay›s›yla, Çanakkale Savafl›'nda iflgal ordusu "yorgunlu¤a ve susuzlu¤a yenildi" gibi sözler, Atatürk taraf›ndan, Birdwood'a söy-
BD EYLÜL 2015
1920-1923 aras› ‹stanbul'da ‹flgal Kuvvetleri Komutan› olan General Sir Charles Harington'un 1940'ta yay›mlanan özyaflam anlat›s›.(solda) The Times gazetesinin 03.11.1920 günlü say›s›nda, Harington'un atama, yola ç›k›fl ve ‹stanbul'da Krupp'un Huber Köflkünde kalaca¤›na iliflkin haber. (sa¤da)
Atatürk ile Birdwood hiç karfl›laflmad›klar› gibi; Atatürk ile Harington da yaflamlar› boyunca hiç bir zaman biraraya gelip karfl›l›kl› konuflmam›fllard›r. lenmifl olamayaca¤› gibi; Harington'a da söylenmifl olamaz. ‹flgal ordusunun Çanakkale Kara Savafllar›'nda yenilgi sürecini bafllatan an; ilk gün -yani ç›kartma birliklerinin mataralar›, kendilerine iki gün yetecek suyla dolu iken- onlar›n Gelibolu Yar›madas›'ndaki su kaynaklar›na do¤ru h›zla ilerleyifllerinin,
Atatürk taraf›ndan süngü hücumuyla durduruldu¤u; ve ard›ndan ç›kt›klar› sahile geri püskürtülecekleri and›r. Atatürk bunu "kazand›¤›m›z an, bu and›r" sözleriyle vurgulam›flt›r. E¤er iflgalci birlikler, Atatürk taraf›ndan, ilk gün ve tam o anda durdurulmufl olmasalard›, onlar daha ilk günden su kaynaklar›n›n bulundu¤u yerleri ellerine geçirmifl olacaklard›. ‹flgal ordusu, evet su sorunu yaflad›; ancak bu, ç›kartman›n ilk gününde, karfl›lar›na onlar›n nereye ç›kartma yapacaklar›n› önceden kestiren ve su kaynaklar›na do¤ru ilerleyifllerini tam zaman›nda durduran bir askerin: Atatürk'ün ç›km›fl olmas› nedeniyledir. ‹flgalci devletlerin savafl raporlar›nda ve ‹ngiliz Savafl Bakan› Churchill'in kitab›nda, Atatürk'ü "Kaderin Adam›" olarak nitelemesi; bu nedenledir. 25 Nisan 1915 sabah› Gelibolu Yar›madas›'na ç›kan Anzak askerleri29
BD EYLÜL 2015
nin yenilgisine neden arayanlar›n az›msanmayacak bir bölümü, bu sonucu ‹ngiliz komutanlar›n beceriksizli¤ine ba¤lamakta; kimi tarihçiler de Anzaklar› "efleklerin önderlik etti¤i arslanlar" sözleriyle övmektedir. Bu benzetide, ‹ngiliz komutanlar "eflek", Anzak askerleri "arslan" oluyor. Oysa Çanakkale'de ne ‹ngiliz komutanlar "eflek", ne de Anzaklar "arslan"d›; yaln›zca karfl›lar›na "Kaderin Adam›" (Atatürk) ve yurdunu kan›n›n son damlas›na dek savunan gö¤sü iman dolu arslan Mehmetçikler dikilmiflti; hepsi bu... arihçi Yusuf Hikmet Bayur'un 1963'te yay›nlad›¤› Mustafa Kemal - Birdwood diyalo¤u, ‹ngilizleri Anzaklar›n suçlamalar›ndan aklamaya ve Atatürk'ün Çanakkale Savafl›'ndaki baflar›s›n› -kendi a¤z›ndan ç›km›fl gibi sunulan sözlerle- yok sayd›rmaya yönelik bir Psikolojik Savafl arac› olarak kullan›l›yor. Tarihin bir Psikolojik Savafl arac› olarak kullan›lmas›; "dünyan›n en eski mesle¤i" denli eskidir. Tek avuntumuz, propaganda arac› olmaktan sak›nan dürüst tarihçilerin -say›lar›
T
azalm›fl olsa da- varl›¤›d›r. • cengizozakinci@butundunya.com.tr Kaynakça: 1.General Birdwood, hiç bir zaman ‹stanbul ‹flgal Kuvvetleri Komutan› olmad›. 2.Mustafa Kemal, 1918 y›l›nda ‹stanbul'a Çanakkale'den dönmüfl de¤il, Adana'dan gelmifltir. 3.Birdwood-Mustafa Kemal görüflmesini "gerçek" olarak gösteren kitaplardan örnekler: Yusuf Hikmet Bayur, "Atatürk - Hayat› ve Eseri", 1963, s.230-231. / Die Welt des Islams, 1964, 9-10. ciltler, s.106. (Bayur'u kaynak göstererek.) / Sadi Borak, 10.11.1964 Cumhuriyet gazetesi. / Sadi Borak, "Bilinmeyen Yönleriyle Atatürk", 1966, s.29. / Sadi Borak, 25.04.1981, Cumhuriyet gazetesi. / Utkan Kocatürk, "Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Kronolojisi", 1983, s.8 [Kayna¤›: 16 Kas›m 1918 : Atatürk’ün Pera Palas’ta Çanakkale savafllar›na kat›lm›fl olan ‹ngiliz Generali William Birdwood ile görüflmesi (Sadi Borak, "Ata ve ‹stanbul", 1983., s.88-89)] / Jak Deleon, "‹stanbul'un Yaflayan Tad›", 1989, s.19 / Alev Coflkun, "Samsundan Önce Bilinmeyen 6 Ay", 2008, s. 58 (Birdwood olmayabilir, Harrington olabilir, ad›n› belirtmeyece¤iz, kayd›yla) / Erol Mütercimler, "Fikrimizin Rehberi", 2008, s. 439, 440. - 2014, s.462. 4. Sermet Atacanl›, "Atatürk ve Çanakkale'nin Komutanlar›", Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, fiubat 2015, s.320. 5. Harington - Mustafa Kemal karfl›laflmas›n› "gerçek" olarak gösteren kitaplardan örnekler: Hasan ‹zzettin Dinamo, "Kutsal ‹syan" Ocak 1966, c.1, s.206. [fiemsi Belli'nin "Makbule Atadan Anlat›yor: A¤abeyim Mustafa Kemal" adl› kitab›nda (Selis Kitaplar y., 2005) Abdurrahim Tunçak'›n 2 Mart 1956 günlü Dün ve Bugün dergisinde (say› 18, s.23-25) "Atatürk'ün de Makbule Han›m›n da Manevi Evlad›y›m" bafll›kl› bir söyleflisinin yay›mland›¤› belirtilmektedir. (a.g.e-s. 63, dn.20) / Celal Bayar, "Ben de Yazd›m", 1972, c.8, s.2549-2550. / fievket Süreyya Aydemir, "Tek Adam", 1974, c.1, s.357. / Jak Deleon, "Eski ‹stanbul'un Yaflayan Tad›", 1989, s. 18. / fierafettin Turan, "Mustafa Kemal Atatürk: Kendine Özgü Bir Yaflam ve Kiflilik", 2004., s.171. ("bir kayna¤a göre", kayd›yla.) / Erol Mütercimler, "Bu Vatan Böyle Kurtuldu", 2005., s.173. / Erol Mütercimler, "Fikrimizin Rehberi", 2008, s. 439. (2014, s.461-462.) 6. General Sir Charles Harington, "Tim Harington Looks Back", John Murrey, 1940. (Bkz: Appendix 1, s.81., 83., 86., 100.,101.) The Times, 03.11.1920. 7. The Times, 8. 10.11.1920. The Times, 9. 03.11.1920. 10. The Times, 12.10.1923
”Ba¤›ms›zl›k ve hürriyetlerini her ne bahas›na ve her ne
karfl›l›¤›nda olursa olsun zedeleme ve kay›tlamaya asla müsamaha etmemek; ba¤›ms›zl›k ve hürriyetlerini bütün mânasiyle koruyabilmek ve bunun için gerekirse, son ferdinin, son damla kan›n› ak›tarak, insanl›k tarihini flanl› örnek ile süslemek; iflte ba¤›ms›zl›k ve hürriyetin hakiki mahiyetini, genifl mânas›n›, yüksek k›ymetini, vicdan›nda kavram›fl milletler için temel ve ölmez prensip... Ancak bu prensip u¤runda her türlü fedakârl›¤›, her an yapmaya haz›r milletlerdir ki, devaml› olarak insanl›¤›n hürmet ve sayg›s›na lây›k bir topluluk olarak düflünülebilirler.” M. Kemal Atatürk 30