Naakt
zonder
kleding bloot zijn
zou
Naakt
zonder
kleding bloot zijn
zou
Het naakt in de westerse kunstgeschiedenis en haar verhouding met mode en kleding
M
ensen zijn naakt als ze geen kleding aan hebben, daar kun je uit afleiden dat kleding een essentieel onderdeel vormt van onze cultuur. Zouden we ons niet kleden dan zou de naakte staat niet als gedefinieerd begrip bestaan. De mens kent dus twee staten; gekleed en ontkleed, naakt. Het interessante is dat van die twee staten de ontklede staat als meest bijzonder wordt ervaren. Over het algemeen is iedereen die we tegenkomen gekleed in meer of mindere mate al naar gelang het weer of gelegenheid. De natuurlijke staat zou je kunnen zeggen voor mensen is de aangeklede staat, waarmee we onder de dieren totaal uniek zijn. Ons lichaam zoals het is zonder enige aankleding of bedekking wordt als het opeens te zien is in het dagelijks leven als schokkend, aanstootgevend of abnormaal ervaren. De gevallen waar naaktheid geaccepteerd in gezelschap wordt hebben vaak met seks te maken, meestal met dat gezelschap (meestal 1 persoon).
gebaseerde maar meer uit lappen opgebouwde Aziatische en Afrikaanse kleedculturen) maakt dat we zouden kunnen denken dat naakt in de westerse cultuur heel erg bijzonder is, het echter zo dat ook wanneer de normale kledij bijna niets om het lijf heeft, lendendoek, peniskoker, de naakte staat een bijzondere is. Zelfs als delen niet bedekt worden die de westerse cultuur als aanstootgevend worden beschouwd is er een verschil tussen de naakte staat en de aangeklede, ook al uit deze zich in slechts in enkele versieringen.
De rede om het juist het naakt in de kunstgeschiedenis als uitgangspunt te kiezen om een onderzoek te doen naar mode en kleding laat zich verklaren doordat de nauwe verbintenis tussen het naakte lichaam en de kleding die het aankleedt maakt dat we juist door naakten te bestuderen en te verglijken met de mode uit de overeenkomstige periode een beeld kunnen krijgen van de achterliggende gedachten van een mode. Mode heeft als kenmerk In de westerse cultuur is kleding dat iedereen eraan mee wil doen, over het algemeen lichaamsbe- hierdoor zou je kunnen zeggen dekkend opgebouwd uit meerdere dat de heersende mode ook het lagen, Deze vrij gecompliceerde heersende ideaalbeeld is van een tijd. Door naakten te bestuderen kleedcultuur (vergeleken met bijvoorbeeld minder op patronen zullen we zien dat deze
M
ideaalbeelden zich niet tot kleding beperken, een kledingstuk is immers niets totdat een lichaam het aantrekt en het haar intentie vervult. Naakten vertellen ons net als mode veel over een tijd en zijn omstandigheden, De ontwikkeling van naakten in de kunst loopt vanzelfsprekend parallel aan de grote stromingen in de kunst, De functie van naakten is dan ook verandert, de connectie met de heersende mode is echter altijd terug te vinden.
Lauralouise Hendrix Barcelona, november 2006
odische lichamen
Mensen komen in veel verschillende vormen en maten, er is geen standaard mens te vinden, er zijn gemiddeldes en er zijn idealen maar deze beide zijn niet algemeen en al helemaal niet gelijk aan elkaar. Toch is het zo dat men kijkend naar naakten door de eeuwen heen tendensen kan ontdekken in lichaamsvorm, ik zeg tendensen omdat evolutie de lading niet zou dekken. Bij een evolutie van de lichaamsvorm zouden we het lichaam zien veranderen puur door invloeden zoals eetpatroon, leefomstandigheden, klimaat en gezondheidszorg en deze zouden zich dan uiten in vooral lengtetoename van het lichaam en houding. Een evolutie is een proces wat niet terug te draaien is, dit soort veranderingen hebben plaats gevonden, we zijn nu een stuk langer en door minder lichamelijk arbeid en een andere sociale structuur en verschoven onderlinge verhoudingen tussen man en vrouw is het lichaam anders dan 500 jaar geleden. Met tendensen bedoel ik golfbewegingen, golfbewegingen in lichamelijke voorkeuren, in accentuering van lichaamsdelen, gewicht, postuur, houding.
Tendensen die veranderen en weer terug veranderen, tendensen die we kunnen verglijken met tendensen zoals die te vinden zijn in mode. We zagen al eerder dat naakten nooit dezelfde impact hebben als echte naakte lichamen. Dat komt mede door dat naakten ideaalbeelden zijn die daarom niet als mens gezien worden maar als een verbeelding van iets hogers, iets belangrijkers. Misschien heeft het te maken met het feit dat een echt naakt lichaam wel erg bloot is, een begrip dat we niet geneigd zijn snel te gebruiken als het over naakten in de schilderkunst gaat. Bloot en naakt zijn niet hetzelfde, bloot betekent zonder kleding, helemaal naakt. Helemaal naakt, dit impliceert dat er dus iets meer is dan naakt, helemaal naakt, maar naakt was toch al zonder kleding? Goed kijkend naar naakten in de kunstgeschiedenis zien we dat het lichaam verandert, het verandert op een vergelijkbare manier als de mode, de vormen die op het moment van schilderen modieus zijn in kleding zien we terug in de vormen van de naakte lichamen. Een naakt is dus eigenlijk niet echt naakt maar aangekleed met doorzichtige kleding. Het zo ontstane onrealistische beeld word niet gezien als een bloot lichaam maar
als een compleet acceptabel naakt. De kenmerken die bloot zo aanstootgevend maken zijn in naakten vaak niet of in veel minder mate aanwezig. Ook worden schaamhaar en onooglijke plooien en eventuele vlekken of andere onsmakelijke details van het naakte lichaam eenvoudigweg niet of zwaar gestileerd weergegeven.
In de volgende vergelijkingen van kunstwerken is te zien hoe de lichamen overeenkomen met de vormen van de kleding modieus voor die tijd. Vanaf de middeleeuwen zien we hoe, ondanks een steeds grotere aandacht voor detail in de renaissance en later de abstractie en de verandering van de functie van naakt in de kunst, de invloed van mode en kleding op de lichamen altijd zichtbaar blijft.
(afb 1) Hugo van der Goes: adam en eva 1470
Gedurende de 15e eeuw onder de
(afb 2) Jan Van Eyck: Giovanni Arnolfini en zijn vrouw 1434
gotiek in het noorden van europa was kleding lang, recht en met zoveel mogelijk accessoires die lichaam en ledematen nog langer en ranker moesten maken: lange puntige schoenen en hoge puntige hoofddeksels of hoornachtige kapsels (afb2). Ondanks de lengte en rankheid van het silhouet was er een zeer opvallende buik. De buik was rond en stak erg naar voren, de rest van het lichaam was tenger en knokig maar de maagstreek was altijd erg prominent aanwezig. Het lijfje van de kleding zat erg strak om de ribbenkast heen, maar daaronder werden geen accentueringen meer gedaan. De rokken bestonden uit overdaad aan stof met een zeer overvloedige roklengte, die opgepakt diende te worden om te kunnen lopen, met de zo in hande zijnde stofmassa kon men de buik extra accentueren. In het naaktportret van Gossaert (afb 1) kunnen we al deze kenmerken terugzien; de lange ranke ledematen (bijna te lang in verhouding), de kleine compacte ribbenkast en de proportioneel grote buik. Over het dubbelportret van van eyck heeft men vaak gedacht dat de vrouw zwanger was, dit is echter niet het geval. De buik was destijds een zeer belangrijk erotisch sym-
bool, belangrijker nog dan de (ook meestal zeer klein weergegeven) borsten en veel belangrijker dan de heupen en de kont. Deze laatste twee waren ook nauwelijks waarneembaar in de kleding van die tijd. Let bij het naakt van Gossaert ook op de tamelijk grote voeten van de vrouw, doordat de rokken zo lang waren was het voor kunstenaars moeilijk om realistische voeten te schilderen, ondanks het gebruik van naaktmodellen was het oog gewoon niet gewend om voeten te zien en daardoor was een natuurlijke weergave van voeten in deze tijd een zeldzaamheid.
Begin 16e eeuw in Duitsland zijn
er nog sporen uit de gotiek te herkennen, de ribbenkast is nog steeds erg klein en wordt in gesnoerd door een band die de taille hoog en kort definieert, deze plaatsing van de taille komt keer op keer terug in de mode. De borsten zijn nog steeds niet noemenswaardig aanwezig en de kleding drukt de boezem dan ook plat zonder een noemenswaardig decolletĂŠ te vormen. Door de hoge plaatsing van de taille krijgt de buik nog steeds de volle aandacht, deze is nog steeds kogelrond en zeer belangrijk. Het grote verschil met onze visie op een dikke buik is mede te verklaren door het feit dat een dikke ronde buik in die tijd een zeldzaamheid was voorbehouden aan rijken met genoeg voedsel en zo weinig beweging door fysieke arbeid dat het vormen van een buik mogelijk was. (afb 3) Wat echter het grote verschil is met de gotiek uit de 15e eeuw is dat de tengerheid van de lichamen verdwenen is , botten steken nergens meer door de huid en de schouders lijken zonder noemenswaardige definitie van de nek weg te glijden (afb 4), het lichaam is zacht en glooiend en lijkt bedekt met een subtiel vetlaagje om alle spier en bottekening te verdoezelen. De
accentuering van bot en spieren bij vrouwen zal overigens de komende 350 jaar uit de kunst verdwijnen.
(afb 3) Hans Baldung Grien: 1530
(afb 4) Hans Baldung Grien: portret 1530
(afb 5) Titiaan: the venus of urbinotitian 1538 (afb 6) Lorenzo Lotto: venus 1535
Later in de 16e eeuw verliest de
(afb 7) Lorenzo Lotto: lucretia 1533
vrouw helemaal haar rankheid, de overgang van langgerekt en rank naar breed en vol zet zich door en de mode wordt zeer pompeus. De taille gaat naar beneden en wordt veel minder gedefinieerd. De borsten worden nog steeds tegen het lichaam gedrukt. Het lijf lijkt steeds meer een soort cilindervormige kolom. Het lijfje in de kleding zit zeer strak en laat geen enkele mogelijkheid voor rondingen van het lichaam zelf. (afb 7) Kijkend naar de naakten van Lotto en Titiaan (afb 5 en 6) zien we dat de vorm van het torso de kleding volgt. Het lichaam oogt zeer plomp en vormloos, maar er is geen hangende huid of vlees te zien. De strakheid van het lijfje zit nog steeds om het lichaam heen. De buik is echter nog steeds vol en rond, gecombineerd met een nauwelijks aanwezige taille komt dit lichaam niet erg gracieus over. Dit kan ook komen doordat het lichaam wel heel erg lijkt op een vergroot kinderlichaam, kenmerken van kinderlichamen ziet men door de hele geschiedenis van het naakt heen. Deze kenmerken worden zowel gebruikt om het lichaam het idee mee te geven van jeugd en maagdelijkheid, het onschuldige ideaalbeeld van voor de zondeval.
Maar zeer zeker ook de erotiserende werking van maagdelijkheid en onschuld speelt een zeer grote rol. Kijkend naar het engeltje naast het naakt in het schilderij van Lotto Zien we zeker enige overeenkomsten. Jeugdige kenmerken worden zoals gezegd vaker gebruikt om ideale lichamen weer te geven, het verschilt alleen per tijd welke dat zijn, in een tijd dat voloptueusheid en een volle buik sexy zijn zullen dat inderdaad eerder zachte, ongedefinieerde kinderlichamen zijn dan jonge vrouwelijkheid van tieners.
Begin 17e eeuw is
het ideaalbeeld een stuk minder pompeus geworden en zien we voor het eerst een duidelijke voorkeur voor de boezem, de decolletĂŠs zijn zeer diep (afb 9) en het is soms zelfs mogelijk om tepels te zien. Het lijfje is niet meer zozeer een cilinder maar heeft een meer conische vorm waardoor de tailledefinitie een stuk duidelijker is. Het algehele vrouwenkostuum is een stuk minder stijf en bevat meer nonchalante stofvolumes dan een eeuw eerder (afb 11). Al deze veranderingen in kleding zijn terug te vinden in het naakt van Rembrandt (af 8). De borsten lijken niet meer kleine tegen het lichaam gedrukte verdikkingen, maar hangen meer en er wordt door middel van schaduw aan de onderzijde meer volume gecreĂŤerd. In het naakt van remrandt is ook het verschil tussen een kleine ribbenkast en een volumineus onderlichaam weer te herkennen, hierdoor tekent de taille zich weer duidelijker af. Verder is het opvallend dat de lossere omgang met stof in de kleding terug te vinden is in het lichaam, de huid lijkt niet meer zo strak gespannen. (afb 10). In dit naakt van Rubens ziet men ook aandacht voor het achterste, door het iets meer conische lijfje
in de kleding kon het achterste zich daaronder zeer duidelijk laten zien, de door deze ontwikkeling ontstane erotisering van het achterste is te zien in de aandacht ervoor in de schilderkunst. Verder zijn ook de afhangende schouders weer zeer aanwezig en dit wordt soms nog versterkt door kapsel te dragen in een lijn met de schouders.
(afb 8) Rembrandt van rijn: batsehba 1630
(afb 9) Gerrit van Honthorst: a young woman playing the gamba 1620
(afb 10) Pieter Paul Rubens: the three graces 1639
(afb 11) Anton van Dyck: a lady of spencer 1638
(afb 12) Francois Boucher: 1740
In
(afb 13) Jean - Honore Fragonard: the swing 1770
de18e eeuw zien we dat de herwaardering voor de taille in de mode zich doorzet en dat de buik als erotisch lichaamsdeel verdwijnt, Het lijfje is nu zeer getailleerd en smal en lang, daardoor kunnen de heupen en kont zich hieronder zeer duidelijk definiëren; de heupen worden zwaar overdreven met zogeheten panieres, verbredingen gedragen op de heupen. (afb 13) De ruggengraat is zeer recht en heeft niet meer de kromming naar voren die altijd nodigwas om de buik te laten opvallen. Het lichaam heeft ondanks de nieuwe rankheid nog steeds geen enkele definitie van spier of bot, schouders zijn nog steeds erg afhangend en sleutelbeenderen laten zich niet zien. Interessant aan deze periode is dat de kleding een stuk ranker oogt dan de weergave van het vrouwelijk naakt (afb 12). De naakten van deze tijd zijn zeer zacht en mollig (maar elegant zoals de kleding). De borsten zijn door de duizelingwekkende omhoogduwende decolletés zeer pront en opvallend. Groot verschil met voorgaande tijden is dat de tepels die voorheen meestal zeer onopvallend werden geschilderd en in huidskleur in deze periode vuurrood zijn en als een soort kersen bovenop de
borsten liggen. Dit is de eerste keer dat de tepels op zich als erotiserend werken en er word vermoedt dan de tepels ook in het echt roder gemaakt werden omdat ze vaak te zien waren door de lage decolletés.
Eind 18e begin 19e eeuw is er
een nieuwe herwaardering voor de klassieke oudheid, de kleding is erg beïnvloedt door de gewaden die Griekse en Romeinse beelden dragen. Wit is de hoofdkleur en kleding moet lijken op draperieën en het idee van lijfje en rok wordt (korte tijd) opgegeven. De taille gaat helemaal omhoog tot net onder de borsten en van daaruit valt de kleding recht naar beneden, het ideale silhouet van de tijd is lang en recht, lange benen zijn ideaal en lijken door de nieuwe kledingvorm onder de boezem te beginnen. De boezem is erg rond en parmantig, De decolletés zijn diep (afb 15) en de borsten zeer geprononceerd, de ideale vorm is kogelrond en hoog geplaatst. Dit is allemaal ook weer terug te vinden in de naakten van die tijd (afb 14), het ideaal van het lange rechte lichaam maakt dat de houdingen in deze tijd vaak erg ongemakkelijk overkomen. Omdat knikken in het lichaam die nu eenmaal ontstaan als het lichaam gaat zitten als onderbreking werden gezien van het ideale lange kolomachtige lichaam werden naakten en geklede figuren als ze niet stonden als een soort lange worst gedrapeerd, om de knikken zo vloeiend mogelijk te houden. (afb 14) Pierre Prud’hon: 1810
(afb 15) Pierre Prud’hon: Josephine 1805
(afb 16) Francisco de goya: maja naakt 1805 (afb 17) Francisco de goya: geklede maja 1805
Erg interessant is het om het ver-
band tussen de mode van een tijd en de naakten van een tijd te zien in de maja’s geschilderd door Francisco de goya (afb 16 en 17). Hier is duidelijk te zien dat het silhouet voor beide schilderijen gelijk is. De borsten op het naakt bevinden zich nog steeds in dezelfde positie als bij de geklede maja, de kleding van een tijd vormt dus het lichaam hoe het zou moeten zijn. Het feit dat men aan een naakt de tijd kan herkennen waarin het geschilderd is lijkt vreemd aangezien naakte lichamen vaak geschilderd worden naar echte modellen. Toch is het zo dat zelfs los van enige voorkeur voor bepaalde modellen in een bepaalde tijd, de kunstenaar ook nog zijn eigen draai meegeeft aan het lichaam, een exacte kopie van het levende model wordt het nooit. Zelfs bij fotografie wordt door de houding van het model aan te passen en de camerahoek het lichaam gemanipuleerd tot het past in het tijdsbeeld. Met de invoering van de digitale fotografie en retoucheerprogramma’s als photoshop is het zelfs mogelijk om de foto totaal aan te passen aan de wensen van de tijd.
(afb 18) Gustave Courbet: La source 1868
Midden 19e eeuw Heeft de
(afb 19) Jerome: portet van vrouw met kat 1868
kleding weer de eeuwenoude opbouw van lijfje en rok aangenomen, de hoge taille van het begin van de eeuw heeft zich weer langzaam naar een normaal niveau laten zakken en de onderscheiding tussen beneden en bovenlichaam is weer duidelijk te herkennen. De Victoriaanse tijd kenmerkt zich door een nieuwe preutsheid die tijdens de voorafgegane eeuwwisseling kortstondig was vergeten. Rokken zijn erg lang en vol en vrouwenbenen zijn het grootste taboe, het bovenlichaam daarentegen mag nog steeds vrij bloot zijn en de schouders zijn bij het avondtoilet vaak vrij. De afzakkende schouders zijn weer bijna net zo extreem als eerder in begin 16e eeuw (afb 19). De Het allerbelangrijkste kenmerk van het silhouet is nu echt de taille, de omvang is nog nooit zo klein geweest, als gevolg hiervan lijkt het achterste nog groter en ronder te worden. Om dit nog te versterken gaan de rokvormen langzaam van overal wijd halverwege de 19e eeuw naar vooral achter wijd. In de schilderkunst komen langzaam schilders op die het naakt minder ideaal in beeld willen brengen, meer realistisch. De omgeving verandert en de thematiek. Maar ook bij schilderijen die het
ideaalbeeld niet compleet volgen (afb 18) door cellulitis te tonen bijvoorbeeld zien we nog steeds dat het beeld wat een schilder geeft van een naakt be誰nvloedt is door zijn tijd en dat bepaalde aantrekkelijkheden ook benadrukt worden bij schilders die een meer realistisch beeld nastreven ipv een ideaal. Zoals hier bij Courbet de buiten proportioneel grote kont en de zwakke schouders boven het kleine bovenlichaam met minitaille.
Deze beide schilderijen van Re-
noir laten duidelijk zien dat een naakt beïnvloedt wordt door kleding maar ook dat niet alleen proportie in het lichaam een rol speelt maar ook de houding wordt beïnvloedt door mode. Al naar gelang men het accent wil leggen op buik, borsten benen of billen is een ander houding vereist. Ook kan de heersende moraal van invloed zijn op hoe men over wil komen en hoe men zich vervolgens opstelt. Hier zien we dat de afhangende schouders nog steeds aanwezig zijn en dat deze verkregen worden door de schouders naar voren te laten hangen en de armen strak langs het lijf te houden. Het korset wat onder de blauwe jurk zeker aanwezig is (afb 21) lijkt niet te zijn uitgetrokken door het naakt (afb 20). Het naakt heeft echter wel iets uitgetrokken en ze heeft de jurk nog in haar hand. De kleding is typisch voor die tijd en daarom kunnen we wel uitsluiten dat het een of andere mythische persoonlijkheid is. Het is blijkbaar gewoon een vrouw die zich net van haar kleding heeft ontdaan en nu naakt op het gras staat. De toevoeging van de daadwerkelijke kleding wekt de suggestie dat deze is uitgetrokken. Het naakt was eerst aangekleed, door deze kennis wordt haar naak-
theid opeens een stuk realistischer en aanstootgevender. Doordat de situatie bekend is en geen afbeelding is van een engel lichtjes omringd door draperieën die waarschijnlijk nooit kleding draagt werkt het veel erotischer. Naakten op deze manier werden destijds dan ook als schokkend ervaren.
(afb 20) Auguste Renoir: La-Baigneuse-au-griffon 1870
(afb 21) Auguste Renoir: Parisian 1874
(afb 22) Edward Burne Jones: the tree of forgiveness 1870
We hebben al eerder gezien dat
(afb 23) Jerome: cleopatra voor ceazar 1866
sinds de gotiek botten en spieren taboe waren voor vrouwen, sierlijkheid, rankheid en een slanke taille waren in meer of mindere mate gewenst maar het moest wel zacht en glooiend blijven. Botten en spieren werden lange tijd gezien als een foutje bij vrouwen wat ze oplosten door een laagje vet. Houdingen werden nooit zo gekozen dat zij botten extra goed uit lieten komen. In de 19e eeuw komt door de hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid maar ook voor mythologie en geschiedenis (afb 23) een aandacht voor een vrouw naar boven die niet alleen braaf en bekoorlijk is. Naast gratie en rust bezit zij ook nog heldenmoed, daadkracht en gevoel voor drama. In de romantische literatuur en bij de prerafaelieten ontstaat een beeld van een meer slanke vrouw met meer afgetekende botten en spieren. Deze is slank door een overschot aan passie, emotie en obsessie (afb 22). Vrouwen in beelden die deze thematiek hebben nog echter steeds de kenmerken van de tijd, zoals de taille/heupverhouding. Ook is de kleding die Cleopatra draagt (afb 23) niet direct geschiedkundig juist te noemen, het is meer een 19e
eeuwse adaptatie van hoe men dacht dat Egyptische vrouwen gekleed waren. Ook was een zeer blanke huid nog het ideaal in die tijd en ook de uit Egypte stammende Cleopatra ontkomt daar niet aan.
Na de eerste wereldoorlog ontstaat
dan het ideaalbeeld waar wij op dit moment nog steeds mee te maken hebben. Vanaf de jaren 20 is slank in de mode, door veranderingen in de sociale positie van de vrouw kan zij carrière maken en zich meer bewegen. Letterlijk meer bewegen, door de nieuw verkregen vrijheden kan zij reizen en sport beoefenen. Deze nieuwe leefwijze zorgt ervoor dat het lichaam verandert. Reizen en sporten worden nieuwe statussymbolen en de daarbij horende lichamelijke kenmerken als een bruine huid, spierontwikkeling en slankheid worden al snel begeerlijk. Door de nieuwe levens die vrouwen leiden veranderen kleren radicaal. Het bewegen moet mogelijk gemaakt worden en het eerste wat daarbij moet gaan is de vloerlange rok. Voor het eerst in de geschiedenis van de moderne westerse beschaving gaat de roklengte significant de hoogte in. Op een paar kleine veranderingen in roklengte na (die noot hoger gingen dan de enkel) was de rok altijd vloerlang geweest, benen waren nooit te zien, ze werden altijd als een taboe gezien aangezien vrouwen nooit ondergoed droegen dat hun kruis bedekte. Benen werden daardoor altijd gezien als visuele gelei-
ders naar wat daarboven onbeschermd aanwezig was. Benen waren nu erotische symbolen die net als de borsten, taille en buik daarvoor ook daadwerkelijk gebruikt konden worden door de vrouw (afb 25). De taille en borsten verloren een beetje van hun aantrekkingskracht, de ideale look was slank, plat en jongensachtig, zodat alles wat jongens deden ook gedaan kon worden door vrouwen. Met de verkorting van de rokken werd alles kort, mouwen en haren. Ook hoeden werden kleiner, het hele silhouet van de vrouw werd kleiner, praktischer en gaf (of dat nu werkelijk echt zo was is de vraag, korsetten werden nog steeds gebruikt) de indruk dat de vrouw kon gaan en staan waar ze wilde. In de schilderkunst werd het naakt nu vooral gebruikt als onderwerp en niet meer zodanig als object. Als dit gebeurde dan was de erotisch lading anders bedoeld als voor de invoering van de fotografie. Zoals bij hopper (afb 24) werden vrouwen in omgevingen geplaatst om een verhaal te vertellen eerder dan om erotische lust op te wekken. Maar ook bij Hopper zien we het nieuwe ideaalbeeld van de vrouw weerspiegeld.
(afb 24) Edward Hopper: woman sitting on bed 1931
N
aakt zonder Kleding
Door
de invoering van de fotografie is de sterke verbintenis tussen het naakt in de schilderkunst en de mode niet meer duidelijk te herkennen. Het naakt heeft zich door deze ontwikkeling echter heel breed kunnen ontwikkelen in de kunst.
De bijzonderheid van het naakt
(afb 25) Anoniem: fotografie jaren 20/ 30 20e eeuw
zijn maakt dat het een geliefd onderwerp is voor kunstenaars sinds er kunst bestaat. Naakt lijkt onbehoorlijk te zijn in het dagelijks leven en toch word naaktheid in kunst vooral verheerlijkt, naakten lijken altijd onpersoonlijke ideaalbeelden te zijn. Een beeld hoe een ideaal naakt zou moeten zijn. De meeste naakten zijn voor mensen ook lang niet zo aanstootgevend als een echt naakt lichaam, dat lijkt niet alleen te komen door het verschil in een tweedimensionale afbeelding en de driedimensionale werkelijkheid. Naaktfoto’s met minder artistieke aspiraties lijken die beroering namelijk wel op te kunnen roepen. De mens lijkt een haat/liefde verhouding te hebben met naakt, het is niet geaccepteerd, het is de abnor-
male staat in gezelschap en toch is het tegelijkertijd de meest pure vorm van mens zijn. Onbedorven, eerlijk, puur, onschuldig, ideaal. Deze ambiguïteit hebben we trachten te verklaren met behulp van het scheppingsverhaal en de zondeval van Adam en Eva. De bedekking van het lichaam is nodig omdat het vlees zwak is, gevoelig voor verleiding en corruptie. Aangezien het lichaam toch een creatie van god zou zijn is het echter wel perfect. De christelijke cultuur in de middeleeuwen wilde beide visies duidelijk maken en in een grotendeels analfabetisch europa maakte de kerk veel duidelijk door in opdracht gemaakte kunst. Naakten werden veelvuldig gemaakt om bijbelse verhalen uit te beelden, maar ook om het lichaam te vieren (afb 26), het te laten zien zoals het zou moeten zijn. Dit was niet nieuw, in de klassieke oudheid was het lichaam ook al een populair onderwerp, al was de totale naaktheid hier voorbehouden aan mannen, naakte vrouwen zijn zeldzaam en hebben, sterk doorschijnend en lichaamvolgend, lichte draperieën aan. In de renaissance ontstonden er mede door het hernieuwde respect voor de klassieke oudheid meer en meer aandacht voor het
(afb 26) Hans Baldung Grien: de zondeval 1522
(afb 27) Diego Velasquez: the rockaby venus 1657 (afb 28) Rembrandt van Rijn: bathing in the river 1630
(afb 29) Johann Baptist Reiter: The sleeping woman 1849 (afb 30) Gustave Courbet: le somneil 1866
(afb 31) Edouard Manet: le dejeuner 1863 (afb 32) Edouard Manet: olympia 1865
uitbeelden van naakten. Titaan en vooral da vinci maakten er werk van om de anatomische correctheid zover mogelijk door te voeren. De context was vaak nog een kerkelijke maar het leek steeds vaker om het plaatje te gaan dan om de boodschap. De kerkelijke achtergrond werd eigenlijk meer een excuus om mooie afbeeldingen te maken met naakte vrouwen waar de schilderachtige kwaliteiten geëtaleerd konden worden. Er verschijnen ook schilderijen zonder kerkelijke achtergrond, dit zijn meestal portretten van rijke adel of kooplieden waarin zelden of nooit naakt te zien is, dat blijft voorbehouden aan de kerk. Later Neemt de invloed van de kerk af, doordat de invloed van de kerk niet meer aloverheersend was kon men nu ook andere thematiek gebruiken zoals de mythologie van de oude Grieken en Romeinen (afb 27), en zijn er steeds meer schilderijen te zien van o.a. rembrandt en vermeer van alledaagse situaties, deze worden gekocht door kooplieden en opgehangen in huis ter decoratie en als statussymbool. Deze nieuwe thematiek zorgde ervoor dat de erotische lading van het naakt die tot dan toe vaak onuitgesproken bleef, maar zeker aanwezig was in de bijbelse voorstellingen,
veel nadrukkelijker naar voren kwam (afb 28). Hier begint eigenlijk het naakt met het naakt als object, de studie van het naakt. Het weergeven van een mooie vrouw als entertainment. Dit blijft tot aan de 19e eeuw de manier om naakten te verbeelden, In de 19e eeuw evolueert de hele kunst naar een minder opdrachtgericht en meer op expressie gericht milieu en wordt het naakt vanwege de illustere kwaliteit ervan nog steeds geschilderd, nu echter wordt steeds minder het geïdealiseerde onpersoonlijk ideaalbeeld uitgewerkt maar experimenteren kunstenaars als Reiter en Courbet met het naakt als subject in plaats van object, Deze kunstenaars kunnen door privé-opdrachten ook schilderijen maken met een expliciete erotische lading die tot dan toe ongekend was (afb 29 en 31). Het naakt zijn is geen vanzelfsprekende situatie meer op het schilderij maar er worden afbeeldingen gecreëerd waar het opvalt dat het object naakt is, door het object in een realistische omgeving te plaatsen(afb 31, 33 en 34). Kunstenaars gebruiken ook de klassieke poses van de naakte schilderkunst maar maken het object door alledaagse details toe te
(afb 33) Theodore Roussel: The Reading Girl 1886 (afb 34) Thomas Eakins: William Rush and his model 1907
(afb 35) Paul Gaugain: spirit dead watching 1892 (afb 36) Edward Hopper: summer interior 1935
(afb 37) Pablo Picasso: naakt in rode armstoel 1932
voegen en details die de mythische betekenis ondersteunen weg te laten veel realistischer en alledaagser waardoor een schilderij wat op het eerste gezicht een klassieke uitstraling heeft veel aanstootgevender werkt dan zijn voorgangers (afb 32 en 41). Ondertussen heeft de invoering van de fotografie een heel eigen invloed op de traditie van het naakt in de schilderkunst, de camera is goedkoper en sneller om erotische plaatjes mee te schieten die bovendien veel directer en realistischer zijn. Nu was erotiek altijd al voorbehouden aan tekeningen en gravures en niet aan de hoge schilderkunst maar de fotografie maakte dat het helemaal niet meer nodig was om realistische naakten te schilderen voor erotisch vermaak, de overbodigheid van realistische registrerende verbeeldingen van objecten om zodoende informatie over te brengen was overigens in de gehele schilderkunst merkbaar. De abstractie deed zijn intrede, De naakten evolueerden van nog herkenbare lichamen naar compleet geabstraheerde bij Matisse en picasso (afb 37 en 40) of overnieuw gearrangeerde lichamen bij Dali en magritte (afb 38 en 39). Naakten die niet geabstraheerd of ontleed zijn maar nog realistisch
zijn vallen op door de onthechting van kunstenaar en object. Het is allang niet meer noodzakelijk voor een model om naar de kunstenaar te kijken, het vluchtige van fotografie heeft het effect op de schilderkunst dat snapshopachtige beelden van naakten die onbewust lijken van de schilder hun intrede doen. Het naakt registreert een situatie, maar vertelt verder niets, het heeft een soort voyeuristische kwaliteit. (afb 33 t/m 36). In de jaren 60 doet de popart zijn intrede en lijkt het idee om een nieuwe naakte creĂŤren helemaal vervlogen. De oude bekende naakten van de schilderkunst en de klassieke oudheid worden gezien als een clichĂŠmatig onderdeel van de hedendaagse cultuur. Afbeeldingen van oude meesters maar ook van actuele tijdschriften worden gebruikt om nieuwe beelden te maken en nieuwe vragen te stellen. Het politiek engagement druppelt door in de beeldende kunst en concept word belangrijker dan het weergeven van een lichaam. (afb 43 t/m 47). Na deze golf van commentaren komen kunstenaars met meer persoonlijk georiĂŤnteerd werk, ze gebruiken hun werk als afreageermethode of als therapie, tracey emin doet dit met wereldbero-
(afb 38) Salvador Dali: chastity 1954
emde ensemblage kunst maar ook met kleine tekeningen waarin ze persoonlijk problemen overdenkt (afb 51 en 52), Gilbert en george gebruiken foto’s van hun eigen naakte lichaam om te wereld te confronteren met hoe zij de wereld zien (afb 48).
(afb 39) Rene Magritte: the rape (afb 40) Henri Matisse: Femme nu drape 1936
(afb 41) Amadeo modigliani: naakt 1917 (afb 42) Euan Uglow: : Zagi 1982
(afb 43) Mel Ramos: 1960
(afb 44) Martin Kippenberger: 1970
(afb 45) Richard Hamilton: Just what was is that made yesterday’s homes so different (afb 46) Guerrilla girls
Naakt in de fotografie wordt nat-
(afb 47) Diane Arbus: 1958 (afb 48) Gilbert & george: naked eye
uurlijk niet alleen voor erotische doeleinden gebruikt, na de eerste uitprobeerselen met een nieuw medium ontwikkelt het zichzelf en ontstaat er kunst, Naakten zijn ook voor fotografen een geliefd onderwerp. De camera leent zich bij uitstek om rauwe realistische beelden te maken, in de jaren 50 en 60 ging Diane Arbus op zoek naar de bijzonderheden van het leven, en als die niet voorhanden waren dan gebruikte zij de kracht van de momentopname om overal het absurde in te zien. Haar naakten krijgen hun vreemde kracht door het feit dat een freezeframe van iemand die naakt is nog altijd zeer confronterend is, de door haar gefotografeerde naturisten en travestieten krijgen hun vreemdheid pas als ze zijn vastgelegd en niet meer bewegen, door de alledaagsheid weer uit hun naakt te halen maakt ze hun naaktheid weer opvallend (afb 47). Meer recentelijk laat Rineke Dijksta ons een andere realiteit zien, zij fotografeert juist mensen die eigenlijk niet naakt zijn normaal. Door deze mensen juist te ontdoen van hun kleding en ze te vereeuwigen maakt ze ze heel erg kwetsbaar. Door ze te ontkleden maakt ze normale mensen opvallend waardoor je er met meer aandacht naar kijkt,
nadenkt over de duidelijke gevolgen van een zwangerschap, of de manier hoe het lichaam er eigenlijk uitziet, met kleren aan waren dit gewoon moeders met kinderen geweest (afb 49 en 50).
(afb 51) Tracey Emin : Something terribly wrong 1997 (afb 52) Tracey Emin : 1997
(afb 49) Rineke Dijkstra : Anna 1994
Het ‘gewone’ registrerende naakt
(afb 50) Rineka Dijkstra: Julie 1994
bestaat nog steeds, puur omdat het onmogelijk lijkt om deze zo intrigerende staat niet vast te leggen als kunstenaar. Wel is het zo dat kunstenaars bijvoorbeeld op zoek gaan naar nieuwe houdingen (afb 42). Een van de bekendste naaktschilders nu is Lucien Freud die bekend staat om zijn realistische afbeeldingen (afb 53), op dit schilderij van Frued is het super fotomodel Kate Moss te zien. Ze ziet er compleet anders dan dat we gewend zijn, het is nu veel makkelijker te geloven dat ze moeder is en al bijna 30. Toch verschilt dit beeld hemelsbreed van het beeld wat we hebben van Moss uit tijdschriften en reclames. In de beeldende kunst is mode en ideaalbeeld niet meer zo duidelijk terug te vinden als vroeger. Die rol is nu weggelegd voor de mode en mannentijdschriften. De fotografie in deze tijdschriften word geretoucheerd net zo lang tot het ideaalbeeld van deze tijd bereikt is. Zo is te zien dat werkelijke realistische verbeeldingen van lichamen eenvoudigweg nooit zullen bestaan, alles wat mensen creëren, kunst of kleding, is afhankelijk van wat wij willen zien. Wat wij willen zien is afhankelijk van wat we wilden zien, elke nieuwe mode is
een reactie op de oude. Abstractie lijkt echter alleen te zijn weggelegd voor de kunst, mensen lijken ondanks kleine variaties de klassieke indeling van het lichaam te prefereren. Of is dit ook alleen maar omdat de mogelijkheden er nog niet zijn? Het ideale lichaam zal in ieder geval altijd gebaseerd blijven op schaarste in lichaamseigenschappen (op dit moment is dat slankheid) en op het feit dat we ook niet te anders willen zijn, net als in mode.
Bronnen:
(afb 53) Lucien Freud: Kate moss 2006
-Seeing through clothes Anne Hollander -Fashion, culure and identity Fred Davis -www.tate.org.uk -Eeuwige shoonheid Gombard -Wikipedia.com en vele andere websites voor beeldmateriaal