THEE IN DE COULISSEN Vijf Brusselse vrouwen maakten onder begeleiding van professioneel fotografe Miriam Devriendt portretfoto's van andere Brusselse vrouwen. De aan het project gekoppelde tentoonstelling was te zien op verschillende Brusselse plaatsen, waaronder de gemeenschapscentra Ten Weyngaert en De Markten en het Brussels Parlement. Journaliste Julie Rodeyns ging op de koffie bij enkele van de fotografes, hun begeleidster en de organisatie KAV Intercultureel om te horen hoe dat allemaal zo kwam. Interview: Julie Rodeyns Februari 2011
Actief aan de slag KAV Intercultureel doet heel wat inspanningen om hun doelgroep, Brusselse vrouwen van diverse origine, in contact te brengen met hedendaagse kunst. Zo volgde een groep vrouwen in het verleden Oriëntaalse danslessen. Dankzij Lasso konden zij een poosje samenwerken met de hedendaagse danseres Laura Aris, die onder andere bij het dansgezelschap Ultima Vez betrokken is. In de coulissen was toen al de idee voor ook een fotoatelier aan het broeien, vertelt coördinator Sarah Avci:
“De ploeg van KAV Intercultureel doet haar best om telkens opnieuw een programma samen te stellen dat op de noden en behoeftes van 'onze' vrouwen inspeelt”
Zo gebeurt er heel wat rond welzijn en gezondheid. Ten tweede vinden wij het belangrijk om de vrouwen de instrumenten aan te reiken om zelf actief aan de slag te gaan.” Tien jaar terug had de organisatie in Sint-Gillis al eens een fotoproject georganiseerd. Vrouwen werden toen met een wegwerpcamera op pad gestuurd. Die ervaring had zin gegeven in meer. Dit keer werden vrouwen uit verschillende buurten uitgenodigd voor een kennismaking met de portretfotografie. Vijf dames volgden het volledige traject: Rachida (Evere), Yamina (Schaarbeek), Annie (Jette), Simone (Sint-Joost-ten -Node) en Malika (Vorst). “Het zijn vrouwen die veel capaciteiten hebben maar niet heel mondig zijn of het haantje de voorste zijn. Bij de reguliere kadervormingen vallen zij daardoor niet altijd op. Wij wilden al langer extra in hen investeren. Een fotoatelier was een uitgelezen aanleiding om hen erg gericht aan te spreken en samen te brengen”, aldus de ploeg van KAV Intercultureel. Twee deelneemsters, Annie en Rachida, waren meteen voor het plan te vinden, vertellen ze: “Foto’s maken deden we allemaal al: kiekjes van de familie en onze kinderen bij speciale gelegenheden of op reis. Toch beseften we allemaal dat we nog veel konden bijleren”. Een plan was geboren, alleen... nu nog op zoek naar een goede begeleidster.
Ontmoetingen in de stad Dat bleek gemakkelijker gezegd dan gedaan, aldus de KAV-medewerksters Nathalie Pirenne en Nele Van Haver. Zelfs via bemiddelende organisaties zoals Lasso en VOEM (Vereniging voor Ontwikkeling en Emancipatie van Moslims) kwamen ze aanvankelijk enkel bij mannelijke fotografen uit. Terwijl: dat het een vrouw moest worden, stond buiten kijf. “Eén kandidate heeft een zelfportret gemaakt zonder haar sluier. Dan ligt dat toch wel wat gevoelig”, klinkt het vanuit de KAV-medewerksters. “Bovendien is het project een bij uitstek vrouwenproject: vrouwen portretteren andere vrouwen”, vult fotografe Mirjam Devriendt aan. “Als vrouw onder vrouwen kan je beter bepaalde gevoeligheden delen, zo is dat nu eenmaal”. Annie en Rachida knikken bevestigend. Annie: “Onder vrouwen voel je je toch meer op je gemak, intiemer. Wij kenden elkaar aanvankelijk slechts zeer vaag maar we groeiden tijdens het traject sterk naar elkaar toe. Je mag gerust spreken van vriendschap: je bent met elkaar begaan en leeft sterk met elkaar mee”. “We waren erg blij toen we uiteindelijk Mirjam vonden”, vult Rachida aan. Dat gevoel is duidelijk wederzijds. Mirjam: “Natuurlijk was ik meteen enthousiast! Ik heb erg lang in Brussel gewoond. Wat mij aan deze stad blijft aanspreken, is de mengelmoes van mensen. Als aangespoelde studente uit Kortrijk was dat destijds helemaal nieuw voor mij. Toch is het niet eenvoudig om echt contact te leggen met ‘de ander’, die je overal op straat ziet. Via de door Turken uitgebate buurtwinkel lukte het me soms wel, maar meestal blijf je toch binnen je eigen cocon. Dit project bood mij een kans om uit die cocon te breken”. De groep rond tafel knikt instemmend. Uiteindelijk speelde die ‘ontmoeting met de ander’ ook mee binnen het project. Om hun portretfoto’s te maken moesten de vrouwen hun buren en kennissen aanspreken. Bovendien werden ze ook gekoppeld aan bekende Brusselse vrouwen zoals Nadia Fadil, Saskia Vanderstichele of Annabelle Van Nieuwenhuyse. Toen moesten ze toch even hun schroom overwinnen, geven ze grif toe. Rachida: “Veel hangt ook af van de persoon. Mijn ‘bekende Brusselse’ (Nejma Hadj, nvdr) was erg open. Ik voelde me bij haar meteen op mijn gemak. Voor we het wisten waren we al druk met elkaar in discussie”. De KAV-ploeg: “Wij waren fel onder de indruk van de manier waarop ‘onze’ vrouwen dat aanpakten. Hoe bijvoorbeeld een andere deelneemster, Yamina, zelfverzekerd aanwijzingen gaf aan Brigitte Grouwels: “mevrouw de minister, kan je even zus of zo gaan staan”, dat was erg knap”.
Oefening baart kunst De vrouwen hadden dan ook al een heel parcours afgelegd, voor ze deze fotosessies deden. Over een periode van anderhalf jaar kwamen ze ongeveer maandelijks met Mirjam samen (en op het einde nog frequenter). “Net genoeg om de energie niet te verliezen en het anderzijds niet te belastend te maken”, aldus de deelneemsters. Over dat parcours zijn zij een en al enthousiasme. “Tjak, tjak, tjak, zo fotografeerden we vroeger- zonder nadenken”, aldus Rachida. Ze somt op wat er allemaal bij komt kijken als je het goed wil doen: “Je moet letten op de lichtinval en ook op het kader: je wil geen rommel in de achtergrond van je foto. Mirjam leerde ons ook in- en uitzoomen”. “Mijn doel was dat zij meester werden van het apparaat en niet omgekeerd”, vervolgt Mirjam. “Alles wat je doet is een beslissing: dat is mijn stokpaardje”. Het is kennis die de vrouwen ook nu, na afloop van het project, nog kunnen gebruiken: “Telkens wanneer ik een foto maak, hoor ik Mirjams stem in mijn achterhoofd. Ze reist overal met ons mee”, grapt Annie. Wanneer gepeild wordt naar wat de vrouwen zo aansprak in de aanpak van Mirjam, blijkt dat vooral haar doelgerichte hands on mentaliteit. Annie: “Tijdens de sessies legde Mirjam de theorie uit maar mochten we ook al wat dingen uitproberen. Om te leren hoe we met licht moesten werken, hebben we elkaar gefotografeerd. Ambiance verzekerd”! “We kregen ook huiswerk mee, dat tijdens een volgende sessie in groep werd besproken”, vult Rachida aan. “Zo leerde je te letten op wat fout zat of beter kon. Mirjam gaf dan altijd erg concrete tips mee”. Die aanpak was niet ondoordacht, blijkt uit het verhaal van Mirjam. Hoewel zij een doorgewinterde lesgeefster is (ze geeft les aan onder andere de Academie voor beeldende kunsten van Anderlecht) vond ze het een hele uitdaging om met deze vrouwen te werken: “Voortdurend moet je denken wat je precies mee kunt geven, hoe je alles waarover je het zou kunnen hebben kunt reduceren tot het meest essentiële, zodat zij goede foto’s maken”, aldus de fotografe. Ze nam dat erg serieus op: “het doel was om met deze foto’s naar buiten te treden. Het moést dus goed zitten – voor hen en voor mij”.
Waar een wil is… Mirjam, Annie en Rachida vertellen het met zoveel vanzelfsprekendheid en enthousiasme dat je zou denken dat alles altijd van een leien dakje liep en het organiseren van zo een project een peulschil is. “Iedereen wou heel hard dat het slaagde en daarom is het geslaagd”, vat Mirjam Devriendt het samen. “Maar vergis je niet: dat vroeg wel een behoorlijke portie energie en flexibileit – van iedereen!” Ook de ploeg van KAV Intercultureel kan hierover meespreken. “Hoe enthousiast iedereen ook was, er waren altijd wel factoren die in de weg wilden kruipen: kinderen die opgevangen moeten worden, een echtgenoot die zijn vrouw thuis wil,... Dat maakt het organiseren er niet gemakkelijker op”, aldus Sarah Avci. Creatief denken was het motto. Zo vonden bijvoorbeeld enkele sessies plaats bij een van de deelneemsters thuis, omdat zij voor haar kinderen moest zorgen. Het team werkte dan vooral achter de schermen, toch is hun rol niet te onderschatten. Zo waren bij elke sessie minstens twee personen van KAV Intercultureel aanwezig. Avci: “Als vertrouwenspersoon moesten wij voortdurend bemiddelen en dingen vertalen: zaken die onuitgesproken bleven, vragen die gevoelig lagen...”. Ook moesten de vrouwen soms extra aangemoedigd worden. Annie vertelt hoe ze even aan opgeven dacht toen ze haar kleine teen brak en plots minder mobiel werd. “Op zulke momenten sporen wij de deelneemsters echt intensief aan. Ik heb Annie toen laten weten dat ze desnoods op onze kosten een taxi mocht nemen”, vertelt Sarah. De zichtbare impact van het traject op de vrouwen maakt het allemaal meer dan waard: “Deze vrouwen hebben veel meer geleerd dan enkel fotograferen. Iemand durven aanspreken, in de spotlights staan...: daar heeft het project voor ons ook een belangrijk verschil gemaakt”, aldus de medewerkers van KAV Intercultureel. Toch weten zij één ding wel zeker: voor dit soort projecten moet je de tijd nemen. Je kan de dingen niet altijd netjes op voorhand plannen.
Uitstapjes Is het daar misgelopen bij de twee geplande uitstapjes? KAV Intercultureel en Mirjam hadden in overleg met Lasso bedacht dat het voor de vrouwen leerzaam zou kunnen zijn om ook eens met een tweede fotografe te kunnen werken. Een andere aanpak kan altijd verfrissend werken. Ook een uitstapje naar het fotografiemuseum van Charleroi werd op de agenda gezet. Fotografe Cécile Vandernoot had geen gemakkelijke taak: kan je in één dag een verschil maken? Ze wou de vrouwen kennis laten maken met een ander genre en daagde ze uit om macro-foto’s te maken van het groen in de stad. Kwam dit voor de vrouwen te vroeg? “Met Mirjam werkten we rond portretten – alles was daarop aangeleerd. Dit was toch iets volstrekt anders. Ik heb de hele dag foto’s gemaakt en pas naar het einde toe kreeg ik plots te horen dat ik een speciaal knopje op mijn toestel had moeten gebruiken. Dat wist ik niet, want voor portretten gebruik je dat knopje niet”, aldus een beteuterde Annie. Ook het thema sprak de vrouwen niet zo aan: “Als je een portret neemt, dan leg je een band met de persoon aan de andere kant van je fototoestel – er zit een verhaal achter. Bij bloemen is dat moeilijker”, aldus Annie. Levensloze onderwerpen werken ook niet zo goed mee: “Tegen een persoon kan je zeggen: zet je zus, leg je arm zo, neen, zo zit het licht niet goed. Dat laat een bloem of plant zich niet zeggen”, lachen de vrouwen samen.
Ook over het uitstapje naar het fotografiemuseum van Charleroi klinkt een kritische noot. Rachida herinnert zich het bezoek nog goed: “We moesten de trein nemen. Het museum was ondergebracht in een oud klooster, dat omgevormd was tot een tentoonstellingsruimte: erg indrukwekkend”. De tentoongestelde foto’s ziet ze niet meer scherp voor haar: “Er waren foto’s met kinderen en ook landschappen, oorlogsbeelden,... heel divers”. Mooi, dat wel, maar toch bleef Rachida op haar honger zitten. “We keken in groep naar de foto’s maar er was geen uitleg voorzien. Je kon wel praten over wat je op de foto’s zag maar wat mij interesseerde was de techniek achter de foto’s: daar had ik uit kunnen leren”! Mirjam hoort haar leergierige pupil geamuseerd aan. “Het is altijd erg moeilijk om de dingen juist te doseren. Ik was zelf niet bij die uitstapjes aanwezig maar ik vond het wél een goed idee dat ze ook met een andere fotografe en professionele foto’s geconfronteerd werden. Alleszins doet het geen kwaad. Onbewust hebben ze ongetwijfeld toch bepaalde zaken opgepikt”. En dan gaat het gesprek alweer over wat ze nog allemaal kunnen bijleren, en hoe graag de vrouwen met Mirjam willen blijven samenwerken…
Meer informatie Femma Intercultureel Sarah Avci Sarah.avci@femma.be www.femma.be
Lasso Marijke Van Hassel Marijke.vanhassel@lasso.be www.lasso.be