Rit LbhÍ nr 105

„Misjafnersauðurímörgufé“ greiningááhrifaþáttumhaustþungalamba ígagnasafniHestbúsins2002-2013

JóhannesSveinbjörnsson

EmmaEyþórsdóttir EyjólfurK.Örnólfsson

RitLbhÍnr.105

ISBN978

ISSN1670

„Misjafnersauðurímörgufé“ greiningááhrifaþáttumhaustþungalamba ígagnasafniHestbúsins2002-2013

JóhannesSveinbjörnsson

EmmaEyþórsdóttir EyjólfurK.Örnólfsson

Verkefniðvarfjármagnaðaf; Framleiðnisjóði(þróunarsjóðisauðfjárræktarinnar), ogLandbúnaðarháskólaÍslands

Myndákápu: ÓlöfBjörgEinarsdóttir

September2018 LandbúnaðarháskóliÍslands

Inngangur

Fallþungilambahefurfariðhækkandihérlendishinsíðariár,ogmáþakkaþaðkynbótum, bættumaðbúnaði,fóðrunogbeit.Breytileikiífallþungaerþómikill,bæðimillibúaoginnan búa.Rýrustulömbinsemkomaísláturhúseruerfiðmarkaðsvara,ogspillafyrir sölumöguleikumlambakjötsíheildina.Áárumáðurvoruoffeitlömbverulegtvandamál,sem hefuraðmestutekistaðleysameðmarkvissukynbótastarfi.Stærstuvandamálsauðfjárræktar áÍslandiídageruþóennmarkaðslegseðlis,ogtilaðleysaþauþarfaðgerabeturíöllum þrepumvirðiskeðjunnar.Þaðsemaðbændumsnýrermeðalannarsaðreynaaðframleiða hóflegafeittgæðakjötmeðþávænleikadreifingusemmarkaðnumhentar.Ásamatímaþarf markaðssetninginlíkaaðþróastáþannvegaðáherslaséáaðmarkaðssetjaskrokkaíþeim stærðarflokkumsemhagkvæmasteraðframleiða.Bændur,afurðastöðvarogverslunþurfaað skiptastáupplýsingumíþvísambandi.Framleiðsluferliðísauðfjárrækterlangtogmun flóknaraenísamkeppnisgreinum.Tilaðstandastsamkeppninaþarfsauðfjárræktinaðnýtavel þáþekkinguoggögnsemerutilstaðarumframleiðsluna.Þettaverkefniereittpúslíþvístóra púsluspili.

Meginmarkmiðþessaverkefniseraðskilgreinabreytileikaílífþungalambaaðhaustiútfrá upplýsingumumlömbinogmæðurþeirra.NotaðergagnasafnfrátilraunabúiLbhÍáHestisem næryfir12áratímabil,árin2002-2013.Ígagnasafninu,semnánarverðurlýsthéráeftir,eru upplýsingarum9938lömb.Haustþungiþeirrahefurtalsverðadreifingu,semsjámáá1.mynd.

Haustþunginntelstnormaldreifður(1.mynd),enrétteraðhafaíhugaaðlambahópurinn samanstendurafnokkrumundirhópum.Þungadreifinghinnahelstuafþeimersýndá2.mynd.

2.mynd. Dreifinghaustþungaeftirhelstuundirhópumlambaígagnasafni.Línursýnamörk normaldreifingar.

Vinstrameginuppi:Einlembingshrútar;meðaltal44,2kg,staðalfrávik6,2kg.

Vinstrameginniðri:Einlembingsgimbrar;meðaltal40,3kg,staðalfrávik4,9kg

Hægrameginuppi:Tvílembingshrútar;meðaltal39,7kg,staðalfrávik5,2kg

Hægrameginniðri:Tvílembingsgimbrar;meðaltal36,5kg,staðalfrávik4,3kg

Þessarmyndirgefaörlitlainnsýnínokkuðdæmigerðanbreytileikaíhaustþungalambaá íslenskusauðfjárbúi.Meginleiðarstefiðíþeirrivinnusemlýstverðurhéráeftirvaraðlýsa þessumbreytileikaútfráöllumskýribreytumsemeinhveráhrifogmerkinguhefðu.Áþessari

vinnuerhugmyndinaðbyggjareiknilíkansemgeturspáðfyrirumdreifinguhaustþungaí lambahópiútfráupplýsingumumhelstubreytur,íþeirrihjörðsemumræðirhverjusinni.Slíkt líkanmundinýtasttilaðbyggjaáleiðbeiningarumhvernigminnkamábreytileikaíhaustþunga.

Efniogaðferðir

GögnfráfrátilraunabúiLbhÍáHestiíBorgarfirðivorunotuðíverkefninu.Þareraðjafnaði safnaðnokkruítarlegrigögnumumféðheldurengeristoggenguríalmennuskýrsluhaldihjá bændum.Gögnumhversársersafnaðítværgrunnskrár, ærskrár og lambaskrár.Neðangreint erstuttsamantektáþvíhvaðagögneraðfinnaíþessumskrám:

Ærskrárnar:

• Númerær,fæðingarár,móðirogfaðir.

• Þungiogholdastigáu.þ.b.fimmviknafrestifráoktóbertilmaí.

• Fang:hrúturogdags.

• Hópur:stofn,notkuníafkvæmarannsóknum,tilraunumo.fl.

Lambaskrárnar:

• Númerlambs,faðirogmóðir.

• Burðurlambs(einlembingur,tvílembingur,o.s.frv.)

• Hverniglambiðgekkundir(semeinlembingur,tvílembingur,þrílembingur)

• Kynlambs.

• Fæðingardagur.

• Afdriflambs.

• Þungilamba:fæðing,sumar(viðfjallrekstur),haust.

• Vaxtarhraðilambannaámismunanditímabilum.

• Ómmælingar,fitumat,læramat.

• Fallþungi,fallprósenta,EUROP-flokkun.

• Læra-ogframpartsstig,skrokkmál.

Ær-oglambaskrámfrá12áratímabili,framleiðsluárunum2002-13,varsteyptsamaníeina Excel-skrá.Hverlínaíþeirriskrágeymirupplýsingarumeittlamb(upplýsingarnarúr lambaskránni),ogumleiðupplýsingarummóðurþessþaðársemlambiðerfætt (upplýsingarnarúrærskránni).Rétteraðtakaframaðlömbundanveturgömlumámeruekki tekinmeðíþettauppgjör.

TölfræðilegúrvinnslavarframkvæmdíSASEnterpriseGuide7.11(©2015,SASInstitute, Cary,NC,USA).Viðvalátölfræðiaðferðumvarm.a.byggtá(KapsandLamberson,2009).

Háðubreyturnarsemreyntvaraðlýsahvaðaskýribreytumeruháðaroghvernig,eruþærsem sameiginlegaráðaþvíhverhaustþunginnverður.Þettaerufæðingarþungilambannaog vaxtarhraði.Vaxtarhraðannerhægtaðreiknaítvennulagi,annarsvegar(Vöxtur1)fráfæðingu tilsumarvigtunar(viðfjallrekstur)oghinsvegar(Vöxtur2)frásumarvigtuntilhaustvigtunar. Einnigvarvaxtarhraðinnreiknaðuríeinulagi(Vöxtur1+2),fráfæðingutilhausts.Geramáráð fyriraðmeðþvíaðbrjótavaxtarferilinnniðurífyrri(Vöxt1)ogseinni(Vöxt2)hlutaverði lýsingvaxtarinsnákvæmariogþarmeðhægtaðspáréttarfyrirumhaustþunga.Ámótikemur þóaðígagnasafniokkarvantarmælinguásumarþungaáum11%lambanna.Jafnframterþað svoaðsumarvigtunerekkivenjubundináíslenskumsauðfjárbúum.Afþessumástæðumvar taliðskynsamlegtaðgreinaáhrifaþættiávaxtarhraðabæðisemtvískiptanferilogeinn

samfelldan.Þessartværnálganirmáþáberasamanþegarniðurstöðurþessaverkefnisverða notaðarviðgerðreiknilíkanstilaðspáfyrirumdreifinguáhaustþungalamba.

Tilaðgreinahvaðabreyturhefðutölfræðilegamarktækáhrifáfæðingarþungaogvaxtarhraða varnotuðrútínanLinearModels(PROCGLM).Viðendanlegagreininguvarsvonotuðrútínan MixedModels(PROCMIXED).Þarvorueinstaklingsáhrifmæðratekininnílíkaniðsem slembihrif.Nánarivinnuaðferðumoghugmyndafræðiviðhverjagreiningufyrirsigerlýstí niðurstöðukaflanumhéráeftir.Tölfræðilegmarktektertáknuðmeðstjörnumogsýndmeð eftirfarandihættiíniðurstöðum:

P<0,0001=****

P<0,001=***

P<0,01=**

P<0,05=*

P>0,05=EM(ekkimarktækt)

Bókstafamerkingummeðhástæðuletri(superscript)átalnagildumítöflumerskv. hefðbundinniaðferðætlaðaðgeragreinfyrirhvaðameðaltölerumarktæktfrábrugðinhvert öðru.Innandálkseruþaugildisemhafaekkisamabókstafmarktæktfrábrugðintölfræðilega (P<0,05). Meðaltala erminnaenMeðaltalb semerafturminnaenMeðaltalc.Meðaltalab liggur ámilliMeðaltalsa ogMeðaltalsb enerhvorkimarktæktfrábrugðiðMeðaltalia néMeðaltalib .

Tilaðgefagleggriheildarmyndafgögnunumfylgjahérnokkrartöflursemtakasamanfjölda lambaíeinstökumundirflokkumígagnasafninu.1.taflasýniraðfjöldilambasemtiluppgjörs komueruábilinu750-950eftirframleiðsluárum,fórfjölgandisíðustuárinafþessuárabilisem gagnasafniðnærtil.Yngstuárgangarnirerustærstirogskilaflestumlömbum.Íljósiþesshve árgangarnireldrien5vetraerufáliðaðirvoruþeiríuppgjörisameinaðiríeinnaldursflokk(6+).

Fjöldilambaeftirframleiðsluárumogárgöngummæðra.

Einsog2.taflasýnireruríflegatífaltfleirilömbíþessugagnasafnifæddsemtvílembingar heldureneinlembingar.Þrílembingarnirerutæplegatvöfaltfleirieneinlembingarnir. Fjórlembingarnirerufáir.Kynjahlutföllerumjögjöfn.

2.tafla. Fjöldilambaeftirframleiðsluárum,kynjumogburði.

Hrútar

Gimbrar Ár Einl. Tvíl. Þríl. Fjórl. Einl. Tvíl. Þríl. Fjórl.

2002 42 325 26 0 33 333 28 0 2003 26 311 49 2 30 302 47 1 2004 37 306 44 2 26 339 72 5 2005 30 252 53 10 31 298 65 12 2006 33 289 44 3 37 311 36 5 2007 33 340 53 3 25 288 67 2 2008 33 326 54 3 31 313 64 0 2009 25 326 75 1 32 273 66 7 2010 21 319 60 2 26 340 71 1 2011 34 322 70 4 21 366 50 4 2012 31 372 65 3 34 351 83 1 2013 20 379 73 2 40 385 51 2

Samtals 365 3867 666 35 366 3899 700 40

Ennþástærrihlutilambanna(yfir93%)gengurundirsemtvílembingar(3.tafla),þarsemstór hlutiþrí-ogfjórlembingaervaninnundireinlembur.

3.tafla. Fjöldilambaeftirframleiðsluárum,kynjumoghverniglömbingenguundir.

Hrútar

Gimbrar Ár Einl. Tvíl. Þríl. Einl. Tvíl. Þríl. 2002 38 355 0 28 366 0

0 30 350 0

17 422 3

392 4

362 0

3

394 0

339 25

438 10

6

Samtals

4692

Niðurstöður

Fæðingarþungi

FyrstaskrefiðíaðgreinabreytileikaífæðingarþungavarfervikagreiningmeðLinearModel–GLMaðferðíSAS.

Grunnlíkan:Yijkl = μ + αi+ βj +γk+ δl+ εijkl

ÞarsemYijkl er fæðingarþungi (háða breytan); μ er heildarmeðaltal fæðingarþunga; αi eruföst hrif framleiðsluárs (i=2002 2013); βj eru föst hrif aldurs ærinnar (2, 3, 4, 5, 6+); γk erufösthrif kyns lambanna (1=hrútur; 2=gimbur); δl eru föst hrif burðar lambanna (1 4); og εijkl er tilraunaskekkjan.

Meðaltalfæðingarþungaíöllugagnasafninuvar3,94kg.Öllföstuhrifinreyndusthámarktæk (p<0,0001).Skýringarhlutfall(R2)þessatölfræðilíkansvar0,274ogdreifniliðurinn(MSError) var0,282.Meðþvíaðdragakvaðratrótafdreifniliðnumfáumviðskekkjuna,semhefurgildið 0,53(kg)þegarþettalíkanernotað.

Héráeftirerlýstýmsumviðbótumviðgrunnlíkanið,hvaðabreyturreyndusthafamarktæk áhrifímismunandilíkönum,oghveráhrifbreytingannavoruáskýringarhlutfallið(R2)og dreifniliðinn.

1. Prófaðvaraðbætaviðgrunnlíkaniðtvennskonarvíxlhrifum,annarsvegartveggjaþátta víxlhrifumkynxburðuroghinsvegarþriggjaþáttavíxlhrifumkynxburðurxaldur móður.Hvorugþessaravíxlhrifareyndustmarktækogvarþeimþvíhafnaðúrlíkaninu.

2. Prófaðvaraðbætaviðgrunnlíkaniðlínulegumáhrifum(aðhvarfi)þungaog/eða holdastigaánnaámismunanditímumvetrar,semogþunga–ogholdabreytingayfir mismunandihlutavetrar.Ýmsarútfærslurafþessuvorureyndar.Þarsemþessarbreytur erumargarhverjarinnbyrðistengdarermikilvægtaðnotaekkifleirieneinasemsegja sömusögu,heldurfremuraðprófasameiginlegáhrifbreytasemskýramismunandi líffræðilegáhrifáfæðingarþunga.Meðhliðsjónafþessuvoruprófaðarfjórarbreytur:

a. Þungiánnaíjanúar–færamárökfyrirþvíaðáþessumtímaársséuærnarí einhverskonarjafnvægisástandiogþungiáþessumtímaþvíallgóðviðmiðun umvænleikaþeirra.

b. Þungabreytingfrájanúartilmars.Þekkteraðfóðrunáöðrumtilþriðjamánuði meðgönguhefurmikiláhrifáþroskafylgjunnarsemsíðanhefurmikiláhrifá þroskafóstrannaásíðarihlutameðgöngunnar.

c. Holdastigímars.Samantektúrnokkrumeldriíslenskumrannsóknum (ThorsteinssonandThorgeirsson,1989)sýndiaðfæðingarþungierjákvætt tengdurholdafariánnaí13.vikumeðgöngueðaþarumbil,gjarnanmeð boglínusambandi(2.gráðulíking).

d. Holdabreytingfrámars-maí,eðaframaðburði.Þessibreytaættiaðhafa raunhæfarilíffræðilegamerkinguvarðandiáhriffóðrunaráþessumsíðustu vikummeðgöngunnaráfæðingarþungann,heldurenþungabreytingarásama tíma,þarsemvöxturfóstraogfylgjuáþeimtímaerráðandií þungabreytingunum.

4.tafla. Marktektskýribreyta,skýringarhlutfallogstærðdreifniliðar,fyrirmismunanditölfræðilíkön, semlýsabreytileikaífæðingarþunga.Unniðerútfrágrunnlíkanisemlýstvarhéraðframan,ogeru niðurstöðurfyrirþaðíefstulínutöflunnar.Eftirþvísemneðardregurítöflunnierbættfleiri aðhvarfsbreytumvið,samanberupptalninguogútskýringaríliðuma-dhéraðofan.

Fösthrif(flokkunarbreytur)

Skýringarhlutfall(R

Dreifni -liður (MSErr)

Framleiðslu -ár Aldur ánna Kyn lamba Burður lamba Þungi jan.

Fösthrif(aðhvarf)

Þungabreyt. janmars

Holdastig mars

(Holdastig mars)2

Holdabreyt. marsmaí

Einsogsjámáaf4.töfluhöfðuallaraðhvarfsbreyturnarsembættvarviðhámarktækáhrifá fæðingarþungann,jafnvelþóaðþærværuallarsamanítölfræðilíkaninu.Viðhverjaviðbótjókst skýringarhlutfalliðlítillega,ogdreifniliðurinnminnkaði.

Íljósiþessaðallarþæraðhvarfsbreytursemvorusettarsamaninnílíkaniðmeðþessumhætti hjálpatilviðaðskiljaeðliáhrifavænleikaáaogfóðrunaráfæðingarþunga,varákveðiðað vinnaáframmeðsíðasttaldatölfræðilíkanið(neðstalínaní4.töflu).

AlltofangreintvarunniðmeðLinearModel–GLMaðferðíSAS.Þráttfyriraðáhrifallra breytaílíkaninuséuhámarktækerekkibúiðaðútskýranemaum30%afbreytileikanumí fæðingarþunga.Tilaðgeratilrauntilaðkomastlengrameðþaðogþájafnframtaðfásemréttast matáföstuhrifinílíkaninu,ogmögulegvíxlhrif,varnæstprófaðaðnotaMixedModel (blandaðlíkan)íSAS,þarsemhægteraðvinnameðslembihrif(randomeffects)aukfastra hrifa.

Þettavargertmeðþeimhættiaðreiknuðeruslembihrifmæðraígagnasafninu,enþæreru hvorkimeiranéminnaen1851talsins.Lömbinígagnasafninueru9938,svoaðhverærer móðiraðmeðaltali5,4lambaígagnasafninu.Þarsemflestarærnarkomaendurtekiðfyrirsem mæðurígagnasafninuerhægtaðgreinaeinstaklingsáhrifmæðrasemeruþábæðibein erfðaáhriffrámóðurinniáfæðingarþungalambsins,ogaðrirþættirtengdirmóðurinnisemhafa áhrifáumhverfifóstrannaímóðurkviðiogþarmeðáfæðingarþungann.Þessieinstaklingsáhrif mæðrannakomaframídreifniliðfyrirærnar–ogdreifniliðurfyrirskekkjulækkarsemþví nemurmiðaðviðGLMlíköninhéraðframan.

Fyrstvarbyrjaðáaðnotablandaðlíkanþarsemöllföstuhrifin(flokkunar-ogaðhvarfsbreytur) semeraðfinnaísíðasttaldalíkaninuí4.töfluvorumeð,aukslembihrifamæðra.Þágerðistþað aðaðhvarfholdabreytingafrámarstilmaíurðuómarktæk,enalliraðrirþættirsemveriðhöfðu ílíkaninuvoruáframhámarktækir(P<0,0001).Sáþátturvarþvítekinnútúrlíkaninu.Þarsem súbreytingvaráorðinaukþeirraraðbætaviðslembihrifummóðurvarnúprófaðaðbætainn ílíkaniðþriggjaþáttavíxlhrifumeftirtalinnaflokkunarbreyta:aldurmóður,kynlambs,burður lambs.Þaureyndustnúmarktæk(P<0,05).

Endanlegttölfræðilíkanfyrirfæðingarþungasemniðurstöðurnarhéráeftirbyggjastáerþví eftirfarandi:

Yijkl = μ + αi+ βj +γk+ δl+ (β x γ x δ) jkl +Am +Bn +Co+(Co)2 +Rp + εijklmnop

ÞarsemYijkl er fæðingarþungi (háða breytan); μ er heildarmeðaltal fæðingarþunga; αi eruföst hrif framleiðsluárs (i=2002 2013); βj eru föst hrif aldurs ærinnar (2, 3, 4, 5, 6+); γk erufösthrif kyns lambanna (1=hrútur; 2 = gimbur); δl eru föst hrif burðar lambanna (1 4); (β x γ x δ) jkl eru víxlhrifþriggjasíðasttölduþáttanna;Am eraðhvarfjanúarþungaánna;Bn eraðhvarf þungabreytingaánnajanúar–mars;Co+(Co)2 erannarrargráðuaðhvarfholdaánnaímars;Rp eru slembihrif mæðra; og εijkl ertilraunaskekkjan.

Viðþaðaðtakadreifniliðfyrirmæðurinnílíkaniðlækkaðidreifniliðurskekkjuúr0,2739í 0,1808.Áhrifallraþáttaíþessulíkaniáfæðingarþungannvoruhámarktæk(P<0,0001)nema þriggjaþáttavíxlhrifinsemvoruþómjögvelmarktæk(P<0,02).

5.tafla. Leiðréttmeðaltölfæðingarþungaeftirframleiðsluárum.

Ár Fæðingarþungi 2002 3,750b 2003 3,843c 2004 3,731ab 2005 3,774b 2006 3,726ab 2007 3,771b 2008 3,769b 2009 3,705ab 2010 3,768b 2011 3,696a 2012 3,683a 2013 3,745b

Þráttfyriraðtölfræðilíkaniðinnifelibreytursemtengjastfóðrunarástandiánnaogaðmeðaltöl séuleiðréttfyriröðrumskýribreytumílíkaninu,erárferðismunuráfæðingarþungavel marktækur(5.tafla).Fæðingarþunginnerhæsturárið2003enlægsturárin2011og2012.

Leiðréttmeðaltölfæðingarþungafyrirhvortkynumsigvoruþannig:Hrútar3,843kgog gimbrar3,651kg.Miðaðviðtvílembinga,erueinlembingarum15%þyngri,þrílembingarum 16%léttari,ogfjórlembingarum25%léttari,viðfæðingu(6.tafla).

6.tafla. Leiðréttmeðaltölfæðingarþungaeftirburðilamba.

Burðurlambs Fæðingarþungi

Einlembingar 4,603d

Tvílembingar 4,011c

Þrílembingar 3,354b Fjórlembingar 3,019a

Aldurmæðra(7.tafla)hefuráhrifáfæðingarþunga,þannigað2javetraæreigamarktæktléttari lömbeneldriær.Í8.töfluerubirtarupplýsingarumfæðingarþungaflokkaðeftirþremur skýribreytumsamtímis,þ.e.aldrimæðra,kynilambaogburði.

7.tafla. Leiðréttmeðaltölfæðingarþungaeftiraldrimæðra.

Aldurmæðra Fæðingarþungi,kg 2 3,525a

3,741b

3,847b

3,822b 6+ 3,798b

8.tafla. Leiðréttmeðaltölfæðingarþungaeftiraldrimæðra,burðiogkyni.

Aldur Einlembingar Tvílembingar Þrílembingar Fjórlembingar mæðra HrútarGimbrarHrútarGimbrar Hrútar GimbrarHrútarGimbrar 2 4,559 4,392 3,829 3,640 3,114 3,120 2,805 2,745 3 4,724 4,552 4,064 3,905 3,474 3,242 3,208 2,764 4 4,674 4,534 4,181 4,015 3,476 3,385 3,538 2,970 5 4,752 4,599 4,220 4,002 3,490 3,309 3,230 2,976 6+ 4,761 4,484 4,228 4,028 3,555 3,372 3,298 2,981

Aðhvarfstuðulljanúarþungaánnaer0,00829semþýðiraðvið1kgaukninguámeðalþungaáa íjanúarverðurfæðingarþungiaðmeðaltali8grömmummeiri.

Aðhvarfsstuðullþungabreytingajanúar–marser0,0207semþýðiraðefærþyngistum10kg áþessumtímaerulíkuráaðfæðingarþungiperlambverði207gmeirienefærinhefðiekkert þyngstáþessumtíma.

Annarrargráðusambandholdaímarskemurþannigútaðviðhækkunáholdastigifrá2,00upp í3,00eykstfæðingarþungium0,120kg,hækkunámars-holdastigifrá3,00uppí3,50hefur nánastengináhrifáfæðingarþunga,enhækkunholdastigaumframþaðhefurneikvæðáhrifá fæðingarþunga,semnemurt.d.umum0,139kgviðhækkunámars-holdastigifrá3,50uppí 4,50.

Vaxtarhraðilambafyrrihlutasumars(Vöxtur1)

Aflömbunum9938ígagnasafninuvoru8834vigtuðviðfjallrekstur.Dagsetningþessarar vigtunarvaraðmeðaltalinálægtmánaðamótunumjúní/júlí,meðu.þ.b.einnarvikubreytileika íhvoraátt.Vaxtarhraðilambannafráfæðingutilfjallrekstrar(Vöxtur1)varreiknaðurútfrá aldriþeirraogþungaaukningu(sumarþungi-fæðingarþungi).

Líktoggertvarvarðandifæðingarþunga,varbreytileikiíVexti1fyrstkannaðurmeð fervikagreiningumeðLinearModel–GLMaðferðíSAS.

Grunnlíkan:Y

ÞarsemYijkl er Vöxtur 1 (háða breytan); μ er heildarmeðaltal Vaxtar 1; αi erufösthrif framleiðsluárs (i=2002 2013); βj erufösthrifaldursærinnarsemgengurmeðlambið(2,3,4, 5, 6+); γk eru föst hrif kyns lambanna (1=hrútur; 2 = gimbur); δl erufösthrifburðarlambanna (1 4; ); κm erufösthrifþesshverniglömbingenguundir(einlembingar,tvílembingar, þrílembingar); og εijklm ertilraunaskekkjan.

RétteraðundirstrikaaðþegarfösthrifaldursærinnaráVöxt1erureiknuðþáermiðaðviðána semlambiðgengurundir,semgeturveriðhvortheldursemerblóðmóðireðafósturmóðir. ÞettaálíkaviðumVöxt2ogheildarvöxt(Vöxt1+2),sjásíðar;enekkifæðingarþungann, fósturmóðirinhefurjúengináhrifáhann.

MeðaltalVaxtar1íöllugagnasafninuvar289,7g/dag.Öllföstuhrifinreyndusthámarktæk (p<0,0001).Skýringarhlutfall(R2)þessatölfræðilíkansvarhinsvegarlágt,eðaaðeins0,1681 ogdreifniliðurinn(MSError)var1675,8.Meðþvíaðdragakvaðratrótafdreifniliðnumfáumvið skekkjuna,semhefurgildið40,9(g/dag)þegarþettalíkanernotað.

Héráeftirerlýstýmsumviðbótumviðgrunnlíkanið,hvermarktektbreytareyndistí mismunandilíkönum,oghveráhrifbreytingannavoruáskýringarhlutfallið(R2)og dreifniliðinn.

9.tafla. Marktækniskýribreyta,skýringarhlutfallogstærðdreifniliðar,fyrirmismunanditölfræðilíkön, semlýsabreytileikaívextilambafyrrihlutasumars(Vöxtur1).Unniðerútfrágrunnlíkanisemlýstvar héraðframan,ogeruniðurstöðurfyrirþaðíefstulínutöflunnar.Eftirþvísemneðardregurítöflunni erbættfleiribreytumvið,samanberupptalninguogútskýringaraðneðan.

Fösthrif

R2 MSErr Frl.ár Aldur ánna Kyn lamba Burður lamba Gekk undir

Fósturmóðuráhrif Fæð.þungi Þungi mars

Aðhvarf

Holdastig maí

EM

Holdastig maí2

Aldur við sumarvigtun

Einsogsjámáhafðiþaðaðbætafæðingarþungaviðsemaðhvarfsbreytuverulegáhrifá skýringarhlutfallið.Fósturmóðuráhriferueinfaldlegahvortlambiðgengurundireiginmóður, eðafósturmóður,þessiáhrifreyndustmarktækogbættulíkaniðlítillega.Aðbætaþungaánnaí marsinnílíkaniðbættiþaðnokkuð,enholdastigímaítölduekkifyrrenþauvorusettinnsem 2.gráðulíking.Aðsíðustukomsvoíljósaðaldurviðsumarvigtunhefuráhrifávaxtarhraða fyrrihlutasumars.

Næstaskrefvaraðprófablandaðlíkanþarsemöllföstuhrifin(flokkunar-ogaðhvarfsbreytur) semeraðfinnaísíðasttaldalíkaninuí9.töfluvorumeð,aukslembihrifamæðra.Viðþað lækkaðidreifniliðurinnfyrirskekkjuúr1527,7niðurí1199,5.

EndanlegttölfræðilíkanfyrirVöxt1semniðurstöðurnarhéráeftirbyggjastáerþvíeftirfarandi:

Yijkl = μ + αi+ βj +γk+ δl+ κm + ωn +Ao +Bp +Cq +(Cq)2 +Dr +Rs + εijklmnopqrs

ÞarsemYijkl er Vöxtur 1 (háða breytan); μ er heildarmeðaltal Vaxtar 1; αi erufösthrif framleiðsluárs (i=2002 2013); βj erufösthrifaldursærinnarsemgengurmeðlambið(2,3,4, 5, 6+); γk eru föst hrif kyns lambanna (1=hrútur; 2 = gimbur); δl erufösthrifburðarlambanna (1 4; )κm eru föst hrif þess hvernig lömbin gengu undir (1 3); ωn erufösthrifþesshvortlambið gekkundirblóðmóðureðafósturmóður;Ao eraðhvarffæðingarþungalambanna;Bp eraðhvarf marsþungaánna;Cq +(Cq)2 er2.gráðuaðhvarfholdastigaánnaímaí;Dr eraðhvarfaldurs lambannaviðsumarvigtun;Rs eru slembiáhrif mæðra; og εijklmnopqrs ertilraunaskekkjan.

10.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1(g/dag)eftirframleiðsluárum.

Ár Vöxtur1 2002 275,8b 2003 304,3f 2004 289,2de 2005 287,2d 2006 273,2ab 2007 288,8d 2008 288,7d 2009 293,2e 2010 284,6cd 2011 281,7c 2012 290,1de 2013 270,9a

Einsogsjámáí10.töfluerallveruleguráramunuráVexti1,þarsembestaárið(2003)er niðurstaðanmeiraen10%betrienlakastaárið(2013).

LeiðréttmeðaltölVaxtar1(g/dag)eftirkynjumvoruþannig:Hrútar292,7oggimbrar278,6. Munurinn(14,1g/dag)erhámarktækur(P<0,0001).

Þaðhverniglömbingenguundir(12.tafla)hefurumtalsvertmeiriáhrifáVöxt1helduren burðurlambanna(11.tafla).Rétteraðtakaframaðástæðaþessaðmunurmilliþrí-og fjórlembinga(11.tafla)telstekkimarktækurligguríþvíaðfjórlembingarnirerumjögfáir.

11.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1(g/dag)eftirburðilambanna.

Burður Vöxtur1

Einlembingar 284,1 a Tvílembingar 285,7a Þrílembingar 289,5b

Fjórlembingar 283,3ab

12.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1(g/dag)eftirþvíhverniglömbingenguundir.

Gengið Vöxtur1 Einlembingar 319,1c Tvílembingar 276,4b Þrílembingar 261,4a

Ærnarsemlömbingangaundireruflestarblóðmæðurþeirra,þóerualls553lömbí gagnasafninu,eðaum5,5%,semgangaundirfósturmæðrum.Þarámeðaleruöllþaulömbsem gangaundir1vetraám,41talsins.Gagnasafniðsemhérvargreinttókekkitillambaundan veturgömlumámaðöðruleyti.Þettaberaðhafaíhugaþegarhorfteráláganvaxtarhraðalamba undirveturgömlumám(13.tafla)aðþaðerualltfósturlömb.Annarsmáþareinnigsjánokkurn munávaxtarhraða(Vöxtur1)eftiraldrimæðra,áþannvegað3og4vetraærsýnabesta útkomu,þærelstu(6+)lakasta,en2og5vetraæreruþarnaámilli.

13.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1(g/dag)eftiraldriáasemþaugenguundir.

Alduráa Vöxtur1 1 253,7a 2 289,2c 3 297,1d 4 296,4d 5 291,8c 6+ 285,7b

LeiðréttmeðaltalVaxtar1hjáöllumlömbumsemgenguundireiginmóðurvar289,6g/dagen þeirrasemgenguundirfósturmóður281,7g/dag.Munurinn(7,9g/dag)varhámarktækur (P<0,0001).

Aðhvarfsstuðullfæðingarþungalambannaer19,4semþýðiraðlambsemfæðist4kgvexhraðar semnemur19,4g/dagheldurenlambsemfæðist3kg.

Aðhvarfsstuðullþungaánnaímarser0,518,sem(aðöðrujöfnu)þýðiraðlambundanásemer 80kgímarsvexhraðarsemnemur5,18g/dagheldurenlambundanásemer70kgímars.

Annarrargráðusambandholdaímaíkemurþannigútaðviðhækkunáholdastigifrá2,00upp í3,00eykstVöxtur1um8,6g/dag,enum1,4g/dagviðþaðaðholdastighækkarúr3,00í4,00. Viðhækkunáholdastigifrá4,00uppí5,00lækkarvaxtarhraðium5,8g/dag.

Aðhvarfsstuðullaldurslambaviðsumarvigtuner0,410;semsegirþáaðfyrirhverja10daga semlambiðereldraviðsumarvigtun(hefurfæðstfyrr)ervaxtarhraðiþessfráfæðingutil sumarvigtunarmeirisemnemur4,1g/dag.

Vaxtarhraðilambaseinnihlutasumars(Vöxtur2)

Tiluppgjörshér,rétteinsogvarðandiVöxt1,komaöllþaulömbsemvorumeðskráðanþunga viðfjallrekstur,eða8834af9938lömbumígagnasafninu.Vaxtarhraðilambannafráfjallrekstri tilhaustsvarreiknaðurútfráþungaaukninguáþessumtíma(haustþungi-sumarþungi)og dagafjöldanumfrásumar-tilhaustvigtunar.Dagsetningþeirrarhaustvigtunarsemmiðaðvar við,varævinlegavigtuníseptemberlokefhúnvartilstaðar,slíkvigtunvartiláalls9297 lömbum.Næstikosturíboðivarvigtuníoktóber,(oftastábilinu15.-25.okt),ogvarnotastvið hanafyriralls472lömb.Þriðjivalkosturinníröðinnivarvigtuníkringum5.september,sem vartilstaðarfyrireitthvaðaflömbumsemhöfðuekkifariðáafrétt,notastvarviðhanafyrir alls169aflömbunumígagnasafninu.Eflömbheimtustþaðseintaðekkivartilstaðarvigtun fyrrenínóvember,voruþauekkihöfðmeðíuppgjöri.

BreytileikiíVexti2varfyrstkannaðurmeðfervikagreiningumeðLinearModel–GLMaðferð íSAS.

Grunnlíkan:Yijkl = μ + αi+ βj +γk+ δl+ κm + εijklm

ÞarsemYijkl er Vöxtur 2 (háða breytan); μ er heildarmeðaltal Vaxtar 2; αi erufösthrif framleiðsluárs (i=2002 2013); βj erufösthrifaldursærinnarsem gengurmeð lambið(2,3,4, 5, 6+); γk eru föst hrif kyns lambanna (1=hrútur; 2 = gimbur); δl erufösthrifburðarlambanna (1 4; )κm erufösthrifþesshverniglömbingenguundir(einlembingar,tvílembingar, þrílembingar); og εijklm ertilraunaskekkjan.

MeðaltalVaxtar2íöllugagnasafninuvar217,8g/dag.Þegargrunnlíkaniðvarreyntkomíljós að„burður“þ.e.hvortlambiðerfættsemeinlembingur,tvílembinguro.s.frv.,hafðiekki marktækáhrif(P=0,12),enaðrirþættirvoruhámarktækir.Skýringarhlutfall(R2)þessa grunnlíkansvar0,1935ogdreifniliðurinn(MSError)var1254,2.Meðþvíaðdragakvaðratrótaf dreifniliðnumfáumviðskekkjuna,semhefurgildið35,4(g/dag)þegarþettalíkanernotað.

14.taflalýsirýmsumviðbótumviðgrunnlíkanið,hvermarktektbreytareyndistímismunandi líkönum,oghveráhrifbreytingannavoruáskýringarhlutfallið(R2)ogdreifniliðinn.

14.tafla. Marktækniskýribreyta,skýringarhlutfallogstærðdreifniliðar,fyrirmismunandi tölfræðilíkön,semlýsabreytileikaívextilambaseinnihlutasumars(Vöxtur2).Unniðerútfrá grunnlíkanisemlýstvarhéraðframan,ogeruniðurstöðurfyrirþaðíefstulínutöflunnar.Eftirþvísem neðardregurítöflunnierbættfleiribreytumvið,samanberupptalninguogútskýringarhéraðneðan.

R2 MSErr Frl.ár Aldur ánna Kyn lamba Burður lamba Gekk undir Kynx gekk

Fósturmóðuráhrif

Tímas. haustvigt. Fæð.þungi Þungi mars

Holdastig maí

Holdastig maí2

FösthrifAðhvarf

Þarsem„burður“reyndistekkihafamarktækáhrifígrunnlíkaninu,varsúbreytatekinút,en áhriffæðingarþungaprófuðogreyndustþauhámarktæk.Þóaðþaðkomiekkiframítöflunni mágetaþessaðprófaðvaraðsetjasumarþunga(þungaviðfjallrekstur)innístað fæðingarþungansenskýringarhlutfalliðvarðþálægraogþvíhéldumviðokkurvið fæðingarþungann.Fösthrifþesshvortlambiðgekkundirblóðmóðureðafósturmóðurvoru prófuðogreyndustekkimarktæk,ogþvítekinstraxútaftur.Marsþungiánnavarsetturinnsem aðhvarfsbreytaerreyndisthámarktækogbættinokkruviðskýringarhlutfallið,enviðþaðað setjamarsþunganninnurðuáhrifafaldriánnaómarktæk.Þauvoruþvítekinútínæstukeyrslu, enfösthrifaftímasetninguhaustvigtunarprófuð,ogreyndustþaumarktæk.Þeimvarþvíhaldið inniílíkaninu,ognæstprófuðáhrifafholdastigumánnaímaí.Línulegtaðhvarfþeirrareyndist marktækt,enekkiannarrargráðuaðhvarf.Línulegaaðhvarfinuvarþvíhaldiðinni,enaðsíðustu prófaðhvortvíxlhrifinkyn x gekkværumarktæk,ogreyndistsvovera.

Næstaskrefvaraðprófablandaðlíkanþarsemöllföstuhrifin(flokkunar-ogaðhvarfsbreytur) semeraðfinnaísíðasttaldalíkaninuí14.Töfluvorumeð,aukslembihrifamæðra.Viðþað lækkaðidreifniliðurinnfyrirskekkjuúr1232,0niðurí1019,9.

EndanlegttölfræðilíkanfyrirVöxt2semniðurstöðurnarhéráeftirbyggjastáerþvíeftirfarandi:

Yijkl = μ + αi+ βj +γk+ δl+ (β x γ) jk +Am +Bn +Co +Rp + εijklmnop ÞarsemYijkl er Vöxtur 2 (háða breytan); μ er heildarmeðaltal Vaxtar 2; αi erufösthrif framleiðsluárs (i=2002-2013); βj eru föst hrif kyns lambanna (1=hrútur; 2 = gimbur); γk eruföst hrif þess hvernig lömbin gengu undir (1 3); ); δl erufösthrifaftímasetninguhaustvigtunar(1= 5. sept; 2= lok sept; 3= 15. 25. okt.); (β x γ) jk eruvíxlhrifinkyn x gekk;Am eraðhvarf fæðingarþungalambanna;Bn eraðhvarfmarsþungaánna;Co eraðhvarfholdastigaánnaímaí; Rp eru slembiáhrif mæðra; og εijklmnop ertilraunaskekkjan.

15.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar2(g/dag)eftirframleiðsluárum.

Ár Vöxtur2 2002 224,1bc 2003 247,1f 2004 233,3d 2005 240,9e 2006 251,1g 2007 223,0bc 2008 221,4b 2009 217,4a 2010 226,6c

242,8e

227,0c 2013 227,9c

Munurmilliframleiðsluáravarmikill,þarsembestaárið(2006)erniðurstaðanum15%betri enlakastaárið(2009).

LeiðréttmeðaltölVaxtar2(g/dag)eftirkynjumvoruþannig:Hrútar248,7g/dagoggimbrar 215,1g/dag.Munurinn(33,6g/dag)erhámarktækur(P<0,0001)

Lömbsemgangaundirsemþrílembingar,vaxahraðarenbæðitvílembingarogeinlembingar síðarihlutasumars(16.tafla).

16.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar2(g/dag)eftirþvíhverniglömbingenguundir.

Vöxtur2

Einlembingar 229,8b

Tvílembingar 211,1a

Þrílembingar 254,7c

Úr17.töflumálesaaðlítillegahafidregiðúrvaxtarhraðaeftirhefðbundinnvigtunartímaílok september.

17.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar2eftirtímasetninguhaustvigtunar.

Vöxtur2

5.sept 227,0a loksept. 236,9b 15.-25.okt 231,7ab

MunuráVexti2millihrútaoggimbrareyndistmesturhjálömbumergenguundirsem þrílembingar(18.tafla).

18.tafla.LeiðréttmeðaltölVaxtar2eftirkyniogþvíhverniglömbgenguundir.

Hrútar Gimbrar

Einlembingar 243,1 216,6

Tvílembingar 222,6 199,6 Þrílembingar 280,3 229,2

Aðhvarfsstuðullfæðingarþungalambannavar5,52semþýðiraðlambsemfæðist4kgvex hraðar(fráfjallrekstriframáhaust)semnemur5,5g/dagheldurenlambsemfæðist3kg.

Aðhvarfsstuðullþungaánnaímarser0,231semþýðiraðlambundanásemer80kgímars vexhraðar(fráfjallrekstriframáhaust)semnemur2,31g/dagheldurenlambundanásemer 70kgímars.

Aðhvarfsstuðullholdastigaímaíer0,068semþýðiraðfyrirhverteittholdastig(t.d.frá3til4 eða4í5)semærinerfeitariímaí(réttfyrirburð),vexlambiðhraðarsemnemur6,8g/dag,frá fjallrekstriframáhaust.

Vaxtarhraðilambaalltsumarið(Vöxtur1+2)

Einsogframhefurkomiðvoruekkiölllömbinvigtuðviðfjallrekstur,nánartiltekiðeruþaðum 11%aflömbunumígagnasafninusemvantarslíkamælingu.Ölllömbinígagnasafninuhafa hinsvegarhaustþunga.Þaðgætiveriðfróðlegtaðberasamanspárumhaustþungalambaútfrá annarsvegarlíkönumfyrirVöxt1ogVöxt2sittíhvorulagi,oghinsvegarútfráspáeinslíkans fyrirvaxtarferilinníheild,fráfæðingutilhausts,semviðgetumþákallaðVöxt1+2.

Viðþróunáþvílíkanivarfyrstprófaðaðsetjainnöllfösthrif(flokkunar-ogaðhvarfsbreytur) semvoruíendanlegumlíkönumfyrirVöxt1ogVöxt2.Komþáíljósaðáhrifburðarogþess hvortlambiðgekkundirblóðmóðureðafósturmóður,voruekkimarktæk.Jafnframtaðáhrif holdastigaímaíáVöxt1+2vorueingöngumarktæksemlínulegtaðhvarf,enekkiannarrar gráðu.Aðrarbreyturvoruhámarktækar(P<0,0001)ogvíxlhrifkyn x gengiðvoruvelmarktæk (P<0,01).Skýringarhlutfall(R2)var0,2699ogdreifniþáttur(MSERROR)var846,4.Meðþvíað dragakvaðratrótafdreifniliðnumfáumviðskekkjuna,semhefurgildið29,1(g/dag)þegarþetta líkanernotað.

Næstaskrefvaraðprófablandaðlíkanþarsemslembihrifummæðravarbættvið.Viðþað lækkaðidreifniliðurinnfyrirskekkjuúr846,4niðurí673,2.

EndanlegttölfræðilíkanfyrirVöxt1+2semniðurstöðurnarhéráeftirbyggjastáerþví eftirfarandi:

Yijkl = μ + αi+ βj +γk+ δl+ κm + (β x γ) jk +An +Bo +Cp +Rq + εijklmnop ÞarsemYijkl er Vöxtur 1+2 (háða breytan); μ er heildarmeðaltal Vaxtar 1+2; αi erufösthrif framleiðsluárs (i=2002 2013); βj eru föst hrif kyns lambanna (1=hrútur; 2 = gimbur); γk eruföst hrif þess hvernig lömbin gengu undir (1 3); ); δl erufösthrifaftímasetninguhaustvigtunar(1= 5 sept; 2= lok sept; 3= 15 -25 okt ); κm erufösthrifaldursærinnarsemgengurmeðlambið(2, 3, 4, 5, 6+); (β x γ) jk eruvíxlhrifinkyn x gekk;An eraðhvarffæðingarþungalambanna;Bo er aðhvarfmarsþungaánna;Cp eraðhvarfholdastigaánnaímaí;Rq eruslembiáhrifmæðra;og εijklmnopq ertilraunaskekkjan.

19.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1+2eftirframleiðsluárum.

Vöxtur1+2

241,3

LeiðréttmeðaltölVaxtar1+2(g/dag)eftirkynjumvoruþannig:Hrútar263,6g/dagog gimbrar237,4g/dag.Munurinn(26,2g/dag)erhámarktækur(P<0,0001).

20.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1+2eftirþvíhverniglömbingenguundir.

Gengið

Vöxtur1+2 1 264,0c 2 235,8a 3 251,9b

21.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1+2(g/dag)eftiraldriáasemlömbingenguundir.

Alduráa Vöxtur1+2 1 235,6a 2 252,7c 3 256,3d 4 256,4d 5 253,4c 6+ 248,8b

22.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1+2eftirkyniogþvíhverniglömbgenguundir.

Hrútar Gimbrar Einlembingar 275,4 252,5 Tvílembingar 246,0 225,6 Þrílembingar 269,5 234,2

23.tafla. LeiðréttmeðaltölVaxtar1+2eftirtímasetninguhaustvigtunar.

Vöxtur1+2 5.sept 257,0b loksept. 254,5b 15.-25.okt 240,0a

Aðhvarfsstuðullfæðingarþungalambannaer9,90semþýðiraðlambsemfæðist4kgvexhraðar (fráfæðingutilhausts)semnemur9,9g/dagheldurenlambsemfæðist3kg.

Aðhvarfsstuðullþungaánnaímarser0,360semþýðiraðlambundanásemer80kgímars vexhraðar(fráfæðinguframáhaust)semnemur3,60g/dagheldurenlambundanásemer70 kgímars.

Aðhvarfsstuðullholdastigaímaíer0,037semþýðiraðfyrirhverteittholdastig(t.d.frá3til4 eða4í5)semærinerfeitariímaí(réttfyrirburð),vexlambiðhraðarsemnemur3,7g/dag,frá fæðinguframáhaust.

Umræður–samantekt

Einfaldastaformúlantilaðreiknaúthaustþungalambaerþessi:

Einsogallirvaxtarferlarlífveraervaxtarferilllambsinsekkiendilegabeinlína.Bæði líffræðilegirogumhverfistengdirþættirhafamargvíslegáhrifáþennanferillþannigaðhann geturorðiðólíkurfrálambitillambsogfrááritilárs.Líklegtverðuraðteljastaðspárum haustþungaverðinákvæmarieftirþvísemeinstakirhlutarvaxtarferilsinserubeturkortlagðir. Fjöldiþungamælingaáþessumferlitakmarkarþóhversunákvæmlegaermögulegtaðlýsa vaxtarferlinum.Íokkargagnasafnieruflestlambannameða.m.k.þrjárþungamælingar; fæðingarþunga,sumarþunga,oghaustþunga,einsoglýsthefurveriðhéraðframan.

Fæðingarþungilambaereinnafhelstuáhrifaþáttumálífslíkurlambaogvaxtargetu.Ptaceket al.(2017)notuðugögnum1012Suffolklömbíeinnihjörðfrá3jaáratímabilitilaðleggjamat áþettasamhengi.Lömbmeðláganfæðingarþungahöfðuminnilífslíkuroglakarivaxtargetu enstærrilömb.Þaulömbsemhöfðuhæstanfæðingarþungavoruþóímunmeirihættuáað farastífæðinguheldurenönnurlömb.Alltrímarþettavelviðreynsluíslenskrabænda.Aðgeta sagtaðeinhverjuleytifyrirumfæðingarþungaútfráupplýsingumumærnarognæringarástand þeirragefurvissamöguleikaáaðhafaáhrifáfæðingarþungann.

Fæðingarþunginníokkargagnasafnierýmsumbreytumháður.Miðaðviðtvílembinga,eru einlembingarum15%þyngri,þrílembingarum16%léttari,ogfjórlembingarum25%léttari, viðfæðingu.Gimbrareruaðmeðaltalitæpum200gléttariviðfæðinguheldurenhrútar. Tvævetlurfæðaléttarilömbeneldriær.Stórarær(miðaðviðjanúarþunga)fæðaheldurþyngri lömbenþærsemminnieru.Þungaaukningámeðgönguhefurjákvæðáhrifáfæðingarþunga, ogærsemerumeðalfeitar(holdastig3)ímarserulíklegritilaðfæðaþunglömbheldurenþær semeruannaðhvortmagrarieðafeitari.Þessumáhrifumstærðarogholdaærinnará fæðingarþungaberágætlegasamanviðnýlegarrannsóknirfráÁstralíuogNýja-Sjálandi (Oldhametal.,2011,Schreursetal.,2012).

Fæðingarþungihefuráhrifávaxtarhraðabæðibeintogóbeint.Lambsemerfættstórt,hefur meirigetutilaðinnbyrðamjólkheldurenlítiðlamb.Fáistóralambiðeinsmiklamjólkogþað geturísiglátið,munforskotþessálitlalambiðíátgetugerameiraenaðstandaundirmeiri viðhaldsþörfumþess.Stóralambiðmunþvívaxahraðar,allavegatilaðbyrjameð.

Efholdafaránna,fóðrunogbeitermeðhagstæðumóti,fermjólkurframleiðslaærinnarframan afmjólkurskeiðinuaðtöluverðuleytieftireftirspurninni.Áfyrrihlutavaxtarskeiðsins(Vöxtur 1)stendurmjólkinundirstærstumhlutaafvextilambanna.Aðmeðaltalierheildarvöxtur þrílembingaum780g/dag,tvílembingaum550g/dagogeinlembingsum320g/dag.Mjólkin stendurundirmeirihlutaþessavaxtarmunar.Þvífleirilömbsemgangaundiránni,þvímeiraog fyrrmáþóbúastviðaðærinþurfiaðgangaáeiginhold.Einlembanheldurþvíhærrahlutfalli sinnarhæstunytarlengurframeftirmjaltaskeiðinuentví-ogfleirlembur,mjaltakúrfan einlembnannaersemsagtflatari(Treacher&Caja,2003).

Rétteinsogfjöldilambannahefuráhrifámjólkurframleiðslu,errökréttaðlömbsemfæðast stórkalliframmeirimjólkurframleiðsluframanafmjaltaskeiðienminnilömb.Þaðskýrir líklegaaðhlutatiljákvæðtengslfæðingarþungaogvaxtar,ogþaðaðþautengslerumun

sterkarifyrrienseinnihlutavaxtarskeiðsins.Aðeinhverjuleytierþólíklegtaðþessitengslhafi meðerfðiraðgera;þ.e.aðlambsemhafimiklavaxtargetuímóðurkviðisýnistraxþar erfðaeiginleikasemnjótasíneinnigutanmóðurkviðs.

Vaxtarhraðifyrrihlutasumarserþóþráttfyriralltmeiri(áhvertlamb)eftirþvísemfærrilömb gangaundirsömuá.Síðarihlutasumarsvaxahinsvegarhraðastþaulömbsemgangaundir semþrílembingar,enþaðskýristvæntanlegaafveruíheimahögumámeðanflestirein-og tvílembingargangaáafrétti.Burðurlambanna(fæddsemein-,tví-,þrí-,eðafjórlembingar) hefurhinsvegarengináhrifávöxtseinnihlutasumars,oglítilfyrrihlutasumars.Lömbsem gangaundirfósturmóðurvaxalítiðeitthægar(~3%)enlömbsemgangaundirblóðmóðurfyrri hlutasumars,ensíðarihlutannerekkineinnmunurþará.

Fyrirutanþaðaðlömbsemveturgamlarærfóstravaxafremurhægt,erusérstökáhrifafaldri ánnamerkilegalítilávaxtarhraðaþeirralambasemþærgangameð,ograunarekkitilstaðar síðarihlutasumarsins.Vaxtarhraðilambaundirelstu(6+)ánumerþóslakasturogbesturer hannhjá3-4vetraánum,fyrrihlutasumars.Þessimunurárganganna(fyrirutanveturgömlu fóstrurnar)spannarþóaðeinsum10g/dag.Hafaverðuríhugaaðáhrifmarsþungaánnaeruinni ílíkaninufyrirvaxtarhraðalambanna,efsvoværiekkimunduleiðréttumeðaltölinfyrir vaxtarhraðahjátvævetlunumveralægri.Fyrirhver10kgsemærerþyngriímarservaxtarhraði lambsfyrrihlutasumarsum5,2gmeiriádag,enseinnihlutasumarsum2,3gmeiriádag.

Gagnvartvextilambafyrrihlutasumarsvirðistverahagstæðastaðærnarséusæmilegafeitar réttfyrirburð,meðholdastigalltað4,þóaðágóðinnafholdaaukningumilli3og4séþaraðeins brotafþvísemerfráholdatigi2uppí3.Enþegarvöxtursíðarihlutasumarserskoðaður,er þaðsvoaðþvífeitarisemærnarhafaveriðréttfyrirburð,þvíhraðarvaxalömbináþessum tíma.

Þettamásvotúlkameðnokkrutillititilþessárferðismunarsemmásjáígögnunum.Munur bestaoglakastaframleiðsluárserum10%ávaxtarhraðafyrrihlutasumars,enum15%á vaxtarhraðasíðarihlutasumars.Sömuleiðiserþaðathyglisverthvemiklumeirivaxtarhraðinn erfyrrihlutasumarsins(meðaltal289,7g/dag)enseinnihlutann(meðaltal217,8g/dag).Allt bendirþettatilþessaðærnar,ogumleiðlömbin,hafiþaðmunbetrafyrrienseinnihlutasumars. Þaðaðærnarsemerufeitastar(holdastig4-5)réttfyrirburðinnmjólkimeiraenþærmeðalfeitu (holdastig3-4)síðarihlutasumarsinsbendirtilþessaðmikilholdgetigagnasttilaðhaldaút meðmjólkurframleiðslunaáþeimtíma,ámeðanbeitingetifurðuvelstaðiðundirhennifyrri hlutasumars,þegarhlutfallmjólkurínæringulambannaeraðöllujöfnumeira.Þettaskýrist ekkiendilegaafþvíaðafrétturinnsélakarienheimalandið,heldurgætiallteinsveriðaðbæði afrétturinnogheimalandiðgefieftirþegarlíðurásumarið,þegargrösfaraaðfalla.Þaðer ágætlegaþekktbæðiafreynslubændavíðaumlandogeinnigafniðurstöðumeldri beitartilrauna(sját.d.ÓlafurGuðmundssono.fl.1997)aðhálendaribeitilöndreynastbeturer líðurásumarið,heldurenþauláglendari.ÍrannsóknÞóreyjarBjarnadótturo.fl.(2006)var fallþungitvílembingaundanámsemgenguáafrétti16,0kgentvílembingarundanámsem genguáheimalandiáHestiogMávahlíðhöfðuaðeinsvinninginn,með16,8kgfallþunga.

Þarsemflestarærnarkomaendurtekiðfyrirsemmæðurígagnasafninuvarhægtaðgreina slembihrifmæðra.Þaureyndustumtalsverð,meðþvíaðtakaþauinnlækkaðidreifniliðurfyrir skekkjuumu.þ.b.þriðjungílíkaninufyrirfæðingarþunga,ennokkruminnaílíkönumfyrir vaxtarhraða.Slembihrifmæðrannaáfæðingarþungaerubæðibeinerfðaáhriffrámóðurinniá fæðingarþungalambsins,ogaðrirþættirtengdirmóðurinnisemhafaáhrifáumhverfifóstranna

ímóðurkviðiogþarmeðáfæðingarþungann.Slembihrifmæðrannaávaxtarhraðaerubæðibein erfðaáhrifámjólkurlagniánna,semogviðvarandiumhverfisáhrifsemþeimfylgjaútævina.

Þarámeðaleruáhrifaflambsburðiogfrjósemigemlingsáriðsemvoruekkitekinsérstaklega fyriríþeimtölfræðigreiningumsemlýsteríþessariskýrslu.Samagagnasafnoghérernotað varhinsvegarnotaðtilaðgreinaþessiáhrifnokkuðítarlegaítveimurnýlegumBS-verkefnum viðLbhÍ(LindaSifNíelsdóttir,2014;ÞórdísKarlsdóttir,2018).

Þessiumræðaverðurekkihöfðlengriaðsinni,envonandiverðanægtækifærisíðartilaðræða, kynnaogtúlkaþessarniðurstöður.Næstaskreferaðbúatilúrþessumgreiningumeitt reiknilíkansemnýtamátilaðlýsabreytileikaíhaustþungalambaáíslenskusauðfjárbúi.Það mættisvonotatilaðmetahversumikinnhlutalambanna,efeinhvern,erástæðatilaðbata sérstaklegafyrirslátrun.Einnigmættinotaþaðtilaðendurskipuleggjatilhleypingar,ráðstöfun fósturlambaogfleira.

Heimildaskrá

Bjarnadóttir,Þ.,Sveinbjörnsson,J.&E.Eyþórsdóttir,2006.Effectsofthetimingofweaninglambsand transferringfromrangelandgrazingtoforagerapeandaftermathgrazing,withrespecttolambgrowth anddevelopment. IcelandicAgriculturalScience,19:59-70.

Kaps,M.&W.Lamberson.2009. Biostatisticsforanimalscience.2nded.CABI,Wallingford,UK. LindaSifNíelsdóttir,2014.Áhrifþessaðhaldagemlingumáendinguogæviafurðir.BS-ritgerð, LandbúnaðarháskóliÍslands,28bls.

Oldham,C.M.,A.N.Thompson,M.B.Ferguson,D.J.Gordon,G.A.Kearney,&B.L.Paganoni. 2011.ThebirthweightandsurvivalofMerinolambscanbepredictedfromtheprofileofliveweight changeoftheirmothersduringpregnancy. AnimalProductionScience 51(9):776-783.

ÓlafurGuðmundsson.EmmaEyþórsdóttir&ÓlafurG.Vagnsson,1997.Fóðrunogbeit.: Ráðunautafundur1997,33-42.BændasamtökÍslandsogRannsóknastofnunlandbúnaðarins.

Ptacek,M.,J.Duchacek,L.Stadnik,J.Hakl,&M.Fantova.2017.Analysisofmultivariaterelations amongbirthweight,survivabilitytraits,growthperformance,andsomeimportantfactorsinSuffolk lambs. ArchAnimBreed 60(2):43-50.

Schreurs,N.M.,P.R.Kenyon,P.C.H.Morel,&S.T.Morris.2012.Meta-analysistoestablishthe responseofhavingheaviermatureewesduringgestationonthebirthweightofthelambandthe weaningweightoftheeweandlamb. AnimalProductionScience 52(6-7):540-545.

Thorsteinsson,S.S.&S.Thorgeirsson.1989.Winterfeeding,housingandmanagement.Í: DyrmundssonÓ.R.andS.Thorgeirsson,(ed.). Reproduction,growthandnutritioninsheep.Dr. HalldórPálssonMemorialPublication..AgriculturalResearchInstituteandAgriculturalSociety, Reykjavík,bls.113-145

Treacher,T.T.&G.Caja,2002.Nutritionduringlactation.Ch.10.Í:Freer,M.&H.Dove(eds).Sheep Nutrition.).CABIPublishing,Wallingford,UK.Bls.213-236.

ÞórdísKarlsdóttir,2018.Áhrifþessaðærskililambiveturgamlaráafurðirþeirrasíðaráævinni.BSritgerð,LandbúnaðarháskóliÍslands,26bls.