ANTOHI GAUDl, EEN WEG TOT OORSPRONKELIJKHEID
Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Technische Universiteit Delft, op gezag van de Rector Magnificus, professor
dr. J.M. Dirken
in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een commissie aangegewezen door het College van Decanen op 12 maart 1987 te 16.00 uur door Jan Molema, geboren te Assen, bouwkundig ingenieur
TR diss誰 1529
COLOFON
Omslag
: Kees Huijter, Amsterdam
Lay-out
: Peter Bak, Delft
Tekstverwerking
: Adm. Servicebureau Bominaar van Oordt, Papendrecht
Produktie
: Jos Berndsen, Delft
Fotowerk
: Fas Keuzenkamp, Hans Kruse, Hans Schouten, Delft
Druk en voorbereiding: Huisdrukkerij TU Delft Distributie
: Aoademia, Delft
Copyright
: Jan Molema, Delft
ISBN 90 711 37 04X
Zij die menen rechten
op
illustraties
te
kunnen
doen
worden verzocht daartoe contact op te nemen met de auteur.
gelden,
ANTONI GAUDl, EEN WEG TOT OORSPRONKELIJKHEID
Dit proefschrift is goedgekeurd door de promotoren PROF.DR. A.W. REININK en PROF.IR. M.E. ZWARTS
ANTONI GAUDÏ, EEN WEG TOT OORSPRONKELIJKHEID een bouwkundig proefschrift.
A un dios desconocido
, de fascinatie van het fenomeen "Gaudi"
Wat Antoni Gaudi i Cornet tot zo'n boeiend fenomeen in de geschie denis van de architectuur maakt, is de ogenschijnlijke tegenstrij digheid tussen de ervaring van zijn werk en de door hemzelf gefor muleerde uitgangspunten. Terwijl vooral zijn werk uit de twintigste eeuw mensen voortdurend en
bij
herhaling met stomheid slaat of in lyrische formuleringen
doet uitbarsten,zijn zijn benadering van het ontwerpen,
zijn uit
latingen daarover vervuld van een verlangen naar rationaliteit.
rr
-~r —V-
V—
\ \ !
'
SW \ I'
A
^>
K
"The Casa Mila, both in plan and elevation, is like a sea-hollowed cliff, its rockcut fagade water-smoothed and eroded, hung with metal seaweed and dug with windows like eyes. The whole "rolls round" like Wordsworth's early nineteenth century image or a late painting by Van Gogh. It seems to embody a total human participation in the rhythms that infuse the natural world. This is why the strange gods that crowd the roof of Gaudi's sea-formed acropolis enjoy such an eerie life. They come, as icons and guardsmen, from somewhere underneath hollow, plated and helmeted - and take their places above and beside the broken stairs. Gaudi's forms, like those of the best of Art Nouveau as a whole, are infused with the action of nature and are therefore somehow real."
" Wie het wil ondernemen over het oeuvre van Gaudï iets te zeggen wat de kern ervan raakt, wat betekenis heeft dus, moet of de gave hebben in een spontane, lyrische reactie het te bezingen, of hij zal moeten trachten door een voldoend diepgaande analyse van Gaudi's werk dit te toetsen aan de principes van alle archi tectuur."
Vincent Scully, Modern Architecture, 1961
F.L.P. Dewald, Bouwkundig Weekblad, 1957
"De ontwikkeling van gewelf, boog en bijna
geheel
pijler,
invloed zijn geweest. Toch bevond de op
een
waardoor
een
kerk
uit glas ging bestaan, moet ook op de geometrie van
dood
spoor." (J.D.
gotische
Bernal,
architectuur
zich
Sociale Geschiedenis van de
Wetenschap, 1965) Het is evident dat de gotische kerk niet "bijna ging
bestaan",
men ervan kreeg. steen"
komt
geheel
uit
glas
hoewel men op deze wijze de indruk kan geven, die De
dichter
gotische bij
kerk
"bestaat
bijna
geheel
uit
de werkelijkheid, hoewel in noordelijk
Europa de kappen "bijna geheel uit hout bestaan". Men komt tot de conclusie dat de weerslag van de Bernal
met
bij niet alleen dat de waarneming onnauwkeurig de "Mr. Ruskin's thoughts soar high enough in the poetry of visionary art, because poetry is his business, but they cannot stoop down to the plain prosaic details of the structuresque, because building is not his business"
Kerr
door
constructie
is
maar
ook
dat
van
het
gebouw versluierend werkt op de waarne足
ming, dat wil zeggen
een
schijn
overeind
zolang
de
ophoudt.
onwetendheid
Deze
voortduurt.
kennis en het inzicht van de waarnemer toeneemt, keurigheid
Robert
waarneming
het gebouw wordt vereenzelvigd. Het probleem is daar足
van
de
waarneming
blijft Naar neemt
slechts
gelang de
de
nauw足
toe. De vraag die over blijft is:
Zijn kennis en inzicht nodig om een gebouw te kunnen waarderen?
"ANTONI GAUDÏ, EEN WEG onderzoek
naar
tot
factoren
OORSPRONKELIJKHEID", die
bij
een
bouwkundig
Gaudï een rol gespeeld hebben
bij het ontwerpen en het realiseren van zijn bouwwerken.
"Het is niet gemakkelijk termen op te onderzoek
naar
de
De overvloed aan redenen, die keer zijn
technische
stellen
voor
een
serieus
betekenis en het navolgenswaardige van Gaudï.
en
op
constructieve
keer
met
betrekking
tot
kennis zijn aangevoerd, raken
niet de essentie van de vraag." Carlos Flores, De les
van
Gaudï,
1962,
Hoewel
in
de
architectuur
niet alleen "techniek" en "construc
tie" van belang zijn, blijkt het gemiddelde
interesse
component van de architectuur beduidend
dieper
juist
bij
Gaudï
om
meer
dan
voor de diverse aspecten van de stoffelijke
gaat
te
dan
gaan.
Een
interesse
die
ook
de oppervlakte en daarmee dieper dan
bij menig ander architect of onderzoeker. Vooropgesteld dat de architectuur uit namelijk
ruimte
en
stof,
rechte eind met zijn uitspraak ruimtevorming
het
door
de
structuur
stoffelijke van
een
dat
belangrijkste
"ruimte" van een gebouw
wordt
de
in
componenten
het
is.
zintuiglijk
component. gebouw
twee
bestaat,
had Carlos Flores het in 1984 bij het werk
van
Echter,
de
Gaudï
de
component
waarneembaar
gemaakt
Dit houdt in dat de stoffelijke
vormende
component
"technische en constructieve kennis" van Gaudï niet van de vraag" zouden raken, is onjuist.
is. "de
Dat
de
essentie
17
16 Het
hier
gepresenteerde
werk
is
naar
vorm
en
inhoud
geen
Ik
ben
mij
zeer
bewust
van
Blunt's
opmerking:
gebruikelijk proefschrift. Dit verdient enige toelichting:
Borromini laat je niet meer los,
1. Het ontstaan van het proefschrift, de voorgeschiedenis
greep
2. De motivatie
pretieren". Daar staat tegenover
3. Het onderwerp.
proefschrift volkomen legitiem is, terwijl
heeft"
en
ook
van
het
risico dat
studieresultaten
van
de
Gaudïgroep
"Gaudï, rationalist met perfecte
verwezen
Delft
en
groot
succes.
de
het boekje
materiaalbeheersing".
boekje en de eraan verbonden tentoonstelling verwacht
naar
Dit
hadden een on
Dit kan verklaard worden vanuit de
prikkelende titel van boek
en tentoonstelling, uit de toen
van
een
noodzakelijkerwijs tot een bewijs voert. ad 1. Er wordt in dit proefschrift enige malen
"Maar
als hij je eenmaal in zijn "hineininter-
aanname
in
een
een aanname niet
Wat immers is, als
het over architectuur gaat, bewijs? ad 3- Het onderwerp De lezer zal merken
dat in dit proefschrift een aantal, on
losmakelijke, zaken een rol spelen.
Welke rol is de belang-
rijkte? In essentie gaat het enerzijds om wat een architect maakt en
tertijd toenemende belangstelling voor Spanje en die voor de
welke
negentiende eeuwse cultuur.
het om wat daarvan overkomt bij de beschouwer
en
erover
"Mr. Ruskin's
Hoewel de waardering groot was, was
er
ook
kritiek.
kwam enerzijds voort uit de polemische stellingname trekking
tot
Gaudï's
kritiek zich ook op
Deze
met be
rationaliteit, anderzijds richtte de
een
vermeend
gebrek
aan
bewijs
(en
teveel aan overtuiging).
en
minder
bestond dan ook in "meer
bewering". Die doelstelling is misschien
bij voorbaat mislukt,
want:
werk bij leken zodanig over
tot
daarbij
uiting
brengt.
gebruikt zijn; anderzijds gaat
Anders
gezegd:
thoughts soar high enough in the poetry because
poetry
is
of
wat
visionary
deze
art,
is his business, but they cannot stoop down
to the plain prosaic details of the building
ad 2. De uitdaging voor dit proefschrift bewijs
overwegingen
not
his
business",
structuresque, zoals
Robert
because
Kerr eens
schreef. Hoewel? Gaudï en zijn werk zijn in dit proefschrift op te vatten als
Gaudï's
voorbeeld dat bekeken is op wat er en hóe
erover geschreven
dat iedere rationele uitleg van
en gedacht is, op wat hij zelf zei en met
name
klaarblijkelijk
komt
op
wat
er
dat werk ondanks lawines van bewijzen als ongepast beschouwd
naar mijn bevinding in feite aan de hand was. Dit leidde tot
wordt. Men wil immers in het irrationele sprookje geloven en
ontdekkingen en conclusies in de diverse hoofdstukken en tot
niet
aanbevelingen voor het onderwijs voor bouwkundigen en histo
daarvan
beroofd
worden. Toch is mijn overtuiging bij
mijn verdere onderzoek alleen maar ontdekkingen en
toegenomen.
Een
aantal
constateringen waren tè frappant om toeval
lig of incidenteel te zijn;
bovendien zijn er Gaudï's eigen
uitspraken. (Natuurlijk kan opgemerkt worden dat de uitspra ken van architecten niet altijd stroken met wat ze doen, des te
overtuigender
moet het dan zijn als een en ander wel in
overeenstemming is.)
rici aan het eind.
C 1. Gaudï en de wetenschap
63
D 1. Inleiding tot de beschrijvingen
a. inleiding
119
2. De beschrijvingen
b. Gaudï, wetenschap, kunst en wijsheid
a. Coöperatie, Mataró
121
c. Gaudï en de bouwfysica
b. El Capricho, Comillas
157
d. Gaudï en de geometrie
c. Gaudï en 1'Atlantida
179
d. Bisschoppelijk Paleis, Astorga
193
e. Casa de los Botines, Léon
227
a. korte geschiedenis der bouwkunde op het Iberisch Schiereiland
f. Missiepost, Tanger
257
b. de Islamitische bouwkunde in Spanje
g. Bodegas Güell, Garraf
283
e. Gaudï en de statica 2. Invloeden uit de vroegere architectuur
81
3. Antoni Gaudï, een weg tot oorspronkelijkheid; tot besluit
c. herkomst van een aantal bouwwijzen in Catalonië 3. Gaudï en de vorm-geving
97
-Gaudï en de Barok, aanbevelingen voor verder onderzoek
■ a. inleiding b. de kegelsnede
-meesters van onweerstaanbare grootheid
c. de kettinglijn
-algemene aanbevelingen voor het onderwijs
d. de parabolische boog
303
-inleiding
E 1. Samenvatting, summary, resumen
313
e. funïcula, funicular, catenaria
2. Literatuur
319
f. de regelvlakken
3. Personenregister
341
g. vorm en norm
4. Zakenregister
351
5. Bijlagen
363
F
Tweede band, illustraties
387
Gebruiksaanwij zingen: - Bladnummering: loopt door over de twee delen. - Noten
: aan het eind van de
alinea
( );
verzameld
hoofdstuk. - Literatuur
: de verwijzing vindt plaats in de noten.
- Illustraties : nummering links van de kolommen.
per
INHOUDSOPGAVE
A 1. Inleiding en probleemstelling
3
B 1. Afkomst, geboorte, jeugd, studiekeus
a. inleiding
a. afkomst, geboorte, jeugd
b. probleemstelling
b. indrukken en ervaringen in de Camp de Tarragó
c. toelichting
c. studiekeus 2. Vooropleiding
d. analyse en synthese
a. invloeden op de studie
e. de bouwkundige analyse
b. vooropleiding aan de polytechnische school
f. de structuur van de dissertatie 2. De architectuurgeschiedschrijving en Gaudi/v.v.
11
c. de exacte wetenschappen in relatie tot Gaudi's op
a. architectuurbeschrijving en de opleiding tot architect
d. Joseph Gwilt, een architectuurhandboek
b. Gaudl en de architectuurgeschiedschrijving
e. literatuur in de vooropleiding
c. de literatuur over Gaudi
f. conclusie
d. aantekeningen bij de literatuur over Gaudi e. (beoordelings-)criteria in de architectuur(beschrijving)
3. Opleiding tot architect a. studieresultaten b. de vakken, een vergelijking met Delft c. invloeden d. de leraren e. Gaudi's studieprestaties, een conclusie 4. Gaudi's aantekeningen 1878-1879 a. inleiding b. over ontwerpmethode c. método, método, método
INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
Inhoud
Inleiding' Probleemstelling -wonder en is gheen wonder -toelichting -analyse en synthese -de bouwkundige analyse -de methode van onderzoek -de methode van beschrijven -de structuur van de dissertatie
1 \
deld;
INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
een
kozijn,
een
raam,
een deur wordt niet als draagcon
structie bestudeerd. Dit geeft een verarming van Inleiding
omdat
In
drager en pas in de tweede plaats onderdeel van een
de
loop
van
de geschiedenis van de architectuuropleiding is
de behoefte ontstaan "de constructie" als separaat vak
te
in
de
theorievorming
de
opvatting
de
dat
architectuur
een
kozijn een
scheiding
is
geen plaats heeft.
behan
delen. 1 In
zaken
die
langzamerhand
toe
wordt
menigmaal
de
opleiding
past; één van de "constructie".
tot
Daar
geheel
in
(sub-)disciplines.
Ook
is
-
het
ontstaan" van
het
andere
vervangen
dient
dient
direct
tuur.
Als
verband
de
met
vigerende
elementen
hun
algemeen.
Hij
zei
over
verschillende
functies
van
het
deze
bouwwijze,
van
het
onderwijs
in
de
in
ook
een
Vandaag
synthese
van
deel
van
het
ontwerp"
bepaalde
functies
aan
specifieke
gebouwdelen als monofunctioneel tot
enige
worden
toekennen
gebouwdelen De
waarbij
van deze
hoofdfunctie
te bestuderen functie. Ingevuld: in het huidige
onderwijs wordt een kolom niet
als
er
zijn
scheidingsconstructie
elementen
die
tegelijk
Deze deling veroorzaakt de onvolmaakte
ontstaat uit de breuk in de samenhang bij de over
van
de
posten
naar
de
over
de (boven)dorpel om de aandacht af te
men
aangenaam
ornament
bedekt;
verplaatst zodoende het probleem van het structurele naar het
decoratieve terrein."
(2)
2
In
het
hele
werk
van Gaudi ziet men het belang dat hij aan een
goede (stoffelijke) structuur hechtte,
priori
gezien.
Immers
De
deze vaak oneigenlijke deelgebieden is een probleem
Het oneigenlijke zit onder andere in het a
die
De laatste
men met duidelijk gebrek aan stiptheid dragende
opvatting wordt met een voor het oog
hebben
behoren.
(l)
leiden van het slecht opgeloste punt. Een fout in de architectuur
op
dat in feite niet bevredigend wordt opgelost.
wordt
gang
de architectuuropleiding een groot aantal vakken, die alle
tot het gebied "stoffelijk
structurele
Bij openingen wordt een of ander ornament geplaatst bij
de
diverse eigenschappen en ken
merken van het stoffelijk ontwerp. Anders gezegd: we
waarin
alle
) . " (7 augustus 1915)
gang van het als drager geziene element naar het gedragen element.
stoffelijke deel van een gebouw
door specifieke gebouwdelen worden vervuld, bestaat deling
toestand,
architec
voorbeeld mag de moderne skeletbouw in ijzer, staal en
beton dienen. Sinds het ontstaan van
dat
"Hij gelooft dat de continue vormen de volmaakte zijn. tijd onderscheidt
te
het ontstaan van separate
opvattingen
het
het
Er
In
bij
in
en gedragen elementen. meer:
uitgangspunt
structuren
dragen en gedragen worden.
is
dat
de Tempel (de Sagrada Familia) en over bouwkundige
worden.
onderwijsvakken staan
dat
te zijn: "Hij vertelde ons over de structuur van
En vervolgens:
vakgebied
dienen ons af te vragen of dit een wenselijke
situatie is en of deze niet door een
was het volstrekt duidelijk dat in een bouwwerk ieder
dragende functie hadden (
architect is deze methode meermalen toege
gevolgen Wij
krijgen.
ontwerpen
een oplossing gebruikt die zo zijn bezwaren
heeft: de opsplitsing van het in
te
Gaudi
deel draagt èn gedragen wordt en
gecompliceerder worden, ontstaat op
een gegeven moment de behoefte weer overzicht
Voor
behan
materialen
verwerkte,
het
plezier
wij
hoe
hij
hij
hun eigenschappen uitbuitte, tot uitgangs
punt voor zijn ontwerpen maakte. Reeds in zijn zien
waarmee
fabrieksmatig
(bijvoorbeeld tegels) gebruikte om de
eerste
geproduceerde stoffelijke
bouwwerken
bouwmaterialen structuur,
daarmee de ruimtelijke, te ordenen, in maat te zetten.
en (3)
3
3
Zijn
werk
lijke
is
één lang pleidooi voor een synthetiserende stoffe
structuur,
functie.
Nooit
integraal is
en
niet
gedifferentieerd
staafjes
die,
met
verbonden, tot een min of meer tussen
scheidingen
en
deel
latere
werk,
niet
geheel
worden
en
van
een
levend
geheel
wezen,
waarvan
een
integraal
Hoewel
baast
niet
het
andere
gericht
dat
Gaudï
profielen
in
onbehandelde vochtige
enzovoort)
steenbrokjes
of
werd.
zijn
ijzeren
omgevingen
slechts
-brokken, Het
zijn
bedekte
waardoor enkele
zich
er
met
banden
Güell,
van
de
weinige
en
bevreemdende
gebouwen.
deze
Meester-architect
het de
vernuft
Naarmate
uitdaging
constructieve probleem" heeft geaccepteerd en beantwoord.
en
Barcelona
wilde
graag
gegeven
eens
zien
la catalana" gemetseld wordt. Toen hij daartoe
af
hoe
de
ogen
niet
geloven.
uiterst dunne stenen zo maar zonder de
op
zijn
ver
uitleg van de constructiewij ze bevredigde hem niet,
De bezoeker werd "toevertrouwd" door
er
een
dat
de
metselaar
in werkelijkheid wacht tot de specie hecht). Het verbaasde
kijker
meer
iedere
steen
ogenblik naar te staren (terwijl hij
door
de
schijnt
dat
de
grap dan door de uitleg over de
techniek overtuigd raakte.
en
gevels
kalkmortela
zich
hypnotiseerde
keuzes
meer in verdiept, veroorzaakt zijn werk steeds meer
waarmee
5
In
afbraak van binnenuit gega
bewondering voor zoveel inventiviteit, over plezier
staven, (Park
momenten in de stoffelijke structuur van zijn men
sommige
vroeg
zoek
geweest op een lange levensduur. Zo ver
Bellesguard,
randeerd
uitziet,
"a
voor hem was het weinig minder dan een wonder.
zijn werk, zestig tot meer dan honderd
jaar oud, er vaak nog voorbeeldig kennelijk
gelukkig?
trap
enige ondersteuning konden blijven staan, maar
niets weggelaten kan
even
een
in de gelegenheid werd gesteld, kon hij zijn Hij
en
(4)
niet.
hoe
waar
worden.
zin
Een buitenlandse bezoeker aan
een
touwtjes of lijm in de uiteinden stabiel
Was Gaudï's keuze bouwtechnisch gezien altijd zekere
"Wonder en is gheen wonder"
afwerkingen hun separate functies vervul
len. Een skelet is, als in een integrerend
naar
een dragend element als een kolom alléén maar
dragend. Een skelet is, met name in zijn verzameling
Probleemstelling
het
van "het
k
Deze practical joke heeft anecdotische:
Hij
van de verteller ervan, Barcelona
1926).
een
veel
ruimere
een
Antonio
Gaudï
i
Cornet
(Reus
verklaring
over
mirakel
structuur,
dan
werk
ordening
of
in
-
heeft
hij
of
constructie Het
voor
dan ook tot doel het werk van Gaudï inzich
telijk te maken, voor ontwerpers, voor beschrijvers, voor zoeker
het
1852
dat
accepteert. Dit proefschrift opteert voor het laatste. liggende
dan
De verbaasde, misschien verdwaasde bezoeker van
diens werk hecht eerder geloof aan een zij
strekking
is representatief voor de reacties op het werk
de
be
het algemeen. (Het is zeker niet bedoeld om een bezoek
aan of een studie van de werken zelf overbodig te maken.)
Toelichting De uiteindelijke vorm van een gebouw arbeidsproces, singen
die
variabelen.
dat
van
zijn die
op
resultaat
van
een
verschillende
invariabelen
en
(in-)variabelen betekent kennis van
het waarom en waardoor van de vorm van een
4
het
gekenmerkt wordt door een reeks (vorm)beslis-
gebaseerd Kennis
is
bouwwerk,
en
van
de
daarvoor
toegepaste
methodes;
methodes in de hedendaagse ciënte
werkwijze
kunnen
dit
bevordert toepassing van die
bouwkunde, leiden
en
waar een
zij
tot
een
bevredigend
effi
gebouw op
De architectuur van Gaudï is, zeker in anders
zijn
laatste
werken,
zo
dan wij dagelijks om ons heen zien, dat zij ons in
eerste instantie volslagen vreemd voorkomt.
het
werk
een
zekere
herkenbaarheid
voor in
zijn,
zich
kunnen onderzoeken waarin de herkenbaarheid gelegen beeld
door
naar
de
en
bewijst
draagt. Wij is;
bijvoor
structuur van het gebouw te kijken, te zien
welk maat- en welk verhoudingssysteem gebruikt structiewij zen
welke
materialen,
en
werd,
welke
Het decoratieve en het symbolische, de minder
problemen
tuur, met name
het
con
ook welke statische en
fysische principes aan het gebouw ten grondslag liggen.
daarna
mr.
betekenissen,
.genre",
they
ziet
analyse
van
en
thoughts .cannot structuresque, possibly
sour
het
zullen
zullen
beter
stoop
zal
niet
zijn
dat
werk
Gaudï
begrijpen.
dat
Gaudï
een
(6)
Ik
heb
hoge
die
mate
analyseerbaar
is,
in
de
met
grote
doch
en
de
fysica
van
de
synthese
hem was analyse de dood, synthese het leven. Hij lingen
hun
hang
verweet
(7)
deze
ontwerpoverwegingen
Gaudï
van
Gaudï's
architectuur
architecten
verbonden
Algemeen
met
de
dimensies - de
zee
ruimte - samen (8)
van
en
de
geometrie
een
grote
in
symboliek
dient te
met
de
constateren
symbolen die Gaudï gebruikte, tijd- en plaatsgebonden als
bekend
kan
tekortgeschoten
wijze
waarop
Gaudï
ontwikkelde, kan echter universeel worden toe
gepast. Het is wenselijk dat zijn
nog enige sympathie voor ons volk gewekt. ("De zee
is het enige dat voor hem de drie voegt.)
zijn
in
op een andere wijze dan in de literatuur vaak gesteld interpretatie
ze zijn, zelden universele waarde hebben. De
gelicht.
Misschien heeft het feit dat Nederland zo bij
Noorde
naar analyse, en verklaarde dat de synthese een
kunst van de Mediterranen is.
is
getoond
kennis
naast
Gaudï heeft zich menigmaal voorstander
bewoordingen over de analyse uitgelaten. Voor
Gaudï
belangrijkste ontwerpoverwegingen aan. Versiering
en symboliek hadden in
de
van
de technische en de natuurwetenschappen ontworpen is;
van
De
uit
dat het tevens in hoge mate berust
op rationele overwegingen, en dat het
vloed
de
het werk van de meester bevat met graagte aangenomen.
dat
forse
onderzoek
bij mijzelf en anderen de behoefte gevoeld aan een betere
uiterste terughoudendheid te geschieden. Het valt
in
be
(9)
Analyse en synthese
zich
impliciet
kennis en begrip van Gaudï's architectuur en heb dan ook
wordt.
en
dit
in staat zijn.)
building
not
omega
(In
goed
ons
high enough in the poetry of
als
Mediterranen in tegenstelling tot Noordelingen de zin
enkele
visionary art, because poetry is his business."
kunnen
voor analyse missen en derhalve wel niet tot
daarbij droegen de mechanica
is
te
die
wel de analyse. De ana
Ik heb geconstateerd en geconcludeerd dat het werk
doorgrond
ook
men de stellingname van Gaudï niet verdedigd of
down to the plain
because
beheersen,
aangevallen zien; evenmin de stelling, doelde
stonden
synthese in een soort dialectische verhou
bouwen,
lyse die nodig is om
inzicht
Ruskin's
business,
hem
daging
opleveren. Interpretaties in de litera
"literaire
prosaic details of the his
geest die ons eigen zou zijn, mag bij Gaudï irri
(5)
kunnen worden, want: "though
voor
proefschrift
Dat wij er, op wat voor manier ook, gevoelig dat
analytische
tatie en minachting hebben opgewekt, klaarblijkelijk
ding. Het mag zo zijn dat wij de synthese,
kunnen leveren.
geheel
De
worden
gesteld zijn
en
werkmethoden
aan
en in architectuurscholen worden toe
worden, in
ontwerp-
het
dat geven
de
architectuurhistorici
van inzicht in de werkwijze
van architecten; zeker geldt dat voor die van
Gaudï.
De
belang-
5
stelling
die
er
momenteel
bestaat
voor
zijn
hopelijk tot een juist inzicht in zijn werkwijze, leren
van
de
werkwijze
produkten leidt
De methode van onderzoek
daar
Deze is in wezen eenvoudig. Hij houdt in dat eerst
de
gauw
werkwijze tot
van
inzicht
en de gehanteerde middelen leidt daarentegen al
wanbegrip
en
depreciatie.
In
de
literatuur
Gaudï's werk beschreven wordt, vindt men vaak een gebrek zicht
in
invloed
aan
tot resultaten kan leiden als die welke
Gaudi bereikte. Een onjuist inzicht of het ontbreken in
het
waarin aan
in
de wijze waarop zijn gebouwen tot stand kwamen en in de
van
het
uitzonderingen,
bouwproces zoals
de
op
de
vorm.
Uiteraard
zijn).
Geconstateerd
begrijpelijker is als het terminologie
wordt
er
door
kan
bouwkundigen
bouwkundiger
en
helaas
worden
bevat
voor
dat
beschreven minder
velen
het
werk
is.
De
worden
bekeken,
zelf
vooral
geraadpleegd
als
Uitgangspunten bij het onderzoek voor dit proefschrift waren: - de literatuur geeft te weinig inzicht in de)
projecten
om
de
(ontwikkeling
als
leerstof
te kunnen dienen voor toekom
in
tekening
brengen
- het zelf opmeten en
is
een
uitstekende
manier om gebouwen te doorgronden - de
abstracties,
literatuur
dient
aangevuld te worden met de resultaten van
bouwkundige onderzoeken.
onderzoek door de Gaudigroep - Delft getrokken werden.
De bouwkundige analyse
De methode van beschrijven legt
het werk van een architect uit met
behulp van begrippen, die in ontwerp en uitvoering van
een
bouw
De
beschrijving
is
komende wijze van
feite
de
conclusies
die
uit
over
de
bouwkunde
en
Wat
beweegt
een
baar) middel geworden, daarna de film, de video.
Al
een
rol
de
len
visueel
ideeën.
in Hoe
zijn werk? Welke factoren spelen
ontwerpbezigheden
combineert
de
en
de
verwerkelijking
van
ontwerper de^diverse factoren, welke
waarden kent deze eraan toe en hoe bepaalt zij of hij
welke
fac
blijven
het
beperkt;
zij
zijn
gevoel
voor
maat)
toren een rol (dienen te) spelen?
beschrijving is derhalve altijd
Er
Het
zijn
vele pogingen gedaan het werk van Gaudï te begrijpen, te
duiden. Met wisselend resultaat. Dit proefschrift met
gebruik
van
bouwkundige
begrippen
werk van een ontwerper. De uitgangsstelling werk
van
is
een
poging
inzicht te geven in het daarbij
is
dat
het
een architect slechts begrepen kan worden door dat werk
zelf, zelf te analyseren.
is
voornamelijk
is
andere
vastlegging
stellen,
zinnen
midde en,
in
(tast,
een
surrogaat
van
het
gebouw.
ook te wensen dat er betere middelen tot kennisover
van
een
van
de
de
dan
blijft
ons
althans
het
beschrijving. Mocht men het gebouw willen her
reconstrueren,
overbrugt
beschrijving,
gebouw dient een belangrijk doel: Mocht een
gebouw gedoemd zijn te verdwijnen, surrogaat
deze
in feite niets ontwikkeld. De
dracht worden ontwikkeld. Hoe primitief ook, de
Tevens
6
dan
zijn
in de laatste honderd jaar is de foto een (onmis
mindere mate, acoustisch van aard. Voor de reuk,
het
van oudsher naast de tekening de meest voor
kennisoverdracht
produkten. in
Pas
in
werk van belang (kunnen) zijn. architect
van
stige bouwkundigen
die niet zelden in de plaats gesteld worden van onwetendheid. (10)
analyse
ge
met andermans bevindingen vindt pas daarna plaats.
Deze uitgangspunten zijn
bouwkundige
het
te weinig kennis verschaft. Een confrontatie van eigen
abstracties
De
de
betast, beluisterd en gemeten; foto's,
tekeningen, beschrijvingen worden pas bouw
geschriften van Isidre Puig Boada (die
door de gebruikte talen, Catalaans en Spaans, onbereikbaar
zijn
gebouwen
en
de
dan
bestaat
beschrijving
van
althans het
dat gebouw
surrogaat. de
afstand
tussen "Mohammed en de berg". In
dit
proefschrift
vindt
het architectenvak gericht kunnen zijn. men
teksten, foto's, tekeningen. De
teksten volgen alle eenzelfde schema, waarvan echter per onderdelen
afgeweken
kan
zijn,
indien
kern van de stukken vormen de delen tuur,
de
functionele
en
over
toe
te
passen)
gebouw
blijkt er een sterke nadruk te
stoffelijke
ter
struc
materialen aan toe te voegen en tevens de
7
genoemd.
Voor
wordt
het
con
8
een goed begrip van de ook
steeds
de
in
ont
litera
deel
men
een
aantal werken uit de
eerste helft van Gaudi's praktijkjaren,
uiteengezet
en subjectieve zienswijze
van elkaar Gaudi's
tracht te
objectieve
scheiden,
ontwerpmethode
en
zo
zaken beter
begrip
te
volgens
krijgen
een
van
en de bij de uitvoering van zijn gebouwen
gevolgde bouwwijze. Daarbij vindt men
uitgelegd
wat
en
hoe
de
invloed van dit laatste op Gaudi's ontwerpen is geweest. Dit
proefschrift
geeft
belang
liggen' op
voorts
ter
de
opleiding
wiskunde,
derde
punt:dit
Meer
dan
is
bij
algemeen
punt
wordt
2.
in
statica
aangenomen,
bepaald door mathematische uitgangspunten. bekend
is
ten
bouwen.
Zijn
dat
Gaudï
voordele
en
"barst"
reeds
is Gaudi's werk
Terwijl
interessante
zin
langzamerhand
p5gingen
deed
de
aan te wenden, herkent men niet even
letterlijke
werk
zekere
statische temet
schema's
in
zijn
ge
van het spelen met de natuur
- Het vierde punt:
de architectuur in Catalonië kent een aantal
specifieke trekken, die het werk van Gaudï sterk
treft
methode
die
van
wetten.
De structuur van de dissertatie beschrijvend
Het
zwaartekracht
10
een
is
heeft en de specifieke vakken daarin. Bij Gaudï
algemeen de haast
tuur en bronnen aan informatie aanwezig is.
In
genoten
algemeen
sprake. Elke beschrijving van een gebouw of ont
werp wordt voorafgegaan door een overzicht van wat er
de afkomst van een architect, zijn
fysica, sterker misschien dan bij zijn studiegenoten. -
typebeschrijving
de
hij
6
gebracht.
behalve
omstandigheden, familie enzovoort,
toegepaste
dichterbij
punt:
de
gebouwen en plannen en Gaudi's werkwijze is werpmethode
tweede
die
de ruimtelijke structuur, die gezamen
situatie, de massa-vorm en een crete
in
Het
dat wenselijk bleek. De
lijk de structuur van het gebouw vormen. Door hier (c.q.
stuk
-
oriëntatie
Het
zijn
rerende elementen die daarbij een rol diafragmatico"
hebben.
en
speelden,
zoals
de
"arco
de "bóveda catalana". Gaudi's architectuur was
voorts nadrukkelijk op de westerse bouwkunst geënt. - Het belang
vijfde te
punt:
weten
architectuur
hoe
,een
is
is
van
naar het werk van Gaudï:
kwintessens
dat
proces
van
de
de
1. de architectuurbeschrijving
gelegen
2. het leven van Gaudï, zijn opleiding
evenwichtsconstructie
3. de stand der exacte wetenschappen in zijn tijd
zijn vormgeving trok.
in
belang
voor
ontwikkeling
toepassing en
van de
vorm-geving.
Het
is
van
architect zijn vormen ontwikkelde. De
vormen zelf, zijn een resultaat van een
vijf doorgangen
bepaald
niet de decoratieve, maar de architectonische, structu
de van
proces.
Het
toekomstige Gaudi's
kegelsneden,
consequenties
kennen
van
ontwerper. De
architectuur
is
kettinglijn
en
die hij daaruit voor
4. de architectuur in Spanje tot Gaudï 5. Gaudi's vorm-geving. - Het eerste punt: de beschrijving te
ontwerpen
van
zowel
gerealiseerde
als
gebouwen (de architectografie), te onderscheiden in
geschiedenis, kritiek en theorie, zou meer op het
uitoefenen
van
De
hiervoor
genoemde
vijf punten vormen het zelf geschapen kader
waarbinnen het werk van Gaudï bestudeerd is. Dit kader is voorwaarde voor een goed begrip
van
Gaudi's
werken,
7
weinig
lezers
van
dit
proefschrift
zullen de onder de genoemde
punten bijeengebrachte kennis bezitten, hoewel veel herkenbaars in zullen aantreffen.
8
velen
er
wellicht
relatie vernietigd is." Ofwel het gaat om het
Ho ten (1)
Martinell, C , "Conversaciones con Gaudï", p. 54.
dingen.
(2)
Martinell, C., o.c, p. 54, 55.
En over het
Deze
door
actuele
Gaudï
geconstateerde
"fout" in de
architectuur(=ontwerp)opvatting
oorzaak (geweest) kunnen
zijn van
toenmalig
zou wel
opvattingen
eens de
die heden
In
feite
probeerde
zijn
in
wat
der
dit
(Casa
als inwen
voor de plaatsing en de afmetingen
van de toe te passen materialen. We zien hoe begin
Rohe ge
Vicens) moeite
heeft
met
de
wat
is
zien aan
het
totale
bezig
in
Gaudï
in het
dikte van het
trouwens al zo oud als de formele Brunelesschi's te
lijf
kerken, aan de
gaat, de
dimensionering van
datering
werk. Ook Palladio hield zich, bijvoor
combinatie de
met
de
door
normale
en
de
dit
probleem
belasting vereiste
de hoekkolom,
waarbij
tevens nog zijn harmonieleer een rol speelde. Martinell, C ,
o.c,
geeft
Gaudï over de
functie
van
(9)
verschillende het
menselijk
In zijn Histoire
de
als
la philosophie Occidentale (deel II,
na Plato a
tisch
priori
en een synthetisch subject
wordt
toegevoegd
wordt
op
aan
toevoeging
het sub
op
skelet
dachte
en de
(daarin
rust
de
wijdde, Gaudï
zich
een of
uitliet
(gekoppeld
Peter Collins, "Changing Ideals in Modern Architecture".
tot
Gaudi stelde: "De ontdekkingen van hen die
kunnen
analyseren maar
toepassing omdat elke
interessante
zich
voortdurend
in
schemering
pijnigen
over
ontdekkingen
verschaffen
aan de verschillen
en Noordelingen) en ook Kant tot de
Noordelingen rekende (die geest
een ge
voorts herhaaldelijk over ana
onderdrukken), kan een studie
van de woorden van Robert Kerr, in:
geen
die
buiten
Daar Kant de filosoof is aan wie Gaudï bij Bergós
Vrij
vergeten, vinden
buiten aan
worden."
hullen, hun
synthese
van
grond van ervaring, gefundeerd
universaliteit die allen aantrekt, kenners en leken); ...
de
een analy
en er niet door een analyse
toegevoegd, moet
andere manier, meestal
tussen Mediterranen
zijn
Kant, tussen
oordeel, waarvan de laatste is
uit kan worden afgeleid; als het van ject
verschil tussen
oordeel en een op de ervaring gebaseerd of a
gekenmerkt door het feit dat het attribuut het
"Precies zo
richt zich" (aan het eind van de zeventiende
eeuw) "de aandacht van de logica, op het
lyse en synthese
Elk kunstwerk dient verleidelijk te
theories, his work",
uitspraken van
"Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós", II:
citaat
leerden hen tot niets
hoofdstuk VIII) schrijft Jean Francois Revel:
relatie met de spieren "die de motoren zijn".
naar het
studenten af
p. 25.
Bergóa,
J.,
van haar
Martinell, C , "Gaudï, his life, his
posteriori oordeel. Of, volgens
probleem
beeld in de omhulling van zijn Basilica, met
(7)
ze daar
omdat
een
Het
binnen
(6)
keurenswaardig,
denkt.
wijze waarop hij dit probleem
(5)
ogen
materiaal (de tegel) en welke oplossingen hij daarvoor be bouwkunde. Wij
(4)
(8)
hele Amerikaanse periode -heeft beziggehouden:
betekent
lyse maakt de school in de
Martinell, C , o.c, p. 89 e.v.
zijn eerste werken het pro
hoe gaat een gebouw de hoek om, zowel uitwendig dig,
onderwijs: "De fout van een overmaat aan ana
Bergós, J., o.c, 148, 168.
Gaudï
bleem op te lossen dat bijvoorbeeld Mies van durende
der
dient."
nog over zijn werk bestaan. (3)
verband
de
en nevelen
en hun gevoelens
relatie
Gaudï-Kant
leiden, die meer inzicht
in Gaudï's gedachtenwereld. (J. Bergós,
Conversaciones, p. 58)
9
(10)
Een voorbeeld: Nikolaus Pevsner, wiens is
voor
een
historisch
werk
onderzoek,
nu
gebruikt
"aesthetic appeal" voor dat wat een "gebouw" van architectuur" Architecture aangetroffen.
10
onderscheidt. wordt
deze
term
In
zijn
merkwaardig
zelf
rijp
de
term
een
Dictionary genoeg
"stuk of niet
DE ARCHITECTUURGESCHIEDSCHRIJVING EN GAUDl/GAUDl EN DE ARCHITECTUURGESCHIEDSCHRIJVING
Inhoud
Architectuurgeschiedschrijving en de opleiding tot architect Gaudi en de architectuurgeschiedschrijving De literatuur over Gaud誰 Aantekeningen bij de literatuur over Gaud誰 (Beoordelings)criteria in de architectuur(beschrijving) Noten
Uit de geschiedenis kan men leren, ook het foute. De architectuuruitoefening is uitvloeisel van de bouwen behalve
en
beschrijvingen.
doel
in
zich
ook
studie
van
De'; architectuurgeschiedschrijving
ge足 is
hulpmiddel voor de architect in zijn
scheppende werk en is sinds haar
ontstaan
een
invloedrijke,
zo
niet bepalende factor in dat werk gebleken.
11
12
2 Architectuurgeschiedschrijving
3
en de opleiding tot architect
heeft dat het onderwijs
In het begin van de jaren 70 deed zich in de architectuuropleiding aan de
Technische Hogeschool van Delft de behoefte voelen
aan
in
de
bij
men
uit
het
verleden
een heroriëntatie op de architectuurgeschiedenis. Dit verschijnsel
hedendaagse praktijk. Het is
stond
schiedenis
uiteraard
niet
op
zichzelf
studenten-revolte aan het bouwkunde-opleiding
van
einde
en
van
Delft
hing direct samen met de
de
jaren
60,
verslagen van de Afdelingsraad lezen we het rapport "Historie nu of nooit" belangrijkste
conclusie,
dat n.a.v. de gesprekken spronkelijke
idee
van
op
en
de
In de raads-
7 november 1973
over
van de Werkgroep Geschiedenis:
die thans getrokken kan worden, is de
externe
deskundigen
het
oor
om een geschiedstheoreticus aan te trekken, is
losgelaten. Er wordt nu meer gedacht aan historicus
in
meer dan in enige andere afdeling
van de Technische Hogeschool zijn diepe sporen trok.
"De
die
verder
nog
aan
een
architectuurgeschiedenis
gericht
dient te zijn op de opleiding van de toekomstige bouwkundige waar
wordt
opgevat
opdiept wat van nut kan zijn voor de tevens als
merkwaardig,
een
dat
"Kunstge
geschiedenis van beelden" en
niet van beeldvorming (produkten en niet produktiewijze).
(l)
Het is ten derde merkwaardig, dat het verschil tussen de "oude" en de "nieuwe" vorm van
geschiedenisonderwijs
klaarblijkelijk
"die
sociologische" kant is. Uit
de
verslagen
wordt
duidelijk dat de Afdeling Bouwkunde als
geheel niet in staat was de veronderstelde schiedenis
van
het
kloof
tussen
de
ge
vak en de opleiding erin te overbruggen, met
andere woorden te ontdekken dat deze kloof een
in
wezen
theore
een
sociaal-economische
tische is en in de praktijk alleen bestaat bij de gratie van
aantal
andere disciplines"
theoretische opstelling.
zich
De architectuurgeschiedschrijving is er bij gebaat, en daarmee de
deze
(raadsverslag 21 november 1973). In een aantal stellingen sprak "theoretische
en
praktische
de
werkgroep
uit
over
de
vraagstukken rond het geschiedenis
genen
die
haar bestuderen (teneinde bijvoorbeeld bouwkundigen op
onderwijs". De eerste stelling waarschuwde "tegen een te nauw toe-
te kunnen leiden)
dat zij uitgeoefend wordt door mensen, die zich
snijden
ervan bewust zijn,
dat het om de GESCHIEDENIS VAN DE ARCHITECTUUR
van
de vraag naar geschiedenis op het loutere nutseffect
van de geschiedsbeoefening". In de zesde stelling was "de noodzaak
ALS PRODUKTIEWIJZE gaat.
aangegeven,
Men zou verwachten dat
dat het onderwijs rekening moet houden met de belang
deze
gedachte
rijkste problemen waarvoor de studenten later in de praktijk komen
introduceren
te staan. Deze problemen zijn afgeleid uit een drietal structurele
aan heeft gesproken en dat zij aandacht
veranderingen:
problemen van andere eisen,
de niveaus binnen het bouw- en planningsproces, de
sociaal-economische positie van b.i.'s en s.i.'s en
de
werkwijze
van
Uit
kan passen aan "andere
blijkt een sterke hang naar een sociaal-econo
mische benadering (van de geschiedenis) problemen
rond
het
bouwen,
"om
de
maatschappelijke
de stedebouw, architectuur en kunst
van
de
worden
het
besteed
hebben
aan
"de
die aan kennis en vaardigheden worden
gesteld". Dat blijkt niet het geval.
Uit
verslagen
voorstanders
de sociaal-econoom in het architectuuronderwijs
van b.i.'s en s.i.'s." de
de
(2)
geschiedenis kan men leren. Bijvoorbeeld hoe men zich aan
gesteld".
eisen,
die
aan
fundamenteel
Het is een merkwaardige ontdekking, dat men niet eenvoudig gesteld
Het
belang
bouwen. historisch
en
vaardigheden
Men kan de constanten ontdekken in het ontwerp
en bouwproces en daarmee de variabelen.
door te lichten en nader tot elkaar te brengen."
kennis
voor
de
De
toekomstige
resultaten
zijn
van
beoefenaren
van
het (3)
onderzoek naar de bouwkundige ontwikkelingen, een
13
ander dan het traditionele vergelijkende onderzoek van taten
van
die
de
resul
ontwikkelingen op zekere momenten, is een typisch
vakgericht onderzoek.
(4)
Dat het historisch onderzoek van bouwprodukten
of produktiewijzen
Gaudï en de architectuurgeschiedschrijving Voor
iedere
architect (en architectuuronderzoeker) bestaan er in
feite twee "bronnen" waaruit zij of hij kennis over het
bedenken
eigen
voor de instandhouding en vermeerdering van kennis over het bouwen
bouwen en beschrijvingen.
van fundamenteel belang is en dient te geschieden lijkt mij buiten
Wat is er met gebouwen aan de hand? Er zijn er zovéél,
kijf.
staat
Het is daarbij niet opportuun of het om nieuwe, oude of mo
gelijk reeds verdwenen bouwwijzen gaat.
In dié zin hoeven wij ook
er
vol
van
bouwde omgeving" in zich op te nemen. Terwijl vroeger verplaatsingssnelheid
om de beschrijvingen van bestaande
hield,
bouwwerken.
Dit
(eventueel
proefschrift
verdwenen
of
zijn. Wat namelijk ook de betekenis van schrijving
mag
zijn,
de
ge
wil hiervoor een pleidooi
architectuur
en
haar
is
de
omvang
van
de
de
geringe beperkt
dat nu de verplaatsingshoeveelheid van gebouw naar ge
bouw, van stad naar stad, van land naar land en van continent naar
(5)
continent die men zou moeten ondernemen om alles te zien;
be
weinig tijd hebben wij I
steeds is de bouwkunst een produkt van een
Er
dient
voor de toekomstige architecten. De produkten (de
Hetzelfde geldt voor de literatuur (en andere media:
gebouwen)
zijn
gids. Wij zien daarin het resultaat van het proces,
de kwaliteit van het resultaat.
visie,
en
hoe
dus immer geselecteerd te worden, liever: onze beperkte
opnamecapaciteit veroorzaakt vanzelf een selectie.
onze
wereld
kennistoename
proces en is de bestudering van dat proces van fundamenteel belang
daarbij
de
en niemand is in staat de totaliteit aan "ge
niet te spreken over de geschiedenis van het bouwen, maar gaat het
plande)
vak
en helpen realiseren van gebouwen - kan putten: ge
video.)
Er
is
een
niet
film,
tele
ophoudende stroom over oude en
nieuwe gebouwen, theorieën en theorieën over theorieën.
Hoe stond Gaudï
(6)
tegenover de architectuurgeschiedenis en de mani
pulatie ervan in de geschiedschrijving? Uit zijn aantekeningen van 1878-1879 weten wij hoogte
was
Gaudï
op
met
hij, kennis
in
een
van
vergelijking
zaken.
Entretiens sur 1'Architecture van
met
het
Atheense
Het verhaal gaat, dat hij de
Viollet-le-Duc zeer grondig las
en van aantekeningen voorzag.
(7)
Later, omstreeks 1915-1920, heeft hij Martinell gelaten.
zich
tegenover
was
echter
ook
en
die schrijvers onbekend wat Gaudï
had.
Er
wordt
gezegd,
dat
bouwkunde
betrek
hij als student veelvuldig de
schoolbibliotheek bezocht, hetgeen zeer goed mogelijk,
14
Bergós
diverse malen over het bouwen in verleden en heden uit Het
verder aan literatuur bestudeerd had dat op de king
de
van de oudere èn de eigentijdse bouwkunde. De Parijse
Opéra kritiseerde Parthenon,
dat
maar
niet
bewezen is. Zijn bibliotheek in de Sagrada Familia was bescheiden,
Critici
van
en moed.
de
aanwezige
boeken
noemt
Martinell
sociaal-economische zaken betreffen.
slechts
enkele, die
Geen (historische) architec
tuurbeschrijvingen echter.
(8)
"zijn bijna gesjeesde artiesten door gebrek aan kwaliteit Daarom is eenieder,
die hen beluistert of met hen werkt
verloren."
(13)
"Er zijn twee openbaringen,
zo zei Gaudï,
de ene is
de doctrine
van moraal en religie, de andere wordt gevormd door de feiten, het Volgens Martinell was Gaudï's kennis van de architectuurgeschiede-
grote
is buitengewoon:
voortgekomen en bevatten bovendien de
"Gaudï
showed
singular
erudition
as
far
as
architectural literature is concerned" en "... his knowledge would be
apparent
in
the
boek
van
de
Natuur". "... de overige boeken zijn daaruit interpretaties
en
vergis
singen van mensen".
(14)
"Notes on Ornamentation" where he showed an
extraordinary acquaintance with art history,
this is true also of
Enige pregnante uitspraken van Gaudï
the "Memorial" which accompanied his projects of lampposts for the
In de architectuurbeschrijving heerst de misleidende gewoonte fan
Plaza Real".
tasie te verwarren met verbeeldingskracht, voorstellingsvermogen:
(9)
In Gaudï's "conversaciones" met Bergós en Martinell komt zijn ken
"Bij een andere gelegenheid,
nis van bouwwerken en bouwwijzen tot uiting.
"Imaginación y fantasia"
dat Gaudï het gebouwde als voorbeeld
zag
Men kan concluderen,
voor
zijn
eigen
werk
maar:
Gaudï:
"Wij
(15)
Mediterranen
zijn
niet
gewend
fantasmas, te zien maar beelden, imagenes. Wij
"Originaliteit bestaat in een terugkeer naar de oorsprong,
en wel
beeldingskracht
dan
zo dat diegene origineel is die nieuwe middelen met de eenvoud van
plastische kunsten."
de eerste oplossingen combineert.
Voor
Het getuigt van oorspronkelijk
heid als men de problematiek van de allereenvoudigste eerste basi liek
toen hij het verschil besprak tussen
weet
op te lossen met de complexiteit van de eigen stabili
teit van de gewelven (zoals in de Sagrada Familia)." "Men moet het derhalve niet in voldoende
te
kijken
naar
buitensporigheid
(10)
zoeken.
Het
is
en
hebben
meer
ver
zijn daarom geschikter voor de (16)
Gaudï was het ruimtelijke voorstellingsvermogen een absolute
voorwaarde voor architectuurbeoefening: "Die twee architecten die zich mijn leerlingen het
"ketelmaken"
niet.
een inhoud maakt. Ik
irat er gewoonlijk gemaakt wordt en te
omdat
(il)
ben."
trachten dat te verbeteren."
fantasie
hersenschimmen,
ik
zoon,
heb
noemen,
beheersen
De ketelmaker is iemand die van een vlak mijn
kleinzoon
en
ruimtelijk
voorstellingsvermogen
achterkleinzoon
van
ketelmakers (17)
Voor scholen, theoretici en onderzoekers had Gaudï niet veel goede woorden over.
Behalve zijn kritiek op de analytici, die wij veel
vuldig bij Bergós en Martinell genoteerd zien, vinden wij ook: Gaudï zag in (architecten)kringen" "de charlatans, die praten maar niets maken; in tijdschriften teksten
en
velen
houden
het
vindt
men,
behalve
reprodukties,
daarbij. Scholen, kringen en tijd
schriften zijn slechts hulpmiddelen."
(12)
15
De literatuur over Gaudi
Delft.
In
beschrijving. Daarvan zijn slechts Martinell, Sweeney en
grote
trekken
kan
men de literatuur over het bouwen indelen
naar historie, kritiek en theorie; zo ook de
literatuur
met
trekking tot Gaudï.
be (18)
de
Deze
boeken
Gaudï-groep
vormen
met elkaar de essentie van de GaudïSert
en
Delft in voor Nederlanders algemeen begrijpelijke
talen gesteld (Engels, Duits en Nederlands).
Men kan deze laatste tevens naar de volgende categorieën indelen: a. door
Gaudï
Choisy,
zélf
gebruikt
Vitruvius,
het probleem
Du
materiaal,
zoals
Viollet-le-Duc,
Cerceau, Alberti, Palladio; daarbij is
erachter te komen welke
boeken
Gaudï
feitelijk
biografie,
literatuur
waarin
Gaudï
een onderdeel vormt (de algemene
samen met F. Folguera, met een
die sedertdien als standaardwerk over Gaudï gezien mag
worden. Rafols kon direct over alle toen nog in de Sagrada Familia aanwezige materiaal beschikken.
kende b. de
Reeds in 1929 kwam José F. Rafols,
Veel van wat Rafols kende en niet
publiceerde, is helaas in de Spaanse Burgeroorlog verloren gegaan. Daardoor is het onderzoek naar Gaudï's werkwijze uiterst problema
architectuurbeschrijvingen) c. de literatuur waarin Gaudï hoofdzaak vormt.
tisch geworden. (Ook vele andere archieven
De over Gaudï verschenen literatuur kunnen we slechts lezen in het
vernietigd.)
licht van zijn eigen notities (1878-1879) en uitspraken, zoals die
Pas
voornamelijk zijn vastgelegd door
breide pogingen gedaan in hun boeken vat te krijgen op
Boada
en
César
Martinell,
Isidre
Puig
Bergós Massó (+_ 1915-1926). Men moet er tevens op
Juan
in
werden
in
die
jaren (20)
de jaren 60 hebben Roberto Pane en César Martinell uitge theorie en
werken van de meester-architect. Ondanks de omvang en diepgang van
bedacht zijn dat er een zee van verschil in betekenis is tussen de
deze studies vallen de boeken van Pane en Martinell
jeugdnotities en de uitspraken op latere leeftijd. Veel
bij de recentere van Juan Bassegoda Nonell, Carlos Flores López en
door derden
van
deze
genoteerde uitspraken zijn weliswaar nauwkeurig geda
in
het
niet
Tokutoshi Torii.
teerd (Martinell), maar er schuilt een probleem in de afweging van
De
het betrouwbaarheidsgehalte ervan. Zo noteerde Martinell veel uit
waarbij men echter kritisch dient te staan tegenover het illustra
spraken over de werking van
klokken en carillons,
terwijl Bergós
daarover niets vermeldde.
(19)
laatste
blinkt
(21)
tiemateriaal waar
uit
door een zeer uitgebreide bronnenstudie,
Torii vormverwantschappen met delen van Gaudï's
werk wenst te demonstreren.
(22)
Carlos Flores schreef het overzichtelijkste werk van de drie.
Het
In 1972 verscheen George Collins' "A Bibliography of Antonio Gaudi
is vooral op de relatie van Gaudï met Jujol gericht en laat de in
and
vloed van de laatste op Gaudï's werk zien.
the
Catalan
Movement,
1870-1930", mogelijk de uitvoerigste
bibliografie die er over een architect is
de
stroom
verschenen
is.
Sindsdien
publikaties alleen maar groter geworden, en ook de
Het
"Obras
Completas
de
Gaudï"
van
Bassegoda
Nonell,
ordinarius van de leerstoel Gaudï (Catedra Gaudï), heeft als voor lopig
omvang van de verschenen boeken.
boek
(23)
bezwaar
dat
het
in het Japans werd uitgegeven en daarmee
Men kan zich echter beperken tot de boeken van Rafols en Folguera,
voor velen nog ontoegankelijker is dan de vele in het Catalaans of
Martinell, Bergós, Sweeney en Sert, Puig Boada, Bonet
Spaans gepubliceerde beschouwingen.
en
de
jongste
uitgaven
van
de
Bassegoda Nonell, Tokutoshi Torii en
16
Garï,
Pane
(24)
schrijvers Carlos Flores, Juan de
Nederlandse
Gaudï-groep
De foto's in het tweede
deel
van
zijn
boek
zijn
meer
"mooie
plaatjes" dan verklaringen van het punctueel
en
verschaft
gebouw.
De
tekst
echter
is
veel data en is uiteraard zeer goed ge
documenteerd.
(25)
a. de teksten, b. de tekeningen, c. de foto's. ad a. De teksten zijn bekeken op originaliteit en het sóórt infor matie, dat wil zeggen: formatie
De belangrijkste oorspronkelijke werken zijn: a. algemene literatuur
José
F.
Rafols
en
Francisco
Bergós
Gaudï,
Arquitecte Genial vida i obra
(26)
Massó:
César Martinell
Brunett:
Gaudï,
su
vida, su teorïa, su obra Martinell:
Conversacione3
con
Bergós
ciones
de
Massó: Gaudï
Las con
conversaJoan
Bergós
en
LI.
Gari genoteerde uitspraken.
Bonet (27)
de literatuur per gebouw: meer
specifiek
informatie
wordt
verder nog gegeven?
. de
gedachtengang
die
door Gaudï ontwikkeld werd in ontwerp en
materiaalgebruik . de statische en bouwfysische aspecten
van
materialen
en
con
ad b. Zijn de tekeningen originelen
of door de schrijver bezorgd?
ad c. Wat is de relevantie van de foto's? ad a., b. en c.: . wat is de datering van de verstrekte informatie?
3. de door J. Puig Boada
is
Welke
Wat is de relevantie van de gegeven tekeningen?
Massó
Deze
constructies?
structies en de wijze waarop deze door Gaudï gebruikt werden.
Gaudi Joan
en
Daarbij was het volgende een belangrijke leidraad: Antoni
b. specifieke literatuur: 1, C.
opdracht, programma van eisen, planontwikkeling en
toegepaste materialen
Folguera:Gaudï Joan
over
in hoeverre geeft de tekst betrouwbare in
. geeft
de
gegeven
informatie een afgerond beeld van het onder
werp? . geeft dit beeld voldoende inzicht voor een bouwkundige?
dan oorspronkelijk te noemen daar in
deze boekwerken nogal eens een beroep op de algemene literatuur wordt gedaan; voorbeelden zijn: - Gaudï en Astorga
(Maria Jesüs Alonso Gavela)
- Las Bodegas Güell en Garraf
(J. Bassegoda Nonell)
- 1'Església de la Colonia Güell
(J. Puig Boada)
- El temple de la Sagrada Familia
(J. Puig Boada).
De literatuur kan als volgt gekwalificeerd worden: - informatieve werken - illustratieve werken,
dat wil zeggen die herhalen wat in de in
formatieve werken geponeerd wordt.
(28)
De informatieve werken zijn voor dit proefschrift onderzocht op:
17
Aantekeningen bij de literatuur over Gaudï
(het waarom en het hoe van de vormgeving)
Indien men verwantschap wil leggen tussen Gaudi's werk architectuur,
dient
men
en
andere
de populairste uitspraak van deze bouw
meester op te volgen: "Originalidad es volver al gaan naar de oorsprong der dingen.
origen."
van deze veronderstelde
voorbeelden onderzocht. 13
Terug
Indien Torii's benadering juist is, gestelde verwantschap (een huis
Dat wil zeggen dat het onjuist
direct
leidt
naar
het
dan kan men naast de door hem
met
project
vele
van
duivetorens
"dat
ons
Gaudï voor Tanger") andere
is invloeden uit de geschiedenis van het bouwen op Gaudi's werk te
stellen, namelijk tussen hetzelfde project en enige "merkwaardige"
suggereren,
elementen op de kroonlijst en
die
stoelen
op beeldverwantschap, zeker als er geen
structurele verwantschap blijkt. Zo berust de
relatie
die
nogal
in de koepel en de lantaarn van San
Ivo alia Sapienza.
(3D
eens wordt gelegd tussen de toren van El Capricho en de minaretten
14
De relatie die Torii legt met zekere bouwsels op Sardinië
in Cairo van El Moyed, El Ahzar en andere, op te oppervlakkige be
15
structuur en bouwwijze, met name de
paraboloïde
schouwing. Gezegd kan worden dat de vergelijking nauwelijks dieper
tie, zeer duidelijk zijn weergegeven)
steekt dan de bekleding.
ten
als
Het waarom van een minaret op een buiten
El Capricho is dan ook door geen van de schrijvers verklaard,
tenzij
men
grilligheid
als verklaring accepteert. Evenzo berust
van
(waarin
gewelfconstruc
en met de rationele projec
Francisco Roldan y Vizcaino (forten in Melilla en aan de
Frans-Spaanse grens) is heel wat begrijpelijker. Het is in dit verband goed te wijzen op
de
(32)
tekeningen
die
Juan
het op oppervlakkige vergelijking te stellen dat Gaudï in zijn be-
Matamala vanuit zijn herinnering van een aantal niet gerealiseerde
ginwerken door de Moorse bouwkunde werd beïnvloed. Het weerspreekt
ontwerpen
ten enen male Gaudi's eigen uitspraken betreffende originaliteit.
veel respect voor zijn meester werden gemaakt, dienen zij
Men dient, indien men zich genoodzaakt voelt tot het
serieuze verhandeling over Gaudi's werk
inspiratiebronnen
van
Gaudï
(welke
in
hun
naar
hij zelf niet aangaf), vele
lagen diep te graven om die bronnen te vinden. Het gebouwen
zoeken
uitgekristalliseerde
vorm,
zijn
zoals
niet
de
zij gebouwd
staan, maar de structuren (functioneel, ruimtelijk en stoffelijk), de wijze van maken, architect
en
de
eigenschappen
van
materialen,
de
door
opdrachtgever gestelde eisen, de voorschriften, die
Gaudï bij zijn analyse van architectuur probeert te vinden. De
(29)
vorm of het beeld van iets is voor Gaudï zeker niet zo maar de
inspiratiebron; vormverwantsohap, die
niet
oppervlakte,
té
het
oppervlakkige,
is
dieper
gaat
dan
oppervlakkig om bij het
werk van Gaudï te worden aangewezen. Zo is de invloed, die Tokutoshi Torii in "El
Mundo
de
zijn
respectabele
lang
niet
wordt
maakte. Hoewel deze tekeningen mogelijk met
dan
in
een
weggelaten te worden daar
verhelderend
voor Gaudi's ideeën
zijn.
(33)
Is Gaudï gevoelig geweest voor de vele
exotische
vormen
die
in
zijn tijd overvloedig in tijdschriften, boeken en (wereld)tentoon stellingen
aan de ogen van een verwonderde wereld werden getoond?
Heel wel mogelijk dat hij geïnspireerd raakte door de vele grotten en
spelonken,
de
gebouwen
uit andere culturen en al het andere
nieuw ontdekte, maar steeds zal hij gezocht hebben naar het hoe en het waarom. Het imiteren van de natuur ("de natuur
is
het
grote
boek waaruit wij allen leren") bestond in het volgen van de logica
werk
rationalist.
aange
Gaudï
vertroebelend
van
toond, dat Gaudï daadwerkelijk de structuur en de constructiewijze
18
eerder
(30)
Enigmatico de Gaudï" van de duivetorens in Egypte doet
uitgaan interessant maar niet juist, zo
zij
van
de
natuur.
Daarin
was
Gaudï een typisch negentiende-eewse (34)
(Beoordelings)criteria in de architectuur(beschrijving)
tuur wordt minimaal gekenmerkt door ruimtes,
In
ontlenen
de
interpretaties
van "De Tien Boeken over Architectuur" van
Vitruvius vinden we waarschijnlijk de
beste
graadmeter
voor
veranderingen in de opvattingen over de bouwkunst.
de (35)
voortdurende
wisseling in de beoordelingscriteria vormt in de
architectuurdiscussie mogelijk het grootste probleem zijn bestaansgrond. haar
eigen
geschiedschrijving"
aantal decennia geleden,
Wat
onze
is er de oorzaak van dat wat een
louter
bouwvalligheid
even overtuigd,
bij het overige afval gedeponeerd. Voorbeelden te over: de benaming "Gotiek" is
werd
de
' ontstaan
aanzet
verfoeid,
tot
als
deni
die
die hun begrenzingen
op een of andere wijze uit mate functies
mogelijk
worden. begrenzingen
kunnen volledig of gedeeltelijk concreet zijn of
gedeeltelijk imaginair, dat wil zeggen dat we
ons
de
begrenzing
kunnen voorstellen of verbeelden. Architectuur
impliceert
structuur, zowel in stoffelijke, ruimte
lijke als functionele zin. Architectuur impliceert voorts vormverwantschap,
een waarneembare
relatie tussen de delen (en het geheel). Architectuur impliceert ten leste complexiteit. Waar een van de drie genoemde aspecten mening geen sprake van architectuur, waar
een
van
ontbreekt,
is
naar
het
is
en
wordt
geen sprake van goed bouwen;
de aspecten de boventoon voert ontstaat uitzonder
lijke architectuur, uitzonderlijk goed of uitzonderlijk slecht.
nog
Met betrekking tot het begrip complexiteit dient gesteld te worden
Centraal Station van Amsterdam ligt dan weer
dat eenvoud en armoede niet verward moeten worden, evenmin eenvoud
De een spreekt dramatisch over verdwenen
dat door anderen in modern optimisme werd vervangen.
De discussie over het "behoud van Zonnestraal"
zal waarschijnlijk
en enkelvoud, dat gecompliceerd (ingewikkeld) voorts
iets
zichtelijkheid; het tweede meerlagigheid, gestructureerde samenge steldheid, overzichtelijkheid ondanks mogelijke veelheid.)
het Nieuwe bouwen zélf.
Ogenschijnlijk
De waardering voor het werk van Gaudï is in de laatste jaren enorm
eenvoudig ogende architectuur armoedig blijken. Het is
toegenomen. Wanneer zal hij weer terzijde worden
belang door het behang heen
Van
geschoven,
ver
oordeeld
door
Pevsner?
Of vinden wij misschien enige beoordelingscriteria waar
mee wij in zijn (wijze
Doesburg, in de marge behandeld door een
van) werken een algemene geldigheid kunnen
herkennen? Er zijn handelingen in de werkwijze van een architect
anders
is dan complex (samengesteld). (Het eerste betekent chaos, onover
een langer leven beschoren zijn dan dit belangrijkste monument van
een
mijn
de "Reformatie", de voortzetting ervan werd
goed, dan weer verkeerd. cultuurgoed,
(36)
Rococo klinkt spottend, de bouw van de Sint Pieter
symbool van de "contra-Reformatie", de "Barok" vaak
spontaan
leermeesters ons, overtuigend, als absolute
waarheid bijbrachten, wordt door onze leerlingen,
grerende term,
tegelijk
gisteren haast nog, overeind werd gezet,
nu al omvergeworpen is of wegens instortte.
en
Het feit dat "iedere generatie recht heeft op
constructies
rialen zijn samengesteld, zodanig dat gewenste
De De
aan
gecompliceerde
architectuur
(37)
kan complex blijken, van
groot
de kwaliteiten van het structurerende
linnen te bestuderen. Slechte
architectuur
stelt
steeds weer teleur, goede
bovendien
architectuur
bij
nadere
daarentegen
beschouwing blijft
keer
op keer verrassend goed. die
altijd
in het ontwerp- en bouwproces een rol spelen, een aantal factoren, die misschien variabel zijn maar wel steeds aanwezig: de architec
19
tectuur. Vóór het invoeren van het (multipliceerbare) boek
Noten (1) (2) (3)
Happort: Het Geschiedenisonderwijs na 1973, blz. 11 (sten
waren reuk- en tastzin, maar ook het
cil); van de afdeling der bouwkunde van de T.H. Delft.
lingsvermogen, wellicht
De aanhalingen zijn uit het genoemde rapport.
c.q. veel belangrijker voor
E. Viollet-le-Duc
trokkenheid
schreef
over het
onderwijs (Cinquième
ce
n'est
enseigner a e'est-a-dire
la
pas
tant
jeunesse
sa
les
que
formes
d'art
qu'il faut
(7)
De discussie over in hoeverre anderzins
alle mogelijke
geïnstitutionaliseerd
dienen
te
Deze gedachte is onder
Viollet-le-Duc, hoewel die zeer populair waren.
(8)
goed, ook
niet
in
Fusco geeft
XXXII, 142.
zijn, blijft
"het
"Gaudï, his
life, his theories, his work"
the
literary
room
classics
of
history,
general
which he had enjoyed
at
the
reading
the Barcelona Ateneo" was (volgens Juan Matamala),
bleek bij navraag ter plaatse niet dat Gaudï (verplicht) lid is geweest.
hier ontbreekt de, naar het
lijkt consequent, uit de architectuurgeschiedschrijving weg
Toen Martinell
de
gelaten betekenis die we "methoden
"Conversaciones
con
technieken
books
Hoewel Martinell zegt, dat Gaudï "a devotee of
e struttura. De
in zijn inleiding in twee alinea's de verschil
en
loopbaan
with his taste for dramatic performances and the opera.)
actuele architectuurdebat" zoals
heeft. Ook
en
(... He was not only attracted by technical and
culture, and
geen gemeen
lende betekenissen die het woord geschiedenis voor architec ten en historici
Martinell, C ,
esthetic writings, but also.by
architectuurhistorici
de be
geraadpleegd kan hebben.
disciplines
(moeten) hebben of
Eenato de Fusco het noemt in zijn Storia
in ont
Sagrada
Familia
bezocht
Gaudï") waren daar
"...
(zie
zijn
a very few
werpen en bouwen" kunhen noemen.
modest bookshelves with a discreet number of volumes, ..."
(Er zijn in de loop der tijd heel wat verhandelingen over de
J. Hafols noemt enkele boeken, die bij Martinell ontbreken,
betekenis
in verband met de Coöperatie
van de geschiedenis en het belang van historisch
onderzoek verschenen, waarin de meningen over een economisch
aspect
een overheersende
vormde, vond er daarnaast de heropleving
plaats
rol in
voortzetting,
en ander
de debatten
respectievelijk
van de interesse voor de
formele kant
Mataró, waaruit
Gaudï's
moet blijken (Gaudï, p. 32). (9)
Martinell, C , o.c, XXXII.
(10) Bergós, J., "Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós, 25. (11) Bergós, J., "Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós, 26. (12) Bergós, J., "Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós, 184.
van de architectuur.) bijgedragen
(13) Bergós, J., o.c, 210.
tot een overwaardering van het visuele aspect van de archi-
(14) Bergós, J., o.c, 101.
Het invoeren van schrift
van
(sociale) betrokkenheid bij deze socialistische onderneming
ver uiteenlopen. Terwijl in Delft een tijdlang het sociaal-
20
Ook
boeken die Gaudï in de loop van zijn. opleiding
hier buiten beschouwing.
(6)
architectuur.
Het zou goed zijn een systematisch onderzoek te doen naar de
raison d'etre, sa structure, ses methodes
binnen een opleiding een eigen leerstoel
(5)
de
de ontwerper/bouwer tot het materiaal was
Waarschijnlijker is dat Gaudï meer las dan alleen maar de boeken van
ses principes invariables,
11
(4)
ruimtelijk voorstel
sterker ontwikkeld dan erna,
daarvóór veel sterker.
Entretien, Tome 1, p. 148): "Pour conclure j'ajouterai done: (...)
van
veel
en afbeelding
heeft
(15) Martinell, C , "Conversaciones con Gaudï", p. 111.
schafte mij inzicht in diverse Spaande bijzonderheden.
(16) Martinell, C , o.c, p. 45.
(24) Een Engelse uitgave is in voorbereiding.
De kwaliteit van architectuur hangt samen met de verhouding
Mijn dank gaat hier uit naar prof. dr. J.
fantasie-voorstellingsvermogen.
voor het
Hoe
meer
fantasie hoe
slechter, hoe ongestructureerder de architectuur. men
veel
mengvormen,
de meningen
"A
critical
door de volgorde van belangrijkheid die de in
Gaudï's
leden van
de Gaudï-groep
(25) Het
eerste
deel
bevat
hoofdzakelijk foto's van de Franse
fotograaf René Roland; Bassegoda's tekst is bedoeld als (be
van de schrijver als die van de spreker
Gaudï, en van die van zijn kroniekschrijvers. leggen
de
Delft heeft verschaft. zoals
history" van Kenneth Frampton. (19) Zowel
Bassegoda Nonell
inzien van het Spaanse manuscript en alle
andere faciliteiten die hij
(17) Martinell, C , o.c, p. 98 (103, 106). (18) Uiteraard vindt
mogen
(Bijvoorbeeld
schrijvers aan
ontwerpuitgangspunten en door het al of
niet noemen van onderwerpen.)
langrijke) toevoeging (deel II). (26) "Oorspronkelijk" is in feite alleen het eerste werk. Hoewel Bergós en Martinell Gaudï
óók
persoonlijk
gekend hebben,
zijn hun teksten veel later geschreven en uiteraard daardoor tevens op het boek van Folguera en Rafols gebaseerd.
Zie literatuurlijst onder: J. Pulg Boada, C. Martinell
en
(27) Ook
I. Puig Boada en LI. Bonet Garï, tot voor kort op zeer
J. Bergós. De uitspraken zijn in geen van de gevallen direct
hoge leeftijd nog werkzaam
genoteerd en pas na vele jaren gepubliceerd.
Familia hebben Gaudï nog gekend. Hun notities zijn niet, zo
(20) Rafols, J., "Gaudï". Dit
boek
is
in
als
feite
een
tweedelig
werk van Francisco
die
in
de
studio
van
de Sagrada
van Bergós en Martinell in een aparte editie ver
schenen.
Folguera en José F. Rafols, dat bekend staat als J. Rafols'
Zowel Isidre Puig Boada als Lluis Bonet
"Gaudï", gevolg van het feit dat Rafols' aandeel over leven
verschuldigd
èn werk veel omvangrijker is
Gaudï's werk, speciaal de Sagrada Familia verschaften.
dan Folguera's
artikel
over
Gaudï's architectuur. Dit zegt echter niets over "de schat" aan informatie, die Folguera heeft geleverd. Merkwaardig
genoeg
geeft
een
eventuele
de opmaak van het boek eigenlijk
herdruk
echter beter
Folguera's bijdrage een duide
lijker plaats te verschaffen.
ik dank
(28) Hieronder vallen vele van de zogenoemde
fotoboeken, waarin
de
tekeningen) vooral
ceerd en het geheel niet
om visuele effecten worden gepubli dient
om
bouwkundige
informatie
over het gebouw of zijn ontstaan te verschaffen. In dit programma kan ook het thema, de toe te passen symbo
(22) Mijn dank gaat bij deze uit naar dr. Tokutoshi Torii voor de vele uren, die ik met hem aan zijn en mijn studie over Gaudï heb mogen besteden.
liek begrepen zijn. Men bestudere onder andere de Pabellones Güell en de Sagrada Familia. (30) Evenmin zijn geschiedenissen, sagen, mythes of tradities die
(23) Dr. Carlos Flores López besteedde veel tijd aantekeningen
ben
(29) Helaas gaat het "programma van eisen" haast altijd verloren.
(21) Zie literatuurlijst.
tische
Garï
de kennis en het inzicht dat zij mij in
de tekst tot een minimum wordt beperkt, de foto's (eventueel
geen aanleiding tot het misverstand; het ware bij
voor
bij
aan mijn kri
de literatuur over Gaudï en ver
géén
betrekking
hebben met de door Gaudï te ontwerpen ge
bouwen van invloed geweest op zijn ontwerpoverwegingen. 21
(31)
(32)
Deze overeenkomst
durende de Middeleeuwen voortdurend gekopieerd.
zou wel eens niet de enige kunnen blijken
tussen (het werk van) Gaudï en Borromini. Veel van wat Gaudï
tijds" werk ontstaat in de elfde of twaalfde eeuw met de ge
vanaf het project in Tanger ontwikkelde, lijkt heel sterk op
schriften van de monnik Theophilus
Borromini's barokke werken geënt. A.W.
paste kunsttechnieken de Schedula Diversarum Artium.
Reinink
attendeerde
In
tecten.
Cernini, daarna vele andere theoretici.
treedt
Alberti op, tezelfder tijd
rechtstreeks ver
in een inleiding van Vasari's "Over
publiceerde. (Les
gende:
aan
gaat
de
toren
die
Viollet-le-Duc
bogen
gebruikte
(Torii
om
parabolen
in
dat
Eoldan
dat
hoewel
met
de
bogen
van
de
het
kunde
verband
forten van Roldan het begrip "arcos
equilibrados", een ernstig te
nemen
misverstand,
geheel verkeerde opvattingen over Gaudï's
dat
tot
is
de
Armenini,
techniek"
de
vol
Pacheco, Palomino- en
volgens
d'antyke
en
zijn
hedendaagse
d'Algemene
(36)
uitgangspunten en
Bouw
manier (naast een
groot aantal Griekse en enkele Romeinse
schrijvers • uit _det
Oudheid)
Bolland,
Palladio,
Serli,
Alberti,
Vignola, Catanea, Viola en de Lorme.
Scamoz^zi, «■
;
r
De uitlating "iedere generatie heeft recht op haa.r eigengeschiedschrijving" is
werk leidt. Het
Borghini,
W. Goeree (Amsterdam 1681) noemt in
niet
geometrische zin, dit wel juist zou in
Cellini,
Baldwin Brown noemt
uiteraard Vasari zelf.
parabo
I, p. 113) hetgeen evident
zijn van uit statisch oogpunt. Ook gebruikt hij
van ir. Hans van Dijk,
hoofdredacteur
van Archis, voormalig Wonen-Tabk.
mij
absoluut niet duidelijk waarom door schrijvers
(37)
De Spaanse architect Francisco Saenz
architectuur is complex, slechte architectuur gecompliceerd.
weinig
opgegroe'id
z5
inzicht in de essenties van Gaudi's bouwkundige w.erk
ontwikkelde. Martinell, C , o . c , p. 58:
"Zoals Gaudï zelf zei, was zijn
oorspronkelijkheid niet zo zeer oorspronkelijkheid ...
Vol
gens hem waren er ontelbare gevallen waarin de architectuur geschiedenis
precedenten
liet
Het waren echter losse gevallen, tiek
...
zien van zijn nieuwigheden. gebruikt
zonder
systema
Als hij geen voorbeelden kon vinden beklaagde hij
zich daarover." Een interessante vraag is hoe de wereld er vandaag zien zonder Vitruvius' herontdekking.
uit
zou
De boeken komen in de
tijd van Karel de Grote weer onder de aandacht en worden ge-
van
slechte
onderscheidt
doen noch de tekenaar, noch Gaudï goed.
is
goede
Oïza
dan
Het is merkwaardig,
ook
de
over Gaudï deze als hommage bedoelde tekeningen opnemen. Zij
dat iemand die als beeldhouwer bij Gaudï
22
eeuw
Deze forten lijken, zoals Torii aangeeft-,
onjuist is. Erger is dat Torii meent
(35)
vijftiende
want
lische
(34)
de
over in kloosters toege
mij ook op parallellen in^ karakter en leven van beide archi
Andelys, Chateau-Gaillard) Torii meent
(33)
Een "eigen
architectuur als- volgt: goede
("Good architecture is complex, cated".)
bad architecture is- compli ,•
AFKOMST - GEBOORTE - JEUGD - STUDIEKEUS
Inhoud
Afkomst, geboorte, jeugd -afkomst -geboorte -jeugd -schoolvorderingen -verdere geestelijke ontwikkeling Indrukken,
ervaringen
die Gaudï in zijn jeugd opdeed in de "Camp
de Tarragó" voor zijn vertrek naar Barcelona -de natuur -de architectuur Studiekeus Noten
De
omstandigheden
waaronder
iemand
bepalen naast persoonlijke condities en
loopbaan.
In
dit
hoofdstuk
ter wereld komt en opgroeit zijn
of
haar
beroepskeuze
worden in grote trekken Gaudi's
omstandigheden en conditie uiteengezet. Wordt de beroepskeuze en
de kwaliteit van het werk van een archi
tect door zijn afkomst en jeugd bepaald?
23
2k
Afkomst - geboorte - jeugd
wrichtsreuma, en verbleef naar veelvuldig
Afkomst Het
de
hofstede
van
schijnt de
in
familie
vroegere woning en werkplaats van zijn ouders.
geslacht
Gaudï
komt
in de 17e eeuw vanuit de Auvergne naar
Eiudoms, een kleine plaats in de buurt van Reus Camp
op
het
de
Tarragó
(het
land
van
Penedés (noordoostelijker, in de
in
de
zogeheten
Tarragona). Uit Vilafranca del
buurt
van
Barcelona,
gelegen)
Reus naar school (onder
andere
bij
de
verband
Gaudï
daarmee
in Riudoms,
Hij ging echter in
vader
van
zijn
latere
"rechterhand" Berenguer). Aan
zijn
zwakke
gezondheid
volgens Martinell,
zijn
tijdens zijn kinderjaren zou Gaudï,
scherpe
waarnemingsvermogen
te
danken
komt het koperslagersgeslacht Salvany, dat in de 18e eeuw gelieerd
hebben.
raakt aan de Gaudi's.
vleugels hebben om te kunnen vliegen, merkt Antonio op: "De kippen
Francesc
Gaudï
i
(l)
Salvany
(1778-1828)
is
koperslager wordt. Zijn zoon Francesc Gaudï i die hetzelfde beroep uitoefent,
de eerste Gaudï, die Serra
(1813-1906),
Als
op
een
op onze hofstede
dag
hebben
zijn
grote
onderwijzer
vleugels,
uitlegt, dat vogels
maar
ze
kunnen
vliegen. Zij gebruiken ze om harder te kunnen rennen."
(5)
trouwt in 1843 met Antonia Cornet
Bertran, die eveneens uit een koperslagersfamilie afkomstig is.(2)
Schoolvorderingen Op de middelbare school had Antonio de eerste twee jaren
Geboorte Uit
dit
wordt
op
25 juni 1852 's morgens om 9.30 uur
onduidelijk waar hij geboren is. Reus strijdt met In
actes van staat
aanzien
lijke problemen met rekenen en aardrijkskunde. Ook behaalde hij in huwelijk
Anton Placito Guillem Gaudï i Cornet geboren. Vreemd genoeg is het
eer.
I960
verklaring
wel,
Riudoms
om
de
was er zelfs nog een radiouitzending met notariële
dat
betreffende
Gaudï
Gaudi's
geboorteplaats.
Vast
zijn jeugd in Reus doorbracht, hoewel hij
vaak in Riudoms logeerde.
(3)
Latijn,
Spaans,
Christelijke leer en kerkgeschiedenis matige re
sultaten. . In de derde klas trof hij Eduardo Toda en José Ribera.
(6)
Hij schijnt in dat jaar "de geest" te krijgen; zijn cijfers, onder andere voor rekenen en meetkunde, werden aanzienlijk beter. naast was hij buitengewoon goed in Grieks. Ook in zijn vijfde
jaar
moet
hij
een
heel
goede
leerling
Daar
vierde 'en
geweest zijn.
Overigens was het aantal vakken per jaar opvallend beperkt, Jeugd
hoog
uit vier. In 1868-1869 deed Gaudï nog twee vakken.op een school in
Antonio was de jongste van vijf kinderen,
van wie twee reeds voor
zijn geboorte gestorven waren. Een broer en een zus hem
niet
op.
De
groeiden
met
broer stierf op jonge leeftijd kinderloos; de zuster
Barcelona, het Instituto Balmés. ling
samen
Wellicht hangt deze schoolwisse-
met de start die zijn broer Francesc in 1868 met zijn
medicijnenstudie aan de universiteit van Barcelona maakte.
(7)
trouwde en kreeg een dochter, Rosa, die na het overlijden van haar ouders bij oom Antonio en grootvader Francesc in ging zij
overleed
wonen.
Ook
kinderloos. De familie Gaudï i Cornet stierf uit in
1926 met het overlijden van Antonio.
(4)
Verdere geestelijke ontwikkeling Gaudi's omzwervingen met Toda en Ribera brachten met
de
vele
hem
hij leed aan ge
keur
voor
de
contact
historische en praehistorische overblijfselen in de
omgeving van zijn woonplaats. Het is in die tijd dat De jonge Antonio had een vrij zwakke gezondheid,
in
zijn
"voor
kunst" zich begint te ontwikkelen, zijn voorliefde
25
voor tekenen en versieren aan de dag treedt
evenals
zijn
Indrukken, ervaringen die Gaudï opdeed in
afkeer
van literatuur.
de
"Camp
de
TarragS"
voor zijn vertrek naar Barcelona
(8)
Zoals Cesar Martinell in zijn levensbeschrijving van Gaudï opmerkt
Een analyse van Gaudï's psyche (op basis van de literatuur over de
was
de jongen Antonio in staat kennis te nemen van de vele vormen
bouwmeester en zijn omgeving) valt buiten het kader van dit proef
van
handwerk,
die
schrift.
in zijn woonplaats in die tijd nog veelvuldig
werden uitgeoefend. Dat moet van grote invloed geweest zijn op
Gaudï
de
ruimtelijk
voorstellingsvermogen
Zijn
sterk
tot
architect
is
gaan
16
van
Martinell merkt verder op, dat Gaudï in
Ribera en de restauratievoorstellen, die de drie
pragmatische,
het
praktische
van
alle
dag
bijzonder werd
voorkeur had voor het'waarneemba re, het stoffelijke, in
het
samenbrengen
van
dingen
tot
door
het
diens
zwerftochten
zijn
vervallen
en
en Toda gedichten en proza schreven,
uitblonk
vergelijkbare
(10) dat
te
maken
vrienden Eduardo Toda en José voor
het
sterk
klooster Poblet maakten. "Terwijl Ribera werd Gaudï aangetrokken door
de ruïnes van de Romeinse ovens op de weg naar Monterols of andere
een nieuw geheel: de syn
Dit alles zou Gaudï reeds als scholier ontwikkeld hebben;
Cisterciënzer
met
geboeid, een
these.
mee
In de biografieën over Gaudï komt men veelvuldig het verhaal tegen
hij te danken te hebben aan de invloed van het koperslagersvak.(9) het
volgen. Het lijkt
hadden.
ontwikkelde
en zijn vormgevoeligheid meende
opleiding
echter niet onwaarschijnlijk dat Toda of Ribera er
ontwikkeling van zijn technisch inzicht en kunnen, die hem in zijn architectenwerk zo van pas zouden komen.
Ik heb ook niet de pretentie, aan te kunnen tonen waarom
een
plaatsen waar kunst en natuur hun krachten verenig
den".
is
(11)
In de literatuur over Gaudï worden zowel de natuur als
aannemelijk, doch is door weinig feitenmateriaal onderbouwd.
tectuur
van zijn geboortestreek
invloeden
op
zijn
geestelijke
hij
archi
voortdurend als de belangrijkste ontwikkeling aangevoerd. Het was
vooral het visueel waarneembare dat hem boeide, had
de
in
algemene
zin
meer affectie tot het lichamelijke, het fysieke, dan tot
het psychische.
De natuur 17
Het natuurlijke licht van het land van Tarragona heeft intensiteit,
het
verschaft
De hoge zon geeft korte,
schaduwen waarmee massa's in hoge mate hun zelfstandig
heid behouden. "Dat licht" (aldus Gaudï) nam hij tot zich. Zowel de zee, vaak oneindig vlak
en
strak,
als
het
of
onbewust
nam
(12)
landschap,
meestal geaccidenteerd en ruw, maakten grote indruk op Gaudï. wust
grote
een zeer helder zicht over grote af
standen en doet kleuren helder uitkomen. krachtige
een
Be
hij in zijn jongenstijd er de karakteris
tieken van in zich op; vervolgens verwerkte hij deze indrukken tot
26
uitgangspunten voor zijn latere vakbeoefening.
(13)
lieren geïmponeerd waren door het complex in de buurt van Ribera's geboorteplaats Espluga de Francolï. De
21
werkomschrijving
voor
de
De architectuur
restauratie geeft onder andere een gedetailleerde begroting die zo
De bouwkunst had in de streek om Reus
precies
heel
wat
opgeleverd,
dat
is
opgesteld
(hij bevat bijvoorbeeld de posten "onvoor
zelfs op iemand als de adolescent Antonio Gaudï, die weinig van de
zien" en "diversen"), dat er wel hulp van een
algemene architectuurgeschiedenis geweten zal hebben, indruk moest
moet zijn. Ook de wijze waarop de werkzaamheden zijn beschreven en
maken.
de kennis van het kloosterbedrijf doen dit vermoeden. De vermoede
Reeds de
in de tijden van de Iberiërs, de Phoeniciërs, de Grieken en
Romeinen
werd
hier
gebouwd; restanten van deze activiteiten
vindt men in deze streken op diverse eeuwse
Catalaanse
Rijk
leverde
plaatsen.
veel
Ook
het
middel
Poblet
en
latere perioden lieten eveneens in Reus hun
produkten
de
zoals
kan
van
Ribera's vader (een leraar) gekomen zijn en
is zeker van belang geweest
voor Gaudï's verdere ontwikkeling tot
architect.
(14)
de
kathedraal van Reus); na,
hulp
geweest
op dat Gaudï als scholier
reeds bewonderde en onderzocht (zoals het klooster
kerk van de Misericordia waarvoor Gaudï
eens een verbouwingsplan verzorgde
lijke
deskundige
en de door hem zeer bewonderde
werken van de achttiende-eeuwse beeldhouwer Bonifas.
Studiekeus Hoewel grootgebracht tussen koperslagers
volgde
noch Antonio een loopbaan in die richting.
noch
Francisco,
Vaak wordt er verwant
Meer dan de formele bouwkunst heeft misschien de functionele bouw
schap tussen de koperslagerij en Gaudï's beroepskeuze gelegd.
kunde invloed gehad
hemzelf zijn een aantal uitlatingen bekend, waarin steeds het con
Romeinse gonese
ovens landschap
op
de
scholier
Gaudï.
Naast
de
genoemde
zijn
hiervan
nog vele voorbeelden in het Tarra-
crete,
te
vinden.
Landscheidingsmuren,
noodzakelijk is, voorop stond.
schuil- en opslagplaatsen, stallen en
duivetillen,
boerenwoningen
vullen
het
ruimtelijke
Waarom Antonio geen
voorstellingsvermogen,
opleiding
Van
dat voor beide vakken (15)
tot
koperslager
of
edelsmid
of
gecultiveerde deel van dit land. Daarin is meestal gebruik gemaakt
anders tot schilder of beeldhouwer volgde, is niet bekend. Het zou
van
te
de
in
overvloed
aanwezige
breuksteen,
de
reeds
door de
maken
kunnen hebben met zijn gewrichtsreuma die hem misschien
Romeinen gebruikte baksteen, of andere gedroogde kleiprodukten zo
ongeschikt voor handwerk maakte; het kan ook zijn dat
als die van de adobetechniek.
als later
architect
oefening werd gezien en daarmee in dit milieu van
18
Naast materialen en constructiewij zen kon de jonge Gaudï de
19
door hem toegepaste, typisch Catalaanse bouwstructuren in de hier
werklieden" als acceptabeler,
boven
zekere mate van artisticiteit en status inhield.
aangegeven bouwsels heel precies leren kennen en in de for
mele bouwkunst leren herkennen.
een
beroep
(of arts, zoals Francisco) niet als vrije kunstbe "nijvere
hand-
terwijl het tegelijkertijd toch een (16)
Hoewel we dus in het duister gelaten worden over het waarom van de
Volgens de literatuur heeft, wat de formele bouwkunst betreft, het
beroepskeuze van Antonio (en Francisco), zijn we goed op de hoogte
immense, verlaten klooster van
van
jongen
Gaudï
gemaakt.
Poblet
de
meeste
indruk
op
de
Het restauratieplan dat hij, naar men be
weert, met Toda en Ribera maakte,
geeft aan hoezeer de drie scho
zijn vorderingen tijdens de voorbereidende studie aan de uni
versiteit,
en
gedurende zijn vakstudie aan de architectuurschool
van Barcelona.
27
Noten (1)
(11) Martinell, C , o.c, III, 8. Het woord "gaudï" kan zowel in het Duits als gevonden worden.
in het Frans
In beide talen betekent het "vrolijk", zij
het dat de Franse taal het als wat luidruchtiger opvat. (2)
work", I, p. 18 etc. Barcelona, Edit. Blume, 1975. "Defensa
de
Guix
(4)
Antonio is in het Catalaans Antoni. De verbinding tussen de
Gaudï". Reus,
Ed.
Monterols, I960. van
vaders- en moederszijde y (Nederlands: en)
is in het Catalaans is
i. Niet
iedereen
zoveel mogelijk
draagt
vaders
en
In dit proefschrift
de in de literatuur gebruikte schrijf
Daar Gaudï zich (in latere jaren) voor alles
Catalaan voelde is in principe (5)
(13) Zelf heeft
Gaudï
er zich naderhand onder andere als volgt
- Alles komt uit het grote boek van
de
Natuur; de
de
Catalaanse
schrijfwijze
- Het
grote
boek,
dat
altijd
openligt
- In ons land bestaat de grootst van
bloemen,
(ze
goed; in het noorden zijn reuk, men moet
lijdt
worden met
mogelijke
zijn) kleurig onder
ze
zeer
en
en slingerende
hoekige vormen toepassen. Hier kunnen
zo
leed, dat hij soms niet kon
juist
die
eentonigheid
zijn vanwege
verscheidenheid
ze ruiken allemaal
de eentonigheid,
gebogen
kennen
al
dat men móet
spaarzaam
voor zijn naam gebruikt Antoni Gaudï i Cornet. leven lang last houden van de gewrichtsreuma
en
lezen, is dat van de Natuur. (101)
Hij bleef zijn
waaraan hij als kind
krommingen
(73) (Juan Bergós, "Las conversaciones de Gaudï
(7)
Eafols, J.F., "Antonio Gaudï". Barcelona, Ed. Canosa, 1929,
N.B. Deze
p. 10 geeft alle resultaten van Gaudï in het Colegio de los
tuinen. Gaudï's gebouwen laten in dezelfde tijd
Escolapios van Reus van 1863-1868.
tegendeel zien.
(9)
blaadje dat
immers het
(14) Voor gegevens over Gaudï's omgang met Edoard Toda i Güell en Josep Ribera i Sans en
zijn betrokkenheid bij een restaura
tieplan voor het klooster van Poblet zijn we vrijwel aangewezen op wat Toda
Martinell,
van Ribera
"Conversaciones
con
Gaudï", blz. 98
(13 december 1924): la caldererïa y el espacio: dit
ruimtelijk
zoon, kleinzoon
voorstellingsvermogen
en achterkleinzoon
etc. (10) Martinell, C , o.c, I, 2.
Juan
uitspraken betreffen uiteraard slechts parken en
te schrijven of op te treden. (Rafols, o.c, p. 12)
"Ik bezit
28
con
en schilderde decors voor toneelstukjes; maar hij weigerde C,
alleen
de hoogteverschillen in het terrein.
Bergós")
zijn vrienden publiceerde (in een oplage van 121),
wij
niet, we kunnen (daarom) recht
Martinell, C , o.c, II.
Hij maakte bijvoorbeeld de houtsneden voor een
zonder
die bestreden
(6)
hij met
en
vormen,
lopen.
(8)
werken
van de mensen staan al in een boek gedrukt. (217)
moeders naam of gebruikt het voegwoord. wijze gevolgd.
rivierenlandschap
over uitgelaten:
(3)
achternamen
te vergelijken met dat van het Hollandse
op de helderste zonnige vriesdagen, in de vroege namiddag.
Martinell Brunet, César, "Gaudï, his life, his theories, his Sugranes, J.M.,
(12) Het licht van Tarragona's camp is voor Nederlanders het best
geheel
daarover naderhand in zijn biografie
(1930) en zijn artikel over Gaudï (1936) heeft
gemeld. omdat ik
ben van koperslagers"
Eufemia Fort i Cogul maakt in "Gaudï Poblet" duidelijk
dat
i
la
restauració
de
de door Toda gegeven feiten op ver
scheidene punten tegenstrijdig zijn. De schrijfster conclu deert dat niet is aan te tonen dat Gaudï
daadwerkelijk
aan
de restauratieplannen heeft
bijgedragen.
onderzoek
tekeningen
van
teksten
en
Een zou
grafologisch meer klaarheid
kunnen brengen. Alcaraz Bernal meldt dat Toda Poblet april
1870,
dan
is
bezocht
op
2
en
24
Gaudi zeventien jaar oud en sinds een
half jaar met zijn vooropleiding bezig ( o . c , p. 4 5 ) . (15)
Misschien
zou
men
kunnen
distillatoren die in
de
zeggen dat Francesc in de wijn-
ouderlijke
werkplaats
tot
kwamen meer het middel zag waarmee een chemisch
stand
bereidings足
proces mogelijk werd, wat hem wellicht op het spoor van apo足 theker arts zette,
terwijl Antonio meer door het vormgeven,
het
ruw materiaal tot een goed functionerend
omvormen
apparaat
van
gefascineerd
echter weinig belang
werd.
Deze
veronderstelling
heeft
als we niet weten waarom de twee zo en
bijvoorbeeld niet andersom ge誰nteresseerd waren. Het blijft overigens onduidelijk hoe de ouders en Francisco
van
Antonio
de kosten op konden brengen van twee universi足
taire studies. (16)
Opvallend genoeg attributen,
zoals
maakte
Gaudi
diverse
later
eigenhandig
lampen, voor de Sagrada Familia;
dan klaagt hij ook alleen over zijn benen, kou omzwachtelde.
allerlei
die hij tegen de
30
GAUDI'S VOOROPLEIDING
Inhoud
Een woord vooraf Invloeden op Gaudï's studie Gaudï's vooropleiding aan de Polytechnische School De exacte wetenschappen in relatie tot Gaudï's opleiding -uit de geschiedenis van exacte en
natuurwetenschappen
(wiskunde
en mechanica) Joseph Gwilt, een architectuurhandboek Literatuur in de vooropleiding Conclusie Noten Bijlage I : De architectuuropleiding in Spanje en meer in het bij zonder in Barcelona tot en met Gaudï's studietijd Bijlage II: Korte verhandeling over de politieke situatie
tijdens
Gaudï's studiejaren en daarvoor
Inhoud en kwaliteit van de opleiding bepalen de kwaliteit latere
vakbeoefening.
De
inhoud
van
de
van een opleiding is menigmaal
onderwerp van discussie. De rol van exacte wetenschappen zeer
wisselend.
is
in
de
architectuuropleiding
Is het voor een goede architectuurbeoefening van
belang deze wetenschappen te onderwijzen?
31
32
Een woord vooraf Met
betrekking
Invloeden op Gaudi's studie tot
Gaudi's
zestal boeken geraadpleegd. Het komende
feiten
duidelijkheden in
de
volledig
met
opleiding is voor dit onderzoek een viel
moeilijk
de
daarin
voor
elkaar te rijmen. Zo bleken er on
te bestaan in de opleiding tot Maestro de Obras en
ontwikkelingen
in
de
architectuuropleiding
omstreeks Gaudi's studiejaren. Het bleef ook
tijdens
onduidelijk
wat
meest
over
het
gingen
voorbij
voordat
Antonio aan zijn eigenlijke vakopleiding
begon.
Ziekte,
verhui
de
op
de
kosten
van zowel de studie van zijn oudere broer
langdurigheid
gege
gegevens
die onder anderen Martinell en Bassegoda Nonell verschaffen.
hoge
Francisco als die van hemzelf en eventuele baantjes kunnen
latere
meeste
voorbereidende
bekend. Weliswaar blijkt Gaudï zowel in zijn vroege jeugd
verloop van Gaudi's schooltijd en de door hem be
haalde resultaten. Dit werk vormt een aanvulling
studie
zing,
van
en
recente studie over de jonge Gaudï ("Gaudï, sus aïïos de
formación" door Miguel Alcaraz Bernal) verschaft de vens
jaren
de
toelatingseisen waren. De
Vier
(l)
hun
leeftijd
een
zwakke
echter in zijn studietijd met hem gesteld was, is ons niet bekend.
leeftijd haalde, lijkt op een zwak geslacht te wijzen. (Zijn vader bereikte echter de zeer hoge leeftijd van 93
jaar).
Van
behaalde resultaten moeten kennen.
studieresultaten te geven.
zijn
beklagen Gaudi's
invloed
was misschien ook de cholera-epidemie van 1870.
baantjes gehad. Gaudï zal zich naderhand in zijn dagboek
Het navolgende blijft daarom een poging een overzicht van
op
Het feit dat van de kinderen Gaudï alleen Antonio een respectabele
Tijdens
eisen van de scholen als de door zijn studiegenoten
als
gezondheid te hebben gehad, hoe het
we
de
de
invloed gehad hebben. Er is vrijwel niets over
Om een juist beeld van Gaudi's studieresultaten te krijgen, zouden zowel
op
over
jaren
de
op
de
architectuuropleiding heeft hij vele dan
moeite die het kostte de eindjes aan elkaar te
knopen. Maar werkte
hij
al
tijdens . zijn
vooropleiding
(1869-
1874)?
(2)
De veranderingen, de
ook
Beurs,
die met en na de overgang van de oude school in
de Lonja, naar de nieuwe school in de nieuwe Universi
teit kwamen (zowel in plaats, in lerarencorps
als
in
studiepro
gramma), moeten van grote invloed geweest zijn op de jonge student Gaudï.
Dat
hij lang over zijn vooropleiding deed, zal daar zeker
voor een deel uit verklaard kunnen worden,
terwijl ook huiselijke
omstandigheden en zijn verhuizing van de provinciestad de
metropool
in
wording
Reus
naar
Barcelona misschien een rol hebben ge
speeld. Hoe stond het echter met de intellectuele capaciteiten van de ado lescent Antoni Gaudï?
Had hij moeite met de stof van de exacte en
de natuurwetenschappen, die hij moest verwerken voor architectuurschool plezier schappen
werd
toegelaten?
in dat hij veel meer tijd besteedde
dan
en
Of
hij
tot
de
had hij er juist zoveel
aandacht
aan
die
weten
minimaal vereist was om tot de architec-
33
tuurschool te worden toegelaten?
Gaudï'3 vooropleiding aan de Polytechnische School
Ware het niet dat Gaudï's werk in extremo bepaald is geraakt
Een
door
van
de
opmerkelijke
zijn voor architecten uitzonderlijke beheersing en interesse in de
Barcelona
natuurwetenschappen, de bovenstaande vragen zouden
weinig
hij ter voorbereiding op de
hebben.
hij
Maar
juist
vanwege
de
wijze
waarop
mechanica, fysica in zijn ontwerpen'naar-zijn hand dezelfde
vragen
interessant.
Zij
voeren
hypothese die gebouwd is op de vraag naar (voor)opleiding van Gaudï, de
genoemde
latere werk.
wetenschappen
als de
belang
wiskunde,
zette,
worden
vanzelf naar een
relatie
tussen
de
zijn mogelijke interesse-a-priori voor en de vormgeving(sprincipes) van zijn
de
wordt,
universiteit
kanten
van
Gaudï's
studiejaren
in
zoals gezegd, gevormd door de lange periode die eigenlijke
doorbracht.
architectuuropleiding
op
Ook het vakkenpakket dat hij in die
periode verwerkte, trekt de aandacht. In het voorgaande heb ik al opgemerkt, dat
Antoni
Gaudï
in
het
schooljaar 1868-1869 het Instituto Balmès in Barcelona bezocht ter afsluiting van zijn middelbare schoolopleiding. volgde
hij
er
Voor zover bekend
slechts twee vakken, namelijk elementaire natuur
kunde en natuurlijke historie. Antoni Gaudï's resultaten in de vijf jaren Reus
laten
middelbare
veel
in
zien dat zijn vorderingen in de eerste twee jaren be
paald zeer matig waren; in het derde, vierde en vijfde het
school
beter
jaar
ging
met hem en haalde hij, zeker in de exacte vakken
(geometrie, rekenkunde en mathematica), goede resultaten. Op 11 oktober 1869, juist als de Provinciale Polytechnische School is opgericht, dient Antonio Gaudï, zeventien jaar oud, een verzoek in
tot toelating tot die school teneinde zich voor te bereiden op
de architectuuropleiding. Dit verzoek is het oudste document waar uit blijkt dat Gaudï de architectuur als zijn vakgebied koos. Ook blijkt daaruit de grote rol die de exacte en
de
(3)
natuurweten
schappen in Gaudï's vakopvatting zouden gaan spelen. Zowel
het
aantal
als het soort vakken hebben enige vragen opge
roepen waarvan de beantwoording voor een goed begrip van het feno meen Gaudï van het grootste belang lijkt: - Wat was de toelatingsnorm
voor
de
architectuuropleiding,
die
Gaudï in Barcelona wenste te volgen? - In
hoeverre
kwam
het
overeen met die norm?
34
pakket dat Gaudï ter voorbereiding koos
Uit deze vragen komen logischerwijs nieuwe vragen te voorschijn: . Indien het om een afwijkend pakket ging:
wat
bracht
Gaudï
daarvan opgestoken kan hebben in de periode 1869-1875. er
dan toe zo'n pakket te kiezen? .- Indien
het
De vooropleiding
om een normaal pakket ging: heeft dit bij Gaudï dan
anders doorgewerkt dan bij zijn collegastudenten?
Wat kan daar
van de oorzaak zijn geweest?
De vooropleiding bestond louter uit B-vakken zoals algebra, kunde en mechanica. Gaudï's verzoek tot toelating vermeldt: voortgezette algebra,
meetkunde, trigonometrie, analytische meet
kunde. Toch lijkt het mij werkbaarder om deze vragen als volgt
samen
te
meet
(5)
In 1870 haalde hij voortgezette algebra, terwijl hij
geen
examen
deed in analytische meetkunde.
vatten: . Welk
verband
kan
er
bijzondere van)
Gaudï's
opleiding
de
voor
gelegd
worden
tussen
vooropleiding,
mathematische
c.q.
(het
eventueel
voorkeur
in
de
vakken, en de vormgeving van
zijn ontwerpen?
.-
-
In
1871
kunde;
haalde
hij
hij differentiaal rekenen en beschrijvende meet
zakte
voor
theoretische
mechanica
("rational
mechanics") terwijl voor scheikunde geen cijfer vermeld is. Het
schooljaar
(6)
1871-1872 liet slechts één succesvol examen zien:
natuurlijke historie. Over drie andere vakken (geografie, geodesie en natuurkunde) bestaat geen duidelijkheid.
De toelatingsnorm Uit de gegevens over de toelatingseisen
voor universitaire oplei
dingen in Gaudï's studiejaren blijkt dat schoolopleiding
niet
voldoende
was
een
om
tot
normale
middelbare
de universiteit te
Het jaar 1872-1873 verliep zonder één enkel examen. Op 25 september 1873 vroeg Gaudï een bewijs van
behaalde examens.
Het certificaat vermeldt:
worden toegelaten. Toelating tot een technische studie als die aan
"voortgezette
de architectuurschool vereiste bijvoorbeeld een grotere kennis van
beschrijvende meetkunde en integraal- en differentiaal rekenen".
exacte vakken dan een gewone middelbare school verschafte. Noch de door mij geraadpleegde treffende
literatuur
vakken die verlaten
Gaudï
had
konden
Gaudï-specialisten, mij
bestudeerde
echter
nadat
hij
noch
duidelijk het
de
Onbekend
be
meetkunde door Gaudï werden behaald.
Balmès
en vóórdat hij tot de eigenlijke architectuuroplei
ding werd toegelaten tot
trigonometrie,
,(4)
maken of de
Instituto
algebra,
is
wanneer
de
Op 14 oktober 1874 behaalde waarschijnlijk
vakken
hij
analytische
trigonometrie
alsnog
en
theoretische
meetkunde,
analytische
mechanica;
was dit Gaudï's derde poging dit vak met succes af
te sluiten.
het standaardpakket ter voorbereiding op
de architectuuropleiding behoorden en of de periode die hij
eraan
Inmiddels
was
Gaudï in het studiejaar 1872-1873 reeds toegelaten
besteedde van normale duur was.
tot de architectuurschool,
Omdat ik een belangrijk verband zag tussen het feit, dat Gaudï nog
die een jaar eerder was opgericht. Dit eerste jaar op de architec
vóór zijn architectuuropleiding vier
tuurschool bracht Gaudï door in de "Ingreso".
vakken
studeerde,
en
lange,., jaren
stand
van
exacte
de enorme rol die deze vakken in zijn werk
hebben gespeeld, heb ik getracht inzicht te krijgen toenmalige
louter
de
exacte
zowel
in
de
de Escuela Provincial de Arquitectura,
Pas in het schooljaar 1874-1875 behaalde hij vakken uit de "primer curso", het eerste jaar.
wetenschappen als in wat Gaudï
35
Er dringt zich nu een vraag op:
De exacte wetenschappen in relatie tot Gaudï's opleiding
Betekent het feit dat Gaudï, na de oprichting van de nieuwe archi-
Gaudï zei eens
tectuurschool,
een
doorging
met
zijn
voorbereidende
polytechnische school, dat de
toelatingseisen
nieuwe
gelijk
architectuuropleiding
bleven
studie aan de
voor
de
oude
en
of veranderden deze
"vriend
tijdens zijn vooropleiding les gehad te hebben van van
Monge". Als wij Martinell mogen geloven, bracht
deze leraar Gaudï vlakken
zoals
de
beginselen
bij
juist?
stof te verwerken kreeg die reeds meer
Het is moeilijk op deze vraag een antwoord te vinden.
was.
De vakken, die Gaudï vermeldde in zijn verzoek tot de vooropleiding ("
toelating
tot
wenst dié onderwerpen te bestuderen, die
vereist zijn voor toelating tot het Architectuurprogramma
")
van
(meervoudig)
gebogen
door Monge ontwikkeld; dit zou betekenen dat Gaudï dan
een
halve
eeuw
oud (7)
Omdat de inhoud van de lessen die Gaudï volgde niet te achterhalen viel, noch alle boeken, kend
zijn,
is
die daarin misschien werden gebruikt, be
het onmogelijk een nauwkeurige evaluatie te maken
zijn deels andere dan die hij in de loop van zijn studie doet. Dit
van de stand van zaken aan de Universiteit van Barcelona.
wijst er naar mijn mening op dat er wijzigingen zijn opgetreden in
het mogelijk via de literatuur een behoorlijk inzicht te verwerven
de toelatingseisen voor de architectuuropleiding.
in wat toentertijd in de wereld van de exacte vakken
wijzigingen
in
de
architectuuropleiding,
De voortdurende
samenhangende
met de
politieke verschuivingen, kunnen evenzovele wijzigingen in de toe latingseisen ten gevolge gehad hebben. Helaas is welke
wijzigingen
niet
ter
voorbereiding
op zijn architectuuropleiding en 25 september 1873, de dag dat hij een
bewijs
laatste
van de in de vooropleiding behaalde vakken vroeg. Dit
met,
naar
verondersteld
mag
worden,
maar het valt moeilijk in te schatten welke uitstraling die
de
bedoeling
Zo
kennis
heeft
kunnen
nemen
van de methode ter bepaling van
krachten, die hij later'zo. veelvuldig heeft toegepast, namelijk de grafostatica
zoals door dé- Italiaan Cremona ontwikkeld en in 1872
gepubliceerd. Daar Gaudï in döt jaar zijn vooropleiding
theorieën kennis genomen hebben maar
theoretische
lessen.
voor de architectuurschool verplicht
vak betrof, is onduidelijk. Het valt op dat Gaudï reeds een week school
diverse
1874 later
op
de
architectuur-
examens deed, waaronder toegepaste mechanica. Hij
behaalde daarvan slechts
Frans-Spaans
vertalen
('.)
en
tekenen
"ingreso". Op
de
eigenlijke
achter
exacte
vakken
van
de rug had, kan hij weliswaar van Cremona's dan
niet
in
de
reguliere
Omdat echter gesteld wordt, dat Gaudï de, misschien al in
gerealiseerde,
"parabolische"
spanten
van
Mataronense ontwikkelde, is de vraag interessant
de Cooperativa of
hij
daarbij
wellicht al gebruik maakte van deze theorieën. In
zijn
de
aantekeningen,
direct
(9)
na zijn afstuderen tot stand ge
komen, blijkt Gaudï kennis te hebben van zekere methodes ter bepa architectuuropleiding
kreeg
exacte vakken meer te verwerken. Wat kon Gaudï in van (de ontwikkelingen in) die vakken meenemen?
36
(8)
kan men zich bijvoorbeeld afvragen of Gaudï in zijn studietijd
nog
Of het een jaar later, na twee vergeefse pogingen, behaalde examen een
werd ontwik
ontwikkelingen in het onderwijs hadden.
definitief tot de architectuuropleiding toegelaten te worden.
mechanica
is
duidelijk
er plaatsvonden tussen 11 oktober 1869, de dag
dat Gaudï toelating tot de "polytécnica" vroeg
keld,
Wel
men vrijwel geen die
jaren
nog
ling van belastingskrommen in
constructies.
daarvan
niet geringe resultaten zou leiden:
aan
omdat
dat
tot
"deze theorieën waren in de
Middeleeuwen
Hij
beveelt
onbekend,
studie
waardoor
de
constructies
op
intuïtieve en praktische wijze tot stand kwamen,
maar wij kunnen er profijt van hebben
bij het maken van construc
ties die passen bij de vooruitgang, voordeel trekkend van de moge lijkheden en de ongemakken voorkómend die niet op te lossen zijn."
Poleni baseerde zich op de bevindingen van de
Engelsman
Reeds
in
(10)
1697 stelde de Schot Gregory dat de omgekeerde ketting
lijn de theoretisch juiste druklijn in een boog weergeeft. Lahire ontwikkelde een methode ter bepaling van loop
Uit de geschiedenis van exacte en natuurwetenschappen De ontwikkelingen van de exacte wetenschappen vonden
en de Verenigde Staten plaats. schap
de
grootste
in
voornamelijk in
Rusland
In Spanje zal door de taaiverwant
invloed waarschijnlijk van Franse geschriften
zijn uitgegaan.
het
krachtenver
bogen. (Door de onnauwkeurigheden in zijn theorie zullen
de bogen die volgens de
in Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland, maar ook
Stirling
en van Newton.
methode
van
Lahire
berekend
zijn
"te
zwaar" zijn uitgevallen. De empirisch ontwikkelde constructiewijze zoals
die
in
Catalonië
toen reeds gebruikelijk was, leidde tot
heel wat lichtere constructies.) Lahire's theorie empirische
formules
van
Perronet,
leidde
tot
de
één van de vele bekende uit
voerende ingenieurs van de beroemde "Ëcole des ponts et chausaées" van Mézières. Hier ontwikkelde Monge omstreeks 1800 als leraar een verbeterde vorm van beschrijvende meetkunde.
- de mechanica Timoshenko's "History of Strength overzicht
van
onderzoekers
of
Materials"
geeft
ons
een
en ontwikkelingen in de (toegepaste)
mechanica in de Westerse cultuur..
Van belang zijn voor ons daarin
de volgende feiten: 2k
Reeds
in de zeventiende eeuw trachtte men definities te geven van
opmerkelijk
wijze
Het
is
dat pas in het midden van de negentiende eeuw
door Maxwell voor het eerst een methode wordt gepubliceerd eenvoudige
kennis
van
het
krachtenspel in elastische lichamen werd in de eerste helft van de negentiende
eeuw
door
afgestudeerden van de school van Mézières
ontwikkeld. Het ontstaan van de "Ëcole Polytechnique" in Parijs in 1794 leidde
kegelsneden, die als vorm al bij de Grieken bekend waren. echter
De
zuivere
ellipsen
te
om
op
construeren. (Deze "uit
vinding" van Maxwell heeft al veel langer bestaan, maar na de publikatie van Maxwell's verhandeling
kwam
pas
in de literatuur over
er toe dat Frankrijk het eerste land was waar ingenieurs een gron dige scholing in de elementaire wetenschappen ontvingen.
Eén
thode ontwikkelde
voor het berekenen van statisch onbepaalde con
structies. Poncelet behoorde met Monge dige
methoden
zochten
tot de onderzoekers die naar meetkun
ter
oplossing
van wiskundige problemen,
exacte wetenschappen. Het zal niet de eerste keer geweest zijn dat
methoden die Gaudï zeer aan zouden spreken.
een
het begin van de negentiende eeuw de beschrijvende meetkunde.
bij
bouwvakkers
algemeen bekende methode door de wetenschap
wordt uitgevonden of ontdekt.)
In
1830
publiceerde
Hodgkinson
reeds
Zij
zijn
ontwikkelden
"Theoretical
Euler publiceerde in 1744 zijn "methodus inveniendi lineae curvae"
Experimental Researches to Ascertain the Strength and
waarin hij onder andere het begrip "kettinglijn" uitlegt.
of
volgt Poleni met zijn "Memorie istoriche Tempio Vaticano", werking
in
de
Cupola
Beams".
terwijl
waarin hij de kettinglijn opvoert om de kracht
Hodgkinson
ontwikkelde
de Sint Pieter in Rome te verklaren.
boek werd in het
Best
in
and Forms
Hij voerde trek- en drukproeven uit en stootbe-
lastingen,
van
Gran
Iron
del
koepel
della
In 1748
van
de vroegste leerlingen, Navier, was de eerste die een algemene me
zijn
Frans
gezel
Fairbairn
buigproeven
deed.
een speciaal I-profiel voor liggers. Zijn vertaald
en
in
1855
gepubliceerd
in:
37
Annuaire des Ponts et Chaussées.
- de wiskunde
In het midden van de negentiende
eeuw werden de aan Hodgkinsons proeven ontleende formules, door de
Morris Kline
Fransman
Engelsman Gorden vereenvoudigd en gepubli
volgende wetenswaardigheden die kunnen bijdragen tot
ceerd, alom toegepast.
In 1859 publiceerde Love de resultaten van
grip van Gaudï's
ontwerpdenken:
materiaalproeven
Engelse
brandpuntwerking
van
Love
Hodgkinson.
en
door
Beide
aantekeningen
de
namen
ingenieurs,
waaronder
mogelijk
versiering,
gemaakt
direct
na
de
Archimedes
parabolische
een goed be
beheerste
spiegel,
reeds
de
waarmee hij bij
Syracuse de Romeinse schepen in brand wist te zetten.
worden later door Gaudï genoemd in zijn
betreffende
vermeldt in zijn "Mathematics in Western Culture" de
(Kline ver
klaart deze werking aan de hand van Descartes, 171-172.)
zijn
architectenexamen in 1878.
Op blz. 106 stelt Kline dat de nieuwe
In Gerstners "Handbuch der Mechanik" (1831) wordt
Middeleeuwen, in tegenstelling tot de oude Grieken, "ruimte" kiest
de
kettinglijn
beschreven en het nut daarvan voor de ontwikkeling van drukbogen:
als het primaire,
"Then
worden.
he
indicates the same curve inverted as the proper one for
an arch of constant cross section
In 1868 publiceerde Winkler zijn onderzoeken naar bogen, Mohr
met
een
boundary
ketting
of
an
the
na
de
Greek to whom objects and their shapes were
object,
marking
the
end
or
the new scientist chose space itself as
one concept which underlies all phenomena
grafische
van
waarvanuit alle verschijnselen verklaard kunnen
fundamental, space being of concern only as
".
lijnen, druklijnen, enz. In 1870 volgde
"Unlike
wetenschapper,
and
in
which
objects
methode voor de analyse van bogen.
exist or extend and move."
Het onderzoek door Kirchhoff naar buiging in platen leidde in 1853
Volgens Kline meende reeds Roger Bacon dat "the book of nature was
tot
written in the language of geometry."
twee
zone",
hypothesen
aangaande de omstandigheden in de "neutrale
een algemene Grashoff
buigingstheorie
het
voor
platen.
In
1878
werd
Een uitspraak die van Gaudï
zou kunnen zijn.
in 1874 volgde Aron en in 1888 de Engelsman (AEH) Love met
Gaudï_ -over
door
Bacon:
Bacon
beweerde
dat de experimentele methode
grote rijkdom en welzijn voort zou brengen; het
eerste resultaat gepubliceerd in het onderzoek naar
(want
platen van gewapend beton op kolommen op gelijke afstanden.
het
voortreffelijke
eerste
is
juist
en beste komt uit werkplaatsen), maar
niet het tweede, want rijkdom brengt ellende mee
Ten
tijde
van
Gaudi's
studie
eeuw nieuwe wegen in de wiskunde; wegen die door de
stond de kennis van de mechanica
- statica zowel als dynamica - en
sterkteleer
niet
meer .j in
waren
de
is
voor
aankomende
studenten
worden. Namen als Castigliano, en
Föppel,
moest
Bauschinger,
toen
ellipsen,
nog ontwikkeld
Tetmayer,
aangelegd.
Zo
parabolen
Grieken
niet
voor
cirkels,
en hyperbolen. Kepler had in 1609 reeds ver
klaard dat de banen van de planeten elliptisch zijn.
Considère
De interesse voor kegelsneden, en vooral voor de
en begrippen als de cirkels van Mohr kwamen pas in de
ellips,
was
die tijd ook in de architectuur sterk groeiende.
jaren tachtig van de negentiende eeuw in de publiciteit.
in (12)
25
(Michelangelo's plein voor het Romeinse Kapitool heet het vroegste
26
voorbeeld
te
zijn.
In de "Barok" krijgt de ellips vaak een cen
trale plaats; in de kerken van de gebroeders Asam
38
zeventiende
leidde een systematische benadering van het
fenomeen kegelsnede tot algemeen geldende formules
allereerste kinderschoenen, maar veel van wat tegenwoordig gemeen goed
(il)
Permat en Descartes ontwikkelden in het midden van de
conclusie
in
Beieren
en
Bohemen
ontstond
een
interessante bouwfysische ontwikkeling die
afstand
tussen
twee
punten
mogelijk
langs een oneindig aantal
mogelijk direct beïnvloed is door Leibniz.)
routes af te leggen", moeten voor Gaudï heerlijk snoepgoed geweest
Descartes en Galilei
zijn.
de
behoren tot de mensen die ervoor zorgden dat
wetenschappen zich meer en meer op de wiskunde oriënteerden en
baseerden. Daaronder nam de mechanica in.
een
vooraanstaande
plaats
"Galilei and Descartes had proposed a program and philosophy,
namely that nature consisted of matter in motion."
(13)
Kline stelt dat er verschil gemaakt dient te worden
systemen over waarneembare verschijnselen (physical state)
het
begin
van de negentiende eeuw was het geloof in de zoge
naamde Euclidische wiskunde nog stevig
gevestigd.
de
grote
laatste
eeuwwisseling
kwam
de
meetkunde
de ontwikkelingen na 1880 te begrijpen.
dus
besta
ontbreekt mij
heeft
gereed.
hij
Dan is Gaudï afgestudeerd
zijn enige eigen geschrift over architectuur reeds (14)
naar
de
dan
de
andere
kon bestaan. (Gaudï bleek later geen grote
vriend van Kant. Volgens hem moest twijfel,
en die
omstreeks
doorbraak
niet-Euclidische. Kant verklaarde nog dat er geen Euclidische
Pas
denk
verschijnselen zelf en dat dit onderscheid van vitaal belang is om
en In
tussen
ik"
kennis".
Kants
vervangen Gaudï
bekende
uitspraak
"Ik
worden door "Ik twijfel, dus
heeft
het
over
"deze
mist
van
Kant"). De eerste niet-euclidische theorie werd in 1833 door Bolgai bliceerd en omstreeks 1865 volgde,
gepu
posthuum, de eerste publikatie
over de niet-euclidische meetkunde van Gauss. Voor
de student Gaudï was de gigantenstrijd over de betrekkelijk
heid van de uitgangspunten van Euclides, waarop het gehele wereld beeld berustte, misschien van geen belang. Zoals Kline schrijft: "The non-Euclidian geometry of Bolgay
and
Lobatchevsky
did
not
seem and was not intended to apply to the physical world." Wij
zullen echter zien dat voor de architect Gaudï deze ontwikke
lingen en vooral de theorieën van Einstein en Minkowski in het be gin van de twintigste eeuw, van belang zijn geworden. De
hiervoor
genoteerde stelling van Kline over de toepasbaarheid
op de waarneembare wereld heeft bij Gaudï,
eenmaal geconfronteerd
met de nieuwe, relativerende theorieën, mogelijk roepen:
"Maar
kan
het?"
de
vraag
opge
Was zijn antwoord: "Ik twijfel, dus ik
weet het niet."? Ideeën als: "In een berglandschap is
de
kortste
39
Joseph Gwilt, een architectuurhandboek
I.
In de negentiende eeuw verschijnen er diverse handboeken
voor
de
architect. In het Frans bijvoorbeeld "Histoire de 1'Art Monumental dans 1'Antiquité et au Moyen Age" van en
"Dictionnaire
des
Termes
L. Batissier (2e druk 1860)
employés dans la Construction" van
Pierre Chabat (1875). Deze boeken geven een stand der wetenschappen
goed
inzicht
in
de
zoals die door de schrijver voor de bouw
kundige van belang geacht wordt. Hoewel
onwaarschijnlijk
is
de
dat Gaudï in zijn studietijd Engelse noemen
en
omdat deze op de meest uitgebreide wijze de kennis brengt die bouwkundige
deze
was bepaald tot rechte lijnen - rechtlijnige
vlakken
in die tijd nodig had. Dit omvangrijke boek, 1364
- congruentie - platte vlakken - massa's
(eenvoudig
geometrische
zoals
prisma,
polyhedron,
II.
Praktische
meetkunde:
het
precies tekenen van vlakke meet
kundige figuren waaronder cycloïdes en kettinglijnen.
IV. Kegelsneden:
vinden
is.
"The
Encyclopedia
of Architecture" van Joseph Gwilt
verscheen voor het eerst in 1842 en werd 1867
bijgewerkt.
Dat
wil
na
inzicht
te
krijgen
heb ik mij dan ook sterk zeker
wat
de
exacte
Viollet-le-Duc. Bijna paragrafen,
tien
nities en eigenschappen, wijzen van construeren/tekenen. V.
Beschrijvende
meetkunde:
projectie van rechten, vlakken, ge
vende
meetkunde,
in
de
Politécnica
begon.
nu
de
cylinders, kegels en lichamen met dubbelge-
(bollen
en
sferoïden,
teruggebracht
veel-
vlakken) . VI. Oppervlakte- en inhoudsmeting. VII. Mechanica en statica:
krachtenveelhoek - balansen - zwaarte
punten (tot en met onregelmatige lichamen) - hellend vlak - wielen
VIII. Kolommen en gewelven: Evenwicht en wrijving in bogen - zowel
dit
boek
georiënteerd.
Het
200
dichtbedrukte worden
geeft
en
bijna
800
besteed aan: meetkunde, toege
driehoeksmeting,
mechanica
bladzijden,
statica,
kegelsneden, kolommen
beschrij
en gewelven, van
steen,
in
vlakke,
halfronde, verhoogde, verlaagde, spits-, ketting- als
klimmende bogen; bogen
met
dikte - wijze van bezwijken;
vlakke
extrados
globale inhoud van de secties? Wat zou Gaudï, met
en
met
verlopende
samengestelde en bolvormige gewelven
- de hechtkracht van mortels en pleisters op (bak-)steen - de con structie
van
koepels
en spitsbooggewelven in diverse samenstel
lingen. IX. Wanden en muurdammen: belastingen -
andere woorden, in zijn vooropleiding geleerd kunnen hebben?
druksterkte
van
diverse
toe te passen (bak-)steensoorten - stabiliteit van wanden om drieen
meerzijdige
ruimtes - dikte van wanden in niet-overwelfde ge
bouwen - stabiliteit van ruimte
en
muurdammen
-
verhoudingen
van
massa/
van verticale massa's/ruimte in diverse beroemde bouw
werken - het evenwichtssysteem in de Gotiek - grond-
HO
tot
op
vakken betreft veel meer dan de boeken van
hout en ijzer. is
prisma's,
rechte
en katrollen - wiggen - schroef(-vlak) - wrijving.
kolommen en wanden, balken en pilaren, met toepassing
Wat
scheve
kromde vlakken
veelvlakken,
in de kennis die Gaudï toegevoerd kreeg,
secties
paste meetkunde, vlakke
herdrukken
dus zeggen, dat het hoogst modern was
toen Gaudï zijn voorbereidende studie aan Om
twee
sinus,
cirkel, ellips, parabool en hyperbool, hun defi
en
be
begrippen
cosinus, tangens, cotangens, secans en cosecans.
in de stand van wetenschap en techniek; met name is hier
van
parallel-
opipidum, kubus, cylinder, kegel en bol) - en hun eigenschappen.
bogen lijnen en massa's, de ontwikkeling van
toegepaste mechanica en sterkteleer te
en
verhoudingen
pagina's en meer dan 3000 paragrafen, geeft een uitstekend inzicht
lang wat er over wiskunde,
lijnen
-
III. Vlakke driehoeksmeting: rekenwijzen met de
boeken bestudeerde_,moet ik toch één Engelse publikatie wel
Meetkunde:
figuren (driehoeken en vierkanten) - cirkels - punten,
en
winddruk
zijn latere, complexe ontwerpen.
op wanden. X. Balken en kolommen: sterkte van houten metalen
-
diverse
lende belastingen
balken
-
sterkte
van
enkele of samengestelde profielen - verschil - elasticiteit - buiging - druk- en treksterkte
- breuksterkte - schokweerstand -
balken en kolommen met samenge
d. Gwilts
encyclopedie
richt zich op de "concrete" exacte vakken
en vermijdt de abstracte.
Hij
behandelt
geen
algebra,
geen
differentiaal- en integraalrekening, geen analytische meetkunde maar wel de trigonometrie.
Hij veronderstelt bij de lezer ken
nis van logarithmen.
stelde doorsnede - klinkverbindingen - torsie.
e. Gwilt geeft een verhandeling over beschrijvende meetkunde geba Uit de vermelde onderdelen van de Encyclopedia of Architecture van
seerd op de publikaties van Monge en andere Franse meetkundigen
Gwilt is een aantal interessante zaken op te
(Hachette, Vallée en Leroi). Hij schrijft:
maken,
die
verband
houden met de later door Gaudï ontwikkelde, specifieke vormgeving.
(Descriptive
Ik
architecture (
veronderstel
dat deze vormgeving uit twee zaken voortkwam: de
grote belangstelling die Gaudï gehad heeft voor fysische eigenschappen rialen,
en
het
de
statische
en
van door hem toe te passen vormen en mate
heldere
zicht dat hij op deze zaken ontwikkelde
door zijn diepgravende geest.
Het is hier op zijn plaats zijn be
kendste adagium te"releveren:
"Orlginalidad es volver al origen",
a. De parabool, zijn eigenschappen en zijn ook
(die
immediate
application
to
) is very extensive; in consequence, indeed, as
to
form one of the principal departments of study in the Polytechnical
School
of
Paris."
Gwilt
beveelt
"Complémens des Elémens de Geometrie" van
lezing
La
Croix
aan als
van vol
doende voor een algemeen begrip van de stof. en
(hyperbolische) paraboloïden ontbreken in de
leerstof.
Wat zijn de constateringen?
zoals
"Whose
of which it is thought of so much importance in France,
f. Hyperboloïden
originaliteit bestaat in het teruggaan tot de oorsprong.
bekend,
geometry)
constructiewij ze
zijn
van) de andere kegelsneden: de punt,
g. Mechanica is bij Gwilt wat wij onder
h. Gwilt
de cirkel, de ellips en de hyperbool.
dynamica
(bewegingsleer)
verstaan. stelt:
"De Gotische architecten schijnen te zijn geleid
kegelsneden
door regels, die hen in staat stelden de krachten uit de hoofd-
maar geen formuleringen volgens de coördinatenleer, zoals reeds
bogen van hun kathedralen met zo'n buitengewone behendigheid te
door
weerstaan, dat zij
b. Gwilt geeft vergelijkingen voor eigenschappen
van
Descartes in de eerste helft van de zeventiende eeuw ont
wikkeld.
(15)
c. De eigenschap van slappe koorden en kettingen die een lijn
aannemen,
indien
aan
bepaalde
weerszijden opgehangen en slechts
door eigen gewicht belast, was bekend, en ook
dat
deze
lijn,
onze
verbazing
treffende
de)
boog aangeeft. Dit kettinglijnprincipe verscheen voor het eerst
zoals bij latere schrijvers.
literatuur
van
de
exacte
vakken aan het eind van de
zeventiende eeuw. Gaudi paste het toe bij de
ontwikkeling
van
stoutmoedigheid
krachtwerking in bogen op basis van de leer van
Rondelet als veel bevredigender dan andere. methode
de
hun
Gwilt is zeer uitvoerig over (de ontwikkeling van de kennis be
omgekeerd, in plaats van een zuivere trekboog een zuivere druk-
in
over
weten op te wekken."
Rondelet
geen
diepgaande
Voorts
vraagt
de
kennis van moeilijke zaken
j. De sterkteberekening van bogen gaat nog niet met grafostatische methoden, die een aanzienlijke vereenvoudiging in houden
ten
opzichte
zouden
gaan
van de door Gwilt gegeven methoden; zijn
41
formule ter bepaling van de dikte van een boog met gewelfstenen
Literatuur in de (voor)opleiding
van gelijkblijvende breedte is bijzonder gecompliceerd.
Zoals
k. Gwilt gaat uitvoerig in op vorm en standzekerheid van met vuistregels voor diktes, voegen
en
samenstellende
(16) gewelven
wederom van Rondelet, de vorm van
elementen,
koepels,
tussen koepel en boog: "a dome is not an
arch",
het de
verschil discussie
in de literatuur. 1. Gwilt
beklaagt
over Gotische
erover
architectuur
dat de meeste kundige schrijvers zich
meer
met
details
dan
met
Collegedictaten
"Okinson"
Gotische
doorsnede bevatten.
bouwwerken,
die de kettinglijn binnen hun
Gwilt betwijfelt of deze eigenschap aan de
bouwers bekend was: Dr. Hooke was de eerste die de
kettinglijn
suggereerde als de juiste boogvorm.
schrijft,
de
toe
laatbare last voor een ijzeren ligger.
stelde
beperkte
baseert
heeft
geraadpleegd.
misschien nauwelijks voorhanden. Dat Gaudï van
1878-1879
de
naam
"Hodgkinson"
over
als
kan er op wijzen dat hij zijn kennis over de De
veronder
financiële middelen zullen het hem niet gemakke
een
schaffen.
Bekend
is
het
boek van Viollet-le-Duc, dat hij vol kantteke
ningen aan een vriend retourneerde. Volgens
Martinell
Viollet-le-Duc
heeft
over
Gaudï
architectuur
behalve
de
dictionnaires
van
en meubels, "Carpinteria de lo
Blanco" van López de Arenas bestudeerd; deze
boeken
hebben
geen
De filosofielessen van Llorens i Barba
(17)
zouden Gaudï de geschiede
nis van de Westerse cultuur en daarbij van de exacte wetenschappen
zich bij de dimensionering van con
structies op de geschriften van Hondelet Hodgkinson.
studietijd
lijk gemaakt hebben zelf boeken aan te
bijgebracht Gwilt
zijn
verband met de vakken in Gaudi's vooropleiding.
n. Gwilt noemt Hodgkinsons formule ("complex rule") voor
Samenvattend:
in
waren
in zijn aantekeningen
verhaal
m. De schrijver noemt Samuel Ware als een onderzoeker van stabili van
al opmerkte, heb ik weinig inzicht kunnen krijgen in de
exacte wetenschappen geheel in hoorcolleges opdeed. zich
principes bezighielden.
teit
ik
geschriften, die Gaudï
en
de
onderzoeken
van
kunnen
hebben, maar het is niet duidelijk wanneer en
of hij deze lessen bijgewoond heeft. Een boek dat vloed
heeft
in
grote
in
gehad in het architectuuronderwijs in de negentiende
eeuw is L'Art de Batir van J. school
een
Barcelona
Rondelet.
De
bibliotheek
van
de
bezit uitgaven van dit omvangrijke boek uit
1860 en 1862-1867. Het was toen dus nog steeds actueel. Een leraar van de architectuurschool van baseerde
zich
voor
Barcelona,
J.
Rovira
i
Rabassa,
zijn stereotomieboeken op Rondelet. Rovira's
boeken werden pas gepubliceerd in 1897, Rondelets "1'Art de Batir" is dan bijna een eeuw oud (1810)1 Gaudi's tussenin.
42
studietijd
viel
daar
Conclusie Zoals
kennen,
ik
reeds
zei, verzocht Antonio Gaudï in oktober 1869 toe
lating tot een aantal vakken in de architectenopleiding
voor
universiteit
om
samen
meetkunde
met
die
algebra,
in
van
integraal-
en
vlakken
Gwilt's
ruimtelijke
en
trigonometrie
Gwilt
de
en
lichamen - vallen enkele
encyclopedie,
trigonometrie,
waarin
voortgezette
analytische
meetkunde,
differentiaal rekenen echter ontbreken. In die zin
was Gaudï's vooropleiding dus omvangrijker dan wat volgens
op
te bereiden. Van die vakken - voortge
zette algebra, meetkunde, vlakke en ruimtelijke analytische
zich
diende
te
weten.
Met
een
architect
name worden door Gwilt de
abstracte(re) vakken weggelaten of bekend verondersteld.
(18)
kan
gesteld
worden
dat
de vooropleiding "bij de tijd"
geweest moet zijn. De oriëntatie op de
Franse
Polytechnique
was
duidelijk aanwezig. Als
de
voorbereiding
zeggen niet verplicht, wust
die
Gaudï
koos
facultatief was, dat wil
dan moeten wij aannemen dat zijn keuze be
gericht is geweest op vakken waarvan hijzelf of zijn studie
adviseur de overtuiging had, dat zij een "conditio sine vormden voor een succesvolle architectenpraktijk.
qua
non"
Daar niets erop
wijst dat de vooropleiding, zoals Gaudï die volgde, verplicht was, moeten
wij
tevens
aannemen
dat de vakkenkeus vrijwillig is ge
weest. De informatie die Gwilt ons geeft, wijst uit wat
Gaudï
in
die vakken aan kennis op heeft kunnen doen. De opmerkelijkste kanten van de inhoud van die kennis heb ik reeds
In zijn architectuuropleiding waren er twee vakken, die in verband
beschreven.
met het voorgaande reeds nu genoemd moeten worden.
vóór 25 september 1873 bekend zijn geweest.
gepaste mechanica Antonio
op
en
stereotomie.
Voor
beide
Dit zijn: toe vakken
behaalde
21 oktober 1874 een onvoldoende. (Tot dat moment ging
zijn studie aan de architectuurschool maar
matig.)
Beide
vakken
worden door hem aan het eind van hetzelfde studiejaar met positief
Voorts
Duidelijk
is,
dat de parabool en de kettinglijn hem (20)
is aannemelijk dat hij toen nog niet beschikte over grafo-
statica als middel ter bepaling van de krachten
in
een
gewenste
constructie en dat de hyperbolische paraboloïde hem waarschijnlijk bekend was.
gevolg overgedaan. Het
vak
toegepaste
mechanica
wichtsleer van constructies.
omvatte materiaalsterkte en even-
De stereotomie betrof steen, hout en
ijzer en de toepassing van beschrijvende
meetkunde
(= "de kunst van het maken van zonnewijzers").
en
gnomónica
Gwilt behandelt de
"sciography".
Verondersteld mag worden dat het hier om schaduwbe-
paling
In
gaat.
Delft
werd
in
het
midden van de vorige eeuw
"schaduw- en doorzigtkunde alsmede de beginselen
der
dusgenoemde
stereotomie" gedoceerd.
De
conclusie
(19)
kan getrokken worden, dat Antoni Gaudï tijdens zijn
voorbereiding tot de architectuurstudie uitvoerig eerd
in
de
werd
geïnstru
wiskunde en de mechanica. Hoewel we de inhoud van de
diverse vakken
en
met
name
de
moeilijkheidsgraad
ervan
niet
43
vijftienjarige leeftijd op de architectuurschool werd toege Zie voor de voor dit hoofdstuk gebruikte literatuur teratuurlijst.
(J.
Martinell,
Alcaraz
M.
Bassegoda
Nonell,
Bernal,
Fernandez
Catalogo
li
laten en op tweeëntwintigjarige
Alba, C.
op
Gaudï
zijn
waarschijnlijk door zijn zwakke gestel. De
en
werd
cholera in de herfst.
misschien
uitgesteld
vanwege
de
zijn
titel
ver
en
werd
klaarblijkelijk direct tot de architectuur
school toegelaten. (5)
verhuizing van de ouders vond plaats tussen november 1870 en februari 1871,
leeftijd
wierf. Rubió kwam van dezelfde middelbare school in Reus als
Centenari, etc.)
Al op de lagere school lag Antoni twee jaar achter leeftijdgenoten,
de
De
vakken
die
Gaudï hier noemde, stemmen slechts ten dele
overeen met die waarop hij uiteindelijk beoordeeld werd. (6)
Na de lagere school zou Antoni in een
Truesdell,
C,
"Rational
Mechanics"
Grootendorst van de T.H. Delft, die zo
(Met
dank aan prof.
vriendelijk
was
de
textielfabriek hebben gewerkt. Naar Alcaraz Bernal meedeelt,
feiten
zou Gaudï's baas hem lezend in een rekenkundeboek
kunde met mij door te nemen): Rational mechanics is the part
machine
achter de
hebben aangetroffen en zijn loon hebben doorbetaald
betreffende
de
geschiedenis van de wis- en natuur
of mechanics that provides and develops logical
toen Antoni naar de middelbare school ging. Mogelijk was het
the
ook deze Juan Tarrats Aleu die Gaudï tot verdere studie aan
everyday things suffer. It describes also much
zette. Martinell ontkent deze lezing.
observed or inferred
De
Escuela
Politécnica
15 oktober 1869
Provincial
functioneerde
- 3 augustus 1870. Op 31 november
van
van
het
enforced
changes
of
position
(7)
Martinell,
C,
o.c,
ding, les had gehad in de
in de tussentijd? In 1875 wijzigde de provin de
Vermoedelijk
Arquitectura de Barcelona (E.T.S.A.B..). M.
Alcaraz
Bernal
Ciencia" (Martinell:
noemt
de
in
vooropleiding:
"facultad de
de
meetkunde
lijk maakten wat in de abstractere lessen in
status "vriend van Monge" van Gaudï's
moesten
een
soort
der
wetenschappen;
werd
gegeven
aan
(8)
de
vooroplei
hem verborgen bleek. Overigens twijfel ik aan de leraar
meer
dan
50
is
mij
bekend: "Apuntes de la parte legal referente a P.
del
Cursus 1868-'69 van de Escuela Especial de Maestros
de Obras. Villar was een van Gaudï's leraren in de architec
Gaudï nam gedurende
dat Gaudi's latere medewerker Rubi5 reeds op
Wel
Villar.
tuurschool,
vijf jaar aan deze cursus deel", (p. 96) Merkwaardig is
voor
de
las construcciones", naar de lessen van Francisco de
de vakken varieerden naar de
door de student te kiezen vakopleiding.
vlakken.
jaar na de dood van Monge (1746-1818).
"Pre-universitario" of de huidige
COU. Deze cursus kende zes vakken en faculteit
stu
cursus volgen vergelijkbaar met
gebogen
vergiste Gaudi zich en doelde hij op de lessen
ding
het, inmiddels opgeheven,
van
stereotomie van Rovira i Rabassa op de architectuur
gerond te zijn.
deren,
is
dus tijdens zijn vooroplei
worden, diende het "bachillerato" (de middelbare school) af
wilden
what
school. Ook is het mogelijk dat deze lessen hem juist duide
"School of Science"); om toegelaten te
Alcaraz Bernal: "De jongeren, die architectuur
of
p. 21. Gaudï zei tegen Martinell dat
Wat
Superior
and shape which we see
scientists produce experiments.
hij op achttienjarige leeftijd,
gebeurde
for
in the laboratories where professional
volgende jaar startte de Escuela Provincial de Arquitectura.
ciale architectuurschool in de Escuela Técnica
models
één
van zijn werkgevers en zijn voorganger als
architect van de Sagrada Familia. (9)
C.
Culmann
publiceerde
reeds
in
1866
in
Zurich
"Die
Graphische
Statik";
Maurice
Levy
publiceerde in 1874 "La
Statique Graphique et ses applications Gedurende
de
aux
verbonden aan het IL te Stuttgart als directe medewerker van
constructions".
Frei Otto en gespecialiseerd in onderzoeken naar lichte con
jaren zeventig verscheen een hele reeks boek
werken in diverse landen.
Het
bekendst
werd
L.
Cremona.
structies zoals het romeinse velum.) (14)
("Le figure reciproche nelle Statica Grafica, Milano 1872) De notaties van de wiskunde enzovoort vertoonden nog weinig
bood
soms uitkomst. Een voorbeeld daarvan
is Euler's "Methodus inveniendi lineae curvae".
Eduard
(16)
Zie Gwilt's "The Encyclopedia of Architecture", 1391.
(17)
Martinell, C , "Gaudï, his life, his
(18)
Barcelona: ideeën
hyper-
Real
over
eerste
Academia
de
Juan Bassegoda
Ciencias
y
Artes
Ten tweede liet de
de
omstreeks
en gedetailleerde studie bevat veel
staat
stelt
aanvullende
opleiding
dezelfde
voor
bouwkundigen
Ten derde bestaan er aan de Delftse TH nog stelde meningen over de soort wiskunde,
informatie
(bouwkundige)
ingenieurs
onderwezen
steeds
gebruik maakte. Het enige punt van kritiek
voorstelbaarheid van de opgevoerde stof.
de geringe inte
resse voor de statica aanduidt die er voor de en
vooral
tweede
Op
helft
voor de achttiende eeuw in
"Zur Formgebung von Bogen und Gewölben" van de ontwikkeling van de architectuur. de
Catalaanse
deze
punten
kom
ik
in
tegenge
van
visuele
de loop van mijn verhandeling
terug. (19)
kringen van wis- en natuurkundigen bestond. Tevens verscheen van de hand van Rainer Graefe
Delft
dient te worden. Deze
mijn
is dat het artikel niet met zoveel woorden
in
die aan toekomstige
meningsverschillen spitsen zich toe in de mate
negentiende
de
tijd eenzelfde voorkeur voor de figura
waarvan de schrijver voor zijn artikel met
de
zich
Monge en de beschrijvende meetkunde
op dit hoofdstuk
van
work",
tieve wiskunde zien.
de geschiedenis van de kettinglijn en de
introductie daarvan in het werk van Gaudi. Deze zeer gedegen
instemming
his
was Gaudi een pleitbezorger voor de figuratieve
dingen voor te stellen.
"El arco de feston". Hierin geeft Bassegoda zijn
weer
theories,
".
waren hem aan het hart gebakken.
Hecentelijk verscheen in druk een lezing van de
ook was de analytische meetkunde van on
wiskunde, die wiskunde die mensen in
boloïde definieerde.
voor
"Zo
Dit is in meer dan één opzicht opmerkelijk. Ten
noemt in dit verband niet de publikatie van Chr. Wren
Nonell
Glas:
schatbare waarde bij het onderzoek van kegelsneden
gaan.
de
zijn
p. 33.
Hierop wordt in het hoofdstuk "Gaudi en de vormgeving" inge
(1657), waarin deze voor zijn lenzenslijpmachine
van
afstuderen" geeft daarvan de inhoud in het kort weer.
Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós, 217 en 218; 225.
Kline
jaar
(15)
eenheid, men was dus sterk beperkt door de taalproblematiek. Latijn/Italiaans
Het hoofdstuk "Gaudï's aantekeningen in het
Uit
"Gedenkschrift
van
de
Koninklijke Akademie en van de
Polytechnische School 1842-1905 (Delft)". het
artikel
met hetzelfde thema
(20)
De dag waarop Gaudi het bewijs voor
de
door
hem
behaalde
examens ontvangt.
(het gebruik van) de kettinglijn in
Graefe suggereert inzicht in de statica in gotiek en laat zien dat de kettinglijn voor
komt in schetsen van Wren voor St. Paul's. (Rainer Graefe is
45
46
ANTON PLACITO GUILLEM GAUDl CORNET, OPLEIDING TOT ARCHITECT
Inhoud
Een woord vooraf Studieresultaten De vakken, een vergelijking met Delft Invloeden De leraren Gaudï's studieprestaties, een conclusie Noten
Gaudï is als architect
een zuiver produkt van de rationalistische
stromingen in de
architectuurtheorievorming
eeuw.
Durand,
Rondelet,
Hodgkinson,
van
de
Viüollet-le-Duc,
clopédie Méthodique en die Neo-Gotiek die de Gotiek en constructie, men
(slechts)
negentiende
op
de Ency structuur
op logica accepteerde als de ideale bouwwijze die diende te verbeteren, kón verbeteren door de enorm
toegenomen kennis van wiskunde, mechanica, fysica, etc. We vinden in Gwilt's "Encyclopedia of Gaudï
moest
weten
en
Architecture"
precies
wat
zou worden en in Gaudï's werk Gwilt's be
weringen in hoge mate bewaarheid.
47
48
november 1874. Ook wordt Anton Placito op 7 juli 1874 in het leger
Een woord vooraf (Vooraf moet ik aantekenen, met
dat de door mij geraadpleegde bronnen
betrekking tot de door Gaudï gevolgde opleidingen niet steeds
overeenstemmen.
César Martinell,
Juan Bassegoda Nonell en Miguel
ingelijfd. Het lijkt geen wonder dat zijn examens van
haalt
twee
krijgt hij
kelijk een en
leger.
Jaartallen blijken bij deze schrij
vers niet altijd met elkaar in overeenstemming, met name niet waar het
wijzigingen
in
de
school
betreft. De gebezigde benamingen
komen ook niet altijd overeen met Plan
1875,
zoals
men
die
de
vakomschrijvingen
aantreft
in
van
het
de lijst van vakken en
leraren uit de catalogus Centenari de 1'Escola
d'Arquitectura
de
oktober
en 5, 6 en 7 november weinig positieve resultaten laten zien.
Alcaraz Bernal geven soms verschillende benamingen voor klaarblij hetzelfde vak.
21
Vanaf
tekenvakken. echter
Voor
onvoldoendes.
In
december
verlaat
hij
het (l)
de
zomerexamens
van 1875
gaat echter alles van een leien
dakje. Het overlijden van zijn moeder in 1876 met
Hij
alle enigermate technische vakken
slechte
studieresultaten;
gaat
niet
gepaard
integendeel, na 13 september 1875
verschijnt er geen enkele onvoldoende meer. Het
eerste
bekend
gebleven
ontwerpexamen
Barcelona, 1875-1876/1975-1976.)
september 1876 en wel met zo goede resultaten
Studieresultaten
ces.
terne prijsvraag mee mag doen.
doet
Gaudï
pas
in
dat hij aan een in
Daarmee heeft hij echter geen suc (2)
Op 11 juni 1873 doet Antoni Gaudï zijn eerste examen op de Escuela Provincial
de
Arquitectura
geen sterk begin dus. Het details
van
van
Barcelona. Hij wordt afgewezen,
"copiëren
in
waterverftekeningen
van
allerlei soorten gebouwen" behoort tot de vakken van
het eerste van twee voorbereidende jaren. Dit eerste jaar architectuuropleiding,
1872-1873,
valt
samen
Gaudï's vooropleiding. In het vierde, en laatste, vooropleiding,
1873-1874,
van
de
met het derde van jaar
van
deze
schijnt Gaudï op de architectuurschool
geen examens te doen. Op 25 september 1873 vraagt hij een certificaat van de door hem op de vooropleiding behaalde examens.
Pas in het volgende schooljaar
doet hij, op 22 oktober 1874, weer een aantal examens, waarvan hij er maar één (vertaling uit het Frans)
met een voldoende passeert.
Een week later verhuist de opleiding van de Lonja naar
de
nieuwe
Universiteit. Wij
moeten
concluderen
dat Gaudï na het schooljaar 1871-1872 en
voor november 1874 bijzonder slecht vaart met zijn periode Francisco
loopt op
ongeveer
vanaf
12 maart 1873
tot
het en
artsexamen met
examens. van
zijn
Deze broer
diens overlijden op 22
49
2. mathematica, physische en mechanische wetenschappen op de bouw
De vakken, een vergelijking met Delft Zoals ik elders heb beschreven, zeld
van
heel
der
wat politieke schommelingen, die diverse verande
ringen in de opleiding tot architect ten gevolge hadden. in
kunde betrekking hebbende, theoretische constructieleer, kennis
werden Gaudï's studiejaren verge
die veranderingen staat het nieuwe studieplan van 1875 waarmee
gesteldheid van de grond en "deszelfs eigen
schappen" ;
Centraal
de Escuela Técnica Superior de Arquitectura de Barcelona
bouwstoffen,
3. theorie van de kunst "of eigenlijke esthetica
een aan
derzelve",
kennis
van
de
verschillende
vang neemt.
Egyptenaren, Grieken, Romeinen, Gothen,
Dit plan bevat onder meer tien tekenvakken, waaronder
oude en hedendaagse volken;
zeven
zich
met copiëren bezighouden en drie met ontwerpen, namelijk:
4. ontwerpen, herstellen,
en
geschiedenis
bouwstijlen
Saraceners
en
van de andere
opmaken bestekken en begrotingen en ad
ministratie van publieke en burgerlijke gebouwen. 1. topografie
(3)
en 8. eerste cursus ontwerpen
2. gips
9- tweede cursus ontwerpen
3. details
10. derde
cursus ontwerpen
Wij zien hier één duidelijk verschil met de Spaanse opleiding:
de
mathematica wordt in Delft binnen de vakopleiding gegeven.
4. lijn
Een
5. figuur
kopieervakken (het is mogelijk dat de Delftse opleiding een aantal
6. landschap
disciplines had samengevoegd onder één
7. architectonische ensembles
vakken zijn:
De
ontwerpcursussen
studiejaren,
wat
vallen
betekent
in dat
voorbereidende jaren, namelijk curso.
De
bouwkundestudent
de
in
Overeenstemmende
schaduw en doorzigtkunde
ontwerpen pas begon na drie
3.
resistencia de materiales
preparatorio
die
primer
4.
conocimiento de materiales
kennis der bouwstoffen
tijd dus bepaald niet
en
5.
historia de arquitectura
kennis van de bouwstijlen
6.
teorïa del arte arquitec-
theorie van de kunst
wel
bij
tónico
afgenomen
de
op
7.
cursos de proyectos
8.
aplicaciones de las ciencias
fysische en mechanische eigen-
fïsico-naturales a la
schappen op de bouwkunde be-
arquitectura
trekking hebbende
stelling van het leerplan aan hechtte.
Het is interessant hier een vergelijking te maken met de opleiding
9.
arquitectura legal
zoals die tezelfder tijd in Delft plaatsvond.
ornamenttekenen,
schaduw-
ontwerpen
bestekken en begrotingen en administratie van gebouwen
De vakken waren daar in vier groepen verdeeld: en doorzigt-
kunde", alsmede "de beginselen van de dusgenoemde stereotomie";
50
noemer).
beginselen der stereotomie
de hoeveelheid kan men het belang aflezen dat men er
tekenen,
te doen in het aantal der
sombras y perspectiva
uit de vroege plaatsing ervan in de opleiding als uit
1. "regtlijnig
voor
estereotomia
Het aantal copieervakken was met het plan van 1875 zowel
zich
2.
drie
direct in het diepe gegooid.
maar
lijkt
1.
ingreso, werd
verschil
professionele
laatste
het
ander
10. topografia
gesteldheid van de grond
11. copia del ornato (facultatief)
ornamenttekenen
12. dibujo lineal (facultatief)
regtlijnig tekenen
Het
valt
schermde
op
dat in de Spaanse opleiding tot architect - een be
titel
in
Spanje
-
enkele
vakken
voorkomen
Nederland tot het terrein van de civiel ingenieur worden of
van
de
werktuigbouwkundige,
te
weten:
hydraulica
die
Invloeden De grote bevolkingsaanwas in de negentiende eeuw,
in
het
gerekend y
sus
construcción" enerzijds, en
Schiereiland, iedere
veroorzaakte
snelgroeiende
volking van de bestaande stad,
aplicaciones, maquinas y motores, en technologie. Verder zijn er nog de vakken:
hele
blemen die
immigratie
in Barcelona dezelfde pro
gemeenschap
kenmerkt:
woonruimte,
aan
(tekort aan
energie zoals water, gas en later elektriciteit)
en evenmin de geproduceerde afvalprodukten adequaat kon
zijds.
overbe
die niet in staat was de behoeften
van de voortdurend toenemende bevolking bij te houden
"aplicación de los materiales en la "theoretische constructieleer" ander
uit
(riolering, vuilafvoer); besmettelijke ziektes
zoals
verwerken cholera
en
tuberculose plaagden de stadsbevolking bij voortduring. De
pogingen
van
industriearbeiders - vrijwel ongeschoold in on
hygiënische werkplaatsen en fabrieken
,
te
te
werk
gesteld - om
tot
betere
omstandigheden
werkt.
Deze pogingen, gestimuleerd door een kleine groep progres-
komen, werden vaak hardhandig tegenge
sieve liberalen, leidden onder andere tot textielindustriekolonies buiten de stad, zoals de anarchistisch
georiënteerde
Mataronense en de corporatieve Colonia Güell (beide
Cooperativa ondernemingen
waaraan Gaudi zijn - bouwkundige - medewerking verleende). De
wildgroei
van
Barcelona
noopte de kerkelijke en wereldlijke
overheden tot maatregelen. De kerkelijke wierp een ethische dam op tegen
het opkomende atheïsme en de diverse sociale stromingen die
het veronderstelde evenwicht van de samenleving dreigden
te
storen. 28
De
wereldlijke
ver (4)
macht, schommelend tussen conservatief-confessio-
neel en progressief-liberaal, was genoodzaakt minimale levensmoge lijkheden te verzekeren aan het zogenaamde
industrieproletariaat.
Dit leidde tot het uiterst sociaal opgezette Pla Cerda (1859). Dit voorbeeldige stedelijke plan voorzag in alles wat de nieuwe samen leving voor een goede existentie nodig had. 29
De realiteit,
de feitelijke uitvoering van het plan is daar zelfs
geen flauwe weerschijn van. In feite is slechts het stratenpatroon van het plan (de breedte der straten, blokken (de "manzanas")
de
grootte
van
de
bouw
en het systeem van de afgeschuinde hoeken
51
34
en de Maestro de Obras Fontseré
35
en
36
gesuggereerd is dat de
hand
37
aantal
zijn bazen herkenbaar is, is dat in weinig
38
gevallen aantoonbaar. Ook de invloed van de drie
vol sociale onrust, waarin honderd
39
werkstudent
Gaudï is niet duidelijk in diens ontwerpstudies terug
duizenden een middel van bestaan zochten en vaak niet vonden, kwam
40
te
Deze
van
die
blokken) terug te vinden. De openbare voorzieningen ont
breken vrijwel geheel terwijl de bebouwingsdiohtheid
van het plan
vele malen overschreden is. Het ideale beeld dat Cerda
voor
ogen
heeft gestaan, is in Barcelona nergens te vinden.
In
deze
snelgroeiende
stad
Antonio Gaudï terecht toen bouwkundestudie,
zestien
hij
voorbereidingen
jaar
oud.
tevoren ontdaan was van zijn wallen,
Het
trof
was
voor' zijn
een stad die kort
terwijl juist een begin werd
gemaakt met de afbraak van de Ciudadela,
het fort dat gezien werd
als het symbool van het Spaanse centralisme. 30
(5)
Tussen 1837 en 1877 verdween ongeveer de helft
van
de
van
sprong Romeinse ommuring en in de eerste helft van de eeuw
was
er
reeds
sprake
verkeersader
negentiende
van een aantal doorbraken (Placa San
Jaume, Carrer Prlncesa en andere). rijkste
oor
De
Eamblas,
die
de
belang
en de eerste "groene long" van de oude stad
vormden, ontstonden vanaf 1775.
aangebracht,
de
Ramblas
werden
Plaga Reial aangelegd en zijstraten aangelegd groeiend
aantal
de
zijstraten
vele
rechtgetrokken, de of
vernieuwd.
Een
architecten vond emplooi en naam door opdrachten
van kerkelijke en wereldlijke overheden en van
de
tot
ongekende
In Barcelona zijn de bekendste
31
de
32
Pere Bassegoda i Mateu, August Pont i Guma, Antoni
33
José
Fontseré,
eeuw:
Josep
architecten in de tweede helft van Oriol Mestres, Elïes Rogent i Amat, Rovira
werk
van
Trias,
Josep Mas i Vila, Lluis Domènech i Montaner, Joan
Martorell i Montells en Francisco de Paula del Villar Het
hen
kan
voor
i
Carmona.
de student Gaudï tot voorbeeld van
moderne architectuur geweest zijn.
20
Het ontstaan van het werk van de architecten Villar
52
projecten
vinden.
van
gezichtshoek weinig vormentaal
en
Viollet-le-Duc
studies
van
de
ginselen
persoonlijke
uitingen
die
nastreefde,
en
Martorell
meesters
van
een
geïndoctrineerd.
Van
grote
middel
invloed
Androuet du Cerceau zijn geweest.
van
een
de
eclectische
Wel
met
onderdelen
van
wordt
al be
de werken van J.
Gaudï's prachtige plan voor een
fontein op de Plaza de Cataluna (1877)
de
nieuwe
is een vroege
Chateaux
Ideals
universiteit
Barcelona (Rogent i Amat, geopend 1875).
werk
op
geometrische
kunnen
uiting van Gaudï waarin hij één van Du Cerceau's combineerde
in
ze zijn (nog) niet sterk door de Neo-gotiek, zoals
merkbaar.
monumentale
meester-in-wording
zijn verdienstelijke, maar vanuit onze
Gaudï's behoefte aan ordening door
van
/ dat
veel
van
het
dat Gaudï in zijn rol van assistent wordt toegedicht niet of
slechts zeer ten dele van hem kan zijn. "The strange thing is that subsequent
biographers
and
critics, rather then cleaning up the
doubts and answering the questions, have
given
the
the value of unimpeachable truths and, worse still, most
rijkdom gerakende industrieadel. 27
negentiende
zijn afstuderen als medewerker op hun bureaus. Hoewel vaak
Martinell is nogal gedecideerd in zijn mening
In de negentiende eeuw werden hieraan en aan wijzigingen
na
kon Gaudï meemaken als praktikant
recent
attributions in one of the
publications on the subject these gratuitious attri
butions have produced off spring."
(6)
tijd en gelijkwaardig aan wat er op dit gebied
De leraren Er
moet
in
Gaudï's
studietijd
een
tamelijk intensief contact
tussen de studenten en leraren van de architectuurschool geweest zijn: nog geen honderd studenten (in zijn slaagde
eindexamencandidaten)
jaar
mogelijk vier
ge
en acht leraren. Onder de laatsten
bevonden zich de eerste directeur Elïas Rogent i
Amat,
ontwerper
van de nieuwe universiteit, en Francisco de Paula del Villar,. bij wie Gaudï tijdens zijn studie van tijd hij
nadien
het
architectschap
van
tot tijd werkte en van wie de Sagrada Familia overnam.
elders
in
Europa
werd gedaan. Met
een
van
(9) de jongste leraren, Lluis Domènech i Montaner, ver
breedt de school haar horizon. techniek
en
Semper -
dringt
architectuur,
"Niet alleen de Franse cultuur van
maar
ook
door tot Barcelona en
de
middeneuropese - via
maakt weinige jaren later
de tendens mogelijk die wij modernisme noemen". "Een open,
universele opleiding met stevige compositorische, his
torische en technische basis, die het mogelijk maakt zich
los
Rogent gaf Gaudï onderricht in algemene kunsttheorie, en ontwerpen
maken van een uit de tweede of derde hand ontvangen cultuur".
in het derde ontwerpjaar.
"Wat
Villar gaf eerst les in bouwrecht, com
positieleer en kunsttheorie,
later ook in technologie en in voor
schriften voor de volksgezondheid en hygiëne in de bouwkunde.
Van
Rogent wordt gezegd, dat hij een figuur was met het
van
"een
sobere,
historiserende,
prestige
Otto
Wagner
en
te
H.P. Berlague (sic!) in Wenen en Amsterdam
voor de architectuur en de
opleiding
betekenden
Domènech i Montaner voor de school van Barcelona".
dat
was
Lluis (10)
goed gestructureerde architectuur,
die op geen enkele wijze concessies doet aan de fantasie, noch aan retorische precieze
monumentaliteit".
Villar
architect-kerkenbouwer,
is
"de
accurate,
die een Victoriaanse vormgeving
nastreeft; zijn "werken" is de belangrijkste bijdrage
meest
component
van
zijn
aan
de architectuur, een bijdrage die altijd wat timide
van aard is."
(7)
Joan Torras, als industrieel en kenner van in
de
metaalindustrie,
brengt
nieuwe
ontwikkelingen
Gaudï een "actuele, pragmatische
visie" bij. De technische kant van de opleiding is door zijn prak tische ervaring rijk,
hoewel misschien minder
theoretisch-weten-
schappelijk ontwikkeld dan na hem.
(8)
Aan deze drie ouderen zijn enkele jongere leraren toe August
Font,
"de
briljante
tische generatie van nieuwste
bewegingen;
de
voegen:
ontwerper", lid van de meest eclec
Madrileense
hij
te
wordt
School,
gezien
als
met
oog
voor
de
"te formalistisch,
zonder te kiezen voor een nauwkeurige of afgeronde taal". De tech nische kant raakt - door het samenbrengen van
beschrijvende meet
kunde en constructie tot stereotomie - met Rovira i Rabassa bij de
53
Gaudi's studieprestaties, een conclusie Men
leest
in
de literatuur over Gaudï, dat hij van zichzelf be
weerde dat hij een slechte student was. Het heet op
de
colleges
kwam,
zijn school vertoefde
dat
dat
hij
zelden
hij het liefst in de bibliotheek van
en zich daar laafde aan de nieuwste litera
tuur.
(11)
Het is moeilijk inzicht te krijgen in wat de gemiddelde student in die tijd presteerde, hoe streng de eisen van
de
beginners
waren,
hoeveel
procent
binnen redelijke termijn de eindstreep haalde.
Waarschijnlijk was de afval groot,
slechts weinigen behaalden het
diploma.
(12)
Aan het tekenwerk
van
Gaudï
te
document van zijn studieresultaten) Gaudï
was
zien
(het
enige
inhoudelijke
en de beoordelingen daarvan -
naar eigen zeggen een matig tekenaar - moeten de eisen
betreffende de ontwerpvaardigheden hoog gelegen hebben. haast alle ontwerpexamens zonder problemen doorstond,
Dat Gaudï duidt
erop
dat hij toch een goede student geweest is, die zich snel de essen ties
eigen
kon maken van wat hij bestudeerde, en wat hij daaruit
leerde op virtuoze wijze in eigen ontwerpen wist toe te passen. Zo presteerde hij het om binnen twee dagen
verschillende
ont
werpen (te maken?) en te aquarelleren voor een aanlegplaats.
(13)
In
ditzelfde
project
zien
twee
we dat Gaudï merkwaardige ideeën had
over de vorm van de door hem ontworpen
gigantische zonneschermen,
die statisch gezien onmogelijk lijken.
Toch zien we in het oudste
ontwerp (een ingang tot een begraafplaats), dat hij inzicht
had
wel
degelijk
in de krachtenverloop in een constructie en deze tot
op zekere hoogte wist uit te buiten; zoals in de
overkapping
van
de patio van een gebouw voor Gedeputeerde Staten. De
monumentale
beheersing
van
fontein voor de "Plaza de Cataluna" toont Gaudi's de hydraulica, de statica, planontwikkeling, geo
metrie en stereotomie, zijn kennis van actuele
vormen
en
histo
rische gegevens en zijn geringe schrijfkunde aan het eind van zijn studie.
54
(9)
en (1)
Voorts is het heel negatief
beïnvloed
misschien werden
mogelijk
dat
de
resultaten
door de bemoeienissen die Gaudï
toen reeds gehad zou (kunnen) hebben met de
Coöperatie
van
uit
"Centenari
de
1'Escola
lijst van geslaagde leerlingen vanaf 1872.
Gaudï was een van de vier geslaagde in
eerste jaar is niets bekend. Gaudï haalde een 10. Het prijs
jaar slaagde Cristobal Cascante Colom.
examen
vraagontwerp was binnen twee weken gereed. Binnen twee dagen tekende Gaudï nog een geheel nieuw aanzicht
van
de
(il) Martinell, C , o.c, p. 31 "An erratic student".
behoorde bij het tweede jaar ontwerpen. Van het
Het
d'Arquitectura
Barcelona", p. 344 e.v. (12) Centenari, o.c;
Mataró, zie het betreffende hoofdstuk. (2)
Rovira i Rabassa, Tratados de Estereotomïa.
(10) Gegevens
1878; in hetzelfde
(13) 19 en 21 oktober 1876.
zijn ont
werp. (3)
Gegevens
uit
"Gedenkschrift van de Koninklijke Academie en
van de Polytechnische School 1842-1905 (Delft)". (4)
In feite was er natuurlijk geen sprake van maar
probeerde
evenwicht meer,
de Kerk haar oude positie en macht zeker te
stellen. (5)
Zie "Arquitectura de Barcelona (Guïa)", p. 116 e.v.
(6)
Martinell, C , "Gaudï, his life, his
(7)
Francisco de Paula del Villar was de eerste architect van de
theories, his work",
XXXVI, p. 159. Sagrada Familia (tot 1883) waarbij hij tot 1892 ('.) als dio cesaan architect betrokken bleef. (8)
Torras is de leraar, die Gaudï's berekening voor een waterbassin
op
verzoek van de Maestro de Obras J. Fontseré (bij
wie Gaudï tijdens zijn studie werkte) controleerde en Gaudï daarover zijn bewondering liet blijken. Bij nader onderzoek zou de grote invloed kunnen blijken, die Torras i Guardiola naar ik veronderstel geving
gehad
moet
d'industria
vorm
hebben. Hier verwijs ik slechts naar de
"vliegenvleugelstructuur" van het Palau
op Gaudï's
dak
van het
verdwenen
van de Wereldtentoonstelling van 1888 in
het Parque de la Cindadela en bogen uit 1900. (Anuari
de
een artikel over parabolische
1'Associació
d'Arquitectes
de
Catalunya). 55
56
GAUDI'S AANTEKENINGEN IN HET JAAR NA ZIJN AFSTUDEREN 1878-1879 Inhoud Inleiding -over ontwerpmethode -metodo, metodo, metodo Noten Bijlage III: Samenvatting der aantekeningen
57
58
van
Inleiding
werk
in ornament en geometrie heeft velen tot onjuiste
interpretaties gebracht.
De uitspraken die Theo van Doesburg over
41
Gaudï was geen schrijver.
42
beschrijvingen van zijn en andermans werk liever aan anderen over.
43
Bergós noteerde de volgende uitspraak van de architect:
"Nooit heeft de architectuur
44
(150. Roeping). "Een ieder moet de gave gebruiken die God hem ver-
bracht en de ongelukkige ontwerper, prof. Gaudï meende nog wel met
45
schafte;
deze
de
Hij bepaalde zich tot bouwen en liet de
zijn
verwerkelijking
hiervan
is
de
grootste
volmaaktheid. Hij, die moet bouwen, hij
die
moet
noch dat van hemzelf ver
niet
andermans
werk
dedigen, maar hij moet maken
kritiseren en
zijn
dingen
sociale
kritiek
op
moet
maken,
eigen
werken
dat werk deed, zijn daarvan een fraai voorbeeld:
.dat
een
wanstaltiger
produkt
kathedraal de grond te leggen voor een verenigd classicisme, wil
zeggen voor een bouwwijze, die alle vroegere stijlvormen
in zich verenigen moest. Doch in plaats van
een
navolgenswaardig
voorbeeld, dient zij de jonge generatie veeleer tot afschuwwekkend symptoom ener op de spits gedreven vorm-decadentie."
richten om deze te zuiveren en te verbeteren."
voortge
(3)
Van 10 augustus 1878 tot en met 20 maart 1879, dus binnen een jaar na .zijn afstuderen,
maakt de kersverse architect de vrijwel enige
aantekeningen
architectuur,
over
die
van
hem bewaard gebleven
zijn. Alleen al vanwege deze bijzonderheid is het van groot belang deze aantekeningen met aandacht te lezen. Zij zijn voorts interes sant omdat ze een vergelijking mogelijk
maken
met
spraken in het laatste decennium van zijn leven,
Gaudï's
uit
zoals opgetekend
en gepubliceerd door César Martinell en Juan Bergós. Lezing
van
de
aantekeningen in de originele staat wordt bemoei
lijkt door het niet al te duidelijke schrift. Maar ook in gedrukte vorm blijven zij vrij moeilijk te
doorgronden.
Er
is
uiteraard
weinig structuur, het gaat om aantekeningen, en Gaudï's beheersing van de taal is niet voortreffelijk. Toch
doet
Gaudï
een
(l)
aantal duidelijke uitspraken die de lijnen
aangeven die zijn ontwerpen in de
eerste
jaren
Zijn aantekeningen geven in de eerste plaats de
bepaald ideeën
hebben. weer
die
Gaudï in die tijd had over het bijzonder belangrijke fenomeen ver siering.
(2)
Het is het fenomeen tegen de Europese
moderne
toepassing waarvan de pioniers in de
architectuur
zich zo zouden verzetten, dat een
geheel nieuwe architectuur ontstond. In de discussie
over de betekenis van het ornament
in
de
bouw
kunde heeft het werk van Gaudï een bijzondere plaats. De eigenheid
59
Ten
Over ontwerpmethode De
titel
"Gaudï,
een
rationalist met perfecte materiaalbeheer
sing", die de Gaudï-groep Delft indertijd aan
zijn
tuiging
produkties
meegaf,
enigermate
berustte
provocerend
onder andere op de over
dat Gaudï in zijn ontwerpen zeer methodisch te werk ging.
Deze overtuiging
groeide naarmate er meer op zijn gebouwen gestu
derde:
verschillende details, motieven voor de versiering en
studie van de eigenlijke constructie. Ten
vierde:
studie
van
dienende tot presentatie aan
Ten vijfde,
vast te stellen. Ten zesde, de uitvoering.
bewijs, dat de pas beginnende architect Antonio Gaudï
y Cornet er op zijn minst naar streefde methodisch drachten te werken,
bijstelling
aan
zijn
op
vinden wij in zijn aantekeningen "Método para
la buena realización de un proyecto".
Deze titel geeft aan dat de
schrijver behoefte had aan een methode die "de verwerkelijking van een project tot een goed einde zal voeren".
bewoordingen,
1. Perfecte.kennis van de behoeften in teiten
en
fouten,
zich aandient, aan
te
passen
aan
5. Detail
algemene studie van de vraag als vormprincipe. Vastlegging het
kwali
onbetwistbare
ideeën
die
2. Materialen en constructieve systemen.
van belang:
over
gevallen,
resultaat hebben.
3. Uitvoeringsmethoden in grote lijnen.
van de meest concrete ideeën
analoge
onderzoek van het idee (...onleesbaar) dat
4. Verbanden leggen en vereenvoudiging.
Een
voor
over wat hij noteerde. Hij schrijft:
een juist begrip van Gaudï's (methode van) werken zullen wij
-
het
alsof hij het met zichzelf nog niet eens is
wat hij vervolgens schreef, goed in ons moeten opnemen. Hij achtte
Voor
van
aanbrengen,
Dan geeft de schrijver nogmaals de zes genoemde delen in enigszins andere
eerste
verbanden
pre
cieze methoden op nahield.
Een
leken,
en
details op ware grootte om zeer precies de uitvoering
nagelaten voort te brengen zonder veel vakdiscipline. Uit (het in) heel
geheel
gaande, doorsneden en uitvoeringswijzen.
deerd werd. Het is dan ook onmogelijk een oeuvre zoals Gaudï heeft
dit proefschrift (behandelde werk) blijkt dat Gaudï er
het
onderwerp
in
schaalloze
in
alle en elk van de delen, verbindingen, voegen, af
metingen en groottes en doorsneden. 6. Oplossing van de problemen onder het vorige nummer.
schetsen en, nadat een oplossing is gekozen, op kleine schaal uit tekenen
om
de problemen op te lossen, details op grotere schaal,
nogmaals studie op grotere schaal en
ten slotte uitvoering van de
details op ware grootte en aanpassing van het
voorbeeld
(sujetar
del modelo). Gaudï onderscheidt vijf stappen in de uitvoering: Ten
eerste:
eerste
studies,
uitgezonderd constructies,
geestelijke en materiële behoeften
een eerste oppervlakkige indicatie van
materialen. Ten tweede: vaststelling van de materialen systeem.
60
en
het
constructieve
In drie alinea's wijdt Gaudï nog enigszins over het ontwerpen uit. Omdat het steeds om notities gaat, blijft hij ook hier werkte min of meer losse opmerkingen hangen.
in
onver
Método, método, método
Noten
Op
(1)
20
maart 1879 begint Gaudi zijn laatste aantekeningen met een
Woorden worden niet altijd correct geschreven
opmerking die architecten aan zal spreken:
taligheid
"Om een klantenkring op te bouwen en naam te maken is het, volgens
wisselingen op.
mij, nodig zich naar de waarde van het werk te laten betalen". Hij vraagt
(2)
zich ook af hoe je klanten moet behandelen om goed be
de
luiheid
en
geringe
activiteit
van
een
uitspraken
M.
(Martorell?) moet iets gedaan worden:
de
twee
tot
bedeutend
(3)
Theo
van
Doesburg
in
"Bouwbedrijf", jr. 1929 en 1930, p.
"Método, método, método, genoeg rust tegenover inspanning en onaf
403 resp. 60. Van Doesburg ziet in de tuur, elk
"Spaansche
architec
in zoover zij vrij is van Arabische invloeden, ( ) in détail
de geheele innerlijke foltering, de zelfkastij
Door dit laatste kunnen wij afrekenen met het beeld van de (jonge)
ding, kortom de mystiek van de Spaansche mentaliteit".
frivole dandy, dat menig boek over Antonio Gaudi ons heeft voorge
H.B. De schrijver leest dit af aan de
schoteld.
Greco.
beeld
(4) van
een
serieus, ijverig en methodisch mens (althans
iemand die deze eigenschappen nastreefde), vinden wij in zijn werk en
ook
C.,
schilderijen
van
(4)
Hartinell,
(5)
Defensa de Gaudi, p. 147. Doiia Sebastiana Corts Ferran.
steeds
wordt bevestigd door de verklaring van iemand die
mit
dem Entfernen des Ornamentes aus dem Gebrauchsgegenstande".
gebroken, gestadig werken".
Het
zijn
bracht. Later is de uitspraak terugge
bracht tot: "Evolution der Kultur ist gleich zekere
en
Catalanen levert soms curieuze betekenisver
Het fenomeen, dat een kwart eeuw later Adolf Loos beruchte
taald te worden; helaas, hij geeft het antwoord niet. Tegen
van
El
"Gaudï, his life, his theories, his works",
IX, 33.
zegt Gaudï goed gekend te hebben. In
"Defensa
de
Gaudi"
vinden
wij de getuigenis van Sebastiana
Corts, een inwoonster van Eiudoms: "Zij weet en zegt U
dat
Gaudï
vanaf zijn jeugd steeds een zeer eenvoudig leven leidde, haast als een
monnik,
en
dat hij geen verloofdes noch liefdesverbindingen
had, hij kéék zelfs niet naar vrouwen. Zij herinnert zich dat haar zuster Dolores en het nichtje van Gaudï, Rosita, op dit aantal
malen
commentaar
feit
een
hadden. Don Antonio had dus niet alleen
geen verloofde, zijn belangstelling was alleen gericht op de kunst en de architectuur.
(5)
61
62
GAUDÏ EN DE WETENSCHAP
Inhoud
Inleiding Gaudï, wetenschap, kunst en wijsheid Gaudï en de bouwfysica -was Gaudï een belangrijke acousticus? Gaudï en de geometrie - aansluitbaarheid, aantastbaarheid - relativiteit - de geometrie in Gaudï's ontwerpen - de stereotomie Gaudï en de statica -een veronderstelling -tweede veronderstelling -de evenwichtsconstructies -het hangmodel Noten
63
64
Inleiding
Gaudï, wetenschap, kunst en wijsheid
De overeenkomst in vorm en vormontwikkeling van het de
gebroeders
Asam
kunnen
zijn
voor
twintigste een
eeuw)
onderzoek
op
verschillen tussen beider verklaard
vanuit
zou
het
uit
waarin de invloeden
worden nagegaan van de nieuwste ontwikkelingen van natuurwetenschappen
van
(Beieren-Bohemen, begin achttiende eeuw) met
dat van Gaudï (Catalonië, begin gangspunt
kerkraam
de
exacte
en
de bouwkunde; daarbij zouden impliciet de vensters
en
hun
ontwikkeling
worden
die invloeden op de architecten en uit het ver
inzicht
had
in
lichtfysica
absorptie) en door middel een
maximale
van
lichtdoorlaat
(zoals de
de
bijvoorbeeld
zijn
vanuit
dat
men
hoeken van reflectie en
elliptische
hyperboloïde
tot
en -spreiding kon komen bij kleinste
gegeven opening. Het Asam-raam lijkt via empirische te
weg
ontstaan
een verlangen naar een optimaal theatraal effect
("de stralende zon") op
basis
van
eerst
ovaal, een mathematische verworvenheid.
tevens
dat
deze
maar
hij
ondergeschikt was aan kunst en wijsheid: "Zowel
kunst als wijsheid werken synthetiserend, wetenschap lyserend."
Terwijl
dus
bezighouden, wat volgens wetenschap
zich
geld,
echter
ana
de kunst en de wijsheid zich met gehelen Gaudï
het
leven
inhoudt,
bepaalt
de
tot analyse, de dood. "De wijsheid is een schat,
de wetenschap zorgt ervoor dat de schat niet vals
verklaarde
de
wetenschap
geeft
vermengd
wordt
met
ons zekerheid over onderzochte
zaken."
schil in de stand van de wetenschappen. Uit de tekeningen van Gaudï's groep blijkt
Gaudï kende de wetenschap zeker waarde toe,
de
cirkel,
later
de
"De wetenschap is een blok aan het been, van goud zo
zei
Gaudï
als
je
wilt,"
aan Bergós, "maar onhandelbaar; de kunst deelt het
blok in stukken, geeft het handvatten en maakt het
geschikt
voor
gebruik. De mannelijke kunst bevrucht de vrouwelijke wetenschap." "De
wetenschap
is oprecht, gericht op verbetering, wat voortkomt
uit de angst voor vergissingen. Deze angst zou door
de
kunnen
verdwijnen
toepassing van de herhaling, door alles steeds van voren
af aan te herhalen. Iedereen vergist zich wel eens, maar de minste vergissingen maakt hij, die systematisch herhaalt." "De wetenschap is een mand, die niemand geeft
steeds
voller
wordt
maar
door
gehanteerd kan worden tot de Kunst handvatten aan de mand en
eruit
haalt
wat zij nodig heeft", zegt Gaudï. "Weten
schappelijke zaken worden gedemonstreerd en onderwezen door middel van principes, de feiten met ervaring. De Wetenschap leert men met principes en
de Kunst met voorbeelden (werken uit het verleden)".
"Het voorstellingsvermogen (la imaginación) werkt drie
dimensies,
vergelijking, kunnen echter niet met het worden
maar
ruimtelijk,
in
in een stereotomie; de zekerheid, het bewijs, de lichaam
zelf
verkregen
slechts door middel van projecties". (Conversaciones
de Gaudï con Juan Bergós.)
65
raam
Gaudï en de bouwfysica Catalonië heeft een zelden
mediterraan
extreem-warme
zomers.
klimaat Het
vochtigheidsgraad kan er hoog zijn,
met
licht
milde
is
winters
er zeer intens. De
wat in een stad als Barcelona
's zomers tot onaangename situaties kan leiden.
De toenemende in
dustrie en woondichtheid deden reeds in het midden van tiende
en
de
negen
eeuw hun invloed op het klimaat van de stad gelden, wat in
zijn
eigen
begeleidend geluid heeft. Veel later deed Gaudï
in de Sagrada Familia verscheidene proeven met
buisvormige
ken,
dan
die
naar
zijn
mening
Water schijnt hem al tijdens zijn opleiding bezig te houden.
Het
verhaal
werkgevers een groot reservoir berekende, wat hem
Water
zijn
studieprojecten loste hij bouwfysische problemen,
zoals ontluchting van ruimtes, op ingenieuze wijze wij bijvoorbeeld in de doorsneden van een
op.
Dit
zien
universiteitsauditorium
en een aula voor Provinciaal Bestuur (Diputación)
(2)
in
gewénste
bedacht
vorm
en
die
betrekking
Gaudï
hebben
op
van Gaudï genoteerd
bouwfysische problematiek. Toch heeft
zich bijzonder veel gelegen laten liggen aan licht, geluid,
vocht en temperatuur.
Bij Martinell vinden we (dan ook) meer uit
bewondering
situatie hield hem in zijn praktijk situatie:
in
het
Park
dat op het plein wordt opgevangen en via de daar "Dorische" kolommen wordt afgevoerd naar een onder
liggend tegen de zon beschut reservoir; Bij Bergós vinden wij slechts twee uitspraken
de
hij een slim en eenvoudig systeem voor het bewaren
van regenwater, onder staande
ge
(5)
evenzeer bezig als in ongewenste vorm en Güell
hebben
wil dat hij als praktikant bij een van zijn
en dientengevolge ook in Gaudï's bouwwerken. in
klok
het klassieke (4)
de voorschriften van de gemeentelijke overheid zijn weerslag kreeg
Reeds
droegen
model.
van zijn leraar opleverde.
(l)
verder
terwijl condensatie op en
in constructies in Spanje minder als probleem wordt gezien als
in
onze streken (vaak ziet men in vochtige ruimtes - kelders, keukens en badkamers - schimmelcultures op Gaudï kelders steeds van
wanden
en
plafond),
voorzag
natuurlijke ventilatie door schoorsteen-
spraken betreffende deze verschijnselen. (Verondersteld mag worden
werking, waarbij soms de binnenplaatsen als schachten werken. Dak
dat de hoeveelheid uitspraken betreffende
ruimtes
een
bepaald
onderwerp
evenredig is met de interesse van de notulist aangaande dat onder werp.) De
(3)
eigenschappen
van het licht, zowel dag- als kunstlicht, heeft
(maar
ook
de
crypte
van de Sagrada Familia waarvan de
vloer zes meter beneden de straat ligt)
worden horizontaal geven
tileerd door gebruik te maken van het drukverschil tussen warme en koude zijde.
Gaudï op velerlei wijze uitgebuit; zijn uitspraken betreffende het
Warmte- en
licht van het Catalaanse land - met name rondom Tarragona
Catalaanse architectuur een belangrijke plaats in. Gaudï loste het
en
dus
lichtregulatie
(zon-
en
lichtwering)
neemt
in
de
in zijn geboortestreek - zijn pregnant. Meermalen heeft hij tegen
probleem
over
buitenwanden en dubbele of driedubbele vensterconstructies met aan
Martinell
-
eveneens uit deze streek afkomstig - verklaard
van
te
felle
zonnestraling
meestentijds op met zware
dat "dat licht" van essentieel belang was voor de kunst. Architec
de zonzijde ingenieuze jalouzieè'n, zoals in
ten konden eigenlijk slechts op deze breedtegraad gevonden worden.
Vicens, Palacio Güell, en andere.
De acoustiek was voor Gaudï van jongs af aan een veld van
Een
experi
van
de
fraaiste
voorbeelden
van
de
erkers
lichtregulatie
van
Casa
vormt de
menteel onderzoek. (In feite was al zijn onderzoek experimenteel.)
binnenhof van Casa Batlló (waarover men een uitleg kan
Zo worden de contragewichten van de schuiframen in El Capricho ge
het boekje "Gaudï, rationalist met perfecte materiaalbeheersing".)
vormd
Een
66
door buizen van verschillende samenstelling, waardoor ieder
ander
even
vinden
in
fraai inventief voorbeeld van licht- en luchtre-
gulatie via (idem).
De
binnenhoven
vinden
wij
in
het
Colegio
lichtopeningen van de Sagrada Familia in zijn laatste
51
Een ander aspect van het oppervlak is, dat de vorm een grote capa
oplossing laten bij een minimale doorgang een maximale hoeveelheid
citeit heeft om het binnenvallende licht naar alle zijden te weer
direct en indirect licht door
kaatsen, zodat naast de direct invallende lichtstralen een diffuus
ten gevolge van de op hyperboloïden
gebaseerde vormgeving. Bij deze openingen zet Gaudï
50
sultaat heeft.
Teresiano
de
licht in de hele kerkruimte ontstaat.
ontwikke
ling voort, die de gebroeders Asam in de eerste helft van de acht
met
tiende eeuw begonnen waren in hun kerken in Beieren en Bohemen.
hij de mogelijkheid inbouwde om tot in de
De
kunstlicht
hyperboloïde
komt veel voor in de vensters en het plafond van
zijn
Het is duidelijk dat Gaudï,
aandacht voor het lichtniveau in de kerkruimte (waarbij
het
natuurlijke
hoogste
uithoeken
met
licht te ondersteunen), op gespannen
de kerkruimte. Hier worden alleen de vensters behandeld.
voet staat met het in Spanje veel voorkomende en gekoesterde beeld
Alle geheel of gedeeltelijk cirkelvormige en elliptische openingen
van de donkere, onmeetbare kerkruimte met als contrast
in de vensters
helse
zijn
gevormd
als
hyperboloïde,
elliptische hyperboloïde, en wel zodanig, glas
van
respectievelijk
tische) hyperboloïde. Deze hyperboloïden van
worden
aan
binnen-
en
het venster stervormig beëindigd, in die zin dat
de vorm wordt "ingeknipt" langs, elkaar snijdende, beschrijvenden. De stervorm die zo ontstaat, wordt met andere
vensters
verbonden
met behulp van hyppars. De
geheel
steen van Montjuich. De buitenzijde vuiling
minder
is egaal en glad.
is
opgeruwd,
waardoor
ver
opvalt dan bij een glad oppervlak. De binnenzijde Door een kleine sprong aan te brengen tussen de
verschillende geometrische
vormen
(de
hyppars
liggen
verdiept
t.o.v. de stervormige hyperboloïden) is elke vorm te onderscheiden van
de
naastliggende.
52
Langwerpige vensters hebben een stijl met
die vlammend door het gat van een missend stuk priemt.
Zowel
donkere
romantiek
als
Enkele
technieken
om
de
lichtopbrengst van de vensters te ver
hogen, zijn: 1. de hyperboloïdes kantelen, waardoor de
as
van
de
hals
naar
boven gericht is; dan heeft het zonlicht beter doorgang. 2. het
geometrisch bepaalde vorm is samengesteld uit gehouwen
enkele
mystiek zien hier Gaudï tegenover zich.
het venster hoort, samenvalt met de hals van de (ellip
buitenzijde
lichtstraal
van een glas-in-lood-raam
dat de opening waar het
de
construeren
van een staande elliptische hyperboloïde, die
t.o.v. een hyperboloïde met een hals van gelijk
oppervlak
een
groter rendement heeft als de zon hoog staat. 3. aanpassing
van
de
stervorm
door de lengte van de sterpunten
te variëren. (Door het oppervlak van te
vergroten,
de
laagste
binnengelegen
sterpunten
wordt ook de capaciteit van het kozijn om licht
te weerkaatsen vergroot.)
een hyperbolische doorsnede, die gemakkelijk aansluit op de hyper
Zoals de reflectie van licht op een gebogen vlak (concentratie aan
boloïden.
de holle zijde, spreiding aan de bolle kant)
Het buitengewone en opvallende aan deze vensters is de schaduw die
ook de reflectie van geluid. Het is de combinatie
steeds vloeiend van licht naar donker verloopt. met
de
Dit
hangt
samen
vorm van de hyperboloïde, die vanaf de hals steeds verder
wegbuigt. Een lichtstraal die dichtbij de hals nog haast loodrecht op het oppervlak valt en dus een lichte plek geeft,
zal
verderop
als scheerlicht over het oppervlak schieten, wat een donkerder re
tische
en
Gaudï bezighield, zo van
de
acous-
lumische (en ook statische) mogelijkheden van de para
bool, hyperbool en de daarmee te vormen vlakken, aangezet tot de vormgeving die hem zo'n
die Gaudï hebben
uitzonderlijke
naam
be
zorgde . De stand van de fysische en statische wetenschappen, bepaalde , met
67
die van de geometrie de ,vormgeving
van
andere
ontwikkelingen
produkten.
Hij
volgde
de
zijn
gebouwen
trachtte de nieuw verworven kennis uit te buiten.
en
zijn
op de voet en
over de vorm, plaatsing en wijze van bespelen
van
zijn
hyperbo
lische klokken.
Eigen empirisch
onderzoek gaf hem het nodige inzicht in de materie.
Was Gaudï een belangrijk acousticus?
Ter illustratie van de interesse van Gaudï in de bouwfysische pro
César Martinell heeft zich blijkbaar meer door de bewondering voor
blematiek mag het volgende dienen.
zijn leermeester dan door inzicht in de acoustiek laten leiden bij
Gaudï
zijn
zei tot Martinell dat "de vorm van de hyperbolische parabo-
aantekeningen
van
Gaudï's uitspraken over klokken. Het was
loïde de meest complete (sic!) vorm is, de enige die alles in zich
dan ook
heeft. Deze vlakken zijn zeer geschikt als gewelf en zijn een vol
architect in de acoustiek bezeten heeft;
maakte vertegenwoordiging van de Heilige Drie-eenheid."
voor benodigde kennis over het specifieke klokkenmakersmétier ont
Op 7 februari zegt Gaudï over de gewelven van de dat
zij
hyperbolische
paraboloïden
acoustische en lumische kwaliteiten van stralen
worden
op
ieder
punt
(6)
Sagrada
Familia
zullen zijn en hij roemt de deze
vormen.
De
licht
gereflecteerd, zowel overdag als
's nachts, zowel van daglicht als kunstlicht.
ze
daarom
concentreren
en
soms van cassettes werden voorzien. In de Sagrada
Familia zal die fout worden voorkomen door het gebruik van gewelf-
laag
stoort maar versterkt als een soort multiplex), is voor werkelijke architectuur:
de
andere
niet
die zo kenmerkend
complex, want samengesteld, maar
niet gecompliceerd, ingewikkeld en verward. Enige
tijd
later
(9 november) geeft Gaudï een uitvoerige uitleg
over de klokken voor de Sagrada Familia die
hij
op
en
over
de
onderzoeken
dat gebied verrichtte. Hij ontwerpt in die tijd zelf
klokken, waarbij hij zich baseert op de gedachte dat
klokken
uit
twee delen bestaan, het hyperbolische onderstuk dat de karakteris tiek geeft en de sferische kop. De delen hebben, zegt Gaudï, beide hun eigen klank waarvan die van de kop op grotere afstand verloren gaat,
voor
hem reden de klokken voor de Sagrada Familia hyperbo
lisch te maken. Martinell noteerde de nauwkeurige uitleg van Gaudï
68
breekt. Ik maakte daarom dankbaar gebruik van het een
Nederlandse
klokkendeskundige
op
mijn
commentaar
vertaling
van
in
het
Nederlands van Martinell's tekst. De conclusie is, dat Gaudï goedwillend en zeer gedreven een aantal
stellingen kwam die in de oren van een acousticus niet altijd even logisch klinken, noch vooruitliepen op ontwikkelingen elders. Een nader onderzoek naar Gaudï's experimenten is wenselijk,
waar
bij vooropgesteld moet blijven dat Gaudï een architect was en geen
vormen die zowel nuttig, versierend als constructief zijn. Het is deze veel-lagigheid (waarbij de ene
temeer daar mij de daar
onderzoeken deed die soms op misverstanden berustten, en tot vast
Hij zegt voorts dat de oude tongewelven geluiden dat
moeilijk een juist inzicht te krijgen in de kennis die de
klokkenspecialist.
Gaudï en de geometrie
getalcombinaties die echter beperkt blijven tot
Eén
kleine getallen als 2:3, 3:4, 3:5 en 4:5.
van
de belangrijkste middelen om tot architectuur te geraken
is de geometrie, de
wetenschap
die
de
verhoudingen
en
eigen
schappen van de begrenzingen van lichamen en ruimtes behandelt. De geometrie scheidt de meetbare van de onmeetbare,
1:2
lijken
verhoudingen
van
(De verhoudingen 1:1 en
bij Gaudï minder geliefd, zij komen echter herhaalde
lijk voor [de kubus, de rechthoek 1:2]).
(9)
de beschrijfbare
van de onbeschrijfbare vormen.
Gaudï over geometrie
Naarmate
Bergós noteerde van Gaudï de volgende uitspraak over geometrie:
de
kennis
onmeetbare vormen
van de geometrie verkleint, wordt het aantal
groter,
anders
gezegd:
de
meetbaarheid
van
"De oudste meetkunde is die van de
vormen wordt (uiteraard) bepaald door de mate waarin de toegepaste
doorsnede
geometrie beheerst wordt.
zijn het verticale element van de Nijlvlakte.
Gaudï
beweerde
van
metrie beheerste.
(7)
zichzelf dat hij slechts de elementaire geo
Deze bewering kan met enige korrels zout worden
genomen, zeker als zijn latere werk in ogenschouw Vermoed van
genomen.
kan worden dat Gaudï bedoelde dat hij geen gebruik maakte
hogere
wiskunde
complexe vormen en
wordt
om
de
de rechthoekige driehoek met verhouding 3:4:5; zij
want
zij
Deze
meetkunde
is
geeft slechts een lijn, en is gebonden aan de
drie getallen 3, 4 en 5. De tweede stap is Pythagoras waarbij gegeven is dat a slechts twee bepaalde rechthoekszijden zijn,
en
b
niet
maar alle die aan de
in zijn latere werk zijn gebaseerd op kegelsneden
zijn. De meetkundige plaats is de cirkel. Die stap is synthetisch,
gebruik van;
van de abstracte
zijden van de wiskunde hield hij zich verre.
(8)
In zijn eerste gebouwen komen kegelsneden nauwelijks
voor,
Gaudï
vrijwel alleen enkel- en eenvoudige figuren zoals
rechthoeken en (delen van) cirkels, ook de ellips, schappen
met
wet voldoen (de wet waarmaken), daar alle cijfers rechthoekszijden
momentenlijnen en zijn met stereotomie en modellen te bepalen.
daar
pyramiden
geometrische problemen op te lossen. De
Daar maakte hij dan ook veelvuldig
gebruikte
abstract
van
Egyptische
ervan.
en
de
eigen
Gebogen vlakken zijn enkelvoudig gebogen, regel-
vlakken komen pas veel later.
geometrisch. De kel
(10)
derde stap is Newton met zijn binomium dat niet alleen de cir (ellips)
geeft,
maar
ook de hyperbool en de parabool. Deze
stap is analytisch, abstract. De vierde stap is de studie van
deze
krommes,
niet
snedes, maar als gekromde vlakken (mogelijk Monge).
als
kegel-
Deze is plas
tisch het verst ontwikkeld in de Sagrada Familia."
(il)
Soms komt een (deel van een) regel
matige veelhoek of een diagonaal geplaatst vierkant voor.
Dit
korte
overzicht van de meetkunde gaf Gaudï als een soort les
aan Bergós in het laatste decennium van zijn leven, en dus
in
de
Zoals hierboven gesteld, houdt de geometrie zich bezig met de ver
tijd dat hij met zijn laatste gebouwen doende was, de gebouwen die
houdingen en eigenschappen van lichamen en ruimtes. In
zo
zijn
de
eigenschappen
het
begin
van Gaudï's lichamen (massa's) en ruimtes
eenvoudig en direct inzichtelijk.
De verhoudingen leest men reeds
in de eerste werken minder snel dan de eigenschappen. Het is alsof
complex
van
vorm
zijn dat zij zonder grondige kennis van de
geometrie niet ontworpen hadden kunnen worden. Zijn uitspraak geeft niet
alleen de geschiedenis van de geometrie
zoals hij die zag maar ook de ontwikkeling
van
de
geometrie
in
Gaudï het spel met de getallen eerder beheerste (of aandurfde) dan
zijn werk:
terwijl de vroegste gebouwen in wezen alleen de eerste
dat met de vormen.
en
stap bevatten (elementen uit de derde en vierde kwamen
Reeds in zijn vroegste werk zien we ingenieuze
tweede
69
slechts incidenteel maar nog niet structurerend voor),
kwam aldra
In de architectuur lost men het probleem in ruimtelijke zin op
de derde stap, die van de gebogen lijnen; eerst de parabool daarna
door
de hyperbool,
van de ene ruimte in de andere.
pas in zijn laatste gebouwen de dubbelgebogen vlak
ken, de hyperboloïde, de paraboloïde, de cycloïde, enz.
en combi
naties ervan.
(12)
In
de
geschiedenis
architectuur
ook van de mechanica en de fysica) had, heeft zijn architectuur zo
speeld wordt.
diverse
soorten
meetkunde
en
ook
een
heldere
kijk
op
zijn
eigen
aanteke
ningen en die van Juan Bergós en César Martinell. "De
geometrie
vergemakkelijkt",
zei
de
architec
lijke
vormgeving
trokken.
boze: "De algebraïsche uitdrukking van meetkundige
zaken is ingewikkeld en omdat de algebra zich uit
kan
drukken,
niet
op
volledige
geeft die aanleiding tot misverstanden;
deze verdwijnen als we ons de lichamen
in
de
de
kwaliteit
betrekkelijkheid
van
-
niet
ruimte
nauwkeurig
voor stellen,
(13)
kon aanzetten. In zijn ontwerp voor de kerk van
de Colonia Güell heeft hij daaruit de uiterste
vormen
wijze
de
direct samen met de wijze waarop dit spel ge
Het is het begrip van relativiteit,
zijn
den
rol;
Relativiteit
tuur. Algebra, analytische meetkunde of andere abstracte theorieën uit
hangt
grote
de beperktheid! - der verschijnselen, die Gaudï tot zijn uiteinde
Gaudï, "de constructie van
vlakken". Abstraheren is een funeste bezigheid voor
de architectuur spelen het maken en het
de
het nut ervan voor de bouwkundige
ontwerper te hebben gehad. Hiervan getuigen
van
(15)
aantasten van complete vormen een
Juist de kennis en de beheersing, die Gaudï van de meetkunde (maar
bijzonder gemaakt. Hij blijkt dan
of
middel van omsluitende inerte massa's of door "doordringing"
consequenties
De ruimte werd ontwikkeld op basis van niet-aansluitende (bijvoorbeeld
de
ellips,
paraboloïde en de paraboloïde).
de helicoïde, de hyperbolische
Ruimtes en vormen raken op elkaar
betrokken, beïnvloeden elkaar en gaan in elkaar op. nele
ge
problematiek
De
traditio
van de on-aansluitbaarheid van vormen is opge
lost door het betrekkelijk maken van die problematiek.
(16)
Gaudï zei eens tegen Bergós: "Toen er sprake van was dat de architectuurschool zou worden opge
De geometrie in Gaudï's ontwerpen
heven,
te
Reeds in zijn eerste werken zien we het onderzoek
en
lijkheden
besloot
ik
zelf
een
privé-architectuuropleiding
stichten. Ik ben er zeker van dat "die succes zou hebben dat mijn lessen niet te abstract geweest zouden zijn, Gaudï
moest
eigenlijk
gehad
". (14)
ook maar weinig van theoretische verhalen
en
de
vormen van massa en ruimte. Zo zien wij in Casa kige
ruimtes
van
"Ontwikkelingen en uitvindingen zijn altijd zaken en laboratorium, nooit van collegezalen".
van
werkplaats
Gaudï is de man van het
experiment, het empirisch onderzoek.
Vicens
rechthoe
zich aaneen binnen een aantal elkaar
overlappende
kant,
werd
de siertuin en het huis met
De
vierkanten
kent
het probleem van de aansluitbaarheid van zowel
ter
in lengte en breedte in vijf gelijke stukken gedeeld,
zijn entreegebied bepaald waren. Over dit raster
de vlakke als de ruimtelijke vormen.
rasters,
wijl ook de massa's zich hiernaar voegen. Het terrein, bijna vier
Aansluitbaarheid, aantastbaarheid
70
moge
diverse lengte en breedte in een kader van een
waarmee de gebieden voor de moestuin,
geometrie
de
aantal eenvoudige verhoudingen gelegd. Moeiteloos rijen de ruimtes
hebben:
53
naar
gevolgen van de keuze van bepaalde geometrische
25
(bijna)
gelegd
waarmee
steeds een verfijnende stap in het ontwerp werd gezet. De
(recht-
werden
opeenvolgend
andere
rasters
van
hoekige) door
ruimtes
werden
in enkele gevallen met elkaar verbonden
openingen in de hoeken, dus ontsluiting op de diagonaal, met
aantasting van de basisvorm. Reeds hier was voor Gaudï
de
de
bestudering van de tekeningen waarop voor het Casa Vicens
als
belangrijk
middel
zowel
wat
de
gangsgebied) betreft.
hier
de
geo
in
de
getallenreeks
3, 4, 5,
terreinindeling (boomgaard, siertuin, huis en toe als de diverse delen van de plattegrond èn de gevels
De voorgevel is (in het ontwerp; in de uitvoering werden
de opstanden nogal
58
reeds
bij het ontwerp gebruikt was. Het
hele ontwerp blijkt ondergebracht
gewijzigd)
scheppend;
n.b.
het terrein is enige malen
vergroot en verkleind.
Verhoudingen in de architectuurgeschiedschrijving
de bouwvergunning werd verkregen, bleek dat metrie
buitenruimte
basis
vorm het uitgangspunt en niet het doel. Bij
broken
gebaseerd
op
hetzelfde
vierkant
Heeds Alberti schrijft in dingen: The
zijn
verhandeling
over
shortest
of
all
is
the
perfect
Square
(...). There are
likewise three others which are proper for middling Platforms: The best is the Double (...)". Vierkant
en
dubbel
vierkant
"The first of all Cubes, Deity
(...)
to
(20)
whose Root is one, is consecrated to the
which we may add, that it is the most stable and
constant of all figures and the very base of
De
kubus is de essentie, de basis voor al het andere.
van
15x15 cm
en de speciale bakstenen van 5x15x30 cm
zijn de kleinste maatgevers. De
verhouding
3:2
(1,5)
dirigeert
het hele ontwerp. In
de
(17)
maatmethodiek
staat
Casa
Vicens
niet
alleen, zoals in
"Gaudï, rationalist met perfecte materiaalbeheersing" aangegeven.
Het
reeds
werd
is aan te bevelen alle ontwerpen op maat en ver
behoren
voor Alberti tot de ideale verhoudingen.
waarmee de plattegrond in hoofdlijnen is vastgelegd. tegels
getalsverhou
"Of areas some are short some long and some between both.
Ondanks
all
the
rest".
De (21)
deze duidelijke vooropstelling van vierkant en kubus legt
Alberti de nadruk op arithmetische, geometrische en "muzikale" ge tallenreeksen. "These
(22)
several
determining
of
Rules
which
Proportions
we
have
here
set
down
for
the
are the natural and proper Relations
houding te onderzoeken. Hierbij kan men ervan uitgaan dat in ieder
of Numbers and Quantities, and the general Method for the Practice
ontwerp sprake is van een kubus als ruimtemoduul,
of them all is, that the shortest Line to be taken for the Breadth
toenemende
complexiteit
en
voorts
van
door verschuivingen, overlappingen en/of
verdraaiingen. Bij een aantal gebouwen
is
dit
voor
dit
schrift nagegaan.
proef (18)
Het zou onjuist zijn mystiek te verbinden met Gaudï's
gebruik van
of the Area, the longest for the length, and the middle the
Heigth,
tho' sometimes for the Convenience of the Structure,
Dit vinden wij bij Gaudï terug in
de
hoofdopzet
werpen, zoals in de analyseschema's te zien is.
nimmer in die zin uitgelaten. Het was voor hem een middel om greep
Palladio
een
ontwerpopdracht
te
krijgen,
ordening in het ontwerp te
schrijft
de bepaling van de hoogtes, maar de verhouding 1:1 of daarin
in Casa Vicens niet geheel duidelijk. Er schuilt een zekere logica
modulen van de Vijf Ordes bespreekt.
kloosterwand
op
de
erfscheiding,
en
naderhand verbreed i s ) , daarmee een zo
dicht groot
de
bestaande
bij de straat (die mogelijke
ononder
van
geen
rol.
voor
Giulio
ont
1:2
speelt
Evenmin vinden wij deze terug waar Palladio de
dingen herhaaldelijk in door hem huis
zijn
wel over de verhoudingen van ruimtes, met name
brengen. Nochtans is het waarom van de door Gaudï gekozen indeling
in de plaatsing van het huis: zoveel mogelijk tegen
for
they are interchanged".
getallen en verhoudingen, hij had dat niet nodig en heeft zich ook
op
Line
Capra
en
Vicenza (pi. XIV en XV) en het
Toch vinden wij deze verhou
ontworpen
gebouwen,
zoals
het
dat voor Graaf Mpntano Barbarano te Huis
Angarano
in
Angarano
(pi.
71
LX).
(23)
Karl F. Wieninger zegt in zijn Grundlagen (1950):
"Auch
die
heutigen
Architekten
Rechteck mit einem Seitenverhaltnis von Gründes
bewusst
der
1/2
ab,
vielfach ohne
sich
Deutlichkeit
andere: "Wir suchen also nach
das
Mannigfaltigkeit
des
63
verschiedensten Bedingungen bewahrt".
als
1
6*
der
einem
Formen
Thiersch meldt dat een eerste stap (waarop
voor
het
Gesetz,
vertragt
daartoe
das
sich
de
gulden
Wieninger
onderzocht
een
groot
aantal
"Grieks-Dorische"
constateerde dat de verhouding van lengte Hij haalt ook
Vitruvius aan: "De lengte van de cella dient zo te
zijn,
dat
de
rechte.
het
mit
der
unter
den
snede
is
eerst A. Zeising (Leipzig 1854) wees), de ver
rechte
tot
sich
und
houding die Euklides leert en waarbij het kleinste
en breedte van het grondvlak zich nabij 1:2 bevond.
stuk
van
een
grootste verhoudt als het grootste tot de gehele
Thiersch zegt ook dat bij toepassing hiervan in de archi
tectuur "die verglichenen Abmessungen bei der Anschauung in keiner verstandlicher Beziehung zu einander stenen". Volgens de schrijver is het zo dat bij de beste bouwwerken van alle tijden
"ein Grund-
J. Gwilt schreef in zijn Encyclopedia of Architecture: "The figure
form
erst
of
Cube has from time immemorial been selected by the archi
Wiederhohlung
tect and engineer as best suited for every variety of edifice; and
abteilungen".
it is remarkable that
Thiersch
breedte de helft van de lengte is ..."
the
(24)
the multiplying of the cube constitutes the
design of the Greek temple, the Gothic cathedral, and
the
modern
sich
wiederholt". der
vond
"Das
Harmonische
Hauptfigur
des
Werkes
entsteht in
seinen
durch Unter-
bij de oude tempels de volgende eenvoudige getals
verhoudingen:
iron structure at Sydenham". (Crystal Palace)
1.
breedte en hoogte van de cella, of de pronaos zijn gelijk
Er volgt dan
2.
uitwendige breedte en hoogte
een opsomming van de diverse Griekse tempelvormen en
hun verhoudingen, gevolgd door latere bouwwerken.
3.
van
(4. de
de
tempel waarin
van
Fortuna
Gwilt
"the
Virilis in Rome, en de "isometrical entire
nave
of
Amiens
het
front
van
de
hoogte
van
de
architraaf is gelijk aan een derde van de of
de
lengte
van
het
architraaf-
blok.)
(25)
(27)
Gwilt nam ook de tekenwijze voor ontwerptekeningen over die J.N.L.
In
Durand
de cella als van de zuilenhal rechthoeken van 1:2 vormen,
introduceerde
en publiceerde in zijn tekenwijze,
schreef
aan de Ecole Royale Polytechnique in Parijs Précis Gwilt:
des
Lecons
d'Architecture.
"... is so simple that it can hardly
want explanation", en was gebaseerd op het vierkant. première
chose
a
c'est de 3'exercer carré (...)". August Thiersch
72
Deze
Durand:
"La
het Parthenon van Athene vond Thiersch dat zowel het front van
zeggen het dubbele vierkant dat elders dering
als
de
verhouding
van
de
plattegrond van "de" Grieks-
Dorische peripteroïde tempel gesteld is.
du
Gleichheit (l:l) als das wichtigste sich behauptet hat". In de Romeinse architectuur wijst Thiersch de verhouding
hield zich in het Handbuch der Architektur (1893)
von
Schluss
(26)
divisions
dass
"zum
beaucoup
différentes
hingewiesen,
Maar
noch
les
darauf
dat wil
(K.F. Wieninger) bij bena
faire pour acquerir de la facilité a composer, sur
cella,
de zuilenhoogte is gelijk aan de dubbele asafstand, h = 2a
asafstand van de zuilen
Cathedral"
plaatst.
van
voor zover van buiten zichtbaar, verhouden zich als 2:3
Opvallend is de
dubbele kubus van "32 feet 4 inches in height, breadth and length"
cube",
59
"Die Proportionen in der Architektur" en schreef onder
zur Undeutlichkeit beitragen kann (...)".
peripteroïde tempels en
66
met
61
zu sein. Es ist namlich so, dass das, um welches
von der Genauigkeit abgewichen wird, sowohl zur
bezig
62
Architekturtheorie
lehnen
60
sei
allen Verhaltnissen das der
voor de zijkanten van de Jupitertempel in Pompei en
(28) 1:2
aan
de tempel van
Antoninus en Faustina in Rome. (Voor 2:3,
vergelijk
Gwiltl).
Fortuna
Virilis
Propyleen
ingedeeld met torens),
in
onder
hoewel
München
jongere
opdracht. Zo is er bij het Colegio Teresiano sprake van
andere
de
door
hem
name
gepu
verhouding
3:4
(tussendeel
strikt
en
hield
inhoudt
in
van
een
reeds
de
over
gestart project van een andere gewezen
dat
Gaudï
zich
aan voorschriften van de overheden, waarin bijvoor
dat
Gaudï
de
gebouwen
regel
van
vastgelegd Alberti
waren,
hetgeen
betreffende breedte,
lengte en hoogte interpreteerde zoals Alberti dat toestond.
architectuur (oud-Christelijk en later) meent te her
kennen.
De stereotomie 68
532
Bij Gaudï vinden we het consequente gebruik van
534
vierkant,
535
of 3:4 in al zijn gebouwen. Afwijkingen
kubus
vierkant,
ontstaan
Gaudï
de
soms
door
kubus
in
zoals Casa Calvet en Casa
In principe ge
ontwerpen tussen bestaande gebouwen
Batlló
(een
verbouwing!)
Indien wij onze architecten (weer) begrip voor ruimte dingen
willen
en
verhou
bijbrengen,
dan dienen wij de stereotomie weer in
het onderwijs in te voeren.
(30)
be
Boor middel van een aantal schematische
tekeningen is dit in dit proefschrift aangetoond. bruikte
dubbel
en eenvoudige delingen daarvan, bijvoorbeeld 2:3
perkingen in de situatie.
536
Gaudï
beeld (maximum) hoogtes van
Thiersch slechts het principe van de evenwijdige verhoudingsprincipe
door
architect. Er dient verder op te worden
vinden we het dubbele vierkant,
diagonalen aangeeft, dat hij als algemeen de
hij
In latere architectuur herkent Thiersch
de verhoudingen 1:1 en 1:2 niet meer, maar in de bliceerde
noemt
waarbij
de
Het voornaamste, want exclusieve, talent van de architect
is
het
ruimtelijk voorstellingsvermogen, conditio sine qua non voor goede architectuur.
Door
dit
vermogen
was
Gaudï
in
staat tot zijn
uiterst complexe structuren.
538
breedte van het terrein de ribbemaat bepaalt (men zie Alberti).
Eerst zich in de geest een voorstelling maken, daarna met alle be
543
Het principe van het dubbele vierkant zien we toegepast in "vrije"
schikbare middelen deze voorstelling voorleggen (en tot werkelijk
545
situaties
heid maken) is de beste ontwerpmethode. Gaudï vertolkte
546
hoogte tevens de helft van de breedte is) en El Capricho. Maar ook
dachte
533
vinden we
vaak'een rol speelde.
zoals
de
het schooltje van de Sagrada Familia (waarvan de
kubus
in
vrije
situaties
zoals . in
Astorga
en
Bellesguard, en als moduul in Astorga en de Sagrada Familia.
Eén
Hoewel Gaudï wel degelijk de relatie tussen muziek en architectuur
vast te leggen is de stereotomie, door Gaudï
541
zag,
langrijk
542
het ontwerpen. Het dubbele vierkant was voor hem daarmee liefd
veel meer de geometrie dan de harmonie een leidraad bij
uitgangspunt.
lijk zijn aan die van het menselijk lichaam is de het vierkant, van het dubbele vierkant ( 537
Gesteld
kan
539
komen
(bijvoorbeeld
544
lengte:breedte) er sprake moet zijn beperkingen.
worden
Dit
een
ge
"Bewijs dat de verhoudingen van gebouwen ge verhouding
)".
van (29)
dat waar de genoemde verhoudingen niet voor-
kan
Colegio
de
plek
Teresiano van
van
betreffen
de buitenaf
verhouding opgelegde
of samenhangen met de
van
de
middelen om ruimtelijke concepten op het platte vlak
wiskundevak.
Zijn
leraar
in
gekoesterd
volgens Gaudï wel begrip voor tijd, en derhalve
van
architect,
Rovira had, zegt hij
maar
verder,
als
be
de wiskunde, Rovira, had
meetkunde en algebra, maar niet voor ruimte. titel
ge
in menige uitspraak waarin de koperslagerij van zijn vader
540
was
deze
voor
analytische
Hij had weliswaar de
was (in wezen) musicus, aldus Gaudï. geen
inzicht
in
de
Middeleeuwse
stereotomie wat hem bijvoorbeeld tot foute plaatsing van de voegen in
het
metselwerk van bogen leidde: "Rovira kent de Middeleeuwse
stereotomie niet waarin men de onderste lagen van de
bogen
zontaal metselde (door Gaudï reeds in Casa Vicens toegepast),
hori hij
73
kent
slechts
die
stereotomie,
die
hij in Franse boeken bestu
deerde. Hij heeft er geen idee van dat de druklijn met
de
Gaudï en de statica
voegen
In
een kleinere hoek dient te maken dan die van de wrijvingsweerstand van elk der materialen".
de
geschiedenis
van de mechanica is de statica een achterge
steld kind ten opzichte van de dynamica.
(31) Van de mechanica is de statica het deel, dat het meest van toepas
Hoe en waar Gaudï de stereotomie toepaste, op
te
maken.
In
meer de rol gespeeld hebben die in de vroege projecten lijk
was,
daarvoor
nog
die
Hovira
denten liet gebruiken, die van het gipsmodel. Een
ander,
waarschijnlijk
door
middel ter ondersteuning van de hangmodel,
in
Gaudï
is
het
ïntegreerd ontwikkeld werden. dus
ook
een
stu
De
(32)
waarin gesteld wordt dat zowel horizontaal als verticaal de krach
kunnen
stand
Behalve een stereostatisch - is het
steeds
niet
gebaseerd
op de zogenaamde evenwichtsvoorwaarden
worden
die
tegen
de
zekere
te brengen weerstanden.
als een geïntegreerde ontwerpmethode, die hoogst interessante ont
de
wikkelingen in de architectuur mogelijk maakt.
niet te overschrijden. 69
toegebrachte
zover
lichaam
op
Wil een lichaam niet bezwijken dan dienen
spanningen
de maximaal op te brengen spanningen
De statica heet ontstaan te zijn voor
weer
diverse soorten belasting. De op een lichaam toe
te laten belastingen worden afgemeten aan de door het
onderkend
verdeeld
in trek, druk en buiging, afschuiving en wringing.
De voor het lichaam gebruikte materialen hebben een
ge
stereometrisch en stereoformeel model. Helaas wordt
dit model (en de reconstructie ervan) nog
is
Belastingen op lichamen roepen daarin spanningen op
zogenaamde
afmeting
statica
ten in evenwicht dienen te zijn, evenzo de inwerkende momenten.
België heel toepasselijk meerdradige of stereosta-
tische structuur genoemd, waarin vorm, belasting en
onder
zijn onderdelen binnen zekere grenzen wordt gesteld.
zelf opnieuw ontwikkeld,
stereotomie,
krachten
zoekt, waarbij verplaatsing en vervorming van het gehele gebouw en
moge
zijn
Het is de mechanica, die de standvastig
heid van een gebouw onder invloed van uitwendige
zijn de latere werken te complex. Daar moest
hij zijn toevlucht zoeken tot de techniek
67
sing is op de bouwkunde.
is uit documenten niet
zijn laatste projecten kan de stereotomie niet
bij
Galilei.
Deze
publiceerde
bekend het eerste onderzoek naar het spanningsverloop
in een ingeklemde staaf. Hij was daarna mogelijk de eerste die een theoretisch model kon geven van een belastingsgeval. 70
Sindsdien is de bepaling van de dimensionering van door
(33) een
gebouw
middel van berekeningen op basis van theoretische, modellen -
eerst langzaam, later steeds sneller een specifieke wetenschap ge worden
(die
steeds minder door architecten beheerst werd). Heeds
in de tijd van Gaudï was er een duidelijke kloof tussen
de
inge
nieur-rekenaar en de architect-kunstenaar. Gaudï:
"Architect
en ingenieur. De architect bouwt voor de mens.
De ingenieur voor dieren en machines". Niet zo aardig van Gaudï.
74
De architectuur van Gaudï is gekenmerkt door het zichtbaar van
de
worden
wonderbaarlijk effectieve vormen zijn.)
fysica en de statica. Zijn ontwerpmethodiek is gekenmerkt
door de toenemende kennis van deze gebieden en de steeds zuiverder
In 1878 noteerde Gaudï een aantal gedachten over
toepassing ervan in zijn ontwerpen. Met
werpmethode.
kegelsneden
en
de
de
ontdekkingen
van
de
regelvlakken waren niet alleen de probleemge
bieden geluid en licht in hoge mate beheersbaar geworden, maar ook de geometrie en de statica. De parabool trische
stelde
hem,
als
geome
vereenvoudiging van de druklijn, reeds vroeg in staat een
flink
deel
van
de
statische problematiek te beheersen, zij het
vooralsnog in het platte vlak. overige
in zijn studietijd reeds bekend geworden in de die
gebaseerd
stereotomielessen,
moeten zijn geweest op de Traite de l'Art de Batir
van Rondelet; maar het is moeilijk aan te duiden Gaudï de eigenschappen van de genoemde vormen in
de
kegelsneden
hiervoor
aangegeven
wanneer
en
hoe
(lijnen èn vlakken)
probleemgebieden
heeft leren onder
kennen, respectievelijk beheersen, en voor het eerst tot
een
be
vredigende synthese heeft kunnen brengen. Over
de
kettinglijn
totaal
van
een
tussen
druk-
onderwezen kreeg, lijkt mogelijk, maar er bestaat
hierover geen uitsluitsel. Het is onzeker of Gaudi's
tief systeem. (De eerste fase diende voor
de
omvorming
aanduiding
van
berekenen van de constructie niet Het
heeft
er
alle
in
de
ontwerpmethode
ningen
tot
evenwichtige
leraren
hem
dus mogelijk, zoals veel vormgevers, pas in de prak
tijk de wiskundige, de fysische, de statische, de geometrische synthese
kunnen
(Misschien is het hem vergaan zoals veel vormgevers in vakdocenten
blijken
brengen.
Zelden
vakkennis
op
en
hun
opleiding:
de
studenten
over
te
is het gebeurd, dat een leraar wiskunde, natuur
kunde of mechanica duidelijk heeft kunnen sneden
en
brengen.
zelden in staat de bouwkundige mogelijkheden
van de door hen gedoceerde
afgeleiden
in
genoemd
constructies
door
bereke
te kunnen komen, nog niet
onderkend had. Wel
(34)
schrijft
Gaudï
"construcciones
dan
al
over
equilibradas",
in
bogen
en
gewelven
als
evenwicht gebrachte construc
ties, waarin geen moment optreedt, in deze gevallen alleen zuivere druk
bestaat.
Gwilt
noemt
deze
constructies
"Systems
of
Pas
veel
(35)
later, als Bergós en Martinell hun aantekeningen maken,
spreekt Gaudï zich uit over de statica en het door dit vak bestre ken terrein, de bepaling van het krachtenspel in een gebouw. uitspraken betreffen
maken,
dat
de
kegel
fysisch en statisch opzicht zulke
Gaudï zei tot Bergós: vier
plaatsen:
het
ontwerp
"In de architectuur bevindt de vorm zich op
1. situatie, 2. afmetingen, 3- materie (kleur) en
4. vorm. Het gevoel geeft de vorm maar plaatst deze niet, van
het
zien
Deze
vooral de Sagrada Familia en de kerk voor de
Colonia Güell, maar ook de plaats van de statica in
tot
het
schijn van, dat de pas afgestudeerde
Gaudï de interessante kant van de statica, namelijk
proces.
andere gebieden leren integreren,
van
de materialen.) Het valt hierbij op dat het
bracht. heeft
ont
programma van eisen tot een handmatig schetsontwerp met een eerste vage
de mogelijkheid vanuit de statica tot vorm te komen, hebben bijge
Gaudï
goede
zes opeenvolgende fasen was de
equilibrium".
inhoud van zijn mechanicalessen is weinig bekend. Of hij
bijvoorbeeld Rondelet's uitleg over de verwantschap en
een
tweede bestemd voor het bepalen van de materialen en het construc
wordt.
Parabool en hyperbool waren Gaudï net als de
In
de
zin
plaatst de vorm en geeft deze: déze, zijn kleur en
zijn afmetingen. Na deze vier komt anderen." (woordelijke vertaling)
de
stabiliteit
en
volgt
de (36)
Voor iemand die enig inzicht heeft in Gaudi's werk en bijvoorbeeld het
uiterst
ingenieuze ontwerpmodel voor zijn kerk in de Colonia
Güell kent, komt het vreemd voor dat Gaudï zo nadrukkelijk in deze
75
en
andere
schuift.
uitspraken
de
(eisen
van
beheersing hiervoor een niet geheel geven,
de) statica naar achteren
verglijden draait; daarom is hun beweging helicoïdaal
Wij hebben in Gaudï, Rationalist met perfecte materiaal
die
gebaseerd
bevredigende
verklaring
boomstammen).
ge
Sterren
gaan
de kolom volgt een opgaande en een neergaande spiraal".
is op het diepe inzicht, dat Gaudï in deze
Het is aan de hand van Gaudï's bouwwerken dat we een
problematiek bezat. De daar uitgesproken gedachte is bij de onder
krijgen
zoeker tijdens zijn verdere speuren naar het wezen
halve) in Gaudï's interesse in met
van
het
werk
van Gaudï alleen maar bevestigd geworden.
matiek
De vernieuwende tendens in Gaudï's werk werd mogelijk mend
van
zijn
over
en
bij
(38)
idee
kunnen
de ontwikkelingen die zich (in diens gebouwen, der
zijn
kennis
van
name
de
de
overspanningsproble-
statica, voor hebben gedaan. De
eerste toepassing van een parabolische draagconstructie vinden wij
door toene
in de spanten van de bleekhal van de Cooperativa Mataronense
inzicht in het krachtenspel en door zijn wens tot evenwicht-
constructies te komen.
(zoals
en komen omdat hun baan gesloten is,
(zie
het betreffende hoofdstuk). De belastingtoestand rechtvaardigt die
Dit had duidelijke gevolgen voor de vormen
vorm echter niet.
gebouwen, vormen die nieuw waren, derhalve nog onbekend
(39)
in hun uitwerking op de zinnen van de mensen (gezicht, gevoel, ge hoor en reuk). Gaudï had klaarblijkelijk de overtuiging, gebouw
er
in
dat
een
de eerste en laatste plaats is ter bevrediging van
Een veronderstelling 71
Het inzicht in de omkeerbaarheid van de kettinglijn
72
en de mogelijkheid
derhalve met hangmodellen constructies te ont-
uiterst nuttig middel was (en geen doel op zich).
73
werpen
hun
Gaudï
74
boog, schepen en balansen.
van
75
In het hoofdstuk over Gaudï en de vormgeving wordt
steeds gekoppeld werden aan de begrippen
76
ingegaan.
menselijke behoeften, bij de realisatie
deed
zijn
uitspraken
over
waarvan
statica
daar
zij
statica
een
en stabiliteit tegen
Bergós zeer waarschijnlijk bij zijn uitleg over hangmodellen,
de
het
funicular en funïcula: "Het is onjuist te doen alsof
gebruik
de
stangen-
figuren (of momentenlijnen) vorm aan architectuur geven;
zij zijn
alleen
maar een middel om de op een gegeven moment benodigde sta
biliteit te controleren of aan te tonen.
Want vóór de stabiliteit
dienen er andere zaken naar tevredenheid geklaard te zijn: ruimte maten, verlichting, plaats van de functies, enzovoort". Zoals
zo
vaak
baseerde
Gaudï
zich
ook
dimensies),
moet zo oud zijn als pijl en
De
interesse
voor
(de
problemen
Bergós
trok
vrije val, etc.) maakt dat er over de aloude
bouw
maken.
De
kolommen
van
een
76
gegenereerd
door
beweging
de Sagrada Familia volgen een krachten-
bundel, die hun stabiliteitsbaan is, of worden
spiraalvormige
wel
hun
publi-
De evenwichtsconstructies In
de
aantekeningen
van
Gaudï
(1878-1879) vinden we reeds het
wordt op zekere constructies. In Gwilt's
ze
weinig
katies met betrekking tot krachtwerking te vinden zijn.
begrip "equilibrada" (in evenwicht gebracht) aan,
baan, de lijn van hun evenwicht, en wentelen
bovendien om zichzelf, waardoor
verder
van) de beweging (kogelbanen,
sterren
hun
hierop
Tweede veronderstelling
hij eens een vergelijking met de bewegingen der hemellichamen: "De volgen
druklijn
(37)
in het gebruik van de
statica op "het grote boek van de Natuur". Tegenover
(inclusief
tot
evenwicht:
zij
een stervormige plattegrond die bij het
tecture
vinden
we
dit
Encyclopedia
of
Archi
begrip als tegenhanger van de tradionele
"positive solidity" die tot balance".
waarbij gedoeld
dan
geprefereerd
werd
boven
"nice (40)
Uit deze benaming lezen we dat er sprake is van constructies waar-
in vorm en lisering
dimensies in hoge mate bepaald worden door een optima
van
construction
de
arches may he considered in a threefold respect:
en krachten) het gerepresenteerde bouwwerk dient aan te nemen, in
immers,
aldus
Gwilt:
dien men een momentloze, slechts op druk belaste
parts are constructed. III. As respects the thrust they exert.(41)
bereiken.
Hetgeen dus inhoudt, dat "vorm" gezien werd als autonoom,
De
belang gehecht moest worden aan de wijze van bouwen en die
bogen
"The
power
an
er
dat de be
equility
tussen
"agent"
en
is the agent which moves or endeavours to
move the patient or weight, whilst meant
dat
vormen als zodanig in ogenschouw moest worden
genomen. Daarbij was van belang het evenwicht "patient":
(eigen gewicht) en anderzins aangebrachte
trekkrachten (belastingen) de vorm aan die (bij omkering van model
krachtenspel,
I. As respects their form. II. As respects the mode in which their
lasting
zwaartekracht
"The
het of
door
by
the
word
equilibrium
is
of action or force between two or more powers
vorm
die
de
figuur en komt
overeen
horende momentenlijn.
met
de
bij
balans in evenwicht.
van
momenten
van
een
Samen vormt een en ander de "evenwichtsvoor-
waarden" (bij ons bekend als
H,
V en
M die voor een constructie
een
kettinglijn.
De
kettinglijn is daarmee een bijzondere
van
momentenlijn
of
stangenfiguur.
bijzondere
gaat
(toren)toppen betreft).
die grote in het
zijn
"Gotische"
karakter
heeft
Gotiek werd nagestreefd kon in
en
is
dat
het
om
zuivere
dat in principe van één toestand wordt
uitgegaan; aangenomen wordt dat wind slechts uit één richting komt
gewend
in
deze
tussenstappen niet-orthogonale
constructies te berekenen. De beperking drukconstructies
Het begrip "equilibrada" heeft aan bijzonderheid ingeboet daar wij
In Gwilt's en Gaudi's tijd was het een "nouveauté",
noemde
van het hangmodel is het drie-dimensionale ervan,
stapelconstructies
vloed op de vormgeving kreeg en de architectuur
Gaudx
funiculas.
of niet van invloed
zijn iedere constructie als zodanig te berekenen.
feite
lijk
in evenwicht alle drie gelijk 0 dienen te zijn.)
geraakt
belasting
vorm
waardoor het mogelijk wordt zonder
evenwicht
aangebrachte
door gelijkmatige belasting een vrijwel parabolische lijn,
Het
het
de
Door puntlasten ontstaat een geknikte lijn,
other's effects cause it to remain at rest". Daarnaast verklaart Gwilt
wil
koorden aannemen, noemt men gewoonlijk stangen-
or weights acting against each other, and which by destroying each (42)
constructie
is van
(dit
laatste
Gaudi
steeds
is
voor
de
steenachtige
het geval behalve waar het
algemeen
gegeven: de lichtheid die in de
de
negentiende
eeuw
overtroffen
worden met de kennis van de "nice balance".
Het hangmodel Het zogenaamde "hangmodel" is Gaudï's belangrijkste geworden,
zonder
hetwelk
kunnen verwerkelijken.
hij
nooit
ontwerpmiddel
zijn laatste ontwerpen had
Dit model is gebaseerd op het verschijnsel
dat trek en druk tegengesteld gerichte krachten zijn en dat zuiver op druk belaste constructies weergegeven kunnen buigzame
koorden
worden
door
met
samengestelde modellen. Daarin nemen de koorden
77
Voor het methodisch gebruik van
Ho t e n (1)
Men raadplege
bijvoorbeeld
de
bouwvoorschriften
van
verhoudingenstelsels in het
ontwerpen wil ik hier ook verwijzen naar Palladio,
de
gemeente Barcelona 1891.
villa's op zeer bepaalde verhoudingen ontwierp.
(2)
Ontwerpexamens 1877 en 1876.
volging
(3)
Bergós, J . , "Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós".
1:1:1, 1:1:2, 1:2:3, 2:3:4
Martinell, C ,
trekken
"Conversaciones con Gaudi".
aangehaalde
uitspraken
van
Gaudi
vindt
van
in
eenvoudige
(4)
De h i e r
"Conversaciones con Gaudi", p . 45, 49, 59, 60.
als
(5)
Martinell, C , o . c ,
Palladio's vakbeheersing.
(6)
Martinell, C ,
p . 70.
"Conversaciones con Gaudï", 23 januari 1915.
Het is duidelijk dat symboliek voor Gaudi van is:
(7)
"De
beide
directrices
zijn
de
groot
belang
etc.
volumes
waarbij
harmonieus
zijn
werkelijk
te
kunnen de
De
cript
de
van
Gaudï
zei:
"probablemente Monge" is interessant, daar
zoeker in wezen de kennis van de architect werk
te
kunnen
(12)
schatten. Toegevoegd moet worden dat behalve kennis zicht,
betrokkenheid
en
In de jaren zestig ontspon zich de discussie over
in
het
Palacio
Het is
Güell
paste
Gaudx
in de opleiding voor architect op te nemen, als een om
in
de
toekomstige
voorstellingsvermogen te
maten
(Gevreesd
en
funeste
moet
worden
bezigheid
voor
dat de
architectuur"
wordt.)
Hessense
universiteit
(dat wellicht tot starsysteem omge
in
"conditio
"computer-aided
een maatsysteem voorstelde op basis van 10 en 20 cm, het zo
worden).
van
de
ontwerper het ruimtelijke
ontwikkelen,
ontstond bijvoorbeeld de Stichting Architecten Research, die
kunnen
decoratieve wijze
De parabolische hyperboloïde
ruimtelijk voorstellingsvermogen
doopt zou
op
aanbevelenswaardig de stereotomie weer als studievak
middelen
ontwikkeling van bouwsystemen. Hieruit
genaamde S.A.H.-systeem
was not
sine
qua
non" voor een goed ontwerper.
Martinell, C , o . c , p. 70.
(9)
de
Euclidische
komt nog niet voor. (13)
aanwezig moet zijn, dat wil zeggen de
(8)
in
In
de gevels van de verdiepingen.
behoefte en bereidheid in de materie te treden.
verhoudingen
de
dubbelgebogen vlakken toe in de kapitelen van de zuiltjes in
moet evenaren om
begrijpen en eventueel op waarde te
tot
"The non-Euclidian geometry (...)
intended to apply to the physical world". (Kline)
Colonia Güell kan hier de noodzaak illustreren dat de onder
diens
demonstreert
eigenlijk Desargues deze stap zette. Men leze Morris Kline.
die
begrijpen.
buiten
Dat
de geometrie in huis, die noodzakelijk is om de gebouwen
zowel
(il)
Niet alle beschrijvers van Gaudï's architectuur
elders opgevoerde reactie van Pevsner op
ver
Bergós, J., "Conversaciones con Gaudï", p. 122. Geometrïa.
Gaudi beperkte zich in zijn uitspraken
bestudeerde
diverse
opgenomen,
wiskunde, immers:
van
de
(10)
Vader en de Zoon, de
hebben
opeen
zijn ondergebracht. Dat de
verbindende lijn van beide is de Heilige Geest".
kennis
78
binnen
Een
vertrekken in opeenvolgende verhoudingen bijv.
openingen in de gevels van Palladio's villa's
men i n
die zijn
Door Marburg
het
ontwerpteam
van
(14)
J.,
"Materiales
niet
"een
is,
indien het
door
ontwikkeld
y Elementos de Construcción", in
leiding.
de
B.E.D. werd een systeem
Bergós,
er
design"
(15)
Zo
wordt
bijvoorbeeld
een
cirkelvormige
ruimte
in
de
ontwikkeld op basis van 15 en 30 cm. Dat wil zeggen een com
Romeinse traditie aansluitbaar
binatie van het tientallig stelsel en de 3-2 verhouding.
kneedbare vulling op te vatten tussen de diverse ruimtes. In
door de omhullende massa als
het huis dat Melnikov, als onderzoeksmodel voor het probleem
rudesse
van
d'un
de
massawoningbouw
bouwde, werd "vliezen",
in de jonge Sovjetstaat, in Moskou
daarentegen die
de
de
massa
tot
een
stelsel
van
wijze waarop dringen,
Melnikov
soms
twee
cylinders
elkaar
laat
entourée
Le de
tout
etait
et qui est entourée d' arbustes peint
(20)
Leone Battista Alberti, "Ten books on Architecture"; Engelse vertaling uit het Italiaans, van James Leoni, 1755; p. 197.
Over
(22)
idem, p. 200 en noot 250 (p. 253).
(23)
Andrea Palladio, "The four books of
van
Melnikov kan men lezen in 03, voorjaar
Het "maar dat kan absoluut niet" van door
Gaudi
tot
in
zijn
conventies
werd
zoals
Einstein
en
met
moderne
filosofen
van
Isaac
Ware,
architecture";
1738 (oorspr. J. Quattro Libri
(24)
als
Wieninger, Karl
F.,
"Grundlagen
der
Architekturtheorie",
Wenen 1950.
Wittgenstein of Nietzsche.
Vitruviua
(17)
Gaudi hield hier (nog)
vertaling van Morris H. Morgan, 1914.
de tegels noch met noodzakelijke maattolerantie.
Wieninger vertaalt "aedis" met "Cellahaus(es)",
(18)
Men vindt dit in een apart hoofdstuk.
"temple".
(19)
Er
geen rekening met materiaaldikte van
dient ook overwogen te worden of Gaudi voor zijn ontwerp
literatuur
geraadpleegd
heeft.
De invloed van Viollet-le-
Duc, zo vaak vermeld door schrijvers over Gaudi, geen van hen in verband gebracht met Casa (op
blz.
31)
van
van blz. 28 van Viollet-le- Due's tot
in
het
consoleconstructie andere) in
Casa
detail
Chinese
voor.
Men
vergelijke
voorts
de
maisons
revêtues de couleurs
brillent éclatantes
"Précis des Legons d'Architecture données a
Het
lijkt
erop
dat
Gaudi
zich deze raad van Durand goed
heeft aangetrokken. (27)
Thiersch, August, "Die
Proportionen
in
der
Architektur";
in "Handbuch der Architektur", vierter Teil, Darmstadt 1893; uitgegeven door J. Durm en anderen, p. 40, 41. (28)
Thiersch, A., o . c , p. 47, 49.
(29)
Bergós, J., "Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós", 218.
(30)
Stereometrie:
deel der geometrie dat zich bezighoudt met de
eigenschappen van figuren in de ruimte.
Viollet-le-Duc vermeldt: ces
met
1'Ëcole Royale Polytechnique", Paris 1819.
van de zonneschermen. Ook de
plattegrondvorming.
"Toutes
Gwilt, J., "The Encyclopedia of Architecture", p. 1017.
"Histoire de 1'habitation
(in bamboe in het interieur) komt (onder Vicens
Morgan
Durand, J.N.L.,
foto
huis
"The ten books of architecture"; Engelse
(25)
Rafols van de tribuna van het huis laat
echter een opvallende gelijkenis zien met het
humaine"
De
Pollio,
(26)
wordt door
Vicens.
Engelse
dell'Architettura, 1570), platen XIV, XV en LX.
uiterste gevolgen gerelativeerd,
wellicht
idem, p. 199-
vertaling
hier
waarmee hij in de pas kwam te lopen met moderne onderzoekers
et
De kleuren die zo karakteristiek zijn
(21)
huis
d'arbres
couleurs vives parmi lesquelles dominait
complete vormen zoals cirkel en cylinder. het
et
exterieurement
voor Casa Vicens.
van
1982 (0, ontwerp, onderzoek, onderwijs). (16)
_-.
(...)
des Aryas)
le jaune et le vert".
door
aantasting
jardin.
interieurement
De
verdringen was niet volstrekt nieuw maar wel
consequent. Eén van de consequenties was de
demeures
fruitiers
ruimtes als zeepbellen omspannen, zodat
binnen- en buitenoppervlak een congruente vorm aannemen.
des
au (et
soleil,
car elles sont
contrastent
avec
la
Stereotomie:
deel
der
stereometrie
dat
de
snijding van
lichaamsvlakken met elkaar behandelt, in het. bijzonder in de
79
bouwkunde met betrekking tot de
constructie
van gewelven.
(Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal)
(37) Bergós, J., o.c, 89. Stangenfiguur (Spaans: funicular) is
(31) Martinell, C , "Conversaciones con Gaudi", p. 69.
(Een oor
een begrip in de statica, een constructie waarmee grootte en
deel over de architect Rovira i Eabassa.) De "Franse boeken"
richting van krachten bepaald worden. Volgens Timoshenko was
zijn die van Rondelet.
Lahire
(32) Martinell, C , o.c, p. 69, 70, 83. Leonardo da Vinci hield zich echter ook al materie
en het
de
eerste
die
(in Traite de Mécanique) een bogen-
analyse gaf met behulp van een stangenfiguur.
(33) Archimedes wordt gezien ala grondlegger van de mechanica. bezig
met deze
ontwerpen van constructies uitgaande van de
(38) Bergós, J., o.c, 165. (39) Zoals
ook in het beschrijvende hoofdstuk over de Coöperatie
van Mataró ter sprake komt, heeft men in de bleekhal van de
te verwachten belastingen en de door de gekozen constructies
coöperatie gebruik gemaakt van een reeds bestaande construc
op te brengen weerstanden.
tiewij ze, die naar mijn mening bij Leonardo da
(The Inventions of Leonardo de Vinci, fig. 9: Under carriage
was,
mechanism of Standing ornithopter: I486-'90- De "orithopter"
Gwilt in het midden van de negentiende eeuw
staat op drie poten waarvan twee aaneen (de
ladder): mini
door
voor
Philibert
"temporary
Delorme
sheds
of
maal stabiel. Het vermoeden dat Da Vinci ook afwist van de
niet dat het om parabolische
omkeerbaarheid van kettinglijn en drukboog
2052).
is gerechtvaar
digd, zie bijvoorbeeld fig. 24 top Temporary bridge. (34) Martinell, C ,
(40) Gwilt
"Gaudï, his life, his theories, his works",
(35) Gwilt, J., "The Encyclopedia of Architecture", 1583C, 1107 (36) Bergós, J., "Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós", 56. statica
in relatie tot de bouwstijlen sprak Gaudi
zich tegenover Bergós eens als volgt uit: "Laten we de Stijlen eens opnieuw
bekijken met
betrekking
scheidde de kolom-balkconstructie
(bij de Egyptenaren en
Romeinen) en de gewelfconstructie
(bij de Romeinen een mas
sieve constructie die kleine, zeer dikke gebouwen opleverde grote
overweldigende gebouwen). Stenen tongewelven zijn
niet in overeenstemming met de druklijn. "aplastados", wat
verpletterd
aplastador of aplastante bedoeld
is. Ik
(Bergós schrijft ga ervan
is, beide
uit dat
verpletterend,
kreeg en volgens gemeengoed
was
spanten
gaat
(Gwilt,
o.c,
een korte geschiedenis van de literatuur over tot
en met
zijn behandeling volgt Gwilt de doctrines van
Rondelet, die bevredigender zijn dan andere welke hem bekend bij latere schrijvers. (41) Gwilt, J., o.c, p. 354. (42) Gwilt, J., o.c, p. 337 (1243).
tot de harmonie tussen statica en omhulling". Gaudi onder
of
In
Vinci bekend
large spans". Gwilt zegt echter
zijn. Bovendien vergden zij geen grote
en 2500. Over de
geeft
bekendheid
evenwicht in bogen vanaf Parent en De la Hire Rondelet.
p. 489.
80
overweldigend.)
kennis
zoals
nodig
(INVLOEDEN UIT) DE VROEGERE ARCHITECTUUR Inhoud Zeer
korte
geschiedenis van de bouwkunde op het Iberisch Schier
eiland, toegespitst op Catalonië -voor de "Catalaanse Gotiek" -de "Catalaanse Gotiek" -na de "Catalaanse Gotiek" De Islamitische bouwkunde in Spanje Herkomst van een aantal bouwwijzen in Catalonië Noten Bijlage IV
81
82
Zeer
korte
geschiedenis
van
de
bouwkunde
op
het
Iberisch
Pedro,
San
Miguel en Santa Maria) en de kathedraal van Egara als
getuigenissen van de bouwactiviteiten van dit uit het
Schiereiland, toegespitst op Catalonië
Oosten
af
komstige volk met sporen uit Byzantium en Italië.
Het Westgotische Koninkrijk werd in 713 door de uit het zuiden op
Voor de "Catalaanse Gotiek" De eerste tekens van menselijk leven in
Spanje
zijn
zo'n
jaar oud en bevinden zich in grotten aan de Noordkust. ste
77
daarvan,
(4)
15000
De bekend
die van Altamira, liggen in de provincie Santander.
zettende Moren onder de voet gelopen, waarmee een voorlopige einde kwam aan de Christelijke bouwkunst in Spanje. de
Westgotische
bouwwijze
Karakteristiek voor
is de hoefijzervorm van de absis; ook
Niet ver daar vandaan had Gaudi een van zijn eerste opdrachten: El
komt deze vorm soms in bogen voor. De vaak als typisch
Capricho.
schouwde
Minder oud, maar van oorsprong ook uit
cultuur in Spanje, onder meer (in decoratieve zin) op enkele graf
boerenwoningen
die
Asturias vinden. Deze "cabanas" of plattegrond,
die
de
prehistorie,
zijn
de
wij hoog in de bergen op de grens van León en
omgeven
zo'n anderhalve meter hoog.
"pallozas"
hebben
een
ovale
is door een breukstenen buitenwand van Op de lange as van de ovaal staat een
mast van verscheidene meters lengte;
het dakvlak van hout en stro
rust op muur en mast.
(l)
hoefijzerboog
kwam
van
de
Phoeniciërs,
ontstonden
bij
de
binnenkomst
die door Grieken gevolgd werden. Aan hèn is
onder andere de stichting van de kustplaats
Ampurias
te
danken,
ten noordoosten van Barcelona. De
78
bouwactiviteiten
(2)
van de opvolgers van de Grieken, de Romeinen
kisten in de provincie León. Na de Westgotische tijd Christelijke
(5)
ontstond
cultuur,
die
tot
in het
Asturië begin
voortduurde. Hiervan zijn de voornaamste nabij
Oviedo
een
geheel
overgebleven
Romaanse
bouwwerken
als
van
de
bekendste
"voorposten"
negende eeuw gestichte klooster Montserrat, dat grote
en
met
name
het reeds genoemde Ampurias. Ook de patio werd door
de Romeinen ingevoerd.
(3)
In de Romeinse tijd ontstonden in Spanje ook lijke bedehuizen. naderhand
in
de
eerste
Christe
De gebruikelijke vorm was daarvoor de basilica,
door
de Westgoten werd overgenomen en geïnterpre
teerd. In Catalonië vinden wij nog drie
kerken
in
Tarrasa
(San
na
de
slag
1000
kend,
jaar
later
rol in enkele opera's van Richard Wagner zou gaan ver
en voor Gaudi mogelijk een inspiratiebron vormde voor zijn
ontwerp "Misiones Católicas de Africa en Tanger".
ze
noordelijk
werd het aan de eind van de
Uit deze Romaanse tijd zijn alleen maar kloosters
stadsmuren
in
bolwerken aan de
en tempelresten vormen op ver
theaters,
van het Romeinse bouwen. In Catalonië vinden we
die
eerste
plaatsen in geheel Spanje indrukwekkende getuigenissen
Aquaducten,
Tarragona
de
bij Poitiers tot in Spanje waren teruggedrongen. Eén
vullen
tempel.
bouwwerken
te vinden. Hiervanuit begon de Reconquista, de her
nieuwe grenzen met het gebied van de Islamieten, die
in Barcelona nog de resten van een aan
schillende
79
Catalonië
een
gewijde
eigen
van de twaalfde eeuw
overing van het Schiereiland door het Christendom.
lieten beduidend méér sporen op het schiereiland na. Zo vinden wij Hercules
be
overigens reeds voor in de Romeinse
Reeds in het midden van de negende eeuw ontstonden De eerste historische bouwvormen
Moors
vaak
gebouwd
op
zowel (vroeg-)Christelijke kleinere
en
(6) en
kerken
be
basis van bestaande religieuze gebouwen, als
Islamitische.
Centraalbouw
voor
basilikale langbouw voor grotere kerken kwamen in de
Romaanse tijd beide voor. De overspanning kon zowel met
een
dak-
stoel als met ton- en schijngewelven tot stand gebracht worden. De laatste methode vinden wij in de kleine ronde kapellen in de Pyre neeën. Tongewelven werden al of niet met gordelbogen gebouwd.
(7)
83
In
de
langbouw
staat de hoofddraagstructuur altijd in de lengte
van het gebouw, dus in dezelfde richting als de hoofdfunctie.
(8)
prolongement de son architecture romane". In feite schaart men onder "Catalaanse tectuur
in
Spanje, Italië
De "Catalaanse Gotiek" Omstreeks 1200 komt in meer en minder pure vormen
de
Gotiek
het
Gotiek" echter alle archi
de door de Catalanen beheerste gebieden in Frankrijk, en tussengelegen eilanden met
een
tijdbegrenzing
van begin 13e tot eind 15e eeuw.
Iberisch Schiereiland binnen. Deze van oorsprong Noordfranse bouw wijze vermengt zich
met de inheemse en leidt in Catalonië tot wat
Cirici
onderscheidt
drie
periodes in de "Catalaanse Gotiek", te
wel Catalaanse Gotiek wordt genoemd, een verwarrend begrip.
weten.
Pierre Lavedan formuleert de "Catalaanse Gotiek" als volgt:
1. de invloedsperiode van de Cisterciënsers
"L'architecture
Gothique
de
la
Catalogne s'explique avant tout
comme un prolongement de son architecture romane. deduction logique de formules structurales,
Celle-ci
etait
2. de periode van de "koninklijke smaak"
14e eeuw
3. de periode van de opkomende bourgeoisie
15e eeuw
combinaison de masses
simples et peu nombreuses, dédain des effects. Celle-la sur autant
Het
de points recueille sa legon et la met en pratique (...)".
samenhangt met grote
Zoals
Alexandre
Cirici-Pellicer
onjuist:
"daar
de
benaming
en
en met een drukte".
Catalaanse
Gotiek
architectuur waaraan men deze benaming gaf in
evidente tegenspraak is met hetgeen men verstaat
(9)
uiteenzet in zijn inleiding tot
"Arquitectura gótica catalana" is de
gewoonlijk
onder
Gotiek
wat gedurende een lange periode, in een groot gebied
verrassende
samenhang,
een
soort
wereldbeeld
uit
Hij vervolgt: "We menen ons echter aan te moeten sluiten
en de bestaande taal te moeten accepteren;
_+ 13e eeuw
daarom noemen wij deze
architectuur Catalaanse Gotiek".
(10)
zal niemand verbazen dat een periode van grote bouwactiviteit economische
expansie.
De
periode
"Catalaanse
Gotiek",
zo
kunnen wij dus vaststellen, is geen
gotiek. Als onder gotiek een bouwwijze verstaan wordt merkt
wordt
die
geken
door spitsbogen, ribgewelven en luchtbogen dan is de
benaming van toepassing
op
vele
gebouwen
in
Catalonië
en
op
Mallorca, (die indertijd samen met een deel van Zuid-Frankrijk één
de
"Catalaanse Gotiek" is dan ook de tijd van de grootste economische en
politieke
expansie
in
de Catalaanse geschiedenis. Het is de
tijd waarin het Catalaanse koninkrijk bezittingen heeft tot in het Nabije Oosten, Catalanen reizen maken tot in
China
en
contacten
hebben met bijvoorbeeld de keizer van Ethiopië en de Tartaren. Catalaanse
literatuur
kwam
op
pausen
De
Danteske hoogte met Ramon Llull,
filosoof, theoloog, verteller en dichter. Het is voortbrengt
onder
de
tijd
waarin
Catalonië
drie
wie de beruchte Borja
(Borgia).
Cirici stelt Llull (naast de "visionaire wetenschapper"
Arnau de Vilanova) als degene die in zijn geschriften De
van
lijkst
de
ideeën
het
duide
heeft weergegeven van de bouwers van zijn tijd
met de meest in het oogspringende karaktertrekken van
hun
archi
tectuur: gevoel voor maat, verhouding en eenvoudige klaarheid. Zeker zijn dit karaktertrekken van de Catalaanse architectuur vóór de intrede van de Renaissance als "moderne stijl".
Deze architec
politiek en cultureel gebied vormden.)
tuur dient echter nader gedefinieerd
Als wij echter de stoffelijke structuur van diezelfde gebouwen be
periode van de zogenaamde "Catalaanse Gotiek" sprake is van duide
zien
lijk
zijn,
8H
dan en
blijken in
vele
de
meeste ervan in essentie niet "gotisch" te
gevallen
verrassend
genoeg
ook
niet
"un
te
bouwen.
onderscheiden De
eerste
te worden daar er tijdens de
structuuropvattingen
opvatting
is
die
welke
in
het
Catalaanse
binnenkomt
vanuit
Frankrijk en welke algemeen wordt aangeduid met De
Gotiek
werd
sprake
Catalonië
De orden hadden alle hun eigen bouwkundige
programma, gebaseerd op dat van de centrale er
Na de "Catalaanse Gotiek"
deels ingevoerd door kloosterorden, zoals de ge
noemde Cisterciënsers.
was
Gotiek .
kloosters;
maar
ook
huwelijk
van mode, voorkeur, status. Een aantal Catalaanse
gebouwen uit die tijd bezit
daardoor
karakteristieken
van
verloor
zijn
internationale
samengaan van Castilië met van
Isabel
en
het
Fernando,
handelsactiviteiten van Barcelona
ver
continent aan gene zijde van
tradities.
alles overheersende betekenis.
(il)
Eén Franse
monniken brachten dus hun bouwwijzen mee, die vermengd
raakten met inheemse en van elders
komende
principes.
Zo
bouwwijzen.
door
Iberisch
Schiereiland
warend, gekomen.
Middellandse Zee vond transpor.t;van oost- èn westwaarts, plaats. Ter derde zijde, er
de
reeds
Ook via de eilanden in de
kennis
over
bouwtechnieken,
•. ,
architectuur is per slot driedimensionaal, waren
Phoeniciërs, de Romeinen en de Grieken. Na de binnenkomst van de Franse bouwwijze,
die
kloosterorden
werd
de
Romaanse
Dat betekende onder meer het verdwijnen van
het basilikale constructieprincipe en
de
opkomst
grote zalenbouw nieuw en uniek bouwprincipe,
van
een
voor
de diafragmaboog, de
gevolgen
was
de
Atlantische
Oceaan
kregen
een (14)
een sterk afnemende bouwactiviteit in
tendens om alles vanuit Madrid te regelen, Zoals
reeds
uiteengezet
is, werd het architectuuronderwijs in de achttiende eeuw exclusief
gegeven. (Daarmee kreeg het academisme vaste grond.) 91
De
nieuwe
architectuurstromingen
uit
Italië
en
naderhand uit
Frankrijk leverden in Catalonië weinig van betekenis op. wat tot aan de komst van de Renaissance naar Spanje
methoden
was,
bleef
vooral
massa)
Veel van
in
Catalonië
op structureel niveau en in bouw
gehandhaafd. De veranderingen waren voornamelijk gericht
op de decoratieve elementen, hoewel de gotische
de Westgotische vervangen en de Moorse deels ver
dreven had, verlaten.
de
ontwikkeld
eerder geïmporteerde technieken van bijvoorbeeld de
Katholieke koningen). De
door de in Madrid gevestigde Koninklijke Academie van San Fernando
de
Islam bezette gebieden, zuid-om langs de Middellandse Zee naar het
het
met de mediterrane landen waren
deed zijn invloed op het bouwen gelden.
(12)
Anderzijds waren de technieken van belang die, vanuit de
van
Ook de centraliserende
De door de kruisvaarders meegebrachte kennis
deed zijn invloed ook in Catalonië gelden.
(door
Catalonië.
waren
enerzijds van belang de in Italië, Griekenland en Klein-Azië voor komende
de
koninkrijk
al beduidend verminderd; die vanuit Seville met het nieuw ontdekte
schillende Franse gotische scholen vermengd met de regionale bouw
De
invloed na 1469, bij het
Aragonese
dikke-wandprincipe dat
de
Italiaanse
terugkeer
tot
voor-
(stabiliteit gewaarborgd door inerte Renaissance
weer
toepaste,
Catalonië kon worden waargenomen. Heel duidelijk
is
chirurgijnencollege in Barcelona van Ventura Rodriguez van de Academie van San Fernando) uit 1762-1764. De Renaissance
het
dit
ook in
in het
(architect (15)
werd zoals in geheel Europa ter discussie gesteld,
"arco diafragmatico".
gerelativeerd, geridiculiseerd, verfijnd; zij verwaterde tenslotte
De
en verviel.
betekenis
van
de diafragmaboog voor het Catalaanse bouwen is
volslagen onderschat in de architectuurbeschrijving en halve uitvoerig uit de doeken gedaan te worden.
dient der (13)
Zij leverde in Catalonië gebouwen, die men, naar kwa
liteit gemeten, overal kan treffen. Enkele hoogtepunten worden in Barcelona gevormd door stedebouwkundige
aard.
Daartoe
(16) ingrepen van
behoort de aanleg van een nieuwe
85
visserswijk, La Barceloneta. bouw
voor
de
Diputación
Verder Plaga San Jaume - met het ge
en
het
verbouwde Gotische stadhuis -
gelegen in de nieuwe hoofdstraat, de Carrer Nou, horend
tot
een
plan
ter
en
daarmee
be
ontsluiting van de oude Gotische stad
De Islamitische bouwkunde in Spanje De komst van de Noordafrikaanse continent
in
Mohammedanen
naar
het
Europese
het jaar 711 van onze jaartelling was het begin van
een periode van grote culturele en
wetenschappelijke bloei in het
zuiden van het Iberisch Schiereiland met als belangrijkste centrum
(1820-1823). Tenslotte de omgeving van het Placa del Palau, met de verbouwde Lonja,
uit dezelfde tijd,
het douanegebouw, de Porticos de Xifré en
Córdoba. Hier werden bibliotheken, scholen en sticht, hogere matematica onderwezen,
universiteiten
ge
Griekse en Romeinse schrij
het, inmiddels verdwenen, koninklijk paleis.
vers vertaald. Een intensief contact met de Oriënt zorgde voor een
Pas omstreeks 1850 doen de stijlen, die zich niet op de klassieke,
De
Grieks-Eomeinse codes oriënteren, zoals Neo-Gotiek en Neo-Mudéjar,
vrijheid
hun
Christelijke
omvangrijke uitwisseling van goederen en gedachten.
intrede
in
de
Catalaanse
architectuur,
Casademunt Torrens het "Neo-medievalismo" architectuuronderwijs
van
was
nadat
Elias
Rogent
zij
met
het
elkaar
i Amat is daarbij de meest fervente ver
dediger van de Catalaans-Gotische traditie terwijl
Antonio Rovira
y Trias de principes van Vignola toegewijd bleef. "In het laatste kwart
José
in
de "Escuela de Nobles Artes de Lonja".
Vanaf dan wisselen de stijlen elkaar af en raken verweven.
door
ingevoerd
(17)
van de negentiende eeuw veroorloofden voor
uitlopende architecten als José Vilaseca Casanovas klassieke gebouwen te ontwerpen
zich
de
luxe
en Gaudi bouwde een Dorische
Mohammedaanse gedachtenwereld was geenszins bekrompen en kende van
godsdienstuitoefening. bisschoppen
concilies gehouden
gekozen
waarvan
één
Enige
worden zelfs
Abd-el-Rahman II werd bijeengeroepen. werd echter door
en
door
werden de
gelovigen,
die
bereid
waren voor hun geloof te
men begon aan Christelijke zijde de Emir, de Koran en de
Profeet zodanig in het openbaar te kritiseren, dat dat
Zowel
de
onderlinge
vetes van de diverse Moorse vorsten (die na
Voor
koning Alfonso el Magno, geruggesteund door Karel de
tijd terug.
het
het einde van het Kalifaat van Córdoba de samenhang van de Islami tische gemeenschap verbraken) als de
van zijn werk moeten we echter weer in de
vanaf
midden van de negende eeuw tot vervolging leidde.
daarna
begrip
heerser
Zoals in menige samenleving
aangepaste, canon". (J. Bassegoda Nonell) goed
kerkelijke
Moorse
kolonnade in Park Güell volgens de klassieke, aan zijn eigen stijl
een
lang mochten
ook hier de betrekkelijke tolerantie om zeep geholpen
fanatieke
sterven:
eeuwen
zag
het
de
verval
grenzen
van
de
vervolgingen,
veroorzaakten
Moorse macht, waardoor de Asturische Grote,
kans
van het Islamitische gebied aanmerkelijk te ver
schuiven. Er ontstond door de infiltraties uit het noorden een in gewikkelde toestand waarin Christenen in Moorse en Mohammedanen in noordelijke legers vochten. Politieke en religieuze motieven waren weinig gecoördineerd. Terwijl de een stierf voor zijn geloof, viel de ander voor vorst en vaderland. Acht eeuwen lang bouwden de langer periode,
86
is
dan
van
elke
Moren andere
(18) in
Spanje:
cultuur
een
periode
die
die daar bloeide; een
die derhalve een zwaar stempel heeft gedrukt op de bouw-
opvattingen die tezelfdertijd en naderhand,
buiten
de
machtsin-
droogde leemblokken of in bekisting gestort leem-stromengsel). maar
vloed van de Moren, zijn ontwikkeld ten zuiden van de Pyreneeën en
ook baksteen en breuksteen.
met name in Andalusië.
gevormd uit korte natuurstenen zuilen (al of
92
Tijdens
vroegere bouwwerken)
93
kastelen, aquaducten, tuinen en
94
synagoges,
95
de
Moorse
overheersing ontstonden moskeeën en paleizen,
stadsmuren
en
badhuizen,
maar
ook
kerken
Sevilla, Mérida en Granada, maar ook
teit
van
in
noordelijker
Toledo
en
de ruimte, door het gebruik van filters en (afgestopte) aan
de
veel
bouwwerken voorts aan het hergebruik
sing
van
gebouwdelen
uit
en
het Alhambra zelf de
van
de
Mezquita
van
Córdoba onder Almanzor (987-990) - het
omvangrijke
gebruik
van
Romeinse
en
Westgotische zuil
schachten en kapitelen en de uitgesproken slordige aansluitingen
breekt
slechts
op
bescheiden
96
wijze naar buiten bij
104
maar ternauwernood bij andere openingen in buitenwanden. vlak
apart
tot
De gehouwen stenen in de buitenwanden van Alcazaba,
ter
is binnen het vlak immer
sprake van een weefsel van continue lijnen, eenzelfde continuïteit als in de ruimtevorming aanwezig is.
zwaartepunt
deze
tijdens
geval
was
de
Moorse overheersing zeker niet
geweest.
zo (Als
ontwikkeld
als
bij
de
voorbeeld mag gelden de
constructie van de Romeinse viaducten en het
Moorse
Alcazar
van
met
techniek
bij
Mérida
kan
van
burcht,
de
Romeinse oorsprong. De Romeinen kleine
holtes
even
boven
het
behulp van een takel de stenen met zo weinig
de
plaats
te
krijgen.
Klaarblijkelijk
zien.
was
Moren niet bekend, deze werd althans niet
Daarentegen
kwam
van
de
Alcazaba
de toepassing van gips slechts
benaderd
door
de achttiende-eeuwse bouwers in Beieren en Bohemen, wier
waren; in de Boheems-Beierse barok waren vooral het oppervlak
de
gladheid
van
en de natuurlijkheid van de uitbeelding van belang.
De gipstechniek van de Moren was gericht op abstractie,
geometrie
en transparantie. In beide gevallen speelt het geringe gewicht van de toegepaste constructies een grote rol.
Mérida.) gebouwen
om
van twee
Moorse
techniek alsook de door hen nagestreefde effecten weliswaar anders
primitief, maar statisch gezien ni'et het
zijn van
(yeserïa) op een onovertroffen hoog peil,
Enige kenmerkende constructiewij zen was
Mérida
de
consequent toegepast, zoals men in het muurwerk van
die
bouwtechniek
van
voorzagen deze stenen
mogelijk moeite op hun
wijl elk vlak zijn eigen patroon krijgt,
Voor
(21)
kapitelen van de grootste uitbreiding
van kapitelen op schachten de
Het keramiek tenslotte maakt de gebouwen onmiskenbaar Moors:
Romeinen
de vroegere periode, op een laag pitje stond.
"
ge
Kenmerkend is voor de decoratie voorts dat ieder
De
in
103
voor
, uitdrukking wordt gebracht. 106
name
- de leeuwenfontein in het Alhambra; wellicht van oudere datum dan
zoals Romeinse en Westgotische zuilschachten en
De decoratie beperkte zich vrijwel tot de binnenzijde van
poorten,
met
102
kapitelen.
bouwen
(20)
Hierop wijzen de volgende werken:
(Arabische) teksten en de stalactietgewelven; de oudste
periodes,
uit
Het lijkt er op, dat de steenhouwkunde tijdens de Moorse overheer
ver
hoogde rondbogen en de hoefijzerbogen, aan de abstracte decoraties
gaande
101
herkent men in hun interieurs aan de continuï
zichtassen, aan de ajourtechniek in gips in wanden,
met
afkomstig
houtskelet versluiert.
(19)
Al deze bouwwerken
niet
waarboven meestal een ajourwerk uit gips een
-poorten. Men treft ze aan in Córdoba,
Zaragoza. 105
en
Transparante binnenwanden werden vaak
paste men in buitenwanden adobe of tapial toe (ge
87
De hoefijzerboog (arco de herradura) is een schien van de Westgoten overgenomen vorm, voor
de
Moorse
door
de
Moren
die karakteristiek werd
werd
van
Door
ontstaan),
de is
in zijn "Early Muslim Architecture" een zeer precieze beschrijving
de
Deze
van
over-
verschillende Mezquita
van
Córdoba
is
geeft
ge
hoogst
interessante
bron
oudere
deel
van de Mezquita geeft, vermeldt de dubbele
niet
aan
waarom.
De
suggestie
los
van
Milagros
maar
het
Acueducto
in Mérida wijst hij van de hand omdat hier, evenals
ling verschillend" is.
over Moorse bouwmethoden,
waarin bovendien opvalt hoe constant de
ideeën over moskeebouw in die tijd gebleven zijn.
van ongeveer een derde onoverdekt is en aan met een open wandelgang.
99
drie
zijden
waar omgeven
Aan de noordnoordwestzijde ligt onder de
(23)
De verwantschap van de arcadenrijen van de Mezquita ducten
De oppervlakte van het gebouw beslaat ongeveer 125 x 175 m,
is
echter
wel
bewust genoemd: " of
the
arches
and the successive increase
rendered
stone gutters 47 cm (18
in.) wide,
maal
worden
binnen
de
zes
meter
de
een
zoveelste
de functie, en hier, zoals zo vaak, in de functie van de
tect. (in
de
uitgebouwd
waarop
zeer
korte
de
dwarsrich-
tongewelven in de zo
als
tussen de
van
de
schachten.
Voorts
werden
(25)
oudere
moskee van oorsprong Romeinse en Westgotische) van
doorsnede
(24) voor
hand in hand, zó ontwierp ook Gaudi, zo ontwerpt elke goede archi
langsrichting. Schotten en gewelven zijn bijna driemaal de
width
zware, gesloten en alles omvattende buitenwand
beperkte lengte. Op de dubbele kapitelen werden in schotten
the
stoffelijke structuur. Fysica en statica, scheiden en dragen, gaan
De arcaden zijn opgebouwd uit natuurstenen zuilen van
in
breed
gevormd door achttien arcaden, 32 bogen lang.
delen
in
aqua
".
oostwand
schepen van meer dan honderd meter lang en ruim
de
possible the establishment of the great
De verklaring voor een gekozen bouwvorm ligt
de moskee zelf, het heiligdom, de mihrab. Negentien
en
degelijk aanwezig en is door Creswell on
toren de ingang tot de patio, recht daartegenover aan de zuidzuidvan
breed
Invloed van de Moorse bouwwijze in Catalonië Evenmin als in Aragón,
Oud.Castilië of ten noorden daarvan vinden
wij in Catalonië bouwkundige overblijfselen van betekenis westers-islamitische
cultuur,
die
van
de
vijftiende
eeuw
schotten direct op de kapitelen bogen gemetseld.
veroveringsijver
maakte aan een van de belangrijkste bakermatten van wetenschap
constructie geplaatst en de daarmee ontstane kap
kunst in Europa.
afgedekt met keramisch materiaal.
als
regenscherm
De constructie doet merkwaardig
maar ondanks de scheefstand van diverse zuilen blijft
het gebouw al een millennium overeind.
(22)
De
van
de
in Andalucïa gedurende eeuwen
zijn centrum had totdat aan het eind van
Van arcade tot arcade werd vervolgens een eenvoudige houten spant-
labiel aan,
de
in de moskee van Damascus en de vroegere Aqsa-moskee, de "behande
kennis
ting
mosque",
dat het in de moskee van
Córdoba gebruikte stelsel geïnspireerd is door
bouwfases (gedurende enige eeuwen
een
het
boogstelling als "the most original feature of the
groot belang in de moskeeënbouw waarvoor
het voorbeeld de grote moskee, de Mezquita, weest.
zijn van de elders voorkomende houten staven. K.A.C. Creswell, die
bouwwijze en daarin met de verhoogde rondboog de
meest voorkomende overspanning in steen en gips werd. spanningsvorm
mis
de
de Katholieke Koningen een definitief einde en
invloed van de moorse bouwkunde in Catalonië tijdens de moorse
heerschappij in Spanje was zeer indirect. Zelfs de twee mengvormen van de Christelijke en Islamitische bouwkunde, mudéjar en mozarabe
Door diverse schrijvers is gesteld dat de bogen tot de stabiliteit
treft men in Catalonië niet of ternauwernood aan. De mudéjar vindt
bijdragen en als zodanig bedoeld zijn.
men wel in Aragón, westelijk van Catalonië, maar niet in Catalonië
88
Zij zouden een alternatief
zelf. 100
(26)
In de negentiende eeuw ontstonden, zoals in heel Barcelona
gebouwen
in
Spanje,
ook
in
"nationale" stijl. Neo-Arabe, Neo-Mudéjar
en Neo-Mozarabe drukken uit dat de Spanjaarden de
moorse
cultuur
Herkomst van een aantal bouwwijzen in Catalonië In "Historia de la Arquitectura Espanola" van Bernard Bevan vinden wij de volgende alinea: "Het is (dus) duidelijk,
dat
Geschiedenis
van
de
Spaanse
waren gaan zien als hoogsteigen, en dus geschikt om als "nationale stijlen"
invloeden en in de
geschiedenis
Renaissance of Franse Gotiek als internationale stijlen. De archi
positie
een bewonderenswaardige wijze samengevat in de
tecten van de neo-stijlen
bekende zin van Lampérez:
geplaatst
te
worden
tegenover bijvoorbeeld Italiaanse
beperkten zich meestal tot het imiteren
hoofdzakelijk
een
Architectuur
wordt
hun
Spaanse
kunst
ties van de ruimtelijke,
sporen na. In Spanje laat de architectuur geen
Zo niet Antonio Gaudï.
invloeden
"naturalisatie".
golven
de voorbeelden.
vreemde
"De
van
van decoratieve elementen en gingen voorbij aan bouwkundige essen stoffelijke en functionele structuur van
van
op
bestaat in de studie van buitenlandse
trekken
is
zich
Deze
alluviaal.
De
terug en laten hun samenhangende
ge
schiedenis zien maar een serie losse geschiedenissen van verschil lende
draagwijdte
en
de
meeste onvolledig. Sommige begonnen in
Azië; sommige in Europa; sommige in Afrika; één eindigt in Marokko en een ander in Spaans-Amerika"." Andrés Calzada begint zijn
(27)
"Historia de la Arquitectura Espanola"
aldus: "Op het eerste gezicht krijgt men de indruk dat Spanje geen enkele van de grote historische stijlen voortgebracht "De
inheemse
heeft"
scheppingskracht tracht de uitheemse stijlen (in de
eigen bouwkunde) in
te
voeren
en
tot
eigen
voordeel
aan
wenden".
te (28)
Samengevat
houden
Spanjaard
in,
dat
deze
uitspraken
van
een
Engelsman
Het
en
een
Spanje op bouwkundig gebied niets oorspronke-
lijks presteerde. Men vraagt zich af of dat gebrek inhoudt.
en:
antwoord
aan
kwaliteit
kan kort zijn: nee. Men kan zich namelijk
ook afvragen of er ooit ergens iets anders is gedaan dan het assi mileren van
bestaande
moeten
concluderen, dat wij, mochten wij al de indruk hebben
wij
bouwwijzen,
inheemse
dat er ergens ter wereld ooit plotseling een bouwwijze
opdook,
dat
moeten
wijten
of
uitheemse.
volstrekt
Dan
originele
aan een gebrek aan kennis
onzerzijds. Met betrekking tot een aantal omstreeks
1300
"tot in
dan
geheel
Catalonië
onbekende
bouw
wijzen",
die
"uit de lucht komen
vallen",
moeten wij dan ook Creswell's uitspraak "(we must) allow
89
considerable originality to the architect solution, for nothing quite like in:
"we
must
allow
it
(...)
exists
for his ingenious
elsewhere"
wijzigen
originality to some extend to the architect
for his ingenious solution for nothing
exactly
like
it
existed
waarna Jaume- II vorst van het Mallorca
werd
tijdelijk
(1276-1311);
zelfstandige
Koninkrijk
dit rijk omvatte tevens het deel van
het rijk van Jaume I ten noorden van de Pyreneeën.
Na de dood van
Jaume III in 1349 kwam Mallorca weer aan Catalonië-Aragón.
elsewhere".
In
(De
rijk behoord. Door de dood van Alfonso II in 1196 ging de Provence
vraag
naar
de
oorspronkelijkheid van een bouwwerk is bouw
kundig gezien in wezen niet interessant, indien
weliswaar
kwali
de twaalfde eeuw had heel Zuid-Frankrijk nog tot één Aragonees
voor Aragon verloren. Zijn zoon Pedro II (Pere I
teit aan originaliteit wordt afgemeten, maar originaliteit slechts
vader
gezien wordt als nog nooit vertoonde prestatie.)
zijn dood in de slag
van
van
Catalonië),
Jaime I (Jaume I van Catalonië) erfde Aragón, dat door bij
Muret
de
resterende
bezittingen
ten
noorden van de Pyreneeën vrijwel geheel kwijtraakte. De Catalaanse invloedssfeer buiten het schiereiland
Jaume I "de Veroveraar" won vooral terrein op de Moren en
De
Catalonië uit tot voorbij Valencia en over de Balearen.
"Siciliaanse Vespers" van 1282 betekenden voor de Catalanen de
De samen
doorstoot naar het oostelijk Middellandse Zeegebied.
hang met de Franse gebieden Cerdagne, Roussillon en Provence,
Pere II
samen
van
Catalonië
(Pedro III
van
Aragón)
Ifrikija (Tunesië) reeds tot een Catalaans waar
zijn
had kort ervoor
protectoraat
gemaakt,
(29)
Pere II "El Gran" stak spoedig na de opstand in Sicilië' Franse
overheersers
Zuid-Italië)
een
van
aanvang
de
"beide
Siciliën"
nam.
Daarna
breidde
invloedssfeer zich steeds verder uit: 1322-1386
een
Catalaanse
het
(Sicilië de
Hertogdom
de
souvereine
opdringende
Turken.
De
Roemenië, eveneens tegen de Turken wapenfeit
van
staat;
tocht
was
hun
hulp
van Roger de Flor naar
gericht,
werd
een
roemrucht
de Catalaanse zeemacht en was voor Gaudi thema bij
een ontwerp voor de elektrische verlichting
westelijke
van
deel
de
Muralla
jaar
del (30)
van de Middellandse Zee werd reeds voor een
groot deel door de Catalanen beheerst. Mallorca driehonderd
en
de keizer van
Mar, de nieuwe zeeboulevard van Barcelona (1881). Het
de
Catalaanse Athene
Byzantium schonk de Catalanen de macht over Anatolië na tegen
tegen
naar dat eiland over, waarmee de.Catalaanse,
later Spaanse, bezitting
van
Moorse
Catalonië
die
één groot cultuurgebied hadden gevormd, was
echter vrijwel geheel verdwenen.
was
in
1229
Enkele karakteristieke bouwwijzen In de bloeitijd van het Catalaanse rijk ontstonden
enkele
karak
teristieke bouwwijzen, die nog lang het bouwen in Catalonië zouden beïnvloeden. Waar kwamen deze bouwwijzen vandaan? Zoals
reeds
vermeld,
was
Tunesië aan het eind van de dertiende
eeuw door de Catalanen bezet.
Zij troffen daar een aantal Islami
tische bouwwijzen, die geheel afwijkend waren van wat tot
dan
Catalonië was gebouwd.
in (31)
Vooral de Islamitische zuilen- en pijlerhallen,
zoals de moskeeën
van Kairuan, Tunis en Susa moeten indruk gemaakt hebben.
Gebouwen
met dergelijke grote oppervlakken kwamen in Noord-Spanje noch Zuid Frankrijk voor,
de overspanningsconstructies toonden soms een on
gekende lichtheid. De
twee
(32)
pijlermoskeeën
na
loochenen,
karaktertrekken,
overheersing door de koning van (Arag5n
Atarazanas
-
en) Catalonië veroverd. Jaume I heerste daar bijna een halve eeuw,
90
met
onderdanen kennis konden nemen van de oude Byzantijnse
en Islamitische bouwwijzen. 110
breidde
de
van die
Susa wij
scheepswerfhallen
vertonen ook van
zekere,
aantreffen
niet
te
in
de
Barcelona, waarvoor het
initiatief werd genomen door Pere el Gran, dezelfde Pere die Tunis
bezette. De veronderstelling, dat de (bouwwijze van
de)
van Susa ten grondslag liggen aan de hallenbouw van de
moskeeën
Atarazanas
ligt voor de hand. Nochtans van
111
Cirici noemt in "Arquitectura Gótica Catalana" enkele kleine, één-
112
beukige
is de houten overkapping van de Atarazanas een afwijking
de
(ook
in
de
Eomaanse
Catalonie.
De
voor
moskeeën
zo
typerende
vorm
veel-schepige
fragmatico",
de
van
het
diafragmaboog,
een
gebruik
van
deze
de
"arco
in
de
moskee
de
staat
waarin
op
het
dikke
wand
vasteland voor als op de
een
zaal
met
van
rechthoekige
zeer weinig openingen; ligt
die
in
stelt
eeuw,
Catalonie
Cirici
en
dat
zij
uit
het midden van de aan
het
van na de herovering van de Balearen en
Hoewel er dus kennelijk aanwijzingen zijn
en
de
Balearen
eerste grotere gebouwen waarin uit de XlVe eeuw.
deze
een
De diafragmaboog is steeds een spitsboog. Bij al
dat de arco diafragmatico reeds direct na de
van Kairuan, althans nu, minder overeenkomst ver met
een
Valencia in het begin).
Ifrikija,
deze
verdrijving
van
de
werd toegepast, stammen de ondersteuningsvorm
voorkomt
Tot de oudste en puurste voorbeelden behoren de
moskee tijdens het verblijf van Pere el Gran verkeerde. De restau
kerken Santa Maria del Pi (vanaf 1322), Sants Just i Pastor (vanaf
ratie van het sinds het midden van de elfde eeuw in ruïneuze staat
1342), de Sala del Tinell (1359-1370);
een later voorbeeld is het
verkerende
Hospital de la Santa Creu (1401-1415).
(Al deze gebouwen staan in
gebouw
begon onder de Hafsiddynastie in 1294 ongeveer
Barcelona.)
een decennium na Pere's vertrek naar Sicilië. 116
van
Moren
samen
door
voorbeelden
eind
het latere Tunesië voorkwamen.
toont met de Atarazanas hangt
zowel
XlIIe-eeuw stammen (dus van vóór de overname van Sicilië
dia-
in die tijd absoluut nieuwe
bouwwijze in Catalonie en de Balearen, die ook niet
Dat
omgeven
houten zadeldak.
behoren voorts tot de oudste en indrukwekkendste en
ook helderste voorbeelden
komen
halverwege is een diafragmaboog gespannen, in de lengte
heel opmerkelijk, in
de eerste bouwfase van de Atarazanas wèl toegepast. De Atarazanas
Deze
Balearen. Het gaat hierbij steeds om
maar in zijn uitvoering nieuw
plattegrond met het verbrede middenschip is,
kerken als oudste voorbeelden van het gebruik van de dia
fragmaboog.
bouwwijze gebruikte) stenen over
welvingen van de genoemde moskeeën, voor
genoemde jaren in déze vorm zijn gerealiseerd.
De kruistochten waren inmiddels voorbij. van de eraan voorafgaande bedevaarten) op de
Europese
de
ontwikkelingen
het
met
Catalaanse
andere
bouwen
woorden:
voordeden
indien
de
dan
waren
is
van
diafragmaboog (en/of
115
het
al
vóór
de
Ook
moet
de kathedraal van Albi genoemd worden, als voorbeeld in
een gebied dat samen met Catalonie tot een behoorde.
gekomen, dan moeten wij deze ondersteuningsvorm ook in
tussengelegen gebieden tegenkomen, en wel
toegepast met zadeldaken en als spitsboog, op Sicilië
in de zoutmolens en de wijnopslaghallen van Marsala. 114
naar
Buiten Catalonie en de Balearen vinden wij voorbeelden van de dia fragmaboog,
deze
andere constructies) met de kruistochten uit het oosten westen
113
architectuur zijn veelvuldig beschreven. Indien zich
invloeden op indirect,
De invloeden hiervan (en
culturele
boog uit Zuid-Frankrijk of oostelijker gebieden afkomstig is. Aan
dertiende
nemelijker
lijkt
het dat de Catalanen op hun expedities naar het
eeuw. De oudste toepassingen in Catalonie zouden de slaapzalen van
Oosten en tijdens de daaruit voortkomende kolonisatie
de kloosters Poblet (1243) en Santes Creus zijn (na 1191) -
bouwvormen
dus
ruimschoots
beide
v5ór de bouw van de Atarazanas en Pere's expedi
ties. In deze gevallen is echter niet dat de zalen met diafragmabogen
met
zekerheid
te
stellen
zoals wij die nu aantreffen in de
gemeenschap
Hier zou een aanwijzing kunnen liggen dat de diafragma
in
de
nieuwe
gebieden
in
direct
met
aanraking kwamen en deze
rechtstreeks naar hun vaderland exporteerden. 117
Wij moeten de Sicilië,
speurtocht,
voortzetten
naar
die
ons
Rhodos,
al
in
Tunesië
bracht
via
Cyprus, de Griekse archipel,
91
Klein-Azië, Syrië, Palestina en tot in Roemenië, naar Egypte,
etc.
Twee
gebieden
daarvan
Albanië
en
binnen een zware ommuring, die
geven zeker enig bruikbaar
daarbinnen
materiaal: Syrië en Anatolië.
evenwijdige
voor
de
stabiliteit
zorgt,
met
arcaden van identieke, halfronde bogen op
uiterst slanke kolommen. De bogen reiken tot het
vlakke
dak
van
houten liggers en hebben dezelfde slankheid als de kolommen. Ulya Vogt-Göknil schrijft:
121
"In Eom selbst und den westlichen Provinzen waren Flachdecken quer in den Eaum gestellte wurden
oft
durch
Tragewande
Halbsaülen
nicht
gegliedert,
üblich.
lich
in
Nordsyrien, sind
die
wo
man
die
frühesten
Wande
und ein durchgehender
Architrav bildete den Ubergang zur Wölbung. lm
überdeckte,
Die
und
Osten,
hauptsach-
Hallen mit flacher Steindecke Beispiele
von
Tragewande
zu
finden."
(33)
Naar
de
mening van Vogt-Göknil behoorden de arcaden in Nigde tot
een vroeg-christelijke kerk, "precies volgens het systeem Noordsyrische,
Met
de
literatuur in de hand constateert men een sterke overeen
komst tussen de Syrische "Bogenwande" arcadebouw.
De
en
de
jongere
wat wij in Catalonië vinden. (Ook wat wij in "Rome lijke
provincies"
de "Catalaanse Syrië
(met
Catalaanse
meeste Syrische arcaden zijn beduidend dikker dan
vinden,
Gotiek"
name
en
de
weste
bereikt niet de slankheid, die wij in
tegenkomen.)
De
"Bogenwande"-kerken
in
in de Julianos-kerk in Umm-idj-Djimal, de drie-
beukige Nimreh-basiliek en de basiliek van Chagga) vertonen welis waar de "grootst mogelijke" overeenkomst met die in Catalonië, zij wijken echter af in dimensionering; terwijl in Syrië voorts steeds sprake is van vlakke, stenen dekking
in
dakbedekking,
komt
de
horizontale
Catalonië alleen in niet-religieuze zalen als de Sala
del Tinel, Sala del Cent en de Lonja in Barcelona voor. is steeds sprake van rondbogen,
In
Syrië
ook die komen in Catalonië alleen
in niet-religieuze gebouwen voor. 118
In
één geval zien wij een treffende gelijkenis met de arcaden van
120
de Beurs - de Lonja of Lottja - van Barcelona, en wel in de Sungur Bay Moskee
van
Nigde in Anatolië, zoals gezegd het gebied dat de
Catalanen toegewezen hadden gekregen door de Keizer van Byzantium. De overeenkomst is inderdaad treffend:
92
in beide gevallen zien wij
hallen
gebouwd".
verwantschap toont met paleis
van
de
een
koningen
van van
de
binnenplaatsgevels
Mallorca
wand
die grote van
het
in Perpignan. Ook hierin
reiken de bogen tot vlak onder het dak waardoor het de
de
In dezelfde moskee
vinden wij een wand met een zestal bogen in twee lagen,
materiaal
in
tot een minimum wordt teruggebracht: een essentie van de
diafragmaboog. 119
vlakgedekte
van
Dat
en (1)
(2)
(3)
Garcia
Fernandez,
J.L.
en
E.;
Carmen
Fernandez
B.
architectuur deels op een vroegere stoelt,
is volkomen duidelijk. Hoe
de
een
nieuwe
Vinayo, A., "La Provincia León", p. 18.
meester nieuwe bouwwijzen. Deze komen deels van
Ripoll
Perelló,
E.,
"Ampurias-beschrijving"
Met
ontstaat
Quirós, "El Camino Real del Puerto la Mesa", p. 91.
deels
(vert. Lenie
uit
Bassegoda Nonell, J., "El Templo Romano".
In de beschrijvende literatuur
op
het
Iberisch
behoren
onder
Schiereiland andere
nog
de
eens
voor onze jaartelling), de Kelten (omstreeks jaartelling) en de Carthagers
1000
oprichten
1600
voor
(4)
Calzada, A. , o . c , p. 24; Bevan, B., o . c , p. 31.
(5)
Calzada,
transcendente de ésta es la presencia sistematica
del
(...).
Eén van de ongeveer zeventig voorbeelden, die er be de
Santes
Moreno,
M.,
Vigué, J., "Les esglésies
romaniques
de
in
het
stuk:
Poblet
en
tien
tot
twintig
jaar
Ik laat ze daarom in principe
Montserrat zij hier tevens verwezen naar het hoofdstuk
De
rol
van
de Catalanen in de kruistochten is veel groter
vloed van Catalonië
planta
in
het
Over de in
Middellandse - zeegebied
wordt
verderop in dit hoofdstuk geschreven.
Dit is van belang bij de vergelijking Islamitische
van
omstreeks 1150. Maar veel
dan ons noordelingen in het algemeen bekend is. catalanes
Puig i Cadafalch, J., "L'arquitectura romanica a Catalunya".
hoofddraagstructuur staat.
complexen
over de Missiepost in Tanger.
circular y triangular".
van vindt U
van
buiten beschouwing.
(12)
Men leze het betreffende hoofdstuk.
de
Catalonië
het Catalaanse cultuurgebied.
"Catalogo Monumental de la Provincia de
(7)
met
in
eerder reeds kloosters gesticht, zij behoren echter niet tot
Voor
(6)
kunde
Creus
ouder is het reeds genoemde Montserrat (880).
ring door de Muselmannen. Gómez
vanuit gevolgde bouwwijzen en de met het
Tot de oudste behoren de bekende
verove
León", deel II, afb. 4 + 5.
te
(il)
p. 30, fig. 1. Een spaans-romeinse stele
staan van het gebruik van de hoefijzerboog voor
algemeen
bouwwerken gepaard gaande constructieproble
In Oud-Castilië en Galicië' werden
B.,
het
Cirici, Alexandre, "Arquitectura Gótica Catalana", p. 8 e.v.
arco
Bevan,
in
(10)
". o.c,
van
wordt
Gotiek".
o . c , p. 17: "Precisamente la primera novedad
de herradura
af,
men. Dit geldt ook voor de beschrijvingen van de "Catalaanse
de
(zesde tot derde eeuw voor de
jaartelling).
A.,
weinig geredeneerd
gevestigde
Iberiërs (
buiten
de kritische beschouwing van de bestaande wijze,
in combinatie met nieuwe eisen.
de
architec
kennis van de vroegere zoekt en ontdekt de bouw
van Beuzekom).
Tot
(9)
latere
tuur?
volkeren
(8)
een
waarin
(13)
van de Romaanse bouw de functie haaks op de
in dit hoofdstuk. (14)
Een uitvoerige behandeling hier De
Islamitische
bouwkunde
Elders wordt op dit principe ingegaan, onder andere verderop
Atkinson, W.C., "A history of Spain and Portugal", p. 128. Ook de veroveringen
in
door de Islam in Griekenland en Sicilië
hadden hun invloed.
Spanje.
(15)
Bassegoda Nonell, J. "El Templo Romano", p. 21.
Lavedan, P. "L'architecture gotique réligieuse en Catalogne,
(16)
Bassegoda Nonell, J. "El Templo Romano", p. 21.
Valence et Baléares".
93
daarbij zulke korte kolomschachten?
Antwoord op het laatste
(17)
Bassegoda Nonell, J. "El Templo Romano", p. 21.
(18)
Atkinson, W.C., o . c , p. 4 en 5.
deel van de vraag is de korte bouwtijd van de eerste moskee,
(19)
Beroemde
785-786: één jaar!
complexen,
die ons in min of meer oorspronkelijke
staat zijn overgebleven, Zahra bij
Córdoba,
Granada,
de
het
zijn het zomerpaleis van Medina-az
raad zijnd materiaal. Werd wellicht gebruik gemaakt
Alhambra
zuilen
en
het
Generalife
moskeeën
Hérida
en
ter
plaatse
aanwezige,
(26)
Mozarabe betekent gearabiseerd (mozo de
De
andere
bouwwijze,
mudéjar,
Gaudï sprak zich in zijn aantekeningen hier al over uit: "In
heroverd
de Oriënt is alles gebaseerd op stijlen en regels,
goedkope gebouwen vanaf de twaalfde tot
een
eenvoudig
versieringsmotief,
boog
eeuw
dat tussen het
de
aantekeningen
jaar
van
Gaudï
1878-1879", bijlage:
in
het
Samenvatting
gewelven.
der
Zie:
na zijn afstuderen aantekeningen,
(27)
zijn
misschien
(28) aantal
gebouwen
oostzijde van de Middellandse Zee en de moskee van Hij
toont
aan
aan
ring voor het voorkomen
de
Het
werd
de
door
populaire vorm voor kleine in
de
een
kunnen wij geen raphaëlistische schoonheidsopvat perfecte
verhoudingen,
verfijnde afwer
Dat
Spanje
van
"Carmen"
en
"De
Barbier
(29)
Het
Huis
van
koningen)
Barcelona
verwierf
in
(oorspronkelijk 1134
het
graven,
koningschap
(Creswell,
(overleden 1387).
"A short account of Early Muslim Archi (30)
George Collins' mening in Martinell's Theories,
(23)
Creswell, K.A.C., o . c , p. 227.
als de expeditie van Roger de Flor kan moeilijk
(24)
Creswell, K.A.C., o . c , p. 219.
geweest
(25)
De vraag die open blijft is: waarom van
de
Mezquita
zo
hoog
architecten
bouwen en waarom gebruikten zij
His
zijn
Works"
voor
een
la
van Aragón. dit
Huis
snijdt geen hout. Een Catalaans feit
Spaans
een
motief
nationaal paviljoen. In de
aantekeningen van Gaudï is duidelijk para
later
"Gaudï, His Life, His
Zie noot (9) van de bijlage Dragen en Scheiden.
de
van
is een zuiver Franse opvatting, die geschikt
Pere III "el Ceremoniös" was de laatste vorst van
wilden
rots
is voor een operapubliek".
van een aantal bouwvormen in Spanje
tecture", p. 227.)
en
Bevan schrijft ook: "Niets is verder van de waarheid dan het
Sevilla".
Córdoba.
verkla
heiligen
(22)
94
zeventiende
en met name in Catalonië kan betekenen. K.A.C.,
Christenen
puur Christelijke. Gips en baksteen stonden
verwachten:
"romantische
de
dat veel Syriërs in Andalucïa waren neerge
streken. Dit is bijzonder interessant daar het
de
king". (Bevan, o . c , p. 19)
uit Syrië afkomstig, Syriërs
een
naast
blokken" ,
bij
woonden en werkten in Andalucïa. Creswell legt verband tussen
gebied.
in
Bevan: "Op deze vreemde plek, "land van
ting
leeuwen
is
Lit.: Bevan, B., o . c , en Calzada, A., o.c.
"De
noot (6). Deze
en
tegenover natuursteen.
systeem van kolommen en dorpels wordt "genageld"." Hetzelfde geldt volgens Gaudï voor
arabe?)
is die van Mohammedanen en
door Mohammedanen opgeleide Christenen
daar
de
Christelijke bouwwijze onder Moorse overheersing.
de Synagoga del Transito ge
de
van
in oorsprong Romeinse
noemd te worden.
is
(21)
van
woonhuizen? Dit zou de geringe lengte verklaren.
van Toledo en Córdoba. In Toledo dienen ook de
Puerta del Sol (Zonnepoort) en
(20)
bij
Giralda van Sevilla, het paleis met moskee van
Zaragoza, de Algaferïa, de burcht (Alcazaba) van de
Men diende gebruik te maken van in voor
sprake
van
"Soportes
I.E" en niet "F.E" zoals Collins meent (palen voor
de elektrische verlichting, Iluminación Electrica, en niet Filadelfia
Exposition
zijn). De bij de horen
bij
die
dat trouwens Philadelphia zou moeten
aantekeningen voor
een
voorkomende
schetsjes be
lantaarn van de Muralla del Mar.
Martinell, Engelse Editie, blz. 221. (31) In feite kenden de Catalanen op eigen dan
de
basilica
en
bodem
weinig
anders
de eencellige centraalbouw. De Moorse
bezetting had in Catalonië geen sporen van betekenis achter gelaten, er waren enige overblijfselen van de
Grieken, de
Romeinen, de Iberiërs en de Visigoten. Na de verdrijving van de Moren begonnen de Franse kloosterordes met hun bouwwijzen de Catalaanse gebieden te infiltreren. (32) De
Catalanen
troffen
niet alleen de moskeeën aan, waarvan
zij misschien niet altijd de civiele
werken
functie
herkenden, maar ook
zoals het immense waterbekken van Kairuan,
een 48-hoekig bassin met 128 m doorsnede. (33) Vogt-Göknil, Ulya, "Frühislamitische Bogenwande", Graz 1982.
95
96
GAUDĂ? EN DE VORM-GEVING
Inhoud
Inleiding De kegelsnede -een geschiedenis -kegelsneden: cirkel, ellips, parabool en hyperbool -formuleerbaarheid en maakbaarheid -nauwkeurigheid, exactheid De kettinglijn -de negentiende eeuw en de kettinglijn -de uitdaging van het onmogelijke De parabolische boog PunĂŻcula, funicular, catenaria De regelvlakken - uit kegelsneden afgeleide vlakken -een samenvatting -definities van enkele vormen Vorm en norm -inleiding -Gaudi en de voorschriften Noten
97
98
De kegelsneden
Inleiding In zijn belangwekkende boek over Gaudi's opus magnum Familia", beschrijft
de
De quintessens van (de ontwikkeling van) Gaudi's
"Sagrada
gelegen
Isidre Puig Boada de ontwikkeling in Gaudi's
in
architectuur
(opvattingen over) vormgeving: "In 1917 maakt hij het bewonderens
bool, hyperbool) in samenhang met de kettinglijn en
waardige
van de evenwichtsconstructie.
ontwerp
voor
de Passiegevel waarin hij slechts parabo
is
het gebruik van de kegelsneden (cirkel, ellips, para het
principe
lische vormen toepast". "De evenwichtsvormen worden in zijn handen steeds verfijnder; verandert
nog niet gerealiseerde deel van de buitenzijde, gewelven,
de
de
kolommen,
Een geschiedenis Hoewel niemand vóór hem deze combinatie zo
de
en toepaste,
lichtopeningen en de koepels; na vele opeenvolgende
proeven gaat hij van het gebruik van de hyperbolische
zachter licht verschaft.
ontstaat,
wordt
lijnen
die hem
in
de
Colonia
Güell
gewelven zijn als omhulsel van de ruimte eerder
ning van de gewelven
124
vormers van licht
"het
ontwerp
van
is
twee
jaar
voor
Güell
gebruikte
structuur
in
de
worden.
(2)
ellips
vinden
van
Omdat
duidelijk
dat
Gaudi
omstreeks
dekken,
die tijd bezeten was van de wens
zijn Sagrada Familia geheel op te bouwen uit kegelsneden uit af te leiden vlakken,
is
en daar
met name paraboloïden, hyperboloïden en
hyperbolische paraboloïden.
Apolonius
van
Perga (3)
wij al in de Romeinse amphitheaters, zoals het Romeinen
bij
het
hun ellipsen reeds de koordemethode toepasten, die in de wereld (4)
zij hun Colosseum met zeilen overspanden moeten de Romeinse ook
in
gesloten vorm, gekend hebben. 125
In
wandschilderingen
van
Giotto
vinden we lijnen die doen ver
moeden dat reeds Giotto deze techniek beheerste en niet hoefde samen te stellen op de manier theorieboeken
Hoewel de bovenvermelde aantekeningen elkaar niet erg
Menaechmos ontdekte de
bouwers de eigenschappen en mogelijkheden van de koorden,
de
Sagrada Familia toegepast zal
jaartelling,
in het midden van de negentiende eeuw (door Maxwell)
vóór
Geboortegevel. Op 11 augustus 1915 zegt hij dat de voor de Colonia
onze
van de exacte wetenschappen werd geïntroduceerd.
de Passiegevel waarin hij slechts parabolische
vormen toepast". Op dezelfde dag toont Gaudi het ontwerp
De
uitzetten
"Hij laat ons een teke
dus
voor
Colosseum in Rome. Het is niet duidelijk of de
van de Tempel zien, die de vorm van hyperbo
lische paraboloïden zullen hebben". Dit
de daarvan afgeleide (omwentelings-)lichamen. Reeds de
(+_ 220 v.o.j.) werkte ze uit.
en ruimte dan een vanuit de mechanica ontwikkelde structuur". *(l) Cesar Martinell meldt op 23 januari 1915:
en
kegelsneden _+_ 350
ontwikkelde
Sagrada Familia geprofiteerd, de
was Gaudï zeker niet de eerste die kennis had van de
Grieken kenden de passer en dus de cirkel,
Van de grotere plasticiteit, die door de
toepassing van deze in de kerk van de
consequent ontwikkelde
eigenschappen en toepassingsmogelijkheden van de hiervoor genoemde
paraboloïde
over naar de hyperboloïde, zowel de rechte als de scheve,
vormen
hij
er het gehele interieur van de tempel mee en voorts het
vinden
heeft
in
de
(die wij in vele latere
vier
of
meer
cirkeldelen.
is
dan
eigenlijk
sprake
ovaal. lijkt
Deze
architectuur die onder de noemer Barok is
gebracht, opgang gemaakt. Er
Het
ellipsen
aangegeven) waarin de ellips wordt benaderd
door deze samen te stellen uit methode
zijn
van
een (5)
waarschijnlijk,
en
dit
ware
te onderzoeken, dat de
koordemethode een "geheim van de smid" was waarvan de kennis in de gilden het meesterschap mogelijk maakte, net zoals
de
beheersing
99
van andere lijn- en lichaams(c.q. ruimter)vormen. In
het
boek
"Carpinteria
(6)
de lo Blanco" (Diego López de Arenas,
1633) wordt "de figuur van de koorde" vermeld, waarmee
de
ellips
bedoeld wordt. Bij
een
Formuleerbaarheid versus maakbaarheid
(7)
snelle
Terwijl
tocht door de architectuurgeschiedenis vinden we
verhoudingsgewijs architectuur
het oeuil-de-boeuf verschijnen.
weinig
tussen
de
kegelsnedevormen.
Vooral
de
moment
Romeinse tijd en de Europese Barok toont
dat
de
geweest
vanaf
het
mensheid kegels kon construeren. De representatie
van kegelsneden leverde echter,
vooral
in
vlakke
afbeeldingen,
een opvallend geringe neiging tot welke kegelsnede dan ook, uitge
vooralsnog grote problemen op.
zonderd de cirkel.
Ook zal niet iedere samenleving de noodzaak tot of de behoefte aan
In een wat willekeurige opsomming zijn de volgende
127
in het midden van de zeventiende eeuw de kegelsneden
geformuleerd konden worden, zijn zij maakbaar
formele
voorbeelden te
,
(8)
natuurlijke of geometrische exacte weergave gehad hebben, wat oor
noemen: 126
pas
zaak ervan kan zijn dat we in lange periodes geen of weinig kegel
- een parabool in de koningstroon van Knossos op Kreta
sneden exact zien weergegeven, zoals tussen de Romeinse tijd en de
- het parabolische gewelf van Ctesiphon
Renaissance.
- in zekere zin de palm- en lotuskapitelen in Egypte
Mogelijk
- de parabolische koningspoorten van Boghaskoz
heeft tot exacte weergave van geometrische vormen
- Griekse amphitheaters zoals Epidaurus (omgekeerde afgeknotte
deze
kegel)
(9)
was
vormen
Giotto in de Europese wereld de eerste die getracht
kend. Toen hij eens
- paraboloïde stupaas in India (Sanchi) - paraboloïde
koepels
als
Hagia
Sofia
stuurde, (eigenlijk
elliptische
paraboloïde) en Paleis van Bishapur
in
Mesopotamië
(para
bolen)
moest
een
deze,
van als
zijn
knechtjes
om
een
boodschap
bewijs dat hij van Giotto kwam, diens (10)
andere geometrische vormen niet meer uit
de
beschaving
uiteraard
niet betekent dat iedere
kunstenaar er even nauwkeurig mee omgaat
en de techniek ervan be
weggeweest.
(Wat
zogenoemde
Westerse
heerst.)
- eivormige (elliptische/parabolische) gewelven in Firuz-Abad
131
(11)
De ellips zien wij in ontelbare schilderijen, als
128
- hyperbolische paraboloïden in vroeg-Ionische kapitelen.
opstelling
Uit
in de ruimte te plaatsen
129
werken in een tuin staan afgebeeld
130
de Berry),
Gotiek
stamt een afbeelding waarop parabolische rooster(les tres riches heures du Due
maar pas de Barok in Rome durfde, vooralsnog alleen in
plattegronden, de ellips in te voeren. Het zou tot tiende
door
Sinds Giotto is de behoefte tot exacte weergave van kegelsneden en
Brueghel's Toren van Babel)
de
komen
handtekening meebrengen. Giotto tekende een perfecte cirkel.
- spiraaltorens als van de moskee van Samarra (vergelijk
- afbeeldingen van gebouwen en een paleis
te
te construeren. Over hem is de volgende anecdote be
eeuw
in
de
negen
duren voordat manifeste parabolen (of hyperbolen) in
van
basis
voor
de
groepen, meestal liggend toegepast om de personen en
wel
zo
vrij
mogelijk
van
elkaar
(Botticelli, Aanbidding _+ 1500). In
Pontormo's
Christus
in
irreële (de opstelling van de
Emmaus
zien
personen)
als perspectivische figuren (1525).
we reële (de tafel) en ellipsen
en
driehoeken
De ellips als feitelijke lijn
aanzichten worden toegepast. Wel was onderwijl, bijvoorbeeld in de
ziet
Beierse barok, de ellips gemeengoed geworden. In Frankrijk zag men
cirkel naar ellips geeft waarschijnlijk de ontwikkeling in de ken-
100
men
in
het aureool van de heilige figuren. De overgang van
nis van de geometrie direct weer. 133
schijn
In Melencolia I van Dürer zien we een ellipsoïden
en
evident dat Dürer in dit heeft
willen
zandloper
uit
twee
halve
andere regelmatige figuren in perspectief. Het is zinnebeeld
uitbeelden,
onder
beheerst
andere
door
de
geometrie
Saturnus, astrologisch
karakterbeeld van de melancholie. 1
13 *
(12)
De kunstenaar van een kelk in de Basiliek van Sint Assisi
heeft
Franciscus
in
in elk geval de geometrie begrepen en toegepast: De
cuppa- is een kegel met bolle top,
de voet bestaat in een zestien-
lobbige plaat, die geleidelijk overgaat in de hals, mogelijk in de vorm van een paraboloïde. De hals bevat behalve doorsnede
ook
cirkelvormige
medaillons
verdikking van de hals geplaatst zijn. cirkeldelen (spitsbogen) komen voor.
acht
hoeken
hoewel
precisie - het
exact
hanteren van geometrische
vormen - tussen de Romeinse cultuur en de Italië
niet
vroege
Renaissance
in
tot de interesses behoorde. Cirkels en ellipsen zijn
eerder benaderingen - als zodanig herkenbaar - dan de exacte weer gave ervan. Het is echter de vraag of de kunstenaars in de
constructie
en
tijd
van bijvoorbeeld kegelsneden niet kenden. Het ge
reedschap voor cirkel en ellips is immers draad
die
bijzonder
simpel:
een
één, respectievelijk twee nagels zijn voldoende. Iedere
met een touw aan een paal vastgezette geit graast in de rondje. Maar graast het dier exact genoeg?
wei
zijn (15)
die op een ellipsoïdale
Ook
elkaar
doorkruisende
Het geheel is dus sterk geo (13)
bijdrage
aan de toepassing van kegelsneden is één
van de beroemdste: de ellips 1537
dat
als
metrisch van opzet.
Michelangelo's
van
van
het
Campodoglio,
ontstaan
na
de plannen ouder kunnen zijn. Michelangelo's vondst,
geniaal en gedurfd, kwam waarschijnlijk voort uit de scheve plaat sing van de keermuur aan de hoge zijde van de
Kapitoolheuvel.
ellips met zijn vele raaklijnen was de voor de handliggende,
De
ver
bindende vorm op het enigszins langwerpige plein. Pas als de Barok zijn intrede doet, worden ellipsen gemeengoed.
(14)
Er is een parallel te trekken tussen Michelangelo en Gaudï: beiden presteerden
het
vormen
architectuur hoogst "deze"
vormen
ingang
te doen vinden die tot dan in de
ongebruikelijk
onaangenaam
waren.
voor
het
Rondelet oog
Michelangelo's tijd hetzelfde voor de ellips
stelde
waren.
als
in
Gold
dat in
(Rondelet's
en) Gaudï's tijd voor de parabool?
Nauwkeurigheid, exactheid Elke
nauwkeurigheid
ia
slechts
benadering.
Het
heeft er alle
101
De kettinglijn
Wren's constructieve zin, die, het zij
Het gebruik van de kettinglijn in de architectuur ter bepaling van
kend
zuivere drukconstructies impliceert kennis van geometrie, algebra,
Gwilt's beschrijving zou voor Gaudi, had hij Engels beheerst,
statica, fysica en de eigenschappen van toe te passen materialen.
bron van inspiratie geweest zijn voor
is
Met De
Barokarchitectuur
kan worden gezien als een bouwkundig onder
zoek naar de toepassingsmogelijkheden van wiskundig geworden vormen. Er is met andere woorden een direct
definieerbaar
voor
name
de
de
nogmaals
gezegd,
kenmer
ware architect en dus ook bij Gaudï te vinden.
zijn
latere
een
architectuur.
binnenkoepel met zijn neigende kolonnade waarop een
geknotte kegel bekroond met een paraboloïde. (De doorsnede hiervan zien wij op kleine schaal terug in de loggia van
het
hoofdgebouw
verband
aan
van de Bodegas Güell.) Daarboven verheft zich de tussenkoepel, een
te wijzen tussen de ontwikkelingen in de exacte wetenschappen
("de
geknotte
die
de lantaarn draagt; deze kegel is beëindigd
studeerkamer") en in de architectuur ("de bouwplaats").
met een hyperboloïde.
De tussenkoepel is geperforeerd ter vermin
Voor
dering van zijn gewicht en
de
uit
statisch
oogpunt interessantste vormen, die van de
evenwichtsconstructies, is kennis van de relatie tussen druklijnen
kegel,
voor
lichttoetreding.
(De
openingen
zijn elliptische uitsneden. Deze koepel roept zekere reminisenties
en kettinglijnen nodig. De Barok legde de wetenschappelijke grond
op met die van Palacio Güell, zeker in de doorsnede gezien.)
slag ervan;
Eén
het inzicht dat een kettinglijn op zijn kop gezet een
druklijn oplevert, moet al sinds lang bestaan hebben.
en
Wren alles van kegelsneden en de constructieve mogelijkheden daar van - zowel de statische als de geometrische - ervan
Gwilt beweert in zijn Encyclopedia dat: "Galilei (de kettinglijn) of equilibrium. parabola.
It
first
noted
it
and proposed it as the proper figure for an arch He, however, imagined that it was the same as the
was
James
Bernouilli
who
nature, and its properties were thereafter
first investigated its pointed
out
by
Bernouilli, Huygens and Leibnitz". In
1748
van
Rome,
jaar na Euler's methode ter bepaling van gebogen lijnen.
volledig wetenschappelijke opleiding
kreeg en door Newton een van
de beste meetkundigen van zijn tijd genoemd werd. Daar de St. Paul in 1709 klaar was, in 1675 begonnen, houdt dit in dat Wren, die in 1665-1666 enige tijd in Frankrijk vertoefde, daar de
(16)
en
vier
Algemeen
heeft kunnen
uitbuiten. Dit hoeft niet te bevreemden omdat Wren, in Oxford, een
John
publiceerde Poleni zijn onderzoeksresultaten betreffende
de scheurvorming in de koepel van de Sint Pieter
(17)
ander houdt in dat, indien Gwilt's beschrijving juist is,
Descartes
door
kennen en direct heeft kunnen toepassen in zijn
plannen
voor
herbouw van Londen. Fermat
en
Fermat
ontwikkelde wetenschap over kegelsneden heeft leren
Descartes
de (18)
waren
niet de enige mogelijke bronnen voor
wordt Poleni's onderzoek als de eerste wetenschappelijke verhande
Wren.
ling
krachtwerking in koepels met gebruik van kettinglijnen
In Engeland werkten Newton, Hooke en Sterling aan dezelfde proble
Het is echter aan de samengestelde koepel van Sint Paui's
matiek, in Schotland stelde Gregory in 1697 vast dat de omgekeerde
over
gezien.
af te lezen dat reeds Christopher Wren een precies inzicht materie gehad moet hebben.
in
de
Wren loste met zijn driedubbele koepel
kettinglijn de theoretisch juiste druklijn in een boog aangeeft. Jakob Bernouilli stelde zich in 1690 de opgave de vergelijking van
diverse problemen op waaronder het krachtenverloop.
de kettinglijn te vinden. In 1691 werd
Gwilt
zijn broer Johann, als door Leibniz en Huygens opgelost.
geeft
een korte maar interessante en nauwkeurige beschrij
ving van de koepelconstructie van de St. Paul die licht
102
geeft
op
te
onderzoeken
het
probleem
zowel
door
Het ware
of Wren voor zijn koepelontwerp deze kennis reeds
137
toepaste. Het ware voorts te onderzoeken of Wren daarbij een hang-
nauwelijks toegepast en de zuiver op druk of zuiver
model heeft gebruikt.
laste
(19)
Poleni's onderzoek van de scheurende koepel van de St. Rome
leidde
in
1748
tot
Pieter
in
een publikatie waarin de door Gregory
vastgestelde omkeermogelijkheid van druklijn naar kettinglijn werd
(eenvoudiger
op
trek
lijk alleen bij grote overspanningen voor (meestal bruggen). Het probleem dat Rondelet in het begin van dat
de
schuinstaande
eeuw
signaleerde,
van elliptische, parabolische en
toegepast op de doorsnede van een koepel.
"ketting"-bogen,
manieren opgelost. De meest voorkomende oplossing bestond
toenemend gewicht vergeleken wordt met die met wicht;
gelijkblijvend ge
het gaat hier immers om een omwentelingslichaam dat aan de
basis de grootste afmeting heeft en aan de top tot nul is
geredu
als
geboorte
de
Interessant
is daarin dat de kettinglijn met naar de ophangpunten
onaangenaam
werd
ervaren,
in
de
architectuur
en
tot
merkwaardige toepassingen van kettinglijnen en de van, de drukboog,
bouwingen van de Hermitage in het jaar 1839. bel
De combinatie koepeldoorsnede-kettinglijn
balkenrooster maar gerealiseerd in stuc,
Bij een kettinglijn steld
in
wordt immers volledige continuïteit veronder
de ketting. Bij een koepel kan hiervan geen sprake zijn
door de toenemende omtrek van de top naar de voet. Hoe ook
gedefinieerd
toe
over
de
koepel
mag zijn (halve bol, paraboloïde, halve ellips
oïde of hyperboloïde, of kegel) steeds zal de voet
aan.
een
belasting
naar
de
groter oppervlak verdeeld worden. Beter ware
wellicht een koepel op te vatten als een serie bogen
met verande
geacht
spant
cassetteplafond,
waarin
een
met
trekstaaf
opvangen. blijkelijk
niet
gezien
spant geplaatst,
gedacht
worden.
(20)
voorkomen is
kromming,
zeer
bouwwerken Een
indien
het
enkele
architect
in
de
in
anderzijds
is
moment
een
niet
soort
deze
richting
weliswaar
de
druklijnen
De negentiende eeuw en de kettinglijn In
uiteraard steeds binnen de constructie gehouden werd.
de kettinglijn in de architectuur
theoretische
te
ont
volgen
toch in traditionele verpakking. Intrados en
extrados van de constructie weken duidelijk van
werd
utilitaire
Deze architect ontwierp
de
eeuw
regel-
mengstijl basilikale kerken met behulp van hangmo-
dellen. Hij liet de constructie verhulde
deze
maar
negentiende
en
om
de parabool eenvoudiger te berekenen.)
de
moet
(ingenieurs hadden klaarblijkelijk
Het was duidelijk geworden dat er verschil, zij het gering, tussen
eenvoudig met behulp van een ketting aan te geven,
een
ging en zelfs dan kostte het grote moeite ze te reali
werpen. Hiertoe behoorde Heinrich Hübsch.
parabool is. (Enerzijds is de kettinglijn
aan
wel gezien mochten worden, was het demonstreren van
minder scrupules) waagde zich er aan
de
het
Voor Gaudï aantrad met zijn opvatting, dat kegelsneden
lijn als representant van de druklijn bij gelijkmatige
en
van een houten
opgehangen
door te laten werken.
seren.
kettinglijn
Een visueel accepta
ketting, soms vergezeld van een
In de negentiende eeuw ontwikkelde zich de kennis over de ketting belasting.
daar
mocht worden, is nog weer een Polonceau-
deze vormen een soort schandaal
belast
omkering
mogelijk om de dakspanningen niet in het plafond
spanning tussen de bogen
zijwaarts
het
Boven dit spant, dat met zijn moderne vormgeving klaar
vlakken
deze
of
het
tegenwerkende drukstaaf met dezelfde
rende grootte. Ringspanningen doen zich dan niet voor, wel schuifindien
twee
in
in een verborgen situatie vinden wij in de ver
naderen. merkwaardig
op
dubbelzinnigheid. Een aantal hoogst
steeds grotere breedte verdeeld
doet
werd
verhullen van de basisconstructie; dit leidde tot functiesplitsing
ceerd. Anderzijds wordt de druk van een bovenliggend deel over een naarmate we de voet van de koepel
be
gezegd de momentloze) constructie kwam eigen
druklijn
het
verloop
van
af, met dien verstande dat de druklijn De St. Paul
103
bleef
met
zijn
paraboloïde binnenkoepel een uitzonderlijk voor
beeld van consequent handelen tot Gaudï de stelling
van
Rondelet
omverwierp.
duidelijker dan de klassieke bewegingen zich gericht had op raffi nement in de evenwichtsproblematiek. Het kan dit inzicht zijn de
Neo-gotische
dat
architecten tot hun "Stijl" gebracht heeft. (Men
denke bijvoorbeeld aan Viollet-le-Duc.) De uitdaging van het "onmogelijke", de escapisten In
grote
Een goed voorbeeld is de Badense architect
trekken wordt de Europese architectuur in de achttiende
en negentiende eeuw gekenmerkt door de discussie over baarheid
van
toepas
de Antieke en Klassieke vormentaal. Men vindt onder
de architecten van die tijd de puristen,
die
het
juiste interpretatie van de Ordes te doen lijkt. spelers,
de
vooral
om
de
Men vindt ook de
die proberen met citaten uit de Antieke en Klassieke tot
Heinrich
is
waarin
de
krachten zo goed mogelijk naar de vaste grond
worden afgevoerd, wat hem leidde luchtbogen
en
gewelven
tot
ontwerpen
tot
mengsels
van
Bülach
nieuwverworven
oude taal te geraken en een nieuwe te hoort.
Hiertoe
behoren
vinden
die
slechtst begrepenen. Het zijn de architecten wier krijgt
opgeplakt
als
bij
hun
tijd
de interessantste architecten en vaak de werk
etiketten
"Romantic Classisism" (H.R. Hitchcock over
John Soane) tegenover "Academie Classisism".
Waar de laatste term
kennis
leidt de
strijd
op
een
tekort
aan inzicht bij de schrijver in de uit
het doel van de architect wiens werk ter sprake is
gebracht. Dat doel is niet altijd gericht op een (style)
consonant though
it
was
in
many
"highly personal ways
with
general ideals of Romantic Classisism".
(21)
De vernieuwingen waren bij de interessantste Escapisten
niet
op de gebieden
architecten onder de
zelden gericht op een beeld dat de nieuwe kennis statica, fysica en mathematica tot uitdrukking kon
brengen. Daarbij was het klaarblijkelijk bijzonder Klassieke,
the
respectievelijk
Antieke
moeilijk
alle
invloed kwijt te raken en op
een geheel nieuwe wijze te bouwen, hoewel
theoretische
projecten
de
zijn werk af te schilderen als
between
Early
in
praktijk
de
tracht
te
"despite his very serious archaeo
Christian
Gartner's
and
Romanesque
architecture,
Ludwigskirche and Ziebland's Bonifazius
Basilika without achieving either the Durandesque quality
of
the
one or the relative archaeological plausibility of the other". Klaarblijkelijk
was het waarom van het hoe niet opgevallen aan de
schrijver van dit citaat. Het
ware
(22)
te onderzoeken in hoeverre het werk van de "escapisten"
met "a highly personal style" beïnvloed kennis
op
het
gebied
van
de
is
tecten,
die
geweest
te
brengen
nieuwe
bevelen
de
archi
hebben getracht met behulp van nieuwe ontwikkelingen
in wetenschap en techniek tot nieuwe bouwvormen te
door
exacte wetenschappen. Wil men de
architectuur levend houden dan is het aan
in
te
komen,
onder
de groep van de "Escapisten". In de studie van de
als van Ledoux en Bouillée zeer ver gingen.
architectuurgeschiedenis dient
Sommigen namen hun toevlucht tot de gotiek, een bouwwijze die veel
vooropgesteld te worden.
104
statica
die
om Spitzbogen oder Rundbogen voor het één of het ander
logical study of
gangspunten en
van
bouwwijze,
uit zou hebben gesproken. Het is onjuist en het doet Hübsch tekort
falls
berusten
Karlsruhe
gemakkelijk tot het misverstand dat Hübsch zich, mengend in
is Romantic Classisism naar mijn mening een misvatting,
moet
en
brengen. De titel van zijn boek "In welchem Stil sollen wir bauen"
nog herleidbaar is op een reëel instituut met een klassiek idioom, die
steunberen,
Antiek, Klassiek, Romaans en Gotisch, niet erg
Men
escapisten, die trachten uit de beperkingen van de
met
die zo goed mogelijk de druklijn volgen.
Hij komt in zijn onderzoeken voor kerken in
"puristisch-academisch", maar een eclectische
de
die
in zijn theorieën probeerde duidelijk te maken dat de beste stijl, die
een eigen, moderne "taal" te komen. vindt
Hübsch,
de
studie
van
deze
architecten
Rondelet
heeft
in
zijn
Traite heel duidelijk aangegeven wat in
feite de negentiende-eeuwse architecten afhield van de
toepassing
te
stellen,
van de kettinglijn in hun bouwkundige scheppingen: "mais la diffi
dat bogen op twee manieren voorkomen: als boogvormige openingen en
culté de la tracer, et les angles qu'elle
als boogvormige constructies.
droits
a-plomb,
ont
forme
avec
les
pied-
fait préférer des courbes plus agréables et
plus facils a tracer". 11(2
De (parabolische) boog Voor een goed begrip van wat volgt, dienen we voorop
(23)
In feite bepalen dus zowel de maakbaarheid (la
difficulté
tracer)
-
als
de
aangenaamheid
-
schoonheid
het
kettinglijn in de architectuurgeschiedenis. Zo ook bool,
de
ou des ceintres gothiques et mime de 1'ellipse".
lot van de
van
de
para
eraan
toe,
la
"Surtout lorsque
wanden
komen
uiteraard
al
zo lang voor als
Het constructieve probleem daarbij is hoe tijdens de
bouw de gewenste opening gevormd kan worden of
hoe na het optrek
ken van de wand deze doorbroken kan worden. In het
laatste
geval
zal zich bij het verwijderen van materiaal als vanzelf een eniger mate
boogvormige
bovenkant
vormen
ten
gevolge van de zwaarte
krachtwerking en daardoor ontstaande breuk,
tenzij tegenmaatrege
len genomen worden. In de geschiedenis van het bouwen kan men lezen dat diverse volken
daarmee nogmaals het probleem van de ont
deze ontdekking deden en er hun lering uittrokken. De daaruit ont
moeting van de kettinglijn met
de
horizontaal
heeft er alle schijn van dat Gaudï,
aanstippend.
onoverkomelijke
Het
door'Rondelet's uitspraak ge
prikkeld, heeft willen aantonen dat n3ch de maakbaarheid, onaangenaamheid
parabole
wanden zelf.
van
cache par la saillie d'une corniche",
Ie plis de la naissance est hij
la
ellips, de spitsboog. Volgens Rondelet is: "la courbure
de la chainette (est) moins désagréable que celle de
voegt
de
Doorbrekingen
barrières
noch de
waren. In dit opzicht
heeft Gaudï een omwenteling in de architectuur veroorzaakt.
stane opvattingen
over krachtwerking in bouwwerken en hoe deze te
manipuleren kan men duidelijk van deze bouwwerken aflezen. Zo zijn er architecturen waarin de uiterste spanning in een materiaal uitdaging vormde,
een
terwijl in andere deze uitdaging eigenlijk geen
rol speelde. Vanwege
de natuurlijkheid van de boogvorming bij het forceren van
doorbrekingen in wanden is het begrijpelijk dat
boogvormen
reeds
in de alleroudste en de allereenvoudigste architecturen voorkomen. Het
is
interessant te zien hoe men in de verschillende tijden en
streken het waardóór van de boogvorming begon te begrijpen en
hoe
daarvan voordeel werd getrokken.
oog
Daarbij
moet
men
in
het
houden dat zowel maakbaarheid als houdbaarheid criterium kan zijn. Bij
het
eerste
spelen
de beschikbare materialen, bewerkingsme
thoden en hulpmiddelen een rol, bij het tweede
vooral
de
kennis
van krachtwerking en maximale materiaalspanningen. De geometrie is, van
grote
zoals elders reeds gezegd is, in de architectuur
invloed op de vormgeving. In zekere zin kan men archi
tectuur definiëren als een bouwwijze maakt.
Zonder
geometrie
die
van
geometrie
gebruik
geen architectuur. De geometrie is voor
105
architecten vaak belangrijker dan de statica, wat tot hebben
dat
hun
bouwwerken
gevolg
kan
overeind gehouden moeten worden door
hulpconstructies en overdimensionering, daar de natuur
haar
gang
Funicula, funicular, catenaria In
de
aantekeningen
van
Juan
Bergós (Conversaciones de Gaudï)
komen we vier begrippen tegen die
een
zekere
gaat en afbreekt wat niet overeind kan blijven.
met
143
Zo
catenaria.
144
boogvormen ontstaan waarbij de vorm, bijvoorbeeld de halve cirkel-
De eerste is een tweedegraadskromme, die tot
boog, in tact blijft dank zij
kegelsneden
(De
zien
wij
werking
in
is
de loop van de tijd allerlei "tegennatuurlijke"
vernuftig
verborgen
hulpmiddelen.
dan in feite anders dan gesuggereerd wordt, maar
sinds de acceptatie van het gewapend beton is dit meer
regel
dan
uitzondering.)
elkaar
hebben:
behoort,
(vorm)verwantschap
de parabool, de funicula, de funicular en de
de
laatste
is
de
door een ketting van zo klein mogelijke schakels wicht aan de twee einden op te hangen
familie
van
de
de lijn, die wordt gevormd van
gelijk
ge
(men raadplege hiervoor "de
kettinglijn").
Tot de oudste boogvormen kunnen de
zogenaamde schijnbogen behoren
De kettinglijn behoort tot de funiculairen (funiculares), hangcon-
waarin door uitkraging tot een vorm van overwelving gekomen wordt.
structies
Het probleem is de vrij beperkte overspanningsmaat. (Men vindt het
uiteinden op te hangen en te combineren. Door
"kraaggewelf" ook besproken in
nemen
het hoofdstuk over Gaudï en de in
vloed van de Maya-architectuur.)
die
worden
lijnvormige
gevormd
door lijnvormige objecten aan hun hun
eigen
gewicht
objecten de kettinglijnvorm aan; deze vorm be
nadert indien dit eigen gewicht
over de gehele lengte gelijkmatig
is, de parabool. De funicula tenslotte is bij Gaudï elke lijn die een druklijn c.q. treklijn
voorstelt.
Hyperbool,
parabool
en
kettinglijn
zijn
"funicuul": bij de eerste is de belasting het grootst in en om het centrum
en
afnemend
gelijkmatig verdeeld,
naar
buiten; bij de tweede is de belasting
bij de derde neemt de belasting naar buiten
toe. Gaudï is ervan doordrongen dat de funicuul slechts een lijnvormige voorstelling van de werkelijkheid levert en
dat
de
vlakken
er
tussen ingevuld moeten worden om tot een bouwsel te komen. De
funicuul
wordt, aldus Gaudï, gevormd door de opeenvolging van
krachtpunten, afgeleid van de belasting;
daarom is een tongewelf,
dat druklijnen in plaats van drukpunten geeft, niet juist
en
een
ribgewelf beter, maar in de Gotiek hield men de doorsnede constant alsof
de
druk
van de belasting niet naar onderen toenam. Van de
koepels is de beste oplossing de ribbenkoepel. De ononderbroken funicuul is slavernij, zo stractie:
1ü6
zegt
Gaudï,
een
ab
de continuïteit dient verbroken en verschoven te worden
(met
trekstaven,
enz.)
en
wel
steeds
als
het
gebruik of de
plastiek van het gebouw dit eist. De constructieve indeling krachtwerking
beheersen
(de
147
stoffelijke
omdat
structuur?)
moet
de
de funicuul ééndimensionaal is en
geen vlakken kan bepalen.
weliswaar
voornamelijk
schenen dan de doeken die de reren,
maar
dat
De uiteindelijke wens van Gaudï was zijn gebouwen geheel in regel vlakken
uit
draden
omhullende
dat
zijn
bestond,
vlakken
hang-
die exacter
moesten
sugge
het model uiteraard een sterke abstrahering ten
opzichte van de gewenste werkelijkheid betekende; dat bruiken massa's uiteindelijk de verschijningsvorm
de
te
ge
zouden bepalen.
op
te
trekken omdat deze hem de beste omstandigheden in
een gebouw zouden verschaffen. Deze wens ziet gaan
Gaudï wilde aan Bergós kennelijk duidelijk maken model
De regelvlakken - uit kegelsneden afgeleide vlakken
in
men
in
vervulling
de zogenoemde derde oplossing van de Sagrada Familia, de
hyperbolische (deze werd vooraf gegaan
door
de
parabolische
en
deze door de neo-gotische oplossing). Bergós
tekende
een
aantal
formuleringen
van
regelvlakken uit
Gaudi's mond op, Martinell opmerkingen over hun lumische en acoustische
voordelen,
hun
nut,
hun
ornamentele
en
constructieve
waarde.
Dit leidde tot een (door Bergós misschien wat uit zijn verband ge rukte) optekening uit Gaudi's mond:
Een samenvatting
"Het
"Paraboloïden", zo lezen wij bij Bergós,
is
de
Esthetica, niet de Statica die de omhulling moet be
palen".
(24)
"zijn
evenals
loïden en helicoïden geordende vlakken, vlakken die geregeld zijn, aan
regels
onderworpen,
gereglementeerd,
ze
gaan ongemerkt in
We kunnen uit het voorgaande de interessante conclusie trekken dat
elkaar over". Hieruit komt het beeld te voorschijn,
naar Gaudi's mening krachten zich
met
zou
een
aanwijzing
kunnen
zijn
lijnsgewijze voor
de
voortzetten.
wijze
Dit
waarop hij de
de
capricieuze
dat
laat liggen. (Bergós, 85) "De paraboloïde", zegt Gaudï tot Bergós, "is de vader van
ontwierp. Daarmee zouden "hyppars" in de crypte van de
hele geometrie omdat hij zowel de evenwijdige projectie
de
Colonia
Güell
voor
opgevat kunnen worden als opeenvolging van een
aantal in overspanningsmaat veranderende bogen. En
misschien
kan
afrekent
ontwerper, die zich niets aan regels gelegen
krachtswerking en daarmee de massa's van zijn gebouwen in die tijd kerk
hyperbo-
de
ge
(recht of
scheef) als de radiale (polair) bevat". (Bergós, 84) De hyperboloïde ontstaat door de twee buitenste generatrices om de
ook zijn opmerking dat de beste koepels ribbenkoepels zijn hiermee
as
verklaard worden.
heeft bij radiale projectie = straalmethode) onder hoek
te
laten
in
draaien
(de generatrice die een punt als projectie een
constante
plaats van variabel (generatrice van hetzelfde systeem).
(Bergós, 84) De meest algemene (sicl) hyperboloïde
is
niet
de
scheef-ellip
tische, maar die welke gegenereerd wordt door twee gelijke, tegen over
elkaar
gestelde
staan van een cirkel;
ellipsen
met assen die op gelijke afstand
deze is nog steeds rechtlijnig gegenereerd;
rechte en hyperbool gaan altijd samen. Deze vorm is de juiste voor een brug,
omdat hij een brugpijler geeft, die aan de voet lang en
107
gestrekt is in de stroomrichting, en een gerekt platvorm (brugdek)
Vorm en norm
haaks op de rivier. Het is (bovendien) een flexibeler
vlak
dan
de
andere
hyperbo-
Inleiding
loïden, dat tevens beter samengaat met de paraboloïde."
Een in de wereld van de architectuur veel gehoorde klacht
Merkwaardigerwijs spreekt Gaudï bij Bergós
een ontwerper zich in zijn werk beperkt voelt door
bolische
paraboloïde,
nergens over de hyper
een begrip dat we wel bij Martinell tegen
schriften.
Zij
is
dat
overheidsvoor
of hij zou tot heel wat fraaiere (betere) presta
komen, bijvoorbeeld als Gaudï het heeft over de uiteindelijke vorm
ties kunnen komen als de creativiteit, het
voor de gewelven van de Sagrada
niet gefrustreerd zou worden door allerlei beperkende bepalingen.
Familia.
Gaudï
wijst
erop
(op
7 december 1915) dat "deze gewelven niets anders zijn dan een wand
Gaudï
waarvan
dat het geen zin
de
directrices niet evenwijdig zijn en dat de metselaars
om ze te maken niet meer hebben,
net
dan
twee
regels
en
een
draad
nodig
zoals voor een muur". De metselaar denkt dat hij een
plat vlak maakt, maar het komt gekromd uit zijn handen. De
hyperbolische
paraboloïde,
kortweg
hyppar,
werd
gaf
reeds
het
heeft
zich
in
Het
ware
beter
wenden.
ontwerp inclusief de originaliteit.
stereotomie
komt
bij
(Barcelona 1897)
de beschrijving van kegelsneden en daaruit
afgeleide vlakken (dan ook) nog geen hyppar voor (evenmin door
Gaudï
in
1909
als
de
in het dak van het schooltje van de Sagrada
Familia toegepaste conoïde).
108
over
voor
De
inventiviteit
waarmee
een architect met normen, voorschriften, verordeningen, bepalingen en wat dies meer zij omspringt,
Eabassa
tegen
de bepalingen als uitgangspunt te nemen en voor
schijnt pas in de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkeld,
In de boeken van Antonio Eovira i
ontwerpopdrachten
schriften of andere "beperkingen" van creativiteit te verzetten.
hoe merkwaardig dat ook lijkt.
(25)
maar
in zijn aantekeningen in de zomer van 1878 aan,
schriften ten voordele aan te naar
kunstenaarschap
bepaalt mede de kwaliteit van het
Gaudï en de voorschriften
Hierover zou alsnog een discussie kunnen zijn ontstaan.
Bij
nukkig reageerde op een achteraf geëiste wijziging
het
beeld
van de virtuose, geniale kunstenaar hoort dat van
de geest die zich niet aan banden laat leggen, venties keert en niet gehinderd wil worden door
zich tegen de con regels
en
voor
schriften. Zo bestaat er het beeld van een Gaudï, die altijd, over hoop
lag
met
betuttelende
gemeente-ambtenaren of vertegenwoor
Latere
"Los
de
voorschriften zijn duidelijker (Normas Urbanïsticas
1976, art. 239). Toegestaan boven de maximale andere
voor
remates
hoogte
zijn
onder
de los edificios de caracter exclusivamente
decorativo", waar het bij Casa Calvet omgaat.
(26)
digers van andere overheden.
Daar verder alles nauwkeurig volgens de voorschriften is, bijvoor
Martinell geeft in verband hiermee twee gevallen die de moeite van
beeld
de maximale hoogte van de achterbouw en de omheining daarop
ge
(art. 163), de verdiepingshoogten (art. 119), de overstekken in de
vallen gaat het om het overschrijden van de toegestane bouwhoogte.
voorgevel (art. 126), de grootte van de lichthoven, de plaats van
Het eerste voorbeeld:
de openingen in de
het bekijken waard zijn: Casa Calvet en Casa Mila.
1U8
hand.
Dat Gaudï
ligt
Van
Casa
Calvet
in
Calle
In
beide
Caspe bestaat een tekening met afge
kapte gevelbekroning. Op 29 maart 1898 signeerde
Gaudï
met
zijn
sprake
van
die dienden voor de aanvraag van de
van aantrekt.
werden
Slechts
door
Op
de
de
tekeningen
gemeente-architect.
op
("modificación
zou nodig geworden overschreed.
zijn
Martinell
omdat zegt
zou
kunnen
van
de
la
Gaudï dat
de
Gaudï daarop attendeerden, zodat hij schriften
datum
goedgekeurd
24 november van dat jaar diende
Gaudï een aanvraag in tot goedkeuring gevelbeëindiging
die
een
wijziging
in
de
fachada"). Deze aanvraag de
toegestane
bouwhoogte
gemeentelijke autoriteiten
het
ontwerp
aan
de
voor
aanpassen.
(art. 132), enzovoort,
een architect, die zich daaraan wil onttrekken of
bouwvergunning. De tekeningen
opdrachtgever
gevel
is
met
er
eerder
zich
niets
een deel van één van de voorschriften zal hij moeite
hebben gehad: "De eigenaar mag voor de gevel van zijn type
er
een ontwerp dat uitgaat van de voorschriften, dan van
architectuur
gebouw
het
kiezen, dat hem het best bevalt "maar het ont
werp mag niet extravagant of belachelijk zijn"." (art. 124) Dat rook- of ventilatiekanalen bouwmuur
mochten
liggen
niet
aan
maten van op- en aantrede moesten hebben, ventilatie
waren,
er
voldoende
diende te worden en er
voorschriften
in het gebied van de Ensanche" (het Plan Cerda), die
aangeven dat een huis in een (zoals
Calle
een borstwering
van
laatste
is
hoogte
straat
van
minimaal
1 m in
hoogte de
die
breedte
mag
worden
echter
niet
aangebracht.
Deze
wijzigingstekening exact aangehouden.
Verder stond art. 125 toe de gevel te beëindigen elementen,
20 m
Caspe) 22 m hoog mag zijn (art. 115), waarboven nog
met
decoratieve
mochten worden gebruikt om overtre
dingen van de voorschriften te verbergen.
van Astorga,
Casa
Bellesguard,
Battló,
de
los
plannen
Botines,
op
na
voor
patio's gegeven
voor
verbouwingen
waren,
huizen
Gaudï's
voorschriften aan
Mataronense, Casa Vicens, Palacio Güell, het Bisschoppelijk Paleis
voor
er
diverse
er
oppervlak
Gemeente Barcelona van 1891 vinden we de
voorschriften
kan
gemeenschappelijke
Onder Tïtulo Cuarto, Capïtulo XIII van de Bouwvoorschriften van de "Speciale
men
'een
(art. 144), trappen zekere breedtes en
Bodegas
kan
Güell
in
Garraf,
Mila, voldoen controleerbaar aan de door de
ter plaatse bevoegde instanties gestelde eisen, aangenomen
lezen. Cooperative
worden
in
de
terwijl
dit
ook
gevallen van Pabellones Güell, El
Capricho, Colegio Teresiano, de kerk voor Santa Coloma de Cervelió (Colonia Güell) en de Sagrada Familia. De eisen die in het geval van Astorga door de Koninklijke Academie van San Fernando te Madrid gesteld
werden, waren voor Gaudï zelfs
109
aanleiding een grote verandering in zijn brengen.
In
eerste
ontwerp
braak
te
Het
Daar Gaudi geen kans zag deze te verbreden besloot
te
door de stadsarchitect in zijn schrijven aan de architect ge
deze
noemde artikel 118 werd inderdaad door Gaudï overtreden. De daarin
vergroten, dat de vereiste trapbreedte gehaald
genoemde toegestane hoogtes van de dakopbouwen zijn op Gaudï's te
hij de trappen in één van de hoektorens onder te brengen zodanig
van de te hoge gedeeltes zou plaatsvinden. De gemeente han
delde hiermee naar artikel 247 en Gaudï naar artikel 248.
dit ontwerp werden de centraal geplaatste trappen te
smal bevonden.
toren
aan
en
werd. Ook de andere eisen werden door Gaudï ingewilligd.
kening van de doorsnede niet aangegeven,
(27)
andere van de architect bekende
Het tweede voorbeeld: Ook bij Casa Mila deden
zich,
naar
Martinell
meldt,
huis
problemen
voor
de
schilder
dit in tegenstelling van
bouwaanvragen
Alejandro
Clapès
(bijvoorbeeld
en
het
enkele huizen van
forse kolom in de gevel aan de Paseo de Gracia (straat
Eusebio Güell), maar bovendien hield Gaudï zich niet aan de toege
van aanzienlijke breedte: ongeveer 60 m) staat buiten de rooilijn.
stane hoogtes. Wat het dak zelf betreft was dit al duidelijk op de
Ook hier speelt de merkwaardigheid, dat de
aanvraagtekeningen, daarop ontbreken echter
voor.
voor
Een
de
bouwvergunning
deze
goedgekeurde
de
bouw
meentelijke
opbouwen
aangeeft (het gaat daarop zelfs om
diverse kolommen en muurdammen), maar de problemen zich dens
tekening
pas
deze
meer dan een vijfde deel van de gevellengte,
zich
val
van
gevel
slechts
elementen
artikel
en
van
de
slechts
dan als het om minder dan een vijfde deel van de gevellengte gaat: bij Casa Mila
1/30 x 1/2 straatbreedte = +_ 1 ml Was het misschien
meer geworden? Er
deden
werd
Daarom
op
151
Dat de architect naderhand toch problemen kreeg zal in het feit dat hij nog verder afweek, trappehuizen,
plan
door
bijvoorbeeld met de enorme
de
ingewikkeldheid van het gebouw, waarvan moeilijk contro was of alles volgens de regels en de tekeningen werd ge
realiseerd.
De
ge
hoog uitviel, er diverse dakwoningen voor bedienden "van verspreid over het dak zes torens van zo'n
commissie
op
geworden
uitgevoerde werk bereikte.
voor de Ensanche, het gebied waarin Casa Mila ligt,
bepaalde namelijk dat "vanwege het feit, dat wat de de
zijn
voorschriften
veroorzaakte
artistieke
inbreuken
voorschriften
teur van de gemeente bezwaar gemaakt.
doen afbreken, had wederom succes gehad. Bij Casa Calvet
handelend
(artikel 248), het
op
waarde aan het gebouw
gaf". De reactie van Gaudï, die erin bestond dat hij, volgens
zes meter hoogte waren aangebracht. Hiertegen werd door de inspec Gaudï's reactie was dat af-
zijn
leerbaar
toen Gaudï alsnog een accoord over het
het
gelegen
en in een inspecteur, die voortdurende geërgerd was
bij de bouw van Casa Mila nogmaals problemen voor
110
een
elementen toestond boven de eerder gestelde
volgens Martinell door het bouwen van hogere ver
wisselende hoogte", en
uitgevallen
gestelde in artikel 118 op basis van artikel 125 dat allerlei
zich
te
verkregen
Het humeur van de inspecteur zal er niet beter
diepingen dan op de aanvraagtekeningen waren aangegeven,
fors
moeten we er vanuit gaan dat Gaudï bij de
toen bleek dat,
bouw
de
ventilatiekanalen). Het is
beperkingen.
van de rooilijn afwijken met een maximum van l/30e
deel van de afstand aangegeven in het vorige
118.
"slechts decoratieve"
terwijl boven 2,50 m
de voorschriften uit 1891 stelt: "in de onderste
vier meter van het gebouw mogen de uitstekende
art.
het
over
nog meer wordt toegestaan. Bij Casa Mila zelfs tot 0,90 cm. Artikel 127
en
aanvraag van de bouwvergunning voor Casa Mila ontheffing kreeg van
1/lOe
voordoen
rook-
waarin duidelijk gezondigd lijkt tegen de voorschriften in dit ge
(zouden) hebben voorgedaan. Artikel 231 van de ge
van de trottoirbreedte en 40 cm indien
en
hoogst merkwaardig dat goedkeuring
tij
normen van 1976 staat dit soort "elementos salientes"
(uitstekende elementen) toe tot l/50e van de straatbreedte,
(trappehuizen
de
niet toegestane zou had
de-
zelfde
procedure
Batlló
zich
gewerkt; het is waarschijnlijk dat ook bij Caaa
overeenkomstige
"overtredingen"
komen
problemen
daar
overeen
hebben
voorgedaan,
de
met die van de beide andere
bouwwerken. Hierover meldt de literatuur echter
niets.
Het
wekt
logischer,
bruikbaarder en goedkoper te worden ervaren dan andere
ruimtevormen,
zoals
die
in
Gaudï's
latere werk voorkomen. Ook
worden recht(hoekig)e vormen kennelijk
als
minder
gecompliceerd
ervaren dan andere, complexere vormen.
bevreemding, dat het Martinell niet is opgevallen dat Gaudï ook in Casa Batlló ruimschoots de toegestane hoogte overschreed (die voor
Ter
Batlló gelijk was aan die voor Casa Mila, beide in de Ensanche aan
Gaudï zich aan de voorschriften van
de Paseo de Gracia gelegen).
is
(3)
verdere
in
het
illustratie
van
hoofdstuk over
de
wijze waarop en de mate waarin betrokken
de gemeentelijke voorschriften van León Martinell is van mening,
dat Gaudï's gebouwen steeds minder op de
door hem ter goedkeuring ingezonden tekeningen gingen lijken.
Hij
schrijft: "In
the
two
works,
and
sketchy
quality
which
especially in the latter one, he
he
subtracting here and adding or there,
ignoring
denunciations
by
not
varying
completely the
did
the
done
free-hand-drawings
follow
elements
in and
ordinances,
authorities
and
practice; dimensions
he
suspensions
provoked of
construction work."
152
hield,
opgenomen.
Voorts
vindt
men in het hoofdstuk over de Cooperativa Mataronense enige verwij zingen
naar
de
gemeentelijke voorschriften van Mataró en in het
hoofdstuk over het Bisschoppelijk Paleis van Astorga naar de eisen last
offers us plans, which seem to have been of
instanties
Casa de los Botines een onderzoek van
van de Real Academia de Bellas Artes de San Fernando te Madrid. Samenvattend, Martinell op
de
voet
volgend:
Gaudï
hield
zich
altijd strikt aan de (mogelijkheden die de) voorschriften (gaven). Hij
heeft
vanaf
keuringen uit;
het begin plannen gewijzigd. Hij lokte geen af
het,
voor
the
botsingen met keurende en
(4)
dat
Gaudï
zover
bekend
zeer
beperkte,
aantal
controlerende instanties ontstond door
de mogelijkheden van de voorschriften beter onderkende
Dit is niet alleen overdreven, het is op een aantal punten ook on
dan de controlerende ambtenaren van de gemeente. Gaudï was dan ook
juist:
de architect.
- Casa Vicens,
een van Gaudï's eerste opdrachten, wijkt in werke
lijkheid in belangrijke mate af van de
goedgekeurde
ontwerpteke
ningen.
(5)
- De "drawings of sketchy quality" zijn door Martinell onjuist ge lezen. Het blijkt bij analyse dat alle plattegronden van Gaudï van begin tot eind zeer precies ontwikkeld zijn; in de loop leven
worden
de
vormen
van
voor de léék steeds ingewikkelder.
(6)
Bij nauwkeurige bestudering van de diverse ontwerpen dat de wijze waarop Gaudï zijn plannen ontwikkelde tijd
weinig
rechthoekige
veranderde. ruimtevorm
zijn
echter steeds complexer, dat wil zeggen
De
in
blijkt
ontdekt
men
in de loop der
vroeger werk meestal toegepaste echter
in
het
algemeen
als
111
Noten (1)
tussen de heiligen in de bovenkerk van Assisi. J.
Puig
die
Boada vermeldt echter niet de acoüstische functie,
Gaudï
aan
de
gewelven
toedacht;
zie
bijv.
(7)
C.
Hiervan zegt Martinell dat dit
boek
Gaudï
beïnvloed
moet
hebben. "... with its drawings of mudejar pattern work ...".
Martinell, "Conversaciones con Gaudï", 7 februari 1915.
Waarschijnlijk is dat Gaudï zich hieruit kennis over de geo
(2)
Martinell, C , "Conversaciones con Gaudï".
metrie
(5)
Bernal,
leerde kenen.
J.D.,
"Sociale geschiedenis van de wetenschap", I,
p. 147.
kegelsneden
grote
opgang
dat
in
de
Griekse
tijd
de
necesario
hebben gemaakt in de vazenindus-
ellipsen?).
Bekend
van
parabolen,
Hierbij wordt een koord zijn
om
twee
koord
over
waarvan
de
einden
aaneengeknoopt
vaste
punten
(de
en
enz.)
wordt
ellips,
afstand
Lopez
de
van
(9)
De maakbaarheid
tan
Arenas
aan
in
zijn
heeft in de architectuurgeschiedenis tot nu
toe te weinig aandacht gekregen.
Het onderzoek hiernaar zal
tot verrassende conclusies kunnen leiden. (10)
De muurschildering "De opwekking van Lazarus" in
Giotto gebruikte bij het uitzetten van
1827) wordt de koordemethode voor de ellips uitgelegd (pi.4,
Men
van
ziet
Padua
toont:
duidelijk
altra forma d'ovato pratticata de muratori
(p. 8, fig. 16 en p. 15). J. Rondelet definieerde de ovaal als: "courbe
hulplijnen
plane
fermée
que se raccordent."
Arena
hoe
zijn
schilderingen.
de diverse figuren hiermee in het mogelijk
dat
diverse
andere
op de ontwerptekening op de wandschildering niet
overgenomen
zijn
onder diverse
et que est composée de 4 arcs de cercle
de
toont ons het netwerk van vierkanten, dat
beeld geplaatst zijn. Het is
of
onder de schildering verdwenen; hier
diagonalen
die
ertoe
dienden
perspectief
werking in de afbeelding te krijgen. Op
basis
van de hierboven genoemde schildering kan vastge
steld worden, dat Giotto ook in de Bovenkerk van Assisi zijn
Tussen + 1350 en 1400
vinden we in vele Italiaanse schilde
composities op basis van geometrie maakte, beginnend met een
ringen de spiraalvormige zuil in exact geometrische perspec
vierkant netwerk waarin
tivische weergave.
bonden worden. De merkwaardigste lijnen worden
we dit kunststuk,
hilo,
tie tot Gaudi's opleiding.)
de
brandpunten) en lengte van het koord be
1'ellipse,
del
(De exacte wetenschappen in rela
kapel
imitant
arco
vooropleiding) arco elliptico = arco del hilo
In the American Builder's Companion (Asher Benjamin, 6th ed.
Istruzzione XLV:
112
el
palen de exacte vorm van de ellips.
L'Architettura Civile (F. Galli Bibiena, Parma 1711)
(6)
Gaudi's
Zie: Permat en Descartes.
een omtrekkende beweging ge een
fig. 2 ) .
(5)
haras
haalt
(8)
vaste punten gelegd (spijkers, palen, e t c ) .
strakgetrokken
como
bueno". (Hoe de boog van de draad te maken,
= arco a vuelta de cordel.
Met een derde element (potlood, spijker, stok, het
de toepassingsmogelijkheden ervan
Estereotomïa de la Piedra, Barcelona 1897 (zie het hoofdstuk
is ook het verhaal over de parabo
maakt. De beschreven lijn is
como
A. Rovira i Rabassa
hyperbolen
lische spiegels van Archimedes. (4)
en
die zowel noodzakelijk als goed is.)
amphoraas, hydriaas, kraters, styles, pyxis enz. zijn
alle gebaseerd op omwentelingen (en
maakte
Lo'pez de Arenas: "De
Hier moet nog vermeld worden
trie:
eigen
Ook in Giotto's wandschilderingen vinden bijvoorbeeld in de troon van Christus, en
gevormd
door
de
diverse kruispunten met elkaar ver
onderkanten
daar
echter
van mantels, omslagdoeken en
rokken, zoals in de gevangenname en de kroning van Christus,
te
maar ook in de mouwen van de Franciscanen in "St. Franciscus
ringen in Assisi. (12)
voor Innocentius-III". Deze regelmatig gekromde lijnen zouden, plaatse, eerste
ellipsen lijkt
of
kettinglijnen
waar
men
een
door
ellips
ter
wetenschappen, onder andere
Het
"Underweisung der Messung met dem Zirckel und Richt Scheyt".
Giotto
zijn
(13)
weerge
dat
de
wiskunde,
rondboog in
Giotto
de
beelden
Romaans,
waarschijnlijk dat Giotto door middel van twee nagels en een
de pausen.
het
eerste
beeld
is
tweede Gotisch. Men lette ook op de tiara van
Scharoun verklaarde de voorkeur
de
ellips
dokumentiert
sich
Parabel
Abbild
personen (bijvoorbeeld Innocentius III). Maar
Personalen mit der Unfaszbarkeit des Alls".
das
in
voor
tegen pleit misschien dat dezelfde gekromde lijnen voorkomen
zou
in de Gotische
van Regelindis (ronde kraag) en Uta (spitse
met de boog naar boven zoals in de schouderpartijen van vele hiervoor
hij
naar de spitsboog is op interessante wijze te zien
een cirkel. Zou er sprake zijn van kettinglijnen, dan is het
(14)
schreef
Ook de overgang van de
kraag) in de kathedraal van Naumburg. Het
niet onderkende als perspectivische weergave van
en
Het is curieus te zien hoe vaak de spitsboog periode in werkelijk alles voorkwam.
ellips verwacht, is een tamelijk on
koord deze lijnen op de natte muur heeft overgebracht. Hier
(Il)
Na zijn tweede bezoek aan Venetië verdiepte Dürer zich in de
blijken.
regelmatige boog ontstaan. Ook is het mogelijk, de
zoals Giotto in zijn reeds genoemde wandschilde
onderzoek
kunnen
te worden tegengesproken door de wijze waarop
van opzij geziene (cirkel)bogen geven:
bij
komen,
als:
"So
den Schwingungen der Ellipse und der leidenschaftlicher
Verwobenheit
des
Voorts schrijft
gebruik gemaakt kunnen zijn van zeer buigzame staven.
Scharoun:
In
Strukturformen der Geometrie wie das Rechteck (Griechenland)
"Spelende
duidelijke dubbele
kinderen"
poging
tot
hyperboloïde
van de
zoals
J. van Meckenem vinden we een zogenaamde Gaudï
zocht, in een op de grond liggende kan, kannen en
koeltorenvorm,
terwijl
wat
ellipsen
achterste
und
dient
te
zijn
door de perspectivische versmalling naar
één punt).
der
Kreis
den Barock,
andere
op zou moeten leveren (eigenlijk is
dit niet exact daar de voorste helft breder de
in
diverse ronde lepels geprobeerd is perspectief te
brengen,
dan
de
bij zijn klokken onder
"Ihm (= dem Rationalen) verbanden sich vortan die
(Rom) bis zum doppelpoligen Ellipse welchen
und besonders dann den Spatbarock, Spannung und
Geprage gibt. (15)
In Gaudi's werk is nauwkeurigheid van van
de
kenmerken.
begin
is het onderwerp klaarblijke
lijk gekozen om het technisch kunnen
een
een zeer precieze weergave van wat hij in zijn hoofd had. De tekeningen van de gevels geven
altijd tot in het detail aan
te
demonstreren.
Dit
steen of natuursteen betreft. Ook tegelwerk tegel
nauwkeurig
aangegeven.
De
details veel minder informatie dan de
wrongen
systematisch, geordend, gestructureerd.
(vergelijk
Honnecourt)
en
bij kleding of
andere stoftoepassingen tot weinig reële uitbeeldingen, hoewel de geometrische vormen
toch
duidelijk
al
hulpmiddelen
tot een realistische uitbeelding trachtte
C.
Martinell
beweert
dat
de
is
tot
op
de
plattegronden geven over
leidde bij het uitbeelden van lichamen nog wel eens tot ver
waren waarmee men
eind
welk soort metselwerk er toegepast zal worden of het nu bak
Zoals zo vaak in schilderijen
lijven
tot
Zijn bouwaanvraagtekeningen zijn steeds
gevels
nauwkeurigheid
tekeningen in de loop van de tijd sterk afnam
maar
blijken
van Gaudi's en
dat
deze
zich steeds meer beperkte tot schetsen. Voor zover Martinell
113
gelijk zou hebben, gebouwen
op
den
speelt natuurlijk sterk mee, dat Gaudï's duur
moeilijk
in orthogonale projecties
to
figures
formed
Gaudi
gevolgd op
andere
ont
gingen worden. Dat betekent geenszins
den
duur
onnauwkeuriger
ging
werken.
Gwilt
schrijft
echter
ook
constructors
had
arrived
architecten
die
de
and hyperbolas became important because they paths
over de gotische abdijkerk van find
that
the
at a knowledge of the principals mening
bezaten
eerste drukbogen in de Gotiek toe
the
of
the
planets
moon
was
intensively
sea. The curved path of light rays
through and
interest
to
The
astronomers
and
the
van
grote historische gebouwen).
Actually,
both
Descartes
the
and
*by the end of
Descartes published an essay on the passage of light through lenses, and Fermat contributed several fundamental laws, one
(J. Gwilt, "Encyclopedia of Architecture", 1169 en 1583f.)
of which will concern us in a later chapter.
Gwilt, J., o . c , fig. 699, fig. 213.
Euclid
Straub, H., "Die Geschichte der
Bauingeniörkunst",
p.
81,
offered
no
these and numerous
information other
on
Unfortunately,
the curves involved in
practical
problems,
and
extend
Greek works on the conic sections were inadequate.
noot 16. Bernal,
while the
microscope, and for an understanding of the
Fermat were very much interested in optics.
gebruik
of
atmosphere
spectacles,
Er dient grondiger gespeurd te worden naar het
Gaudi bouwde, bij het ontwerpen van de
motion
artists,
curvature of lenses was studied for use in telescope,
the
studied to help locate ships at
was
of
described
balls.
operation of the human eye.
zoals
need
and comets. Parabolas were also the
pasten deze kennis nog niet, wat betwijfeld dient te worden.
hangmodellen,
a
with many new configurations. Ellipses, parabolas,
paths of projectiles such as cannon
of the catenarian curve ...". (Naar Gwilt's de
work
by
circles but by the seventeenth century
thans daarin moeilijk begrijpbaar waren, zodat
Bath: "..., but in the example before us we
J.D.,
o . c , p. 347: Hooke werd bij zijn tekeningen
van microscopisch waargenomen lichamen
(bijv. een luis) ge
Not
only
did
the
Greek
works fail to supply the desired
knowledge about important curves but
they
also
failed
to
assisteerd door Wren.
supply broadly applicable mathematical methods for obtaining
Bernal, J.D., o . c , p. 357: Hooke, Halley en Wren berekenden
that
in 1679 samen de werking van kracht
als
de
centripetale
of
zwaarte
omgekeerd evenredig met het kwadraat van de af
stand .
was
that
the
understand
the
seventeenth
century,
essentially a body of geometry and
the
heart
of
why
great mathematicians of the time were so
much concerned with the study of curves. In the of
knowledge.
Every proof in Euclid called for some new,
often ingenious, approach. ample
time
at
their
The
Greek
disposal
and
mathematicians
this
body
mathematics
with was
algebraic
early
part
was
still
appendages,
Euclid's contribution.
procedure. needs
of
But the
the
multivarious
seventeenth
century
this
juncture
Descartes
and
a
general
practical and scientific put
pressure
mathematicians to solve difficult problems in At
with
concern for immediate
application apparently did not miss this lack of
Kline schrijft: "We must digress briefly to it
114
itself
#
and
to
(Martinell, o . c , XXIX, 132)
(18)
lines
the advances of science and technology had produced
dat
(17)
straight
(plattegronden, gevels, doorsneden) weer te geven waren, al
werpmethoden
(16)
Euclidean geometry confines
Fermat
short
on
the
order.
stepped into the
picture.". (M. Kline, "Mathematics in Western Culture", p. 164-165.)
(19)
werd
Straub, H., o . c , p. 154. De werkelijke geschiedenis van de koepel van Londen moet nog geschreven worden. de
ontwikkeling
Sint
Paul
ontworpen.
David Gregory, opvolger van Wren in Oxford
kwam in 1697 met een bewijs voor de
in
juistheid
Het
van de mechanica (met name de statica), de
is
opmerkelijk
dat Gaudi de hyperbool aanwijst als de
correcte vorm voor de druklijn van een boog,
verrichte studies lijkt nog steeds niet onderkend
top
catalogus
bij
te
zijn.
the
building")
duidt
wetenschapsvelden en
de
relatie
resulted
in
de
onderzoeksvelden
de
ties),
de
een
lantaarn
(oculus)
hiervoor
de
evenwichtsconstruc-
(21)
Henry-Russell
Hitchcock
is
architectuurbeschrijver,
misschien
maar
zijn
van in de architectuur (de constructie
(H.R. Hitchcock, "The Pelican History
van
uiterst
lichte
(22)
Hitchcock, H.R., o . c , p. 57.
Onderzocht moet worden in hoeverre en op welke wijze de ont
(23)
Rondelet,
de
werden
gestimuleerd
(24)
of
Architectural
Science
reeds
An
Historical
aan,
1670 de omkeerbaarheid van de kettinglijn
opdracht
voor
de
St.
van
deze
modernste
Art",
is
Part
nog
One,
"Traite
théorique et pratique de 1'art de
ons
moeten
baseren
derden • opgetekende uitspraken, waarbij we niet na
Voorts
hangbogen
de
kennis
J.B.,
formuleringen
speelt van
dienen
uiteraard
kegelsneden daarom
met
het en
uitspraken
weer
vertaalprobleem.
De
regelvlakken, stand- en
enige
clementie
bezien
te
worden.
Paul had ontvangen. Cowan vindt het
daarom aannemelijk dat de koepel op basis
door
geven.
tot zuivere drukWren
of
kunnen gaan hoe exact de aantekeningen de
Outline
dat Robert Hooke in
lijn in de Royal Society introduceerde, kort nadat
de
Bergós, J., "Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós", 91.
op
Paul in het laatste kwart van de zeventiende eeuw. in
niet
terminologie
We stuiten hier op het probleem dat we
opdracht tot koepelbouw voor de kathedraal van St.
N.B. Henry J. Cowen gaf in 1966
de
batir", p. 139.
wikkelingen in de mechanica, de mathematica, de geometrie en
door
van
Ch.1.)
hier door het samengaan in
één opdracht grote voortgang.
geluidgeleiding)
(Florence) in één
juiste spanningen het lastig het materiaal in de top op zijn
mathematica (differentiaal rekening) als de toepassing hier
de fysica (licht- en
Hier vindt men
plaats te houden zo lang deze nog niet gesloten is.
steeds in zwang.
maakten
hyperbo-
punt te laten samenkomen. Ook is door het ontbreken
geometrie (kegelsneden en hun omwentelingen), de
evenwichtsconstructies)
een
op een "drukring". Het levert
onmogelijk de ribben van een ribbenkoepel
ontwerp- en bouwproces van de Sint Paul. van
de
koepel zou willen sluiten. Bijvoorbeeld is het ten enen male
ont
ontwikkeld heeft gedurende het
Zowel de statica (het probleem
nabij
enorme constructieve problemen op indien men dit deel van de
de koepelontwerpen gehad hebben, is niet vol in
die
belast is: de situatie die zich in de St.
Een bijzonder deel van een koepel is de top. vaak
het onderzoek voor de Sint Paul alleen
doende onderzocht, noch de kennis die Wren aangegeven
(20)
tussen de bovengenoemde
maar aan. De invloed die Newton en vooral Hooke op wikkeling
in
zwaarst
loïde is.
1982 ("an opportunity to draw attention to the extraordinary which
het
Paul voordoet. Gwilt zegt dat de tussenkoepel
de Londense overzichtstentoonstelling in
breadth of imagination, skill and drive
Hooke's
stelling.
De enorme betekenis voor
geometrie en de mathematica van de koepelbouw en de daarvoor
De
van
(25)
Glas, E. "Wiskunde en
Samenleving
in
Historisch
Perspec-
1*15
tief". Uit
de
literatuur
heb
ik
niet kunnen vernemen door wie,
waar of wanneer dit vlak voor het eerst gedefineerd is. (26)
Ik moet erop zijn
van
wijzen,
dat
mij
voorschriften
bekend
na 1891 en voor 1976. Het is evenwel mogelijk dat
tussen 1891 en de bouw van
resp.
Mila er zekere wijzigingen, zijn
geen
opgetreden.
Deze
Casa
Calvet,
Batlló
en
met name over bebouwingshoogtes
kunnen de toegestane hoogtes alleen
maar vergroot hebben. (27)
Men leze: "Het bisschoppelijk paleis te Astorga".
(28)
Het
kan
niet
genoeg
gestipuleerd
worden
dat
bouwvoor
schriften voor Gaudi, net zoals constructieve mogelijkheden, uitgangspunt bij zijn vormgeving waren. Casa
Mila
en
de
De
éne
kolom
van
geveltoppen van Casa Calvet mogen buiten
deze voorschriften vallen, het is onjuist deze incidenten zo op te schroeven dat Gaudi iemand voorschriften.
Wel
is
er
in
lijkt,
die
lak
had
aan
zijn werk steeds sprake van
spelen met, verbeeldingsvol gebruiken van en een enkele keer welbewust "overtreden" van de wettelijke bepalingen. (29)
Martinell, C , "Gaudi, his life, his
theories,
his
work",
XVIII, 72. (30)
Deze
conclusie
foto's van)
dient
men
natuurlijk
te
trekken uit (de
de oorspronkelijke toestand, vóór de verbouwing
en uitbreiding van het huis door J.B. Serra in 1925-'26. (31)
Pevsner's "beschrijving" van de cripte in de is
een
fraai
voorbeeld
free, asymmetrical, jagged plan, with pillars warped
vaults,
an
Colonia
at
a
slant,
indescribable interplay of exterior and
interior and ostentatiously crude benches". (N. Pevsner, "A dictionary of Architecture", p. 113.)
116
Güell
van onbegrip: "It has an entirely
BESCHRIJVINGEN
* * . '■ *• - ■ * " . - » ' .
s. • ,
"i&'.v
i-r.'-.!
't rij 5 ?/
3Y2S3B\
Superposiciones
Het
is
beter
oplossingen over elkaar heen te tekenen dan ze uit
te poetsen; op die manier behoudt men
de
mogelijkheid
de
voor
gaande en de laatste oplossing met elkaar te vergelijken. En
vez
de
asi se tiene
borrar a
es preferible superponer las soluciones, pues
mano
la
posibilidad
anterior con la mas reciente.
de
comparar
la
solución
(Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós, 192). Gaudi's
gebouwen
vormen
een
continue
reeks
"soluciones
superpuestas".
117
118
Inleiding Het
is
theory". (Morris Kline, Mathematics in Western Culture) voor
een
goed
begrip van Gaudi's werk van belang, maar
het is ook interessant, zijn
opeenvolgende
ja
boeiend,
werken
te
de
verwantschappen
ontdekken,
de
tussen
invloeden van het
vorige op het volgende te zien. Het is ook van Gaudi's
werk
belang "uit
de
te
zoeken
gehanteerde
in
ging,
de
te poetsen", dat wil zeggen af te stappen van
in de
tijd
instantie
richten
wordt
berustende
indeling
een
architect,
mogen
op de visuele aspecten van
zijn werk, zelfs in tijden waarin het belang
indeling
naar een samenhang in structurele en constructieve
uiterste
visuele
van
het
grootste
geacht , beperken zij zich niet daartoe. Want achter
het jaarlijks wisselende behang,
bevindt
zich
het
linnen,
het
latwerk, de muur. De
in
dit
proefschrift
oorspronkelijkheid,
die
gehanteerde
coupure
indeling.
in het oeuvre van
Het
is
de
zal
verschijnen.
oorspronkelijkheid
geven
noemde:
die
Gaudï
volgde
"Originalidad
es
tot
wat
volver
om
de
hij
zelf
de
weg
aan
"originalidad"
al origen", oorspronkelijkheid
betekent teruggaan naar de oorsprong.
lijk
definitief
in
zicht
door
het
behang
originaliteit
op
Gaudï
waarschijn
komen toen hij de structurele, de
ervan
de
"Barok"
begon
zo'n
changes
series
re-establish
of
sweeping
architecture".
Een
Gaudi's
doorbraak
naar
de
bewe
vloeiing, het in zekere zin loslaten van Euklides, valt samen
met
de
ontwikkeling
van
de
theorieën
van
In
de
paviljoens
van
Park
Güell, Casa Batlló, Casa Mila en de
zijn
ontwerpen
de
eenvoudige,
direct
gebouwen herkenbare, geometrie van kromme
en
de
de
in
doorwerking
de
eerste-
vorm en
van
van zijn
tweedegraads-
lijkt hij de kosmische bewegingen uit te gaan beelden.
Maar: Gaudï wist dat een gebouw Space-time-matter
is
door in
zijn
dimensies
euklidisch
zijn architectuur als het ware
een differentiaal van de natuurwetenschappelijke theorie.
In het hiernavolgende Deel der Beschrijvingen bouwen
van
her
grote
vindt
het
bisschoppelijk
paleis
in
ge
Garraf
waarin
de
provincie
van Astorga en het combi
natiegebouw Casa de los Botines in León, de Güell
de
Gaudï buiten Barcelona: de Cooperativa Mataronense te
Mataro bij Barcelona, het buitenhuis El Capricho in Santander,
men
bodegas
van
Eusebio
bij Barcelona, het project "Misiones Católicas"
de
invloed
beschrijving van
van
die
gebouwen
van
de Maya-boog begon: de Pabellones
Güell en het Palacio Güell in Barcelona. De overige gebouwen van belang in de behandeld
in
heersing", dat
"Gaudï, de
aanzet
rationalist van
de
betreffende met Delftse
periode
perfecte
werden
materiaalbe
Gaudï-studies
heeft
gevormd.
heeft gehad), aan het einde van de negentiende
eeuw, korte tijd voordat Einstein begon met "the whole sweeping
te
was heengebroken. Dit doet zich
voor na zijn vastenperiode (die volgens de literatuur invloed
to
whole
voor de intrede van de "Barok" in Gaudi's
te Tanger. Voorts een korte
gewenste te
wetenschappelijke verworvenheden van kennen,
needed
uitdrukking
"the
kapel van de Colonia Güell verlaat Gaudï bij
Gaudï Voor Gaudï begon de door hem
were
Gaudï
tot
Daar stopt de gidsfunctie
van dit proefschrift, waarin ik mij erop gericht heb te
weg
Gaudï voor zichzelf baande, die hier ge
toond wordt. En wel tot daar, waar die bocht
begon
Einstein, Minkowski.
blijft.
Gaudï berust dan ook niet op een
eerstvolgende
that
treffender
van
kenmerken. De bedoeling van een ontwerper, zich
changes
tijd
werk is moeilijk te bedenken.
veelvuldig
een klaarblijkelijk vooral op beeldkenmerken en
In dezelfde
that
were
needed
to
re-establish
series
of
physical
119
120
DE COÖPERATIE LA OBRERA MATARONENSE, MATARO - I ALGEMEEN -J>~~>£***- * ~ - r ^ ^ ^ -
Inhoud
I n l e i d i n g en thema De gebouwen Literatuur en bronnen -literatuur -foto's -tekeningen -correspondentie -de "Ordenanzas Municipales de Mataró" De situatie Het woonkwartier en de woningen -Marial, de ontwerper van het woonkwartier? -de woningen Het fabrieksterrein en zijn opstallen
iy
K-te:De
socialistische
coöperatie
La
eerste belangrijke opdrachtgever. // /f " //
Filibert-spanten
geldt
voor de bebouwing
van
hand;
hij
was
Obrera Mataronense was Gaudi's De
bleekhal
met
parabolische
als zijn vroegste werk. Het algemene plan het
coöperatieterrein
heet
van
Gaudi's
voorts verantwoordelijk voor enkele niet-gebouwde
of verdwenen gebouwtjes, waarvan de plannen alle
tussen
1878
en
1883 ontstonden.
121
122
DE COÖPERATIE LA OBEERA MATARONENSE TE MATARO - I ALGEMEEN
Mataronese architect Cabanes als die van Gaudï. Gaudï
1874 eerste bouwactiviteit
ondertekende
en drie weken na het
dit
ontwerp
behalen
(5)
een kwartaal na zijn afstuderen
van
zijn
architectendiploma.
Hij
was toen ruim 25 jaar oud. Inleiding en thema
Op 29 oktober 1879 ondertekende Cabanes zonder Gaudï de
In de turbulenties van de industriële revolutie ontstonden in
het
midden van de negentiende eeuw ook in Barcelona socialistische or
samen met het feit dat Emilio Cabanes
concentratiepunten ter wereld.
was
is
(l)
dan ook geen wonder dat hier arbeidersgemeenschappen ont
stonden zoals die waarin de wever
Salvador Pages een rol zou gaan
spelen. Hij was één van de leidende figuren van als
"La
Sociedad
wat
bekend
textiele werkgemeenschap optrad in
zaken
betreffende
nieuw-
verbouw van het onroerend goed. Na een startperiode in Gracia jaar
1864)
brengen
werd
naar
werd
La Obrera Mataronense" en degeen die voor deze
besloten
Mataró,
(2)
opkomend
fabriek van de coöperatie over te industriecentrum,
gelegen
Spanjes eerste spoorlijn Barcelona-Mataró.
geworden.
in
1880
gemeentearchitect
Uit de tijd tussen 1879 en juli 1883 is slechts de
aanvraag bekend tot goedkeuring van twee stoomgeneratoren
Vóór
Thema Hoewel
het
project
"Mataró"
in alle enigszins volledige opsom
mingen van Gaudï's werk voorkomt, heeft het daarin tot nu toe niet
aan
de juiste inschaling gekregen.
(3)
te
Uit de beschikbare informatie moet
traceren zijn welk deel van het project op het conto van Gaudï
kan worden gezet en welke betekenis dit deel heeft in werk
veel
tegenwerking van de Spaanse overheid, die dit
soort ondernemingen met achterdocht bezag. Toch blijkt deze tegen werking niet uit het archief van de vraagde
vergunningen
gemeente
Mataró:
De
(6)
ning op naam van de Maestro de Obras J. Marial (29-06-1877).
1868
er
een
die tijd werd reeds vergunning gegeven voor een arbeiderswo
De coöperatie was vol goede bedoelingen, maar tot de revolutie van was
in
aanbouw aan de fabriek (30-08-1882).
en
(de coöperatie werd gesticht in het de
wijziging
Dat de latere te
keningen, alle van 1883, weer door Gaudï ondertekend werden, hangt
ganisaties. Barcelona werd één van de belangrijkste anarchistische
Het
155
van het ingangsportaal van het fabrieksterrein.
van
deze
bouwmeester;
het
totale
met name met betrekking tot Gaudï's
structureringsprincipes in materiaal en ruimte.
aange
werden, zij het soms met zekere restrictie,
zeer spoedig verleend, vaak al na ruim een maand. Zij zijn dan ook alle van na 1868.
(4)
Gaudï en de Coöperatie Wanneer de bemoeienissen van Gaudï met de coöperatie zijn begonnen is niet met zekerheid te zeggen. Naar de correspondentie en de te keningen te oordelen, is dat bij de aanvraag voor
een
woonhuisje
op 6 april 1878, welke aanvraag zowel de handtekening bevat van de
123
Literatuur en bronnen
De gebouwen 154
Op
het
terrein van de Coöperatie werden de volgende gebouwen ge
realiseerd: de een
casino
fabriek,
(in
een
twee
woonhuizen,
een
toiletgebouwtje,
reeds bestaand gebouw), een bleekhal en een
portiersgebouwtje.
fabriek,
een
een
uitbreiding
van
woonkwartier, een administratiegebouwtje, ofwel
vrijwel alles dat door
Gaudï
ontworpen
was
en
in
een
"Plano
General" weergegeven. Van
belang
blijken
het
de
bleekhal en het ontwerp voor een Casino;
toiletgebouwtje.
de Coöperatie ter sprake explicaties
over)
met
betrekking
de
Hoewel
komen,
zekere
zin
tot
Ferrós
Puigvert,
verschillende bouwplannen van de Coöperatie, (7)
De correspondentie met bijbehorende tekeningen tot
archi
enige tekeningen en correspondentie
enkele daarvan met de naam Gaudï.
1877
verder een inmiddels weer afgebroken woonhuisje en in ook
In de jaren zestig vond mevr. Christina varis van de gemeente Mataró,
Niet gerealiseerd werden: een nieuw Casino, de
Correspondentie
loopt
van
6 juni
en met 6 augustus 1883 en betreft niet alle bouwactivi
teiten van de Coöperatie. Zo ontbreken aanvragen
voor
de
bouwfase van de fabriek (1874).
eerste (8)
alle ontwerpen en gebouwen van zijn
in
beginsel
slechts
(de
bleekhal, het Casino en het woonhuisje van
belang voor een goed begrip van Gaudï's verdere werk.
In de correspondentie, nr.
23
aanwezig in het archief te Mataró, dossier
(1877 - 1878 - 1883,
Mataronesa, Calle de la Merced)
Sociedad
Cooperative
Obrera
treffen we de volgende correspon
dentie: 6 juni
1877 Salvador Pages aan burgemeester: werk wordt n.a.v. brief 2 juni
van
gemeente
stilgelegd .. juli
1877 Salvador Pages aan burgemeester: . willen verscheidene huizen bouwen . overeenkomst
over
stratenplan m.b.t. ter
rein Coöperatie . voorzien van
plan
van
de
geprojecteerde
huizen 6 april
1878 Salvador Pages aan burgemeester: verzoek toestemming tweede huis naast ander
16 juli
1878 burgemeester aan Salvador Pages: verbod
baksteen voor entreepartij van tweede
woonhuis te gebruiken 31 juli
1878 Salvador Pages aan burgemeester: verzoek rativa
124
toestemming
hek
Calle de la Coope-
.. oktober
cussie op gang over het tot monument verklaren
1878 Salvador Pages aan burgemeester: verzoek
toestemming
wijziging
ingang
De
fa
in
gebruik
werden
buiten
Spanje voor het eerst door R. Pane (10)
De literatuur, ook Rafols' boek, is indirect
6 augustus 1883 Salvador Pages aan burgemeester: verzoek rooilijn aan te geven van (Calle
complex.
nemen van twee stoomgenera-
toren
straat
het
gepubliceerd.
brieksterrein (Calle del Carmen) 30 augustus 1882 het
tekeningen
van
de
deze
op
het
Salvador
Pages,
stand"
(Edificio A y B)
van
algemeen
direct
Joaquïn
Bartrina.
Op
verzoek
van
lotgevallen
en
huidige
toe
La Sociedad Cooperativa Mataronense. Dit artikel werd
in februari 1881 gepubliceerd.
(il)
Het artikel van ruim dertig bladzijden tekst
Alle brieven werden door de gemeente beantwoord.
of
de bedrijfsleider van de coöperatie beschreef de
dichter Bartrina "Het ontstaan, de
straat
het
hierboven genoemde artikel van de in
1850 in Reus geboren dichter
nieuwe
de la Cooperativa) en verzoek
goedkeuring twee gebouwtjes aan
gebaseerd
in
zonder
illustraties
bevat, zoals de titel aangeeft, de historie van de coöperatie; het verschaft samen met de tekeningen in Mataró, de correspondentie en
Literatuur
het algemeen: Een
complex
zelf,
inzicht in de bouwkundige activiteiten in het
eerste decennium na de vestiging in Mataró.
speurtocht
in
de
algemene
dere literatuur weinig feiten toe.
literatuur over Gaudi verschaft
weinig inzicht in Gaudi's aandeel in de plannen van de coöperatie.
Pas na mijn bezoeken aan het archief van
Wij vallen voornamelijk terug op Rafols'
aan
"Gaudi". Sinds Rafols in
1928 de eerste omvangrijke biografie over Gaudi
deed
het
zijn zijn bronnen grotendeels verdwenen.
dingen.
Rafols' beschrijving van het complex bepaalt zich voornamelijk tot
Wat
het
gaat,
sociaal-economisch element van de Coöperatie - de bouwkundige
gemeente
Mataró
en
controle
van
eigen
bevin
omvang en aanvang van Gaudi's aandeel in het complex aan geeft ook Bartrina geen
uitsluitsel.
Hij noemt zelfs geen
van de drie architecten van de Coöperatie, Gaudi, Cabaües, Marial.
tijde
lijke hal.
de
de
complex kreeg ik de beschikking over Bartrina's artikel.
Zo vormde het artikel een middel tot
verschijnen
kant blijft beperkt tot één foto van het interieur van een
Hieraan voegt de ver
Wel geeft hij in zijn artikel een goede indruk van
(9)
de
groei
van
het bedrijf tot 1881. in het bijzonder: Collins
noemt
in
Cooperativa Mataronense (1878)", verreweg Pas
in
1965
verschijnt
weer
Piera's "Gaudi i la Cooperativa tekeningen.
Als
Foto's
zijn bibliografie naast enige boeken een klein
aantal artikelen waaronder het oudste, J. Bartrina's
gevolg
een de
het
"La Sociedad
belangrijkste
is.
interessante bijdrage: Ribas Mataró"
met
nieuw
ontdekte
van dit laatste artikel komt er een dis
157 158
De
in
de
literatuur voorkomende foto's beperken zich tot enkele
foto's van de bleekhal (waarvan de oudste in Rafols' "Gaudi" voor komt), van de fabriekshal (Pane), en van de restanten van het toi letgebouwtje (Collins). de
voormalige
Van de twee huisjes, de portierswoning en
bebouwing aan de Calle del Carmen zijn geen foto's
125
bekend.
(12)
titel (c.q. benoeming door de schrijver)
schaal
Tekeningen, met overzicht 1. plano de una fabrica para la sociedad cooperative Bij de
voornoemde
correspondentie
in het
gemeentearchief
van
Mataró bevond zich ook een aantal bijbehorende tekeningen. Enkele ervan zijn door Gaudï (mede-)ondertekend, andere zijn klaarblijke
La Obrera Mataronesa 2.
1:100
Salvador Pages y C£.
(aanvraag woonhuisje l)
1:50
3. Proyecto de urbanización de la Obrera Mataronesa
1:200
4.
1:50
lijk niet van hem afkomstig. In het bezit van het Mataronese architectenbureau Brullet bevinden zich enige ingekleurde presentatietekeningen van het Casino afkom stig uit de nalatenschap van Cabanes (1878). De belangrijkste tekening is het Plano General, gedateerd augustus 1883 en gesigneerd door Gaudi. Hierop vinden we alle gebouwen van
6.
de coöperatie gerealiseerd of in planfase. Voorts
(aanvraag woonhuisje 2)
5. Sociedad cooperativa LA OBRERA MATARONENSE = Casino
1:50
= Fachada al Jardin + Fachada a la Calle
1:10
idem
1:50
Planta de los Bajos + Planta del Piso Principal +
is er recentelijk een aantal opmetingstekeningen vervaar
digd van de fabrieksgebouwen (Catedra Gaudï).
Plano de los Semisotanes 7. Verja que se proyecta construir en el limite de los
1:50
terrenos de la Sociedad cooperativa La Obrera 160
Waarschijnlijk maakten de tekeningen met de kop:
"Sociedad Coope
rative LA OBRERA MATARONENSE" deel uit van de serie
Mataronense que linda con la calle en proyecto
die door de llamada de Iluro
coöperatie
naar
de Wereldtentoonstelling van 1878 in Parijs ge 8. Reforma del Portal de la Fabrica Cooperativa calle
stuurd werd, dezelfde tentoonstelling waar
een
toonkast
1:50
van de de La Merced
handschoenenfirma Cornelia naar ontwerp van Gaudï aanwezig was. Tot 9.
(overzicht terreingebouwen A + B)
1:200
deze serie behoren 5, 6 en 12 uit het overzicht.
Bergós maakte hal.
een opmetingstekening, van een spant in de bleek(13)
Torii tekende hierbij een hypothetische doorsnede, die volgens hem volgt uit de door Gaudï geleverde tekening van grond van "edificio B" (10 uit overzicht).
126
gevel
en platte (14)
10. (gebouwen A + B)
1:50
11. (gebouw A)
1:50
12. Sociedad cooperativa LA OBRERA MATARONENSE =
1:666
Plano General = 13. de opmetingen
plaats en datum
De Ordenanzas Municipales de Mataró ondertekening Bij
mijn
onderzoek
bestudeerde ik de plaatselijk geldende voor
schriften, de Ordenanzas Municipales de la Ciudad de vóór San Esteban 1874?
in
1888
voor
het
eerst
die
in druk verschenen. Deze voorschriften
werden samengesteld door de gemeentesecretaris, Barcelona 29 06 77
Mataró,
geen de directeur
van
Marial y Tuy,Salvador Pages (propietario) gemeentewerken en de gemeente-architect, Emilio Cabanes, ons reeds
Mataró
29 03 78
E. Cabaïïes Arq., bekend als voorganger van Gaudï bij de Coöperatie. Het drietal had Ant°.. Gaudï, en
Salvador Pages y in 1880 de opdracht gekregen tot het
CiL. (gerente)
voorschriften Mataró
29 03 78
schrijven
van
plaatselijke
* op
basis van provinciale voorschriften uit 1867 en
E. Cabaïïes Arq., Ant£. Gaudï, en 1877. Salvador Pages i.o.v. "El Propietario"
* Op 29 oktober 1880 werd het Ontwerp Stedelijke Bepalingen
Barcelona Mayo de 1878
El Arquitecto AntE.. Gaudï
idem
idem
aan
de
* gemeenteraad
ter
goedkeuring
grotendeels op binnen- en
voorgelegd.
buitenlandse
Het
ontwerp berustte
plaatselijke
bepalingen:
"copia en gran parte de disposiciones de caracter local nacionales y extranjeras". Barcelona 26 07 78
Escopies (construcción) Ant£. Gaudï Het
ontwerp
werd
pas op 15 oktober 1883 ondertekend en wel door
(arquitecto) E. Cabaïïes Arq. Salvador Emilio Pages y CJL.
Cabanes
als Arquitecto Municipal, de Ingeniero Industrial
* (belast met alle technische Secretario Municipal.
Mataró
29 10 79
werken
behalve
bouwkundige)
en
de
Dit houdt in dat de ons bekende bouwactivi
E. Cabanes Arq. teiten
van de Coöperatie reeds alle hadden plaatsgevonden voor de
bepalingen officieel in werking konden treden. De Coöperatie kreeg Barcelona juli 1883
-el gerente Salvador Pages;
el arquitecto dan
ook
slechts goedkeuringen onder de voorwaarden van "el bando
Gaudï de buen Gobierno vigente", de geldende id.
bepalingen
tot
goed
be
id. heer.
id.
id.
Barcelona aug. 1883
Ant£. Gaudï arq.
(15)
* Deze tekening is voorzien van een stempel met nummer en, onder elkaar, El Constructor en El Arquitecto.
127
De situatie Het
smald.
terrein
van de Coöperatie mat volgens Bartrina 20.534 m^. De
lengtemaat van het terrein was circa 380 m, de
breedte
circa
m. Het
grondstuk
was gelegen aan de buitenzijde van de stad Mataró,
aan de kust richting Barcelona (Mataró ligt Barcelona)
aan
de
Middellandse
ten
strekte
zich
noordoosten
van
Zee. Het terrein was van de zee
gescheiden door de spoorlijn, met het station
"om
de
hoek",
en
uit tot de Calle de la Merced, de evenwijdig aan de
bleef
maar de helft van het "escusado" (toiletge
bouwtje) bestaan. Het terrein van het woonkwartier werd verkocht en woningétagebouw,
evenzo
Er
is
te
bebouwen.
Verder
lag
liep
iets
af
van
de
een goede gesteldheid om
het op korte afstand van de riviermon
ding.
(17)
De hoofdingang lag oorspronkelijk aan de Calle de la Merced. In of na 1883 werd de hoofdingang verplaatst naar
de
nieuw
zijstraat Calle de la Cooperativa verlengde C/lluro.
aangelegde Blijkens een
opmerking in de correspondentie en het Plano General van 1883, be vond er zich bebouwing op de hoek van de twee genoemde straten die niet in bezit was van de coöperatie-.
Aan de noordoostelijke lange
zijde van het terrein lag het terrein van de firma Escubós,
op de
erfscheiding stond een muur op de landhelft van het perceel.
De naar zee kwartier,
(18)
gewende helft van het terrein werd bestemd voor woon-
dat
door
de
heersende
hinder zou ondervinden van de
windrichting (uit zee) weinig
fabriek,
die
met
bijgebouwen
casino de landinwaarts gelegen helft zou gaan bezetten. Het terrein is in de loop der jaren aanzienlijk verkleind: zeezijde
werd
Cooperativa
werd
Calle
de
de rooilijn teruggelegd waartoe het hieraan
door Gaudï's ontworpen ingangsgebouw en
de twee woonhuizen werden
afgebroken en de bleekhal met de "parabolische"
128
aan de
een nieuwe doorgangsweg aangelegd die het interna
tionale verkeer buiten het centrum moest houden; aan de la
en (19)
bogen
werd
ver-
het
dus behalve het fabrieksgebouw vrijwel niets meer over, de
Coöperatie bestaat niet meer. De fabriek zal misschien leven
terrein
over
terrein aangelegd tussen het woonkwartier en het fabrieksterrein.
noch uit sociaal-hygiënische overwegingen.
Het
met
Casino met rijenhuizen, terwijl het terrein van Escubós geheel met hoogbouw werd bezet. Er werd bovendien een straat dwars
situatie voor een
bedrijf.
volgebouwd
de gronden van het toegangsgebouw en het
kust lopende invalsweg vanuit Barcelona; al met al een uitstekende
hoofdweg naar zee en had klaarblijkelijk
156
50 (16)
Voorts
meer
beschoren
zijn
geen
noch vanwege de opdringende hoogbouw
De vraag of behoud van de overgebleven gebouwen zinvol is, is wettigd.
lang
ge
3 rijen van 5 x 2 huisjes; in de
Het woonkwartier en de woningen
zijde,
in
buitenste
Het woonkwartier
wend. Steeds met gekoppelde wasplaatsen en
Het woonkwartier is waarschijnlijk niet
geven
worpen:
geheel
door
Gaudï
ont
de reeds genoemde brief van juli 1877 is voorzien van een
rijen
met
de
korte
de middelste rij met de lange zijde naar elkaar toege-
door
aan
alle
zijden
om
een smalle strook eigen grond; het gemeenschappelijke
terrein is niet gedefinieerd.
ontwerp voor een woonhuis door Julio Marial; de brief spreekt van: "een tekening in tweevoud van de huizen die men denkt te bouwen op
Hoewel er in de brief van 8 april 1878 toestemming
het aangegeven terrein". Klaarblijkelijk was het de bedoeling meer
zoveel
woningen
voor
de leden van de coöperatie te bouwen: "daar de ge
huizen
correspondentie slechts gesproken over huizen aan de niet
gegeven
te bouwen als wenselijk is, wordt er in de verdere
noemde vennootschap de bedoeling heeft diverse huizen te bouwen op
dus
het bij hen in eigendom zijnde terrein
dit plan goedkeuring is gevraagd en gekregen.
... .; .... dat de genoemde
wordt
rooilijn
en
op het binnenterrein. Het is ook niet bekend of er voor (22)
huizen gebouwd dienen te worden op de lijn die het verlengde vormt van de straat Iluro".
(20)
De woningen De twee
Marial de ontwerper van het woonkwartier? De geveltekening van Marial
laat
gebouwde huizen vertonen op het eerste gezicht veel over
eenkomst: de plattegrond is een rechthoek, de massa een
niets
zien
van
voorzieningen
dekt
met
een
blok
zadeldak of een tentdak met korte nok. Beide daken
buitenshuis zoals deze op de tekening van Cabanes en Gaudi van het
zijn flauwhellend zoals in Catalonië te doen gebruikelijk.
tweede woonhuis wèl te zien zijn: een omheining aan de
Is
de achterkant van het huis en een wasplaats bij de hoek.
Deze
'zijden
en
linker-achter-
laatste tekening werd begeleid door een percelerings-
tekening voor het gehele woonkwartier (29 maart 1878).
(21)
tileerde platdakconstructie van twee lagen, het aanzicht op de te kening van Gaudi,
het Plano General, lijkt een hoger zadeldak aan
te geven met een nok evenwijdig aan de langste zijde
Voor het huis van Marial ondertekende Pages als propietario (eige naar),
ruimte.
leider),
eerste
perceleringsplan
op de tekening van Cabanes
als gerente (bedrijfs
en Gaudi met
El propietario
(23)
er op de tekening van Marial een aanzet te zien van een geven
dak van hout geweest kan zijn met een eveneens
voor het
be
De
waarbij
het
geventileerde dak (24)
beschikbare
hoogte voor de dakconstructie is onder de nok ca.
Aruego del interesado.(op verzoek van de belanghebbende).
2,50 m, wat betekent dat daarin
Op
aangezien
voldoende
stahoogte
zou
kunnen
zijn, toch moeten we slechts aan een niet bewoonbare zolder denken de
perceleringstekening
staan
beide
huizen ingetekend, het
geen ramen of kapellen en daarmee geen lichttoetre-
ding is, noch een trap. Wel is er de
tweede het dichtst naar zee. Merkwaardigerwijs staat dit huis op
er
de
laatst
bekende
tekening
normale
heid, zij het volgens de geveltekening een geringe.
(Plano General: 1883) aan de landzijde van het eerste huis. Evenzo
De
op de tekening voor het hek (huisnummer 4 en 5 aangegeven).
eerste huis met één dragende tussenwand,
Zoals op de tekening Proyecto de Urbanización te zien is,
slechts
plan
voor
de
circa
was het
30 woningen bijzonder simpel van structuur:
ventilatiemogelijk-
indeling
van
scheidend.
de
rechthoekige plattegronden geschiedt in het
Het
opvallende
de
andere
wanden
zijn
in het tweede huis is nu dat
alleen de buitenwanden dragend zijn. Dit duidt op een dakconstruc-
129
achterzijde
tie die, zoals reeds opgemerkt is, in één keer overspant. De wijze van overspannen in de dakconstructie is echter de
tekening
afleesbaar.
De
kleinste
overspanning
niet
van
het
huis.
Links en rechts van de ingang liggen
twee ontvangstkamers met alkoven, ter weerszijden van de woonkamer
uit
drie slaapkamers (één links, twee rechts) en de keuken.
(we spreken
verder alleen over het tweede huis) is ca. 8,20 meter, de grootste
de achterdeur bevindt
11,20 meter. Dit zijn maten die het vermoeden doen rijzen
grootte het toilet (100 genoemd!).
aan
houten
spantconstructies
ruimtevakwerk.
De
is
constructie
zou
later toegepast in El Capricho. We elpar
denken,
een
gedacht,
mogelijk
dat
een
er
De
soort
evenwel
ook
aan
een
evenmin
een
is
keldertrap,
rechts
te
(26)
een
toilet
dit
aangeduid
nog
in
niet
de
voor
Catalaans gewelf.
terrein.
Uit de (sier-)ankers in de gevel zou afgeleid kunnen worden dat er
Aan een badkamer werd niet gedacht, ook niet in het huis
bij
zijn
aantekeningen
vangen.
"gewelven
met
komen,
(27)
bedrijfsleider.
Maar
Wel
duidt
de
van
een
zelfstandige keuken op een zekere
welstand: we schrijven ca. 1880.
over woningen, met name "het huis dat ik
heb gebouwd in Mataró" spreekt Gaudï tweemaal over
te
portierswoning of het
Casino. Wel was er een viervoudig openbaar toilet op het fabrieks
bijzondere vorm van de 'boveda catalana', het
trekstaven aangebracht waren om de gewelfdruk op te
zelfder
van een toilet binnenshuis is zeker bijzonder te
noemen; in het eerste huis lijkt
kunnen zijn zoals korte tijd
kunnen
aanwezigheid
zich
Links van
159
Het door Gaudï gerealiseerde huis week af van het
ontwerp,
zoals
trekstangen", die "misschien zeer goedkoop toegepast zouden kunnen
blijkt uit de tekening van het hek van 26 juli 1878 waarop de dak
worden".
rand
Is
Gaudï's
idee,
nog te vermoeden in het ontwerp mis
van
het
huis al heel wat eenvoudiger is getekend; de stoep
schien toch niet uitgevoerd geweest?
van de ingang was bovendien in de bouwvergunning niet toegestaan.
Het
Op 16 juni 1878 kreeg Sr. Gerente de la Sociedad
voorkomen van alleen lichte scheidingswanden lijkt vooruit te
lopen op de constructie van het latere Colegio Teresiano, het Casa
Obrera
Mila en andere gebouwen waarin
meentehuis: "dat het huis gebouwd is met
gevel
zonder
dragende
Gaudi
binnenwanden
uitging
van
een
dragende
maar hooguit met een intern
Mataronesa",
"La
Salvador Pages een aanschrijving van het ge gebruikmaking
steen in de ingang hetgeen in strijd is met art.
van
bak
23 van de "Bando
kolommenstelsel zoals ook in León en Astorga.
de
De scheidingswanden zijn hoogstwaarschijnlijk
huis binnen een maand in bewerkte natuursteen dient te worden uit
van
de
trie: de (holle) baksteentegel, slechts met
opgebouwd
uit
één
vernuftige produkten van de Catalaanse steenbakkersindus
gipsmortel
gemetseld
enkele
centimeters
dik,
en tweezijdig gepleisterd". Deze tegels
worden nog steeds veel gebruikt zowel voor wand-, vloer- als constructies. Met behulp van deze dunne en lichte wandconstructie is van
8 x 11 m
de
spiegelas
eigenlijk
eetkamer)
met
deuren
gevoerd". In de brief van Pages aan het gemeentebestuur waarin
vergunning
d.d.
30 juli 1878,
wordt gevraagd voor het genoemde hek, komt hij
niet op de aanschrijving terug; verdere
(25)
gevonden.
correspondentie
is
niet (28)
ruimte
gebruikt
ingang met portaal en tochtsluis ligt en vervolgens de
woonkamer ("comedor",
130
als
Gobierno" en dat de omlijsting van de ingang van genoemd
dak
ingedeeld in een aantal rechthoekige vertrekken van
ca. 4 meter hoog; de korte as is daarbij waarop
de
buen
Cooperativa
naar
de
Zoals
Gaudï
in
zijn
aantekeningen van 20 maart 1879 zelf voor
rekent, was zijn ontwerp zeer goedkoop uitgevallen, ook al door de lage grondprijs. Volgens zijn rekensom kwam de huur bij
6%
inte
rest op 18,3 pesetas per maand, in Barcelona zou een vergelijkbaar
huis op 87 pesetas per maand komen.
Het fabrieksterrein en zijn opstallen
Uit
De grootte van dit terrein was ca.
het
belang
dat
Gaudï volgens dezelfde aantekeningen in ge
50 x 175 meter, 50 meter langs
welven met trekstangen stelt, zouden we kunnen veronderstellen dat
de hoofdstraat gemeten, 175 meter langs
hij op zijn minst in zijn ontwerp en misschien ook
Cooperativa.
in
werkelijk
de
latere
Calle
de
la
heid deze constructiewij ze omstreeks die tijd toepaste; dus ook in
Bij de aankoop van het terrein door de Coöperatie bestond er reeds
het
bebouwing aan de hoofdstraat, de Calle de la Merced.
woonhuisje
van
de
Coöperatie?
(Ik
verwijs naar "Gaudï en
L'Atlantida").
lijk
Hoe het ook zij,
bebouwing. In elk geval bevond zich de eerste entree tot
na de eerste twee woningen (en de portierswoning
dat
Het is moge
de Coöperatie te eniger tijd eigenaar was van de gehele
op het fabrieksterrein) stopte de bouwactiviteit van de Coöperatie
brieksterrein aan de hoofdstraat,
in het woonkwartier.
werd gepland.
Op 4 november 1879, vijf jaar na de eerste steenlegging van de fa
De
briek, blijkt Pages zélf nog immer in Barcelona te wonen.
fabrieksterrein
(29)
het
fa
misschien waar later het Casino
fabriek werd in haar eerste fase zo ver mogelijk achter op het geplaatst.
Halverwege
de hoofdstraat en de zee,
moest een strook onbebouwd blijven om er eventueel een straat door te kunnen trekken (verlengde c/Campany). De fabriek stond met haar achterkant tegen deze strook, de ingang naar wend,
en
de
hoofdstraat
ge
zo dicht mogelijk tegen de erfscheiding met het terrein
van de firma Escubós. Door deze plaatsing bleef aan de
zijde
van
de latere Calle de la Cooperativa een strook vrij voor bijgebouwen en plaatsen.
Aan de hoofdstraat werd ruimte gemaakt voor een Casino. Het gebied tussen de bebouwing aan de hoofdstraat en de fabriek had een tuinbestemming; in het plan van Gaudï zijn duidelijk de verkeerslijnen te
herkennen tussen de latere toegang aan de Calle de la Coopera
tiva, de fabrieksingang, Bij
de
nieuwe
het Casino en misschien de oude toegang.
toegang werd een portierswoning met kantoortje en
bascule gepland.
131
132
DE COÖPERATIE LA OBRERA MATARONENSE, MATARO - II HET CASINO
Inhoud
Inleiding Literatuur en bronnen Typologie De situatie Gaudi's casino-ontwerp, een verbouwing De massa-opbouw De functionele structuur De ruimtelijke structuur De stoffelijke structuur Enkele bijzonderheden
Inleiding In het complex van Mataró bezitten slechts twee ontwerpen aanwijs baar elementen die het werk van Gaudi zijn hebben
gegeven;
het
zijn
onuitwisbare
karakter
het hierna te behandelen Casino en de
bleekhal. Het feit dat deze ontwerpen in Gaudi's
startperiode
biedt een uitvoerige behandeling ervan,
vallen,
ge
temeer daar de literatuur
er tot nu toe weinig aandacht aan besteedde.
Dit geldt dan in het
bijzonder voor het Casino. Dat zal liggen aan het gebrek aan gege vens en aan het feit dat het ontwerp slechts ontwerp is gebleven. Als
de
nu
voorhanden zijnde tekeningen gekoppeld worden aan het
verdere werk van Gaudi dan maakt
dit
een
verhandeling
mogelijk
over het materiaalgebruik, de methodes en de structuur van het ge bouw,
en
de
plaats daarvan in Gaudi's ontwikkeling tot meester
architect.
133
De overige schrijvers geven geen,
Literatuur en bronnen
of geen vermeldenswaardige, be
schrijvingen van het Casino. Uitzondering vormt Bartrina. schrijft
Tekeningen 161
De tekeningen zijn weliswaar gering in aantal maar
ze
zijn
zeer
wel alle functies
bevatte die het later door Gaudi getekende ont
162
nauwkeurig. We beschikken over het Plano General van augustus 1883
werp ook moest gaan bevatten. Klaarblijkelijk lag
164
waarop het gebouw voorkomt met plattegrond en doorsnede, zeer pre
dezelfde
cies
binnengaan van het gebouw (...)
ondanks
de
kleine
tekeningen van gevels en waterverf.
Deze
schaal
plattegronden,
vaardigd zijn voor in
1 : 50,
ingekleurd
met
zijn gedateerd Barcelona Mayo de 1878. Dit maakt
het aannemelijk dat het hier om
Parijs
1 : 666. Daarnaast kennen we de
inzending
datzelfde
deel uitgemaakt
jaar.
tekeningen gaat die speciaal ver naar
de
Wereldtentoonstelling
in
De tekeningen voor het Casino moeten
(30)
Waarschijnlijk is de tekening van het Plano General van kopie van een overzichtstekening van mei 1878,
1883
een
wellicht aangevuld
met de inmiddels gerealiseerde uitbreiding van de fabriek.
Foto's Foto's ontbreken uiteraard.
Literatuur plan
is in de literatuur tot voor kort wat "zweverig" behan
deld, daar de exacte plaats van het Casino niet bepaald
kon
wor
den. Eafols noemt slechts een "sala de actos",
vermeldt daarbij echter
heel precies een aantal teksten die daarin aangebracht zouden wor den. Pane
(31) kon
als
eerste
de
tekeningen van gevels en plattegronden
publiceren in zijn boek. Hij besteedt daarin drie alinea's aan het plan waarin diverse, interessante aspecten aanwezig zijn die Gaudï in zijn latere projecten zal uitwerken; slechts een enkele daarvan wordt door Pane opgevoerd.
134
plaats
aan
de
Cami
waaraan een gebouw staat,
Real
als
vindt men
dit
gebouw
op
Gaudi's plan: "Bij het tegenwoordig
een
tuin
dat gedeeld is in begane grond en
hoofdverdieping". Vervolgens noemt Bartrina de verschillende func ties
in
dit
gebouw: onderwijs aan de dochters van de leden, een
winkel, secretarie, vergaderzaal, café, onderwijs voor de leden en hun zonen.
(33)
hebben van een groter aantal waarin ook het Plano
General voorkwam.
Het
(...)
Hij be
een gebouw dat als coöperatiegebouw dienst deed en vrij
(32)
Correspondentie Er bestaat over het Casino geen correspondentie in het archief van Mataró.
Typologie
Gaudï's casino-ontwerp, een verbouwing
Het woord Casino komt niet voor in een Diccionario lengua
Castellana
van
manual
de
la
1850; van Goor's Handwoordenboek (Spaans)
(1969) geeft voor casino:
Zowel
uit
Bartrina's
tekst
als uit de tekeningen valt na enige
studie op te maken dat het niet om een volledige maar
om
nieuwbouw
ging,
een verbouwing en uitbreiding van het oude coöperatiege
1. lusthuis buiten; 2. casino; 3. club; 4. verenigingsgebouw.
bouw, dat klaarblijkelijk te klein werd. Bartrina
Het handigst blijkt te zijn casino te vertalen tot
waar niet met zoveel woorden dat het oude coöperatiegebouw en
bouw. Uit de door Gaudï vermelde functies blijkt van
het
verenigingsge sprake
te
zijn
ontwerp voor een gebouw waarin een aantal gemeenschappe
lijke activiteiten binnen de coöperatie zou kunnen plaatsvinden. Voor het gemak blijf ik het hier "Casino"
noemen,
ervan
in
behandeling
zijnde
ontwerp
uitgaande dat de lezer zich hiermede kan
verenigen zonder op stoute gedachten te komen
ten aanzien van het
streven van de coöperatie.
nieuwe
Casino
het
het
nieuwe
moest komen. In een aantal delen van de stoffelijke structuur van werp
herkent
Gaudï's ont
men delen van het oude gebouw. Waarschijnlijk heeft
de ontwerper zoveel mogelijk het oude gebouw willen handhaven, het met een verdieping verhoogd en voorzien van nieuwe gevels. "Planta de los Semisótanos" grote delen van het
oude gebouw in wanddelen links en De situatie
rechts
haaks
op
de
zijmuren
(deze zijn niet anderzins te verklaren), op de begane grond blijkt
Het Casino is, zoals men op het Plano General van 1883 aan
kan
zien,
de hoofdstraat, een enigszins representatieve situa
tie.
.
We kunnen,
welis
dezelfde plaats innamen, maar wel is duidelijk dat
het oude gebouw in dezelfde straatwand stond als waar
Herkent men in de
gedacht
schreef
(34)
bij gebrek aan voldoende gegevens, verder slechts ver
dat
er
sprake
moet zijn van een verbouwing uit de manier waarop
dwarswanden op de voorgevel aansluiten; in
een
moeizame
relatie
tot de gevelindeling worden de wanddoorbrekingen scheef in de wand geplaatst.
Ook
op de hoofdverdieping wijst de aansluiting van de
onderstellen dat de situatie bepaald was door aanwezige bebouwing,
(enige) dwarswand op een muurdam op
waarvan een deel afgebroken diende te worden. Dit
zijn minst op een geringe correlatie tussen binnenwanden en gevel
naar
mijn
mening
het
laatste
betrof
bij de Coöperatie als "Casino" in gebruik
een
verbouwing;
althans
op
indeling.
zijnde gebouw , dat door Bartrina is beschreven. In elk geval General)
lijkt
het
ingeklemd
gebouw
op
de
situatietekening
(Plano
tussen de erfscheiding met het terrein van de
firma Escudós en bestaande bebouwing. Het Casino krijgt rechthoekige,
daardoor
vorm.
vanaf de rooilijn,
Door
een de
wat
merkwaardige,
niet
geheel
knik in de erfscheiding op ca. 6 m
is er een hoekverdraaiing door het hele gebouw
van links naar rechts waardoor geen enkel
vertrek
haakse
hoeken
heeft, ook al omdat de achtergevel gedraaid staat ten opzichte van de voorgevel.
(35)
135
De functionele structuur
Je massa-opbouw Het gebouw is op te vatten als een blok van hoog,
met
een
halfcilindrische
uitbouw
ca. en
18 x 18 m,
twee opbouwen. Het
blok vormt onderdeel van een straatwand. Het is verdeeld zones,
zowel
in
in
de
diepte
en
5 m
ca. 3,5, 11 en 3,5 m. In de hoogte van beneden
naar boven gemeten vinden we ca. buitenzones
drie
in de breedte, de diepte als in de hoogte (de gale
rij meegerekend). De zones meten in de breedte ca. 5, 7,5 en
13 m
bevinden
zich
de
2,40,
5,60
en
7,20 m.
In
de
kleinere nevenruimten, terwijl in
het midden een gebied blijft van ca.
7,5 x 11 m
voor
de
hoofd
Doordat
het
terrein
ca. 2,50 m onder het niveau van de Calle de
la Merced ligt, bestond de mogelijkheid tot een
souterrain
zoals
dat in alle verdere gebouwen van Gaudi voorkomt. Op dit souterrain plaatste
de
architect twee lagen, door hem.(Planta de) los Bajos
(= benedenverdieping) en
(Planta del) Piso Principal (= hoofdver
dieping) genoemd. De drie lagen zouden op verschillende plaatsen betreedbaar worden: een representatieve entree aan de Calle de la Merced gaan
geven
tot
zou
toegang
de benedenverdieping. Een feestelijke, overdekte
ruimte.
trap zou vanaf het terrein van de coöperatie de galerijen
De zones zijn gescheiden door dragende wanden, in hoofdzaak molen-
zijde ontsluiten van beneden- en hoofdverdieping; deze laatste zou
wieksgewijs
geplaatst
om de kern van de verdiepingen. Het geheel
is omsloten door zware dragende wanden.
ook
aan die
via een inpandige trap bereikbaar worden vanaf de benedenver
dieping. Deze trap voerde dan verder naar een waarvan
men
overdekt
dakterras
het terrein van de coöperatie, de bergen, de stad en
de zee en misschien, in de verte, Barcelona zag liggen. De onderste laag, het souterrain, was bestemd voor de
opslag
van
"articulos de consumos de la propia sociedad"; de begane grond had een
openbaar
functie met een café-restaurant en annexen, bevatte
de entree van de straatzijde en de
conciërge-woning,
hoofdverdieping geheel was gewijd aan de geestelijke van de leden van de coöperatie.
136
terwijl
de
ontwikkeling
De ruimtelijke structuur
De stoffelijke structuur
De ruimtelijke ontwikkeling is eenvoudig. verbonden
door
verhoudingsgewijs
De diverse ruimtes zijn
kleine doorgangen in de schei
dingswanden, sommige daarvan zijn afsluitbaar; er
is
geen
apart
De stoffelijke structuur bestaat in hoofdzaken uit een
aantal
de
ruimtes omsluitende, dragende wanden, die min of meer geperforeerd zijn
met
deur-
en/of
raamopeningen; de wanden zijn van uiteen
gangenstelsel, iedere verblijfsruimte is ook verkeersruimte en om
lopende diktes. Deze dragende wanden
gekeerd.
aangevuld met dragende kolommen en niet-dragende scheidingswanden.
zondering
De ruimtes blijven binnen de verdiepingsvloeren met uit van
de sala de actos (de grote zaal), die door het dak
steekt van de hoofdverdieping, en
uiteraard
het
trappehuis.
De
ruimtes zijn zo recht mogelijk in alle drie ruimtedimensies. Waar nodig zijn op dit schema weglatingen,
verschuivingen of ver
vangingen toegepast, deze laatste in de vorm van dragende kolommen of
niet-dragende
wanden:
de achterwand is, zo gezien, vervangen
door een balken-kolommen-stelsel.
Aan de daarmee ontstane galerij
De
vloerconstructies,
het
worden
- de samenstelling van de souterrainvloer is was
waarschijnlijk
geplaveid
voor de twee bovenste verdiepingen. vier
kolommen
In de grote middenruimte zijn
toegevoegd zowel in het souterrain als de beneden
verdieping (begane grond). Aan de achterzijde vormt de zone van de galerijen een bijzonderheid,
waar deze buiten het gebouw lijkt te vallen; op de
onderste laag ligt deze zone echter duidelijk binnen; vanwege deze omstandigheid
zijn
de
behorende binnenruimtes.
galerijen op te vatten als tot het gebouw
vloer
steen
Catalaanse bakstenen gewelven op bakstenen
- de
vloerconstructie
wanden
van
leiden
kolommen
de verdieping was haast zeker gedacht
als een troggewelfconstructie van ijzeren balken
te
en
uit
Gaudï's werk zullen tegenkomen bijvoor
en
steunend op gietijzeren kolommen en baksteenwanden. ruimtelijke
de
- de begane grondvloer zou zeer waarschijnlijk hebben bestaan
zoals we er nog vele in
klimaatscheiding
onbekend;
met klinkers of bewerkte natuur
beeld onder de eetkamer van Casa Vicens
de
plaatsen
structuur vormend, zijn divers:
het pand doorgetrokken. Deze wand
zo
enkele
horizontale element in de stoffelijke
is de hiervoor genoemde "molenwiek"-wand over de volle breedte van vormt
op
bakstenen, Dit valt af
uit de door Gaudï (in de plattegrond van de beneden
verdieping) ingetekende plafondindelingen. - de dakconstructies waren
waarschijnlijk
in
hout
gedacht
met
keramische dakpannen en afgewerkt met een onderhangende plafondconstructie, gestuct en beschilderd.
Zowel troggewelf, dragende baksteenwand, gietijzeren kolom als het houten dak waren in die tijd courante constructie-elementen. Bijzonder
daarentegen is voor een gebouwtype als een verenigings
gebouw met onder meer representatieve functies, de door Gaudï dachte voorgevel. achterzijde,
be
Deze gevel vormt samen met de buitentrap aan de
de daken van de Sala de Actos en de binnentrap en de
vloerconstructie
van
de
benedenverdieping een eerste aanzet tot
een persoonlijke architectuur van Gaudï.
t
137
diepte van balkon en dakrand valt te lezen
Enkele bijzonderheden
(respectievelijk 75
en
60 cm maximaal). Gaudi neemt hier de gemeentelijke bouwvoorschrif ten
de voorgevel: Bij het beschouwen van de straatgevel van Casino
valt
het
ontwerp
voor
zoals
steeds
serieus en, zoals vaker aangegeven zal worden,
kennelijk ook als één van de uitgangspunten voor
het
De
dadelijk op dat daarin nog geen enkele verwijzing te
entreepartij
zou
hem
zijn
vinden is naar de complexe lijn- en vlakvorming van latere werken.
waarschijnlijk moeilijkheden
Terwijl in de bleekhal al wel de parabolische
van baksteen (art. 23 del "Bando de buen Gobierno").
daar
in
lijn
voorkomt,
is
hoekige geometrie van de straatgevel plaatst deze
lijke
- met het mate
en
153
streng.
De
latere
gebouwen zullen steeds complexere composities
166
spiegelsymmetrie.
Deze
vertonen waarin meer spiegelassen een rol spelen naar
symmetrie
in
haar
is
eenvoudig
en
assen
benedenverdieping
Het feit dat gemeenschappe
hebben zou hem echter een positief punt hebben opge
leverd (art. 114).
riaalgebruik - in de eerste belangrijke fase van Gaudï's werk. Opvallend is verder de
opgeleverd hebben wegens het gebruik
de lichtopeningen van boven- en
(de gevel van) het Casino nog geen sprake van. De recht
steeds
meer
De transparantie van de bovenverdieping is opmerkelijk,
Bellesguard herkenbaar terugkomen (in het Colegio Teresiano is zij
de ramen beginnen op ongeveer 2 m boven de vloer,
doet denken aan
worden. Hier is eigenlijk maar één echte spiegelas aanwezig die de
dat van Hollandse kruisvensters. De gevel is op
gevel in twee gelijke delen deelt. Ook de
oriënteerd en zou dus geen zonbelasting hebben gehad.
dergelijke spiegelas. tuur
van
de
heeft
een
De compositie verraadt weinig van de struc
relleerde
achterliggende ruimtes. Het is zelfs niet duidelijk
dat er een souterrain is.
Casa Vicens, El Capricho, de Pabellones
en zal in
slechts in schijn aanwezig door de blinde nissen). Het hoge licht,
oorspronkelijke betekenis gestreefd zal
achtergevel
ontwerpen.
bij de aanvraag van een bouwvergunning
echter
een
zonbeschenen
gevel,
het
noorden
ge
Gaudi aqua-
waarschijnlijk om de
plastiek aan te kunnen geven. 167
De materiaalsoorten
zijn beperkt in aantal en karakteristiek voor
Güell en het zogenaamde jachtpaviljoen van Eusebio Güell zijn dui
de eerste groep: baksteen en breuksteen als voornaamste, dragende,
delijk gearticuleerder, terwijl het Colegio
materialen waaraan enig keramiek,
Teresiano
weer
een
zelfde strengheid vertoont als het Casino.
afwerking en afsluiting.
Karakteristiek
lijkt nog het meest op die in de
voor
Gaudï's
vroege werk is de smalle traveemaat
waarbinnen de openingen geplaatst zijn. Hierin beeld
sterke
zien
we
bijvoor
gelijkenis tussen de bovenverdieping met het balkon
De wijze waarop de baksteen is verwerkt,
van
de
raster
worden
(El Capricho en Casa Vicens werden
met
naar
de
vensteropeningen
kan
maat is ontworpen, deze is op de tekening duidelijk afleesbaar.
de
De gemeentelijke voorschriften kan men onder meer afmeten
stenen plintplaten, een uitzondering in Gaudï's werk.
gens art. 73 minimaal 40 c m ) , terwijl
138
aan
de
balkon en vensteropeningen tot de erfscheiding (vol uit
de
voorschriften
de
verwezen
veel latere portierswoning in Garraf. De deur is
rand volgt de gemetselde boog, in later werk bevindt
van
deel
"de 1'époque", geconstrueerd met klampen en beschieting; de boven-
op tegelmaat ontworpen). Zeker is dat het gebouw op baksteenlagen-
afstand
een
dakrand van de Pabellones, de steen is echter anders ver
en de tribune van Palacio Güell. De gevel lijkt horizontaal op een
zoals in het Colegio Teresiano
Pabellones Güell en Casa Vicens;
de figuratie van de balustrade vertoont gelijkenis
werkt. Voor de beëindiging van de
ontworpen waarvoor de baksteenmaat als basis heeft gediend
hout en glas is toegevoegd voor
boog
een
rechthoekige
zich
achter
afsluiting. Opvallend zijn de natuur
Gaudi gebruikt in de eerste groep gebouwen in het algemeen natuur steen in ruwe vorm (breuksteen) als het primaire,
dragende
mate-
riaal. Op traditionele, reeds door de verwerkte
hij
hierin
Romeinen
toegepaste
handen baksteenmetselwerk voor het verband
(een soort "wapeningsnet"). De openingen werden baksteen om de noodzakelijke gen.
In
Casa
Vicens
ook
gevormd
Opvallend
met
beplakte
hij
de doorsnede het zeer grote dakoverstek waarmee
Ronduit
problematisch
is de combinatie van de fragiele galerijen met de buitentrap. Hier
baksteen
is van enige verweving nog geen sprake;
in de Pabellones werd de breuksteen afgedekt met gips een
in
ook de diepe schaduwen in zijn tekeningen.
de banden met tegels, in El
platen en overeenkomstig het Casino voorzien van
is
Gaudï in de zomer kennelijk wilde trachten de zon te weren, gezien
overgang naar het kozijn te verkrij
Capricho ontstond aan de buitenzijde een afwisseling van en tegels,
de galerijen:
wijze
materialen zowel als con-
structiewijzen staan zonder relatie naast elkaar.
"wapenings
"Laten
net" van baksteen.
we de stijlen eens bekijken op het krachtenspel in de con
structie" (Las conversaciones de Gaudï con Juan Bergós, blz. 227).
Door de kleine openingen geeft de gevel de indruk dragend te zijn,
De
niet alleen zichzelf dragend maar ook vloerdragend. Men mag uit de
onder die welke Gaudï "las adinteladas" noemde,
plattegrond
gebruik gemaakt wordt van balken en kolommen (dintel = kalf/boven-
afleiden
dat dit voor het dak juist is maar ook voor
het grootste deel van de begane grondvloer
ging
op
het
dak,
een
lancetvormige
ciones
materiaal ontstond, te
maken
hebben.
toegepaste
kunnen
we
zijn
eigen
"construc-
het
Romeins
kunnen
zijn,
in zijn uitspraak tegenover Bergós blij
ven volgen: "de Romeinen maakten reeds meerlagige gebouwen". 158
De verhouding traveebreedte-kolomhoogte ( een met wat we bij Palladio
de eerste fase in zijn oeuvre
noemen.
of
de stijlen waarin
(evenwichtsconstructies). Omdat het hier om
althans indien wij Gaudï
bouw
geeft aan dat we met een vroeg werk van Gaudï Dit
equilibradas"
een gebouw met verdiepingen gaat, zou
beëindi
voor baksteenconstructies op deze schaal
oneigenlijke vorm. Dat de vorm nog niet uit het
van de galerijen van het Casino kunnen we scharen
dorpel) en niet van gewelven en bogen
en de verdiepingsvloer
geldt. Uit de gevelprent blijken geen afwijkingen. Kenmerkend voor een langere periode is de
constructie
3:5) komt vrijwel over
tegenkomen in diens interpretatie van
een villa van Vitruvius (plaat LI, Andrea Palladio, The four books
(36)
of architecture).
De toepassing van een ijzerconstructie maakt de
de buitentrap:
lichtheid van de constructie
Deze behoort in de detaillering van het metselwerk geheel
aanzienlijk groter dan oudere balk-kolomconstructies in hout, bak
tot
de
(verhouding materiaal-ruimte) echter
eerste fase: de consoles die ontstaan uit overmetseling van lagen;
steen of natuursteen vertonen.
de ronde beëindiging van de steunberen;
het gebruik van baksteen;
Hoewel er oppervlakkig gezien in Gaudï's werk nauwelijks invloeden
van parabolen of dergelijke verwante vormen; bogen
uit de Grieks-Italiaanse architectuur lijken voor te komen, levert
het
ontbreken
die neigen naar de hoefijzervorm. Slechts
de
perforatie
schil en de spiraalvorm verwijzen naar de lateren fasen.
van
een duik in Palladio's boeken verrassende vondsten op. (De portico
de
van
(37)
het
Park Güell is het bekendste, want opvallendste voorbeeld
Opmerkelijk is dat Gaudï geen belendende bebouwing tekent waardoor
van antieke invloed door Gaudï's
de
tempelbouw.)
plaats
van
de buitentrap merkwaardig aandoet. Waarschijnlijk
sloot de trap aan bij de oude toegang tot het terrein.
wij
155
Indien
169
academie dan ontdekken we meer dan repertoire.
het
Omdat
Casino
interpretatie
Gaudï
van
de
Dorische
opvatten als Gaudï's visie op de Griekse
een
één
citaat
uit
het
antieke
laatnegentiende-eeuwer is, is zijn
139
visie gekleurd door de filters van cisme,
filters
als
de
renaissance
en
werken van Palladio maar ook Schinkel en
Durand. Zo herkennen we in de bovenverdieping aan en
de
twee
dakopbouwen
(neo-)classi-
het
de
straatzijde
beeld dat Schinkel tekende van een
koninklijk paleis op de Atheense acropolis.
De
twee
dakopbouwen
lijken bovendien Gaudï's interpretatie van de dubbel-tempels op de acropolis.
170
De aanwezigheid van een "zuil" op de middenas duidt op
Nota Bene: Gaudï's
Plano
General
dekking.
Zo
zou
veronderstelde dichter
bij
teros, het enige antieke voorbeeld van een dergelijk tempelfront.
Plano General.
achtergevel
van
het
Casino
heeft
echter meer van doen met
XLII, portico);
Valmarana
(plaat
denkt men de daklijn van de opbouw van het Casino
door dan completeren we het tympanon. De verhouding hoogte-breedte van
het
totale
front
komt
overeen
met
die
van
de
Valmarana.
villa (38)
de tuin: Bartrina schrijft hierover in zijn artikel: van
het
gebouw
vanaf
(de
"Bij
het
binnengaan
zijde van) de stad, vindt men tegen
woordig een voortreffelijk verzorgde tuin,
die
dienst
doet
tot
vermaak van de kinderen van de leden, waaraan een gebouw staat dat gedeeld
is
in begane grond en hoofdverdieping". Dit betekent dat
de tuin reeds bestond voordat Gaudï het Plano General tekende. Het lijkt
waarschijnlijk dat Gaudï in zijn plan de aanleg wijzigde en
trachtte
functionele verbindingslijnen zoals tussen de nieuwe in
gang, de toegang tot het Casino en tot de fabriek, te verweven met de mogelijkheid
tot verpozen voor het personeel van de fabriek en
de kinderen die de lessen in het Casino bezochten.
140
Calle
hebben del
General gesuggereerd is. De mogelijk
Palladio's villa's, zoals bijvoorbeeld de villa
een
optimistische kijk op het be deze
ont
de tuin in feite niet meer dan de helft van het
oppervlak de
kennis van de Zeustempel van Agrigento op Sicilië een pseudoperip-
De
geeft
schikbare terrein. Meting en zichting brachten mij tot
ingegeven
door
gekregen,
Carmen
te
geïdealiseerde de
de
staan
fabriek dan
visie
propagandistische
blijkt
in het Plano van
waarde
Gaudï van
is het
DE COÖPERATIE LA OBRERA MATAROKENSE, MATARO - III DE BLEEKHAL Inhoud Inleiding Literatuur en bronnen De structuur en de materialen De hoofddraagconstructie Conclusie
1877 eerste vermelding 1883 goedkeuring (uitbreiding) 1883 vermelding definitieve hal 1885 feest in de espaciosa sala de blanqueo (28 juli) Inleiding De belangrijkste vraag met betrekking tot de bleekhal is wat Gaudï met dit gebouw te maken heeft gehad. Om daarop antwoord te krijgen dienen we te
weten
Delorme-bogen
of
dezelfde
de
bestaande
hal
met
de
parabolische
is als het "Edificio B" van de tekeningen
en bouwaanvragen en tevens of de hal dezelfde is als
de
Sala
de
Blanqueo uit Bartrina's artikel. Het
blijkt
moeilijk,
zelfs met het Plano General in de hand, de
geschiedenis van dit essentiële gebouw te er
reeds
in
een
voor
verkregen;
het
terwijl
brief van juli 1877 sprake is van een bestaand
"edificio blanqueo" wordt er keuring
reconstrueren:
"edificio
per
tekening
van
juli 1883
goed
B" gevraagd en op 11 september 1883
terwijl "edificio B" op het Plano General van augustus
1883 niet voorkomt,
is daarop wel op een nabijgelegen plaats, een
"blanqueo" gepland van andere constructie en andere afmetingen.
Ik heb geprobeerd aan de hand van foto's, dentie
en
tekeningen,
correspon
beschrijvingen benevens mijn eigen bezoek een geschie
denis van het edificio blanqueo te schrijven.
141
Literatuur en bronnen
gebouwd, waarvan drie werden afgebroken
(de woonhuizen en de por
Foto's
Een volgende merkwaardigheid treedt op als we een aantal
Het aantal bekende foto's is zeer beperkt: drie van het interieur,
een rij zetten:
tierswoning) en het Edificio B versmald.)
één van het exterieur. De èxterieurfoto toont de noordelijke foto's
zijn
genomen.
1874 eerste
(39) langsgevel,
de
(1878 Bartrina schrijft zijn verhaal over de coöperatie) 1883 wordt er vergunning gevraagd voor Edificio B
te lezen, de breedte is niet oorspronkelijk maar wel te reconstru
van
eren.
orde in te brengen
de
sporen,
leidde
door
wijzigingen
in
constructie
op
naderhand
klaarblijkelijk
weer
bracht.
de
(de
helft
nu bestaande hal, die op de foto's voorkomt als
Sala de Blanqueo of Sala de maquinas (juli) 1883 het Edificio B komt niet voor op het Plano General
te
1885 is er een feest in de "Sala de Blanqueo".
tot de merkwaardige conclusie dat de raamkozijnen
eerst verwijderd zijn en
(44)
1877 er is sprake van een "blanqueo" (juli)
Met de foto's is een redelijke indruk van de constructie
te krijgen; het is eigenlijk niet mogelijk de lengte van de hal af
Een poging er een volg
(43)
1875 opening van de fabriek in de maand juli
alle drie vanuit de ingang in de oostelijke kopgevel
op
op Sint Esteban, van de fabrieks
hal (26 december)
interieur
De datering van de foto's is niet bekend.
steenlegging,
data
aange (40)
179
Waarschijnlijk
bestond er tussen 1874 en 1877 reeds een helft van
het huidige gebouw en betrof de aanvraag
die
Gaudï
ondertekende
Tekeningen
de uitbreiding met de tweede helft. Dit valt helaas uit de corres
De tekeningen vormen eveneens een probleem. In totaal zijn er drie
pondentie,
die betrekking hebben op de bleekhal. Dat zijn:
zou de merkwaardige (scheve en onvolledige)
1. plattegrond en aanzicht 1 : 50, juli 1883 Edificio B
gebouw
2. aanzicht
slechts de uitbreiding heeft getekend, dan is
Edificio
B
(en A) 1 : 200, juli 1883 (terreinschets
werper
met plattegrond) 3. het Plano General 1 : 666, augustus 1883.
(41)
op
van
voor
zover
Gaudï's
de
deze bekend is, niet op te maken. Hooguit
aanvrage
Filibert-
of
hierop
beëindiging
van
het
kunnen wijzen. Indien Gaudï
Delorme-spanten
hij
niet
de
ont
die in de sala de
blanqueo voorkomen.
De enige begrijpelijke oorzaak van het niet voorkomen van Edificio
De vraag is dan open wie de ontwerper is geweest en waar de inspi
B op het Plano General,
ratie voor deze toch wel
de laatst gedateerde tekening, is dat het
om een tijdelijk gebouw ging. Het "edificio de blanqueo" op het Plano General en B"
blijken
voorts
(42) het
"Edificio
bijzondere
Indien Gaudï niet de ontwerper was,
overspanning
vandaan
tie opgedaan voor zijn belangrijke structurele ontdekkingen.
elkaar te overlappen, reden temeer om aan een
tijdelijke hal te denken,
ook al omdat men bij de coöperatie wist
dat de kans bestond op een uiteindelijke verbreding van
de
Calle
Literatuur Deze
verschaft
weinig meer dan wat reeds genoemd is. Zonder uit
de la Cooperativa. (Dat men daar niet al te hard op rekende blijkt
zondering nemen de schrijvers echter aan, dat het Edificio
uit
geheel originele constructie van Gaudï is waarmee de
112
het
feit
kwam.
heeft hij hier zeker inspira
dat vier gebouwen op de voorlopige rooilijn werden
B
een
ontwikkeling
van
zijn
vormentaal
een
aanvang
neemt. Geen van de schrijvers
het
artikel
van
Bartrina
vinden
we
de
waarmee
uiterste
belasting
niet
uitkomt
90)
(46)
Collins (i960): verschaft geen verdere informatie.
"Faltabales
Pane (1964) noemt de bogen: "la testimonianza
un
aparato
para
el
blanqueo;
adquirieronlo dat
zij
ver
dell'attivita
da
lui
volgens aanschaften ...)
applicazione originale e
Dit
Pane
apparaat
moet omstreeks of in 1876 zijn aangeschaft. Het
gaat
svolta
...;
costruttiva
gedetailleerd
in
piü
questa
(47) importante
sia
dell'arco
lijke hal is gebouwd. Over deze hal wordt door
Casanelles (1965): "de oude machinehal bestaat
woord
gezegd.
(Wel
noemt
hij
in zijn beschrijving van het
het
eerste
gebouw
nog,
mogelijk
waarin Gaudi de parabolische structuur op
Plano General van 1878 een Blanqueo maar dit betreft het defi
spanten toepast, samengesteld uit drie
nitieve gebouw.)
met klinkbouten bevestigd.
lagen
korte
planken,
Het is bovendien de eerste toepas
De enige andere vermelding stamt uit 1885. Het betreft de be
sing van zijn ideeën over economie in zijn "Dietario"".
schrijving van het jaarfeest waarin de
Martinell (1967) heeft het over:
hal, inmiddels
waar
schijnlijk uitgebreid, maar meer nog de feestelijke aankleding
example
of
our
prima
parabolico;"
afmetingen, wijze van samenstelling en krachtenspel.
geen
la
op de houtsoort (pino "melis"),
ligt voor de hand dat toen ook (het eerste deel van) de tijde Bartrina
boven
de oplossing veel eleganter bleef", (fig.
slechts een indirecte verwijzing naar de bleekhal, (blz. 244) f entonces ...". (Hen ontbrak een bleekapparaat;
(48)
"the most interesting extant
architect's activity here is the dozen para
van de hand van Gaudi, wordt geprezen.
bolic wooden arches which support the light roof of flat tiles
Rafols (1927) noemt dit bouwsel eerst een "cubierta"
which covers the 12-meter wide machinery hall.
(= dak),
Six
of
these
daarna "sala de maquinas" (machinehal) en dan: (het maakt van)
arches
were
—
later;
now all are clipped at the edges due to a cutting back
"de
hal
een
merkwaardig
voorbeeld van dakconstructie,
waarin de parabool wordt gebruikt voor de dragende delen: nuttige en zeer goedkope structuur, korte
planken,
tot
een
daar het skelet van para
bolische vorm geen trekstang nodig heeft met
en
samengesteld
is
drie lagen samengevoegd, waarbij de
druklijn gevolgd wordt". 174
daar
50 kg/cm^,
geeft de inspiratiebron aan. Bartrina (+_ 1878): In
druklijn,
(45)
of one of the facades when the adjacent The
construction
containment
Een
uit het midden van het
hebben
dat
de
krachtlijn
spant zou treden, terwijl daarmee bovendien spantbeen
stijl buiging
in
in zou
van
het
voorkomen 'zou zijn. Daar de architect de doorsnede
van de boog niet kon verminderen vanwege het gevaar waartse buiging,
van
zij
zag hij af van de stijl en het volgen van de
extremely
good,
widened.
involving short
"The arches are usually presented as the first
kope fabriekshal,
bolische bogen met gekoppelde planken.
is
was
form a highly graceful and economical parabolic profile ...". the
voorkómen
work
street
three-ply laminated wood planks that are secured with bolts to
Bergós schrijft in 1953: "Gaudï - houten latwerk van een goed samengesteld (in Mataró) op basis van para
built in the first stage and the rest were added
structurally of
equilibrated
mechanical
forms
appearance
resulting
thrusts-forms
essential
of
from
the
to
the
theory the master was later to develop more fully. Here, however, they are
employed
intuitive
in
manner
than
a
more
strictly
in
a
decorative
structural
or
one. The
parabola is the form of arch which results from
a
loads evenly distributed along the arch's span;
but the outer
edges of the arches at Mataró
system
of
bear no stress at all and could
143
structurally
become
straight. Gaudi later adopted this solu
De structuur en de materialen
tion in the atrium of the Güell Colony Church, and his failure
N.B.
to do so in the co-operative was undoubtedly guided
paragrafen functionele, ruimtelijke en
by
other
considerations". Bassegoda
(49)
(1977):
parabolische houten kleine
stukken
"...
en
bogen.
een interessante hal gebouwd met Deze
bogen
werden
gemaakt
met
die drie aan drie werden gekoppeld met klink-
bouten, naar het systeem van Philibert de
1'Orme;
zij
Daar
het
hier
een zeer eenvoudig gebouw betreft heb ik de
materiaalgebruik
in
beschrijving
gebaseerd
is
stoffelijke
dit geval tot één paragraaf samengevoegd. De op
de
correspondentie en tekeningen en twee
bestudering
aan
literatuur, de
nog
be
staande, maar gemutileerde hal.
(50)
Langs
de
Calle
de
la
Cooperativa ontstond aan de rooilijn een
bouwsel met de volgende karakteristieken: Correspondentie
een
één-beukige
lang
werpige hal met een oppervlak van ca. 12 x 46 m waarvan het zadel
zich tot die van het archief van Mataró; deze levert niet
informatie
van
bezoeken
Inleiding
Bassegoda (1979): geen verdere informatie.
Beperkt
en
waren
zeer licht en goedkoop".
méér
structuur
dan
de
reeds
genoemde en niets over de juiste
dak
gedragen
wordt
door
parabolische houten spanten welke zijn
aangevuld met houten liggers en
kolommen
in
het
vlak
van
het
plaats, grootte, constructie of materialen - wel enige voorschrif
spant.
Het zadeldak bestaat uit gordingen 8 x 25 cm, hart op hart
ten die evenwel geen betrekking
90 cm,
waarover
specifieke constructie.
hebben
op
de
voor
dit
gebouw
sporen, panlatten en pannen; de helling bedraagt
20°. Het dak heeft geen goten. De vier wanden onder het dak zijn zeer dunne metselwerken
op
een
zware, gemetselde plint. De langswanden zijn ca. 4 m hoog, terwijl de top van de kopwanden tot bijna 7 m boven het maaiveld reikt. In de langswanden bevinden zich raamkozijnen, travee.
oorspronkelijk één per
De ingang bevindt zich in de oostelijke kopgevel; in deze
kopgevel was het timpaan gevuld met een vast-raamconstructie. Verondersteld bouwd.
Deze
kan worden dat de hal direct op het maaiveld is ge fundering
bestaat
uit
gemetselde
blokken van ca.
45 x 80 cm, die zowel de verticale als de horizontale de
spanten
van het zware plint als weerstand hebben. hebben uit gestampte leem, kopjes, of dergelijke.
144
lasten
van
moeten vangen, zij het dat deze laatste mede een deel De
vloer
kan
bestaan
misschien gemetselde klinkers, kinder (51)
Je hoofddraagconstructie Het
belangrijkste
slechts
element
hierin
zijn
de
twaalf parabolische
spanten (op afstanden van 3,80 m geplaatst), die het
dakvlak
dragen
en
het
midden
van
voor de dwarsstabiliteit zorgen. De rest
van het dakvlak rust op de langswanden. De gekozen overspanning is
op
een
werkelijke
punten
bijzonder
te
zouden hebben indien de mogelijkheid
bestond proefbelastingen uit te voeren op de tie.
Wel
bestaande
construc
mogen we concluderen, dat de belastingwijze niet direct
tot de keuze van de paraboolvorm leidt, combinatie
aantal
waarden
met
voor de hand ligt, zij het dat de
noemen:
Filibert-spant,
- de vorm
zou zijn.
maar
dat
deze
vorm
in
de gekozen materialen en samenstelling reeds meer
de
oorspronkelijke
vorm
van
het
halve cirkel, vooralsnog een even goede keuze
- het materiaalgebruik - de samenstelling.
De beschikbaarheid van materialen lijkt in kunnen
Betrekken
we
deze
drie
aspecten
op de gekozen constructie dan
kunnen we niet anders concluderen dan ciënte
wijze
van
overspannen
worden als we alléén het De
parabool
wordt
"gelijkmatige"
bij
sprake
er
een
gekozen;
mechanica-aspect
namelijk
belasting
is
dat
voorkeur
hoogst
effi
dit kan niet gezegd
in
overweging toegepast
nemen.
waar
van
is. Hier zijn er echter slechts
puntlasten (drie per helft) met een korte afstand tot
elkaar
bij
de top van de boog.
leiden
tot
het
Spanje
niet
verhoudingsgewijs
gering is.
te
gebruik van hout: terwijl natuursteen in
overvloed in velerlei soort en vorm beschikbaar is, een
gauw
schaars
ia
het
hout
middel, waarvan de kwaliteit vaak
Het toepassen van hout kan bij Mataró verklaard worden
uit het geringe gewicht van de te dragen last en het geringe eigen gewicht. Door toepassing van kleine elementen worden
gehouden.
Het
is
kan
een
kwaliteitsselectie
bovendien niet onwaarschijnlijk dat de
grootst beschikbare lengte niet meer dan 4,80 m
mat
(ten
naaste
Eigenlijk draagt de boog dus slechts een deel van de dakbelasting,
bij de lengte van de wandstaven); het zou tot ingewikkelde verbin
zolang
dingen leiden indien we de overspanning van 12 m zouden
er
met
wind
geen rekening wordt gehouden, is dat ook de
enige belasting.
in
Over de materialen, hout en ijzer, kunnen we opmerken
dat
verhouding
treksterkte
tot
steenachtige
materialen
een
hebben. De toepassing van ijzeren slotbouten en in een boogconstructie, en
in
Mataró
in
structie in staat
hoge houten
ze
in
van
De gekozen oplossing heeft waarschijnlijk minder verbin
dingen en kent ïn de boog maar één verbindingsprincipe.
schenkels De vervoerbaarheid van de bogen in hun geheel is gering; dit wijst
paraboolvorm toegepast, stelt de gevormde con
erop dat de samenstelling op het fabrieksterrein heeft plaatsgehad
(in tegenstelling tot bakstenen of natuurstenen de
bal
last die bij een stenen boog nodig is om spatten te voorkomen hier
schema
constructie met rechte staven van een dergelijke orde van
zoals door Philibert de 1'Orme ontwikkeld
bogen) ook op buiging belast te worden. Dit betekent dat
niet nodig is;
een
grootte.
uitvoeren
(en mogelijk is uitgevoerd door coöperatieleden); bij
een
exacte
maatvoering
de
montage
is
in de samenstellende elementen zeer
eenvoudig en snel te verrichten.
Bergós heeft ongelijk als hij deze ballast in zijn
de parabolische bogen van Mataró aanbrengt. Het voert
hier te ver de exacte cijfers en berekeningen op
te
voeren,
die
Met betrekking tot de financiële mogelijkheden creets
te
zeggen.
valt
weinig
con
Uitgaande van het feit dat de coöperatie vóór
115
1877 nog niet haar bloeitijd had bereikt, kan gesteld er
worden
dat
weinig geld beschikbaar was, nog niet voldoende voor een defi
nitieve hal, en er dus voor een tijdelijke hal maar
weinig uitge
geven kon worden. Ook het feit dat dezelfde constructie tevens
in
de uitbreiding is toegepast, wijst op een goedkope oplossing.
IJzer was in opkomst en
dit werd in allerlei vorm door Gaudi toe
gepast op de fraaiste en ingenieuste wijze.) Wel zullen we hout in combinatie met
ijzer
aantreffen
zoals
in
Palacio Güell waarin in enkele plafondoonstructies hout als druk-, ijzer
als
trekmateriaal is gebruikt, in eveneens zeer ingenieuze
samenstellingen. Bouwfysische
overwegingen
hebben
misschien
een rol gespeeld in
verband met de agressiviteit van de opgeslagen bleekmiddelen.
De overweging dat het in de bleekhal eigenlijk gaat om
die
eenvoudig
soort
formelen voor een Catalaanse gewelfconstructie "snijdt geen hout"; de noodzakelijke rondheid van de bovenrand ontbreekt.
Voor een tijdelijke gebouw is, een constructie
een
te
goed
mogelijk
dat het idee voor de spanten ontstaan is vanuit de
bouwen en te demonteren of te verplaatsen is voor de hand liggend.
formeelconstructie die voor het maken van Catalaanse
Als deze constructie licht is,
bruikelijk was.
betekent dat bovendien geen of ge
Toch is het
gewelven ge
ringe fundering. De traditionele Catalaanse diafragmaboog in steen is
te
zwaar. Toepassing van hout of ijzer (c.q. staal) zal zowel
het gewicht aanzienlijk verkleinen als de
demonteerbaarheid
ver
De samenstelling: De bogen zijn samengesteld uit drie lagen houten delen van verschillende lengte, variërend van ca. 0,75 tot 1,20 m.
groten. Dit laatste geldt vooral voor een geboute houtconstructie.
De delen van de middelste laag verspringen
De
twee buitenste lagen. De drie lagen konden zodoende met behulp van
zwaarte van een constructie wordt mede bepaald door zijn over
spanningsmaat, gaan
dat
in dit geval 12 m. We moeten er misschien van uit
deze maat voortkwam uit het programma van eisen. Er was
ten
De
formule
bool of een "vrije" kunnen zijn. De beperking het verlangde profiel van vrije ruimte.
is
na
Mataró
grote kwaliteit gekomen in Gaudi's werk en heeft hem mede gemaakt.
beroemd
het vroege werk voor.
De
volgende
aspecten
hebben
zijn
overwegingen
172
De bleekhal moet worden gezien als een variant van de traditionele
beschikbaarheid
Catalaanse
produktiemethoden en financiële mogelijkheden.
de gemetselde schotten vervangen
zijn door houten, parabolisch gevormde Filibertspanten.
Pure houtconstructies komen in Gaudi's werk verder niet voor.
(We
hier bedenken dat steenconstructies, zowel in baksteen als
natuursteen, historisch goed waren
in
Catalonië,
terwijl
hout,
vooral goed constructiehout in behoorlijke afmetingen, schaars is.
146
door
van
de
ont
onbekend): de wetten van de mechanica en bouwfysica,
173
moeten
gevormd
bij de keuze van de hoofddraagcon
structie wellicht een rol vervuld (de werper
waarin
werd
tot
Metalen, houten of gecombineerde spanten komen alleen in
diafragmahal
de
van de kromming had de cirkel, de parabool, de hyper
ook niet meer plaats tussen straat en fabrieksschoorsteen.
laatste
van
bouten worden verbonden tot een geheel, met een gekromde vorm.
Een overspanning van 12 m is in 1880 mogelijk als spantconstructie (hout of ijzer) of stenen boog. Deze
opzichte
van
basismaterialen
en
materieel,
kennis
van
Conclusie
alles een veronderstelling.
Het gehele onderzoek,
van bronnen èn gebouwen, leidt tot de slot
som dat het gebouw met de parabolische kennen
onder
de
naam
bleekhal
filibertspanten,
(sala
dat
176
wij
de blanqueo) en dat door
sommige schrijvers sala de maquinas wordt genoemd, in
twee
komt
fasen
eerste
1875.
valt
in
Gaudï's studiejaren, 1876 of misschien
enerzijds
en
over
filibertspanten
hij het examen theoretische mechanica
van
de
kennis
over
anderzijds hier
vooropleiding,
21 oktober het examen toegepaste mechanica van de en
tevens
deel van de hal, in
in
De tweede
de tuin van Casa Vicens. Het ontwerp daarvan stamt
177
op
instantie
formelen
stenen diafragmabogen zijn geweest,
voor
een
opmerkelijk
lange
periode.
decennium
eerder
In het werk van deze
zo'n enorm belangrijke rol in Gaudï's werk zou vervullen, voor
slechts
in het water van de fontein voor het Plaza de Cataluna en in
enkele details, zoals de ventilatiekap op de "Patio
eerste
Diputación,
door Bartrina in het begin van 1878 als blanqueo
eerste
ontstaan,
een
periode, inclusief Gaudï's studentenprojecten, komt deze vorm, die
stereotomie (van steen, ijzer en hout).) Maar het
uitbeeldde, (52)
De parabolische bogen van de bleekhal zijn
architectuurop
ook blijft de mogelijkheid bestaan dat de spanten van
genoemd,
gemetselde,
zoals elders werd uitgelegd.
samenvoegde tot een unieke spantvorm. (Op 14 oktober 1874 behaalde
leiding
voor
in de boog in de tuinmuur de grafostatica toepaste en
Uit niets blijkt zijn bemoeienis met het eerste deel. Noch
statica
eerste,
leid is van die in de tuin of andersom. Duidelijk is wel dat Gaudï fase
tans bestaat de kans dat de student Gaudï zijn verse de
de
uit 1883. Het is niet duidelijk of de boog in het souterrain afge
gebouwd is. De
In het aantoonbare oeuvre van Gaudï komt
parabolische boog voor in de onderbouw van Casa Vicens.
maar
zeker
niet
para
el
Ex.
als draagconstructie. Uiteindelijk
brengt J. Bergós in "Construcciones Urbanas y
Eurales,
etc."
de
elders opgerichte
oplossing het dichtst bij. Onder 93- Arcos poligonales construidos
"voor een prikje" overgenomen
con tablas, para sostener un umbraculo (...), bespreekt Bergós een
door de toen nog arme Coöperatie, en dat Gaudï bij de noodzakelijk
vergelijkbare
geworden uitbreiding in 1883 eenvoudig
noemen.
de
bestaande
voortzette. Dat er van twee fasen sprake is,
constructie
blijkt zowel uit het
Hij
boog als die van de bleekhal zonder deze laatste te moet
de
door
Gaudï
toegepaste
bogen uit Hafols'
"Gaudï" wel gekend hebben.
verschil in houtkwaliteit tussen de voorste en achterste zes span
175
De veronderstelling dat ook de in de bleekhal gebruikte bogen mis-
ten, als uit de tekeningen van Gaudï (die slechts de helft van het
240
schien in die tijd gemeengoed waren voor winterkassen (letterlijk:
bestaande
171
schaduwhallen) ligt voor de hand.
gebouw
laten
zien) voor de uitbreiding. De verwarring
over Gaudï's auteurschap is ontstaan zowel vorm
van
door
de
parabolische
Dit ware te onderzoeken, ook of
een parabolische vorm in 1875 hiervoor nieuw was.
de spanten als door de onvolledigheid van de tekeningen
en ander bronmateriaal. De veronderstelling dat Gaudï's bemoeienis met de in
het
voorjaar
van
Coöperatie
pas
1878 begonnen is, stoelt niet alleen op de
documenten in het gemeentearchief van Mataró maar ook
op
de
ge
dachte dat alles begonnen is met de deelname aan de Wereldtentoon stelling
in
Parijs
in dat jaar. Daartoe zijn dan zowel Bartrina
als Gaudï (schoolgenoten uit Heus) aangetrokken. Helaas blijft dit
147
148
DE COÖPERATIE LA OBRERA M A T A R O N E N S E , MATARO •■ IV OVERIG
Inhoud
De overige g e b o u w e n o p h e t fabrieksterrein -de fabriek -de portierswoning Noten Mataró I, I I , III e n IV
Van de overige gebouwen/ontwerpen van de Coöperatie zijn bestaande,
fabriek
en
de,
nog
h e t , reeds lang v e r d w e n e n , poortgebouwtje
van belang. Be fabriek was Coöperatie
grotendeels
betrokken
brug en
de
Gaudi's
uitgevoerde
reeds
aanwezig
toen
Gaudï
bij
de
raakte, h e t poortgebouwtje (waarin de weeg
portierswoning plannen
waren
opgenomen)
behoorde
wel
tot
v o o r het terrein v a n de Cooperativa
Matoronense.
1149
4 m
DE COÖPERATIE LA OBEERA MATARONENSE, MATARO -IV OVERIG
boven
van de
maaiveld.
De
vloer lag niet verdiept evenmin als die
generatorruimte waarvan de hoogte niet van de tekening af
leesbaar is.
De overige gebouwen op het fabrieksterrein
De enige "versiering" van het complex bestaat op lijsten
De fabriek Zoals reeds opgemerkt werd de fabriek zelf ook in Voor
de
eerste
fase
werd
fasen
gebouwd.
de eerste steen in 1874 gelegd. Deze
fase werd in gebruik genomen op 15 juli 1875. Na verloop van tijd, tussen midden
1878
Gaudï het Plano General ondertekende,
en
augustus 1883,
deze
gerealiseerde
en een lijst op ca. 4 m hoogte op de wand van vormen
de
tekening
in
de ramen, gootlijsten, daklijst op het ingangsportaal
vertonen
gelijkenis
met
het
de
machinehal.
lijstwerk
van
(53)
huisje. Aangenomen kan worden dat al dit lijstwerk
toen
uitgevoerd.
De
het eerste
in
stuc
werd (55)
werden enige aanbouwen toe
gevoegd aan de zijde van de ingang van de fabriekshal. Naast
om
uitbreidingen
ziet
men
-de tweede fase (+_ 1900 m^ bebouwd oppervlak) in het Plano
General de verdere geplande uitbreidingen.
Het
programma
werd
uitgebreid met een opslagplaats voor garens,
een vouw- en meetkamer, een hal voor een
vouwmachine
van
50 pk,
een bankwerkerij, een stijfkamer en een prepareerkamer. De ingang van de fabriek kwam daarbij in de vouwkamer.
-de eerste fase (+_ 1250 m^ bebouwd oppervlak) De eerste fase bestond uit een rechthoek aangebouwd entree-portaal,
de
grote
aan
met
een
De eerste rechthoek be
weefhal (sala de tejidos), welke plaats bood aan
vier dubbele rijen van 22 weefstoelen. De plaats
22 x 48 m
Het totaal
betekende een uitbreiding met ca. 50% van het oppervlak.
voorts een kleinere rechthoek 12 x 8 m
waaraan een derde rechthoek van 8 x 14 m. vatte
van
tweede
rechthoek
bood
de motor en een opslagplaats, de derde aan de genera
-de derde fase {+_ 2300 m^ bebouwd oppervlak) Deze
beslaat
een
hal
van twee verdiepingen, ter grootte van de
eerste fasehal (ruim 20 x 40 m ) ,
met eenzelfde gevelindeling naar
vensteropeningen en lijstwerken maar dan in twee verdiepingen. Aan
toren. Los van deze gebouwen stond de grote schoorsteen.
deze hal,
De weefhal kwam met zijn vloer ca. l m onder maaiveld te liggen en
van één verdieping en ca. 8 x 14 m oppervlak. Deze hal was bestemd
werd in de nokken ca. 8,5 m hoog. De hal werd omgeven
voor "valones y balances".
door
60 cm
bestemd voor de spinnerij, was nog een kleinere gedacht
(56)
dikke wanden (op tekening), voorzien van grote verticale vensters.
De door Gaudi getekende spinnerij onderscheidt zich enigermate van
In
de vroegere weverij maar is daar
de
3,25 m.
lengte-as
kwam een rij kolommen (0 25?) met afstanden van
kennelijk
op
geïnspireerd:
de
Deze kolommen kregen, net zoals de langsgevel, de functie
traveemaat is in de lengterichting van het gebouw gelijk gebleven.
van drager van de dakconstructie (de hal is slechts één verdieping
De breedte is echter niet in twee maar in vier beuken verdeeld; de
hoog). Door deze kolommenrij werd
verhouding
de
overspanning
teruggebracht
van
de
zo ontstane rechthoeken is 5 : 8. De onderste
tot ca. 11 m. Waarschijnlijk zijn hierover spanten geplaatst waar
verdieping lijkt gedacht in metselwerk met kolommen
over gordingen.
en binnenwaarts gerichte steunberen
De
motorhal
kreeg
(54) een grote hoogte, ca. 9 m tot aan de nok. Het
is mogelijk, maar niet zeker, dat er een tussenvloer
150
was
op
ca.
lengte van een kleine 2 m.
van
dezelfde
van ca. 60 cm dikte
en
een (57)
De zwaarte van de constructie zal nodig geweest zijn vanwege tril-
lingen en het grote gewicht van de spinmachines. (Het is verleide
kan worden. Op de drie tekeningen wordt het "Edificio
lijk
zonder nadere gegevens.
om
over
filosoferen:
de
verdere uitvoering van de benedenverdieping te
de afmetingen zouden kunnen wijzen op een specifieke
Catalaanse overspanningsconstructie van zoals Gaudï bijvoorbeeld in
gordelbogen
en
Uit
gewelven
bovenverdieping
die wij
in
Pane's
Garraf zou toepassen maar de gegevens
die
zien
afgebeeld:
Op
ranke
kolommen in twee richtingen ijzeren balken (spantjes?) Catalaanse
baksteengewelven,
in
León
toe
deze
worden.
ijzeren
zijwand
de
los
weverij,
zou separaat nog een bleekhal
moeten komen en een kantoor/opslagplaats. spinnerij, zou een groot aanvoerterrein katoen
en
ande_re
materialen
De
Naast de nieuwe hal, de voor
aangelegd
brandstoffen,
straatkant
Cooperativa
gezocht
moest
het huisje was ook reeds van deze drie vermeld
woning
meet
op
het
ca. 6,5 x 13 m. De wanden vertonen dezelfde con-
structiewijze als de huisjes uit het woonkwartier,
ruwe
de raamomlijs-
ting en dakranden komen weer overeen met die van de weverij.
worden op de resterende
grond waarop tevens een openbaar toilet tegen de
la
4. eetkamer
6. keuken.
de
de
3. slaapkamers
heel
lijke en ruimtelijke ontwerp. hal,
voorgevel maakt, is aanwijzing dat de
Calle van
hoek
2. toegang tot de woning
5. alkoof
oude
indeling
De
1. ingang en plaats van registratie
Botines
1883
De
wat geleerd had op het gebied van het structureren van het stoffe
de
de
worden:
Plano General:
zal passen op de kantoorverdieping. Het plan van de
fabrieksuitbreiding laat zien dat Gaudï tussen 1878 en
Naast
met
genoemd
af te lezen dat het gebouwtje met één
tekeningen af te lezen, de functies staan echter
waartussen
twee richtingen gekromd. Het is
een constructiewij ze die Gaudï later in het Casa in
valt
plaats "ergens" aan de
kreeg in de uitgevoerde versie de constructie "Gaudï"
tekeningen
zijwand tegen bestaande bebouwing geplaatst zou
zijn te gering om dit te kunnen aantonen.) De
deze
A"
Merkwaardig is de ingangs-abri: de kolommen zijn in de plattegrond
werd
vierkant getekend, lijken in de opstand echter rond
gebouwd, de zogenoemde escusado.
te
zijn.
De
aansluiting van kolommen en dak op muren en dak van de woning zijn in constructief opzicht nog niet overtuigend uitgewerkt.
De portierswoning
Het
Een
gietijzer gedacht zijn, geïnspireerd door
van
de
veronderstellingen van Martinell is door de tekening
Plano General onjuist gebleken: hij meende dat dit
gebouwtje
doeld was als directeurswoning. Op het Plano General van
be
Parque
(58)
kend.
de
la
van
de abri is onduidelijk, de kolommen zullen in
Ciudadela
178
die Martinell wèl kende zijn de in 1966 in het ge
meentearchief ontdekte. De drie tekeningen gebouwtjes
waarvan
één
nu
van
1883
tonen
twee
met zekerheid portierswoning genoemd
van
het
en de lantaarns van Plaza Real, in 1878 (vrijwel tegelijk
Het geheel lijkt in grote haast ontworpen en kent niet heid
tekeningen
hekwerken
met zijn eerste aantoonbare bemoeienis met de Coöperatie).
waarmee
Gaudï
verhaal over Gaudï en De
de
door Gaudï voor de gemeente Barcelona ontworpen
augustus 1883 wordt het Entrada, Bascula
y Porterïa genoemd, deze tekening was Martinell misschien niet be
materiaal
het
de
exact
ontwerp voor het Casino tekende. In het
de geometrie(vindt men echter dit gebouwtje
terug en)ziet men dat Gaudï ook hier zijn geometrisch ontwerpprin cipe van het dubbele vierkant gebruikt om plattegrond en opstanden in hoofdzaken vast te leggen.
151
door Christina Ferrós gevonden tekeningen
Noten (1)
Men
leze
bijvoorbeeld:
Enzensberger,
kurze Sommer der Anarchie, p. 27 eerste
Kongres
plaats
waar
Hans
e.v..
de
In
Magnus. 1870
Spanjaarden
kozen en tegen Marx. In 1918 was 80$ van de
"Der
vond
het
Catalaanse
(2)
Gegevens
over
de
Sociedad
arbeidersgemeenschap
Cooperativa
naam. Het ook van
Gaudï,
"La
ar
(4)
Sociedad
La
artikel
"La
gebruikte
Mataronesa,
bijv.
in
tekeningen
archief
van
G.,
"Antoni
Gaudï
and
the
Gegevens
in
het
gemeentearchief
van Mataró, toegankelijk
Sociedad
Cristina
Cooperativa
Ferrós:
Obrera
(il)
Ribas
Piera, M., artikel in Serra d'Or.
Pages
deed
zijn
verzoek
reeds
begin 1878, het werd kort
daarna door Bartrina ingewilligd. (12)
(13)
Pane, R., o . c , fig. 22 t/m 28.
in
het
schrijft dat heeft
Pages
Gaudï
leerde
kennen
via
(14)
van
een
gemeente-archief
van
Mataró.
administratieve
verleend aan de tekeningen zolang
de
redenen
(15)
voor
de
Construcción",
pag.
boek (Barcelona 1953) aan Gaudï op architect
als
Roberto
Pane
"La Vanguardia
(16)
Dit
nog
blijkt
Agosto
gepubli
te
bedoeld zou zijn, tonen
gebouwen
vielen
(door
valt
dat
hun
date
onder de provinciale voorschriften van (1867 en)
van
goed
Gobierno
vigente".
bestuur".)
De
latere
aardig
te
de
1883
en
kloppen
("De
geldende
plaatselijke
voorzag
met de overzichtstekening, van
de
datum
(17)
Barcelona
zijn handtekening. Het eerder genoemde
stempel ontbreekt evenals de datum.
ceerd. Pane, R., "Gaudï", Milaan 1964. Piera, architect te Barcelona, publiceerde de
Gaudï aan
de gehele bleekhal verantwoordelijk is geweest.
Plano General, die Gaudï
had toen juist Gaudï
door niet
voorschriften van de gemeente Mataró werden hierop geënt.
toenmalig secretaris van de Amigos de Gaudï van mevr. Ferrós in
die
indien
1877: "El bando de buen verordening
vondst
zoals
De door Gaudï ontworpen ring)
Gaudï nog niet als
de fabriek van het complex als een werk van
Ribas
dit
Men leze: De bleekhal.
Martinell
Gaudï's diploma is gedateerd op
Espanola" op 7 december 1965.
Manuel
doorsnede,
heeft weinig waarde Gaudï
Cabaïies zijn naam om
Casanelles,
droeg
Torii, T., "El mundo enigmatico de Gaudï", II, pag. 591. Deze
prospectus
15 maart 1878. E.
Bergós
en geeft verschillende constructies van deze
Mataronesa,
in Reus (de woonplaats van zijn jeugd) de
architect was ingeschreven.
publiceerde
J. Bergós, "Materiales y Elementos 146.
onder
voor de Coöperatie. Gegevens
Movement
illustratie bij bepaalde constructieproblemen.
C. Martinell schrijft dat klasgenoot
Catalan
1870-1930".
Rafols, J., o . c , pag. 23.
diens
152
Collins,
Bartrina, J., o . c , pag. 231.
dichter Joaquin M. Bartrina, schrijver
(8)
bronnen. Wel bevat zijn boek
Pane, R., "Gaudï".
Calle de la Merced.
(7)
zijn
Collins, G., "Antoni Gaudï, pag. 29.
1877 1878 1883
(6)
nimmer
de gemeente Mataró blijkt.
gemaakt door de archivaris mevrouw
(5)
vermeldt
een uitvoerige bibliografie.
duidt op een grammaticale onkundigheid die meer het
d'Or"
Rafols J., "Gaudï", pag. 32 e.v. Rafols
Mataronense (1878)". Dit is de juiste
voorkomt, zoals uit de correspondentie in
(3)
(9)
(10)
Obrera Mataronense" vindt men in J. Bartrina's
"Serra
(1965).
voor Bakunin
beiders anarchistisch georganiseerd.
in
Over de watervoorziening is mij niets bekend.
(18)
De verbouwingsaanvraag (oude) toegang aan Calle de la Merced behoefde onder andere rijksgoedkeuring door de de
"weg
ligging
dichtgezet.
aan
(19)
het
gemeente-archief
3. om
correspondentie
Bartrina, J., o . c , pag. 254: de oostenwind, overheersend in
ontwerp voor een omheining.
niet
hierop
te
ontlenen aan de
naastliggende
be
waren er tussen de huizen aan de straat door
deel vormden van het door
en
tuintjes
gedacht.
De
(23)
In
die
Cabanes
en
Gaudï
ingediende
zin zijn de daken van later werk van Gaudï zoals in
neer laten komen.
Astorga en León, Bellesguard, Casas Batlló en Mila bijzonder
"Un plano por
te noemen. Hoewel de regenval aanzienlijk kan
duplicado de las casas que proyecta llevantar
combinatie
"Teniendo
el
las
dichas
...
zijn,
is
de
en regen of sneeuw zo zeldzaam dat daarmee in
Catalonië
geen
rekening
wordt gehouden.
que
casas edificadas se levantentarian (sic!) sobre
wind
in de vormgeving van gebouwen
proyecto la dicha sociedad de levantar varias
casas en los terrenos que son de su propiedad ...;
(24)
Steenachtige daken met een geventileerde spouw zijn trouwens
la linea que ha de ser prolongación de la calle de Iluro".
normaal in deze streken.
Het Spaans van de Catalaan Pages is niet
hij
tieconstructie, indien goed uitgevoerd. Wij zullen deze con
te schrijven en maakt daarbij nogal eens
structie meermalen in de nog volgende bouwwerken tegenkomen,
probeert
"deftig"
fouten, hetgeen zijn brieven meer dan
al
eens
te
best;
moeilijk
lees
baar maakt.
Zij vormen een uitstekende
(25)
De
holle
baksteen
werd
voor het eerst ontwikkeld door de
Ook Gaudï laat in zijn Spaans nog wel eens een steek vallen.
Engelsman Henry Roberts in 1849
Het Catalaans dat hij later fanatiek zou gaan gebruiken, kan
to build a house", pag. 123). Echter,
(uit: J. Woodforde, "Bricks
ik niet beoordelen.
tijd
Merkwaardigerwijs is de belettering hiervan sterk
der Architektuur II. Teil, 2. Band,
gelijkend
der nog enkele opvallende punten: de
te
komen;
aan
Romeinse
produkt reeds voor (j. Durm, e.a., Handbuch pag.
188-191).
In
de
(er
rekening
mee
houdend dat het huis een kelder
heeft). om
's
winters
(27)
Op de tekening Proyecto de Urbanización is het toilet in het
(28)
Merkwaardig
de landzijde één wat grotere (ca.
5 x 15 meter) voor samenkomst in de zomer; de winter-abri's zijn aan de landzijde
de
Gaudï's aantekeningen: "teniendo en cuenta que la casa tiene sótano"
heining met twee uitgangen
samen
dit
in
ring op grote schaal. (26)
zeezijde is een, miniscuul, parkje binnen de om
2. aan deze zijde bevinden zich twee abri's
kwam
ook
negentiende eeuw zorgde het strengperssysteem voor herinvoe
Het Plano General van 1883 vertoont in het woonkwartier ver
1. aan
isola
in velerlei vorm uitgewerkt, al naar de behoefte.
op die van de tekening van Marial. (22)
om
1877-1878.
fabriek
ze
doorgangen werden door draaihekken afgesloten, die onder
sobre la finoa explicada".
(21)
en
gangen naar het binnenterrein
Mataró onder Sociedad Cooperativa
dit gebied, mag de gasuitstoot van de
(20)
de
lijken
bouwing.
wingsaanvraag oktober 1879 in gemeentearchief Mataró.)
in
grootte
plaats waar ze gedacht zijn en aan de
naar de eerste orde" Madrid-Franse grens. (Verbou-
Zie ook Bartrina, J., o . c , pag. 247 en
De
(ongeveer
noord)
woonhuis naar de korte as geopend. is
dat
volgens
de
bijgevoegde
tekening nog
steeds Cabanes als architect tekent en niet Gaudï
(die toen
153
zijn diploma al ruim vier maanden op zak had). (29)
(30)
Blijkens
de
correspondentie
in
in werkelijkheid niet aanwezige, breuken,
gemeente-archief
Mataró,
gemak van de analyserende onderzoeker
onder Sociedad Cooperativa Obrera Mataronesa 1877 1878 1883.
Gaudï
Bartrina, J., o . c , pag. 249, e.v. Hier zegt Bartrina:
achterwege laten, zien wat zij ontdekt
"...
(zoals
hebben
niet
toege
pelijk, omdat de relatie tot vruchtbaarheid leidt, de schei
het
idee
van
de
projecten
binnenkort gerealiseerd zullen worden. die
met
die
die
ding
De eerste ver
woorden
te
zeggen,
dat
Bartrina,
zonder
daar
tekende
datum augustus 1883 draagt. Is
Plano
General
als
(37)
het "Plano General" be
spreekt. Dit is merkwaardig,
het
door
Gaudï
onvruchtbaarheid".
(Conversaciones
de Gaudï con
De hoefijzerboog leidt, omdat hij
in
de
Moorse
bouwkunde
zeer veel is toegepast, gauw tot het misverstand dat de toe
onder
passing ervan in latere Spaanse architectuur zou
inhouden.
Moorse invloed
(Zo wordt een deel van Gaudï's werk moresco,
General?
(neo-) mudejar, arabizante etc. genoemd onder andere door de
Op pag. 247 heeft Bartrina het over het "plan general" waar
toepassing van hoefijzerachtige bogen.) Er zij hier op gewe
aan
zen dat vóór
de
huizen
in
Plano
tot
Juan Bergós, 168; zie ook 145 en 171.)
men wil verwerkelijken, is de spinnerij". Uit
hier sprake van een vroegere versie van het
het woonkwartier onderworpen dienden te
zijn.
de
immigratie
van
Afrikaanse
en
Arabische
stammen de hoefijzerboog reeds in Spanje voorkwam,
Rafols, J., o . c , pag. 34 en Bartrina, Deze
J., o . c ,
beeld
pag. 248:
Pane, H., o . c , pag. 66 e.v.
(33)
Bartrina, J., o . c , pag. 247-248.
(34)
Uit het trottoirverloop op het Plano General kan
een
Flavische stele (museum Leon) en in de West-
(38)
Andrea Palladio, "The four
books
of
architecture,
second
book".
(32)
zijde
op
bijvoor
gotische architectuur.
teksten zijn op de tekeningen niet te herkennen en be
vonden zich misschien in het oude coöperatiegebouw.
Zadow, M., "Karl Friedrich Schinkel", fig. 85. aan
de
De
tuin-
ideeën
over Casino-Acropolis (etc.) ontstonden door een
suggestie van prof.dr. A.W. Reinink.
afgeleid worden dat de oude toegang tot het ter
rein zich juist naast de buitentrap bevond.
(39)
De
laatste komt met één interieurfoto voor in het eerderge
Dit blijkt ook in het Palacio Güell tot een aantal merkwaar
noemde Japanse boek van Bassegoda. De twee andere interieur
dige momenten te leiden; klaarblijkelijk werd dit door Gaudï
foto's komen voor in Rafols (eenmaal) en in
op voorhand geaccepteerd en vervolgens
boek
heel
bewust
uitge
"El
Pensament
de
Gaudï"
Martinell,
het
van Puig Boada en "Guïa de
werkt.
Gaudï" van Bassegoda Nonell
Men kan zich afvragen of het indelen in periodes van iemands
wijze afgedrukt). Pane geeft een detail van een spant, Torii
werk een zinnige bezigheid is. Van belang is de ontwikkeling
de foto van Rafols en van Martinell.
in
het
werk van een architect, die men beter met verbanden
aangeeft dan met verschillen. In die zin van
154
maar
de tekeningen die op de Wereldtentoonstelling van Parijs op
de verder verstrekte gegevens blijkt
(36)
dienen,
die analyseren en de synthese vervolgens
gesteld zijn, geven een exact (...)
(35)
"Zij
past omdat ze elke relatie vernietigd hebben; dat is begrij
betering
(31)
zei):
die weliswaar het
de
verschillen
dat
het
aangeven
niet moet leiden tot artificiële, want
(40)
Ik concludeer
(dezelfde foto op verschillende
dit uit de staat waarin de tussenwand zich op
de drie foto's bevindt.
De foto van Rafols lijkt de oudste:
de wand is slordig afgebroken; dan volgt die
van
Martinell
e.a.:
de
wand
is
onder het spant geheel verwijderd. Als
laatste die uit het Japanse boek: de
wand
is
geheel ver
dwenen.
structie:
klampverband gemetseld. Het is kozijnen
(41) Juan Bergós maakte voor zijn boek "Materiales y elementos de
ca. 4 a 5 cm, dunne (holle ?) strengperssteen in bevestigd
op Gaudï's tekening
voorkomt
in
zou
de spanten.
voorkomt. Deze detaillering lijkt meer van
Torii
maakte
een
schematische
doorsnede van de hal gebaseerd op het door zij-aanzicht
en
juist
getekende
de plattegrond en concludeerde daaruit dat
Gaudï oorspronkelijk spitsbogen niet
tekening van de Gaudï
wilde
toepassen. Dit kan
zijn daar Gaudï hooguit voor de uitbreiding van
een reeds bestaande hal verantwoordelijk was
en ook de oor
spronkelijke hal parabolische bogen bevat.
met
die
detaillering
van de
op een voorlopige tekening voor het Plano General en wel op dezelfde plaats als die van het Edificio B op
tekeningen 2
en 3. Althans ten naaste bij, de tekeningen blijken niet ge heel met elkaar en de reële situatie te kloppen.
hierin de mogelijk
die overigens niet op de foto doen
te hebben
bestaande fabriek en die voor Edificio A,
de portierswoning, die veel
dikkere
wanden had, dan met
een weldoordacht ontwerp. (52) Zie
"Gaudï
en de
statica" in het
eerste
deel van dit
proefschrift. (53) Bartrina, J., o.c, pag. 245. (54) Hierover is niets aan mij bekend
(42) Vreemd genoeg komt Edificio B, in dubbele lengte, wèl voor
hoe
dit metselwerk
construcción" een opmetingstekening van de helft van een van Tokutoshi
zijn, een
onduidelijk
zijn en hoe de detaillering zoals die
maar
de dakvorm
(twee
zadeldaken in langsrichting) doet dit veronderstellen. (55) Op
de kop
van
de weverij bevindt zich aan de buitengevel
iets waarvan ik veronderstel dat het de
woonhuizen,
die
immers
in
een
fontein
is voor
die tijd nog geen stromend
water hadden. (56) Misschien valores y
(43) Bartrina, J., o.c, pag. 241.
balanzas?
(balanza
de
plataforma =
weegbrug).
(44) Bartrina, J., o.c, pag. 242. (45) Rafols, J., "Gaudï", pag. 23, 32, 34.
(57) Eén en ander is gemeten op schaal 1 : 666.
(46) Bergós, J., o.c, fig. 90.
(58) Martinell, C. o.c, fig. 186.
(47) Collins, G., "Antoni Gaudï" Pane, R., "Gaudï", pag. 68. (48) Casanelles, E., "Nueva Vision de Gaudï", pag. 27. (49) Martinell, C ,
"Gaudï, his life, his theories, his works",
pag. 210. (50) Bassegoda Nonell, J.,
"Antonio Gaudï, vida y arquitectura",
pag. 43 (1977). Bassegoda Nonell, J.,
"Obras
Completes
de
Gaudï" (1979,
Japans). (51) Afgezien
van
het plint van geringe hoogte (25 a 30 cm) be
staan de wanden zoals reeds vermeld in een zeer
dunne con
155
156
EL CAPRICHO COMILLAS (SANTANDER)
Inhoud
Inleiding en thema's Literatuur en bronnen -literatuur -foto's -tekeningen -kadaster -de opdrachtgever, tegenstrijdigheid in de bronnen De situatie Typologie De bouwmassa De ontwerpmethodiek De functionele structuur A. Gaud誰? Kiosko chinesco; Het
paviljoentje
werd
na
de foto werd pas onlangs bekend. de
koninklijke bezoeken (1881,
1882) herbouwd in de Finoa G端ell in Las Corts de Sarria.
De ruimtelijke structuur De stoffelijke structuur Reconstructie van de bouwgeschiedenis Noten
Een
klein,
vrijstaand,
huis
in
het park van het paleis van de
markiezen van Comillas. Gebouwd in een
U-vorm
plantenkas op een smal, sterk hellend terrein. merken:
de
om
een
bestaande
Belangrijkste ken足
toren boven de hoofdingang en het materiaalgebruik in
het exterieur, dat sterk verwant is aan dat van Casa Vicens en het niet uitgevoerde Pabellon de Caza (Garraf).
157
158
EL CAPRICHO COMILLAS (SANTANDEB)
literatuur
(vanaf
Rafols'
"Gaudï"
in
1928) en bronnen als het Het
hoofd
1883 - eerste ontwerp (vermoedelijk)
kadaster vormen een van de thema's van dit hoofdstuk.
thema is een direct gevolg van het ontbreken van voldoende
bruik
1883 - start bouw
(vermoedelijk)
baar
1885 - einde bouw
(vermoedelijk)
onderzoeksmethode waarin het gebouw zelf als de belangrijkste bron
bronmateriaal
fungeert.
Geen
en
een
pleidooi voor de door mij toegepaste
"studeerkamer"-onderzoek,
maar
"veldwerk".
Dit
Inleiding en thema's
bouwkundig onderzoek van El Capricho bracht een groot aantal merk
In
waardigheden aan
het
samenhangen
de wordingsgeschiedenis van het gebouw vanaf het
1883
keerde een op het Amerikaanse continent tot welstand ge
komen vrijgezel naar Spanje terug, waar hij kust
in
de
provincie
Santander
een
zich
"klein
aan
de
noord-
maar comfortabel"
buiten liet bouwen door een jonge en veelbelovende architect, Maximo Diaz boeken",
de
Quijano,
kreeg
door
"liefhebber
zijn
van
goed
eten
sinds 1878 markiezen van Comillas,
Gaudï
goede
relatie met de familie Lopez y Lopez, gelegenheid om op het landgoed
van deze familie dit buiten, "El Capricho", te laten Antoni
en
(l)
bouwen
door
i Cornet, die korte tijd ervoor enig meubilair voor
de kapel van de markiezen had mogen ontwerpen. De exacte datum van de opdracht van staat
niet
Diaz
de
(2) Quijano
aan
Gaudï
vast (noch de feitelijke opdrachtgever zoals verderop
zal blijken), maar moet in dezelfde periode liggen
als
die
voor
Casa Vicens (1883) en Pabellones Güell (1883?), en
niet lang voor
die van Palacio Güell.
eerste idee tot en met de laatste verbouwing.
rechtstreeks
Zo bleken veel aan
hetgeen bijvoorbeeld tot uitdrukking komt in het consciëntieus verwerken van de materialen.
weinig
of
niet
Ook aan de materialen-
op-zich leest men echter de geschiedenis af. Centraal staan twee hypotheses: 1. Gaudï
ging
voor
zijn ontwerp uit van twee bestaande bouwsels
op het landgoed van de markiezen van Comillas: en een winterkas. Het "tempeltje" werd
een "tempeltje"
omgevormd
tot
de
be
kende uitzichttoren voor de entree. 2. Algemeen
wordt
aangenomen,
Cristobal Cascante werd
dat El Capricho onder leiding van
gebouwd
(studiegenoot
van
Gaudï
en
dat
El Capricho niet geheel a la Gaudï is. Cascante
was echter niet Gaudi's enige plaatsvervanger in Comillas. meeste
van
Gaudï's
werken
Capricho geheel geen oorspronkelijk ontwerp
die
sluitingen onlogisch, niet structureel, niet "Gaudïaans" derhalve,
verklaard
de
Merkwaardigheden
projectarchitect van het seminarie van Comillas). Hieruit wordt
Thema's Van
met
licht.
bewaard
gebleven.
schreven geschiedenis
over
Er
is bijzonder weinig, van El
materiaal
bestaat
Gaudi's
over
opdracht
of
(dan) ook geen goede ge
schepping
in
Comillas.
Uiteraard vindt men verder de gebruikelijke paragrafen,
waarin de
karakteristiek van El Capricho uit de doeken wordt gedaan.
De
vragen die bij een beschouwing van het gebouw en zijn omgeving op komen,
kunnen
strijdigheden
derhalve niet daarvanuit beantwoord worden. Tegen in
de
bestaande
beschrijvingen
en
bijbehorende
illustraties bemoeilijken het verkrijgen van inzicht in ontwerp en gebouw en de geschiedenis daarvan.
De
tegenstrijdigheden
in
de
159
Literatuur- en bronnenonderzoek
iets van de achterzijde van El Capricho laten zien; er
Literatuur
"Das
Glaswanden
Haus
wurde
herumgebaut".
urn
einen
Twintig
breiten
jaar
in
over
schrijft
breekt
heeft
bezoeken;
het,
(3) schrijvers,
niet
hetgeen
de
verrassende
verplaatsing
wintertuin van de provincie Santander naar Barcelona,
de
vrij
sterk
uitgebreide,
gebouw kunnen krijgen.
van
een
veranderde en verwaar
waarop een bouwkundig interessant moment van het gebouw
de
van
de
aansluiting
ingangstoren op de hoofdmassa van het gebouw. Van de oor
spronkelijke situatie is aan de hand van
een dagreis
Helaas ont
voorstelling
de
foto's
geen
El Capricho klaarblij
kelijk voor veel schrijvers over Gaudi's werk te bezwaarlijk;
zij
Tekeningen
baseren hun teksten dan ook op bestaande beschrijvingen. De meeste
Oorspronkelijke
beschrijvingen
kend. Uit de literatuur wordt niet duidelijk of er ooit
bovendien
foto's te zien valt; dat is hoofdzakelijk Capricho,
meestal
entreepartij, het wijzigingen
tot de
datgene
wat er op
buitenkant
van
El
ledig
de "extravagante" elementen zoals de toren met tegelwerk
en
het
smeedwerk.
De
tekeningen,
archiefonderzoek
heeft
of
kopieën
is
Behalve
het
strueren. (Zie echter: Tekeningen, Tokutoshi Torii.)
vatten, evenzo het kerkelijk archief.
zijn
de
schijnlijker is echter dat zij tijdens
een
verbouwing
Het
160
is
bijzonder
jammer
zijn
ge
vorengaande
"El
Capricho"
(6)
De huidige eigenaar van El Capricho bleek in bezit van van
een
reeds
gemeentearchief van Comillas kan nog materiaal be
187
een
kopie
schets van het gebouw in zijn situatie van 23 april 1914
waarvan de herkomst onbekend is.
literatuur gedurende de bouw genomen, waar
Deze oudste, bekende tekening is
een sleutel tot de oplossing van enkele problemen gebleken. 188
Nieuwe tekeningen: Op 5 mei 1967 werd
(4)
189
maakt
dat Rafols geen foto's publiceerde die
190
kundige
maakt. Dit wordt verderop in dit hoofdstuk uiteengezet.
het
191* foto's in Rafols' "Gaudï" zijn de oudste die bekend zijn. volgens
in
archief, ging ook het archief van de eigenaren van Het
vol
archief van de Sagrada Familia, Gaudi's persoonlijke
verloren.
De twee
een
(5)
literatuur waarin gepoogd wordt het oorspronkelijke plan te recon
Ze
zijn niet be
gestipuleerd.
Er bestond tot voor kort geen
Foto's
daarvan,
plaatsgehad. Dat veel archiefmate
riaal in 1936 verloren is gegaan,
ingrijpende
na de door Rafols gepubliceerde foto's worden daaren
tegen nauwelijks te berde gebracht.
juiste
te maken, ook niet in combinatie met de bijbehorende
teksten. Misschien helpen de tekeningen ons verder?
Door de afgelegen plaats is een bezoek aan
zich
de
Veel van de foto's zijn (te) mooie
juist geen plaats meer kon vinden, zoals dat
staan
van
inmiddels
plaatjes,
over meer dan 500 km, ten gevolge had.
beperken
is
daarin vaak de samenhang waarmee we een volledig beeld van
loosde
gehad om elk door hem te beschrijven werk uit
voerig te bestuderen in door hem geraadpleegde boeken, laat ze te
De nieuwere literatuur bevat een groot aantal foto's.
history":' "The
the Casa Vicens was a Mudejar pastiche, planned around
We moeten aannemen dat Frampton, zoals meer
Het
kant die het sterkst gewijzigd is.
Kenneth
a conservatory, ...".
gelegenheid
El
omdat
Wintergarten mit
later
Frampton in zijn "Modern Architecture, a critical result
jammer
énkele foto in de literatuur te vinden is, die deze kant
van het huis in zijn oorspronkelijke staat laat zien.
James Johnson Sweeney en José Luis Sert schreven in I960 Capricho:
geen
een
opmetingstekening
ge-
van de finca (grondstuk) van El Capricho door een landmeetuit
Santander.
Hierop is de bebouwing vrij onnauwkeurig
aangebracht.
In 1973 werden plattegronden van het gebouw op teke
Diaz aan zijn neef Eusebio Lopez, één
van
de
zes
ning gezet aan de hand van opmetingen van de toenmalige
situatie.
Claudio Lopez y Lopez en Benita Diaz de Quijano,
191
Tokutoshi Torii maakte op basis van deze
en
vrouw zoals versie 1 wil. (versie 2)
192
bevindingen
een
plattegronden
eigen
kinderen
(9)
"interpretatie" van de oorspronkelijke staat van
de woonverdieping en de omringende tuin. Deze interpretatie blijkt
Het Kadaster van Comillas in San Vicente de la Barquera.
op enkele essentiële punten onjuist, met name ter plaatse
Het in 1903 geopende kadaster vermeldt:
van
de
binnenhof, de lager gelegen "patio secadero" en de hoekbalkons van
"Bebouwd
de grote salon.
wordt
De
(7)
Catedra Gaudï beschikt inmiddels over tekeningen van de gevels
in de huidige toestand.
het
natrekken
van de gegevens over opdrachtgeving en eigen
dommen bleek het Kadaster van nut. Hoewel Vicente
de
la
Barquera
het
de
gegevens
die
Kadaster
van
men
in
het
vertrouwd
mag
Bovendien
bleken
de
worden
kadaster aantreft, was dit de
enige bron met wettelijk bekrachtigde gegevens die viel plegen.
San
pas in het begin van deze eeuw werd ge
opend en gesteld wordt dat niet al te zeer op
recreatieterrein in Comillas op de plaats die Sobrellano
genoemd
feiten
te
raad
in het kadaster tegen alle
verwachting betrouwbaar.
De opdrachtgever, tegenstrijdigheden in de bronnen
de
geschiedenis
in
1975
mono
(broer
van
Benita
Diaz
Quijano, de echtgenote van Claudio Lopez y Lopez). de
opsomming
van
Rafael
Gonzalez
opdracht ook bij Paulino Diaz de Quijano, toeleveraar
van
Eusebio Lopez Benita,
het
het
y
idee
Diaz
huis
de
bouwde
Echegaray, maar
sprake
kunnen
zijn
dan
de (8)
begint slechts
de als
- en misschien van het geld - waarmee Quijano,
zoon
van
Paulino's
zuster
en waarvoor Eusebio Güell i Bacigalupi
zijn beschermeling Antoni Gaudï als architect dan
geheel
van
een
a,
20
ca
en
de
tuin
grenst aan de noordzijde aan de laan van aan
dienstweg naar Sobrellano en
ten oosten en ten westen aan terrein
de
zuidzijde aan de muur en de
(?) van Dona Luisa Brü 10000 pts." Hiermee van
werd
(10)
op 5 november 1904 kadastraal de erfenis vastgelegd
Benita Diaz de Quijano aan haar zoon Santiago Lopez y Diaz de
Quijano.
(il)
In 1981 kocht Pilar Güell y Martos mede-eigenaren
voor
een
de
rechten
totale
som
van
van
alle
andere
4.930.755
voordroeg.
Er
zou
huwelijksgeschenk van Paulino
pts
(26 februari).
woonhuis
(29 december 1981) bezorgt zij zichzelf een en
tuin, genaamd El Capricho, worden ver
kocht voor 16.000.000 pts. (versie 3) haar
van El Capricho. Zij noemt als op
drachtgever Paulino Diaz de Quijano
In
Het
Nog in hetzelfde jaar
. Maria Teresa Sanchez Trujillano publiceerde over
de naam El Capricho bestaande uit woonhuis en
het goed van Dona Luisa Brü,
kerstcadeau:
grafie
met
tuin. Het huis heeft een oppervlak van 7 20 a 25 ca.
Kadaster Bij
van
en niet aan zijn
(12)
In deze laatste versie past de verkoop van de eigendomsrechten van Santiago's broer Eusebio aan
Juan Antonio Güell Lopez, derde mar
kies van Comillas en grootvader bewering
in
de
Antonio
Pilar
Güell
y
Martos.
De
tweede versie dat Pilar Güell als enige het huis
erfde van haar tante Maria Juan
van
Carmen
Güell
Churrica,
dochter
van
Güell Lopez, klopt echter in genen dele met de (be
perkte) gegevens van het kadaster. In geen van de versies komt Maximo Diaz de Quijano voor. 7 juli 1886
overleden
goede boeken en goed eten hield", wordt opgevoerd als de
Deze
op
en in Comillas begraven "vrijgezel die van door
sommige
schrijvers
"Indiano" die Gaudï opdracht gaf tot het ontwerp
161
van El Capricho. Er
zijn
twee
(13) overwegingen om deze versie (de vierde) serieus te
nemen. Dat de opdracht afkomstig was van een van de leden Quijano-familie
is
door
Gaudi
in
de
problemen
te
kleinzoon
was
zoals
Comillas
195
van Spanje. Het is een vissersplaats van nog
enige
manier
en
om
reeds
vermeld
werd,
opdrachtgever.
Dit
zal
hem
kadaster
in
1904
erfde.
196
een
aantal
geen
Catalaanse
de
Universidad
4000
inwoners
families die door
Pontifical,
die
welstand
gesticht
door
de
verraden, vergelijkbaar met die van het
De
opdrachtgever
sluitend
groot
landgoed,
1888 het Palacio de onder
het kerkelijk archief zal ons
meer
(18)
voor El Capricho was gerelateerd aan de familie
Lopez, eigenaren van een aan de bebouwde
van wie Santiago het volgens het
hierover uitsluitsel kunnen geven.
voor
kust van Santander, de groenste provincie
nabijgelegen en bekendere Santillana del Mar.
(15)
Slechts
de
eerste markies van Comillas. Het dorp bevat een aantal fraaie oude
vraag rijst nu echter wel hoe en waarom de eigendom van Maximo
overging naar zijn zuster Benita
vakantieoord
woonhuizen
een
uit
aan
geboorte of afkomst banden hebben met het dorp, dat voorts bekend
van Benita Diaz de Quijano en als kind El Capricho
overlevering bekend zijn geweest.
ligt
heid genoot door
(14)
hiervoor
gekend heeft, noemt Maximo als
De
193
geraken, was het (huis) op afstand te
maken, zonder het (hem?) te kennen". Josep Lluis Sert die,
de
zelf met de volgende verzuchting
bevestigd: "Casa Quijano, Quijada, Quijote - de niet
van
De situatie
kom
van
Comillas
aan
waarop voor hen door Juan Martorell in
Sobrellano
zou
worden
voltooid
en
waarop
een neogotische kapel (ingewijd 28 augustus 1881) was
ontstaan.
(16)
(19)
Het grondstuk van El Capricho was deel van het uitgebreide terrein Hoe het met de erfenissen ook
gegaan
mag
zijn
overeind
dat, op een noordhelling op enige
blijft
dat het initiatief voor de opdracht uit de familie Diaz de Quijano
daarvan
gekomen is en dat Gaudï zijn opdracht niet gekregen zou hebben in
Universidad
dien hij Eusebio Güell i Bacigalupi niet gekend had.
Martorell,
(17)
gescheiden
wordt
Pontifical dat
afstand
hoge
zee
gelegen,
laatste heuvelrug waarop de
gebouwd
is,
eveneens
een
werk
van
werd voltooid door L. Domènech i Montaner. Het is
van
de
zuidkant
van
de
lange
het paleis van de familie Lopez en strekt zich uit
evenwijdig aan de zee, die vanaf het terrein De
de
een
een onregelmatige, smalle strook aan oprijlaan
van
door
kant
niet
zichtbaar
is.
van het terrein ligt dus op het zuiden, het paleis
van de marqueses de Comillas ligt ten westen, het dorp
in
ooste
lijke richting, de zee noordelijk. 197
De
198
sprekend aan:
199
- de toren, bedoeld voor uitzicht naar zee, staat op een laag punt
200 203
situering
van
het
op het terrein doet niet vanzelf-
in de helling _ a e ingang zou aan de zuidelijk gelegen liggen,
nu
buurtweg
hebben
kunnen
moet men het gebouw via de oprijlaan van het paleis
van Sobrellano bereiken
162
gebouw
- de "wintertuin" heeft schijnt
de
hoge
een
zon
merkwaardige
bezonning:
's
zeer krachtig binnen, in de winter wordt
hij belemmerd door de achterliggende helling met behuizingen. Het vermoeden dat Gaudï is uitgegaan van de
situatie
(kas,
bestaande
Typologie
zomers
elementen
in
koepeltje) wordt door vorenstaande versterkt,
208
Hiervoor kunnen we in de eerste plaats terecht bij
209
in
de Jac. Androuet dit du hommes
et
Cerceau
pour
seigneurs,
gentils
autres qui voudront bastir aux champs, etc.". Het plan
dat Viollet-le-Duc van Du Cerceau overnam geeft
maar nog niet bevestigd.
Viollet-le-Duc
zijn achtste Entretien en via hem in het "Livre d'Architecture
in
essentie
aan
wat El Capricho is: Het is wel zeker dat in bouwseltjes valt
aan
als
de
kassen,
het
reeds
park
behalve
genoemde
prielen,
de
aanplant
tempeltjes,
fonteinen
en
caprichos. Hierin kan misschien de oorsprong van de naam lusthofje
gevonden
worden,
weliswaar bij een eerste nadere
beschouwing
niet
een
diverse
kapel voorkwamen. Te denken
overeenstemt
juist
voorkomt
grande
salie centrale autour de laquelle se groupent
appartements privés" en "
la salie, c'est la qu'on
recevait, qu'on mangeait, qu'on passait les journées pluvieuses et
van
les
het
maar
bij
met de structurele aanpak
van het ontwerp, een kenmerk van alle werken van Gaudï.
une
grotten:
naam die voor het nieuwe gebouw
kennismaking
"
plusieurs
(20)
soirees en devisant. Chacun ne se tenait dans son appartement
que pour dormir, pour s'habiller, ou si 1'on était indispose".
En
voorts: "En A est une petite cour relevée avec son la
une
tradition
du
moyen
perron,
c'est
age; c'est la cour seigneuriale. La
grande salie est en B; disposée pour apercevoir les est
éclairée
de
quatre
encore
dehors,
elle
cotés, et cependant communique a quatre
appartements aux rez-de-chaussée et a deux escaliers
qui
montent
a des appartements semblables au premier étage", (etc.) De
binnenplaats
genomen
van Du Cerceau's ontwerp werd in El Capricho in
door een wintertuin.
Het
gebouwtje
in
weliswaar méér dan één salon maar vertoont wel de
Comillas
heeft
"appartementen"
links en rechts, zowel op de hoofdverdieping als in het dak. Bovendien
is
de grote overeenkomst in de compositie van vensters
en dakkapellen van Du Cerceau's frappant.
voorbeeld
en
El
Capricho
Deze overeenkomst toont eens te meer de directe invloed
van de literatuur van
Viollet-le-Duc op
Gaudï's
ontwerpen
voorts op de scheve doorgangen naar enige vertrekken). In
de
"villa"
zeer
literatuur
over
(Carlos
Flores),
(Bassegoda
Nonell)
ook
Gaudï's
werk
"casita"
(let (21)
wordt El Capricho behalve (Hafols)
en
"hotelito"
"Landhaus" en "summerhouse" genoemd. Bij
Henry-Russell Hitchcock zou dit huis wellicht
terecht
komen
als
"a holiday 'retreat' for the upper classes" of als "cottage". (22)
163
De bouwmassa
De ontwerpmethodiek
Het gebouw is samengesteld uit drie hoofddelen en twee onderdelen:
Van
In de plattegrond komen deze drie delen tot uitdrukking als:
kennen we een klein aantal door de
- een
ontwerptekeningen, die een wat eenvoudiger gebouw laten
U-vorm
van
twee
bouwlagen die deels in de helling is ge
schoven. Deze vorm is afgedekt met een stelsel
van
schilddaken
waarvan het middelste dak enigszins hoger is dan de andere. (23) - de U-vorm omsluit een rechthoekige van één laag met een zadeldak op
bijna
het
het vrijwel gelijktijdig ontwikkelde Casa Vicens in Barcelona
door
Gaudï
gerealiseerde.
gemeente
Gracia
goedgekeurde zien
dan
Klaarblijkelijk is er tijdens de
uitwerking en het bouwen een aantal elementen toegevoegd of gewij zigd. Mogelijk is dat in het geval van El Capricho ook gebeurd.
dezelfde hoogte als de andere daken. Deze massa heeft
een vorige vervangen die waarschijnlijk van de U-vorm gescheiden
Geometrie
werd door een smalle strook met plat dak. De oude massa werd ge
Zoals ook in de andere hoofdstukken over
vormd door een wintertuin/kas met
geschrifte komt, blijkt er in zijn ontwerpen steeds weer sprake te
rechte
langszijden
en
twee
halfcirkelvormige beëindigingen, waarschijnlijk afgedekt met een schilddak. (hypothese) - een
derde,
(24)
cilindrische massa wordt in één van de buitenhoeken
van de U gevormd door de uitzichttoren boven de ingang
tot
het
drie hoofddelen zijn gearticuleerd naar hun functionele struc
tuur,
terwijl
nog twee onderdelen zijn toegevoegd, en wel aan de
ene zijde een massa van één laag aansluitend op de de U en aan de andere zijde een ongeveer half van
één
laag
onderlaag
van
In
de
eerste
tijd
werden
in
een orthogonaal stelsel vlakken,
zonodig verfijningen werden aangebracht, waarbij zowel konden
cirkeldelen (halven en kwarten) gebruikt. nog
ver
aansluitend op de bovenste laag van de U. Het ver het
ter
rein.
niet
klassiek
te noemen. Negentiende-eeuws zijn de
gespiegelde ingrepen (zoals de ingang op de hoek van de ver
schillende
uitbouwen
links en rechts)
van
het
vierkant
en
Gaudï is in El Capricho
ving van zijn latere ontwerpen gaan bepalen.
Maatanalyse Het is evident dat Gaudï herhaaldelijk de tegel als maateenheid in
aandeel is
als
af van de tweede- en derdegraads krommen, die de vormge
zijn ontwerpen ingevoerd heeft. Hiermee kan
hoofdopzet
maat-
ontstaan. In El Capricho werden naast het
cirkelvormige massa
schil in hoogteligging is bepaald door de hellingen van
De
ten
ruimtes en massa's volgens eenvoudige verhoudingen ingevuld waarna
stelsel van drie haakse assen de diagonaal De
bouwwerken
zijn van met geometrie geordende vlakken, ruimten en massa's.
vormafwijkingen
gebouw.
Gaudï's
die opgevat moeten worden
als gevolgen van de terreingesteldheid (de helling).
(25)
in
zijn
men
meestal
Gaudï's
bouwwerken onmiddellijk herkennen. Zo ook in El
Capricho. In mijn maatanalyse van de tekeningen van dit gebouw,
recente op
metingen, heb ik mij beperkt tot de plattegronden. Een maatanalyse van de opstanden is, eventueel met behulp
van
foto's,
te
maken
door aantallen tegels te tellen. Doorsneden over het gebouw zullen slechts terieur.
gereconstrueerd kunnen worden door opmetingen van het in Door
de ontoegankelijkheid van het gebouw was een nauw
keurige nameting van de vertrekken helaas
164
niet
mogelijk.
In
de
tekeningen vindt men een analyse van het gebouw in hoofdlijnen.
vlak gesitueerd. 20t
(26)
De vensters komen voor in twee-,
drie-
en vijfpas en zijn in hun
Wat de werkelijke afmetingen van de verschillende vertrekken heeft
indeling
bepaald, is
Entretien 8, of rechtstreeks aan Du Cerceau ontleend.
onduidelijk,
behalve
de
(mogelijk) reeds aanwezige
wintertuin en koepel. De hoofdslaapkamer lijkt ten opzichte van de grote salon groot uitgevallen, de trappen zijn krap bemeten. De afmetingen van de stoffelijke structuur en dikte
van
de
buitenwanden
de
tegels
en
de
bakstenen.
1:3.
De
tegels
zijn
die
van
de
Van' de laatste is vooral de lagenmaat
bepalend voor de opstanden; deze verhoudt zich als
De
is, voor een vroeg gebouw van Gaudï,
normaal (50-75 c m ) . Belangrijke materiaalmaten
meten
15 x 15 cm,
tot
wat
de
tegelmaat
betekent
De buitenmuren zijn op een plint gezet deelte
materialen:
dat de
zoals hiervoor geschreven afkomstig uit Viollet-le-Duc's
is
opgenomen,
waarachter
een klassiek gegeven; de wanden worden be
malen door Gaudi toegepast motief. soles nog doorgetrokken; de gootlijst.
Deze
wordt
doorbroken
middenas samenvallen met die van dieping.
Zo
vormen
De wanden worden boven de con
dakvoet
de
gaat
vensters
een compositorisch geheel met de daklijst.
met de dikte van de tegels.
van de ronde uitbouw en bovenlangs de
4,5 cm
dik.
is
bijvoorbeeld
Dit geeft problemen bij binnen- en buitenhoeken. Ook
in de rondingen zijn kleine vergissingen geslopen, met name
achter
de
van
de
hoofdver
lichtopeningen van boven- en hoofdverdieping
verstoord
wordt,
verscholen
door dakkapellen, die met hun
Bij de maatvoering van het gebouw is onvoldoende rekening gehouden zonnebloemtegel
dienstge-
kroond door een gootlijst die is opgebouwd uit consoles, een meer
moduulmaat iets groter is.
De
het
bijvoorbeeld
Waar
deze
compositie
door de schoorstenen, de daklijst voormalige
sprake van latere wijzigingen of toevoegingen.
wintertuin,
is (27)
links
van de entree in de daklijst. De achterwand van de "heren(biljart) kamer" heeft echter de nauwkeurigheid van Casa Vicens.
Het ontwerp in hoofdlijnen 210
De
plattegronden van El Capricho, onderbouw, hoofd- en dakverdie
ping, laten zich onderbrengen in twee vierkanten, die op hun beurt elk in 5 x 5 vierkanten zijn gedeeld;
daarin is een U-vormige fi
guur in te tekenen. Deze figuur kan nu naar behoefte verfijnd worden. Zo een
diagonaal
door
ontstaat
er
de ingangspartij, rondingen door de vorm van
de wintertuin, en toevoegingen als
het
koetshuis
en
een
ronde
uitbouw aan de andere zijde van het huis. De grote salon wordt geprononceerd door het terugzetten van de ge vel ter weerszijden en de toevoeging van balkons op de zo ontstane hoeken.
De
lichtopeningen
in
de diverse gevelvlakken hebben de
tegel als maatgevend element maar zijn van
binnenuit in het muur
165
en
De functionele structuur De
functionele
structuur
is eenvoudig en doeltreffend. Zoals in
de paragraaf Typologie reeds gemeld, is El Capricho: salie
centrale
"une
grande
autour de laquelle se groupent plusieurs apparte-
In wezen bestaat het gebouw zoals in Du "appartementen"
salon.
ter
Cerceau's
voorbeeld
uit
Rechts
van
de entreehal ligt separaat een groot
vertrek dat misschien tot biljart-, herenHieraan
ligt,
naar
of
rookkamer
diende.
achttiende-eeuws Engels voorbeeld, een klein
ontstaan, die elk via een eigen trap met de zijn.
is aangelegd.
weerszijden van een gemeenschappelijke
Dit komt het beste tot uiting op de bovenverdieping. Door
dat de grote salon tot in het dak doorloopt zijn er twee
bonden
koetshuis.
vertrek, een "nook" waarop, waarschijnlijk naderhand, een terrasje
ments".
twee
het hoofdslaapvertrek aan de oostzijde met een groot terras op
het
eenheden
hoofdverdieping
ver
Elk "appartement" bevat drie vertrekken en een toi
Op de door de
ontstane
binnenplaats
lag
waarschijnlijk
reeds voor de bouw van het huis een wintertuin, een modeartikel in die tijd voor de tot welstand gekomen burger. Door de situering op een helling werd de winterzon waarschijnlijk sterk gehinderd, ter wijl
let.
U-vorm
de
zomerzon juist onbarmhartig binnengeschenen moet hebben,
een niet geheel behaaglijke situatie. Doordat
de ingang op een hoek aan de buitenzijde van het U-vormig
Dè attractie van het huis is de uitkijktoren boven de ingang:
vlak is geplaatst en niet zoals in Du Cerceau's voorbeeld twee en
zicht
trees aan de binnenzijde zijn aangebracht, is op
rekte heuvel aan zee. Vanaf de toren heeft men echter
de
hoofdverdie
op
zee
panorama,
De
zo vrijer zicht.
is
ook
op te vatten als een reeks onderling
verbonden vertrekken aan een corridor in U-vorm. tussen
de
Door
de
ingang
vertrekken in één van de knikken van de U te leggen is
één vertrek los van de andere gekomen en slechts via met
de
de
corridor
de andere verbonden (dit in tegenstelling tot het vertrek aan andere
zijde
dat
juist
niet
met de corridor in verbinding
staat). Het
(28)
souterrain strekt zich onder twee van de drie zijden van de U
in L-vorm uit en is via beide trappen met de hoofdverdieping en de bovenverdieping
verbonden.
en opslagruimtes.
Het bevat de keuken en andere dienst
Het bedienend personeel kon via de twee trappen
snel de verschillende vertrekken op beide
verdiepingen
bereiken,
benevens de garage (toenmalig koetshuis) en de hoofdingang. In
het
hart
van
het
huis
salon met aan één zijde een
ligt op de hoofdverdieping de grote ontvangstkamer
(?), aan
de
andere
zijde de eetkamer, vervolgens het boudoir, met badkamer en toilet,
166
de
Het
vanaf het terrein wordt belemmerd door een langge
ping een doorsnijding van het westelijke "appartement" ontstaan. hoofdverdieping
(29)
een
groots
Baskische Golf, en ook naar de landzijde krijgt men
De stoffelijke structuur
De ruimtelijke structuur In El Capricho is nog sprake van die
slechts
door
deuren
met
deuren zijn royaal van maat en
gesloten, elkaar zodanig
rechthoekige
cellen,
van
wintertuin
zoals
Bellesguard
en de Bodegas Güell in Garraf de situatie in zijn gebouwen invoert
geplaatst
door
dat
er
lange de
salons naar de corridor. Deze zijn op de twee middelpunten
de
werk
in verbinding staan. Deze
zichtlijnen ontstaan. Opvallend zijn de schuine doorgangen van kleine
De letterlijkheid waarmee Gaudï in later
gericht, zoals de as van de ingangspartij, en
ter
plaatse
aanwezig
materiaal
te
verwerken,
souterrain
voornamelijk
uit
schil
die
De plaatsing
zijn
waardoor
de
diagonalen
doorbreking
van
die
hoeken
meer aandacht kregen. In het groot vindt
in
in
het
natuursteenblokken bestaat en in de
hoofdlaag voornamelijk uit oranje-gele baksteen. Binnen
achteraf van balkons op de hoeken van de grote salon
in El
Capricho nog geheel afwezig. Het U-vormige gebouw heeft een dikke dragende
niet op de hoofdassen van de salons.
leidde, in tweede instantie, tot de
is
de
schil
het souterrain dikke wanden geplaatst ter compartimente
ring en als dragers; enkele dunnere wanden zijn later aangebracht. Op
de hoofdlaag zijn slechts de zijwanden van de grote salon even
dit ook plaats in de ingangspartij.
zwaar als de buitenwand, de overige
De afrondingen in de buitengevel werden in het interieur niet uit
en niet-dragend.
gebuit behalve misschien in de "nook". De rondingen van de binnen-
De horizontale vlakken zijn:
gevel volgden waarschijnlijk de wintertuinconstructie waardoor een
- de souterrainvloer, bestaande uit plaveisel
interessante gangruimte kon
- de "begane grond"-vloer, bestaande in éénzijdig gebogen gewelven
ontstaan,
die
mogelijk
een
sterke
is er sprake van diverse horizontale zicht- en loop
- de
is
er
een
strenge scheiding van de ruimtes, zelfs de
Vanuit de dakkapellen aan de binnenzijde keek men op het corridor
zijn.
Dit
dak
zoldervloer
bestaat
in
houten
balklagen
met houten dek
zal
Het dak ten slotte bestaat uit houten
spanten
(Andreaskruistype)
van
en de wintertuin. Misschien dat er op die manier een
visueel contact van de was.
(30)
waarover houten regels waarop gebakken tichels en dakpannen.
trappen zijn omsloten.
de
licht
vloeren; boven de grote salon bevindt zich geen zoldervloer.
assen. Verticaal
zijn
(vlakke ton) waarop houten of stenen dekvloeren
visuele relatie met de wintertuin had. Samenvattend
scheidingswanden
hoofd-
met
de
bovenverdieping
mogelijk
door de glasreflecties wel niet wederzijds geweest
In zijn stoffelijke structuur behoort El Capricho tot Gaudï's con ventionele
gebouwen.
Van parabolische openingen of steunbogen is
nog evenmin sprake als van Catalaanse gewelven. De kolommen van de ingang staan nog te lood, in tegenstelling tot wat Rafols daarover beweert. De
(31)
stabiliteit
wordt
nog geheel uit massa verkregen. In die zin
hebben we met een traditioneel
gebouw
te
maken
dat
in
totale
tegenstelling staat met de vliesdunne constructies uit zijn latere werk.
Een
van
de belangrijkste contrasten in de architectuurge
schiedenis ia in de geschiedenis van Het
uithollen
van
massa
Gaudï's
werk
fundamenteel:
tegenover het omhullen van ruimte. Met
167
dien verstande dat Gaudï de Gotiek voorbijstreefde met zijn geheel momentvrije, zuiver op druk ontworpen gebouwen.
b. Vervolgens het dak. Uit de foto's in Rafols "Gaudï" blijkt
In El Capricho is
daarvan vrijwel nog geen spoor te bekennen.
de
dakbedekking
oorspronkelijk
naderhand vervangen door eterniet-leien
(32)
detail
geheel
de schoorstenen
waarvan alleen bij de garage-ingang de
nadat het pannendak was
zonder
De
gehele
(33)
c. De
hoofdmassa is omgeven met goten op bakstenen consoles;
deze gootrand wordt onderbroken door dakkapellen en
is
de
maatgevende functie. (Op niet.)
El
tegels een
punten
klopt
het
aan
echter
ook
vond
waarin
de
d. De
221
hoofdvertrek
materialen
zijn
wanden
gestuct
van
de
toegangen
(vooral de toren) herkent men El Capricho aan
de kleuren van baksteen en tegels. Deze tegenstelling
met
kleurigheid
is
in
vol
de serie gebouwen waarin Gaudï alleen
maar baksteen of natuursteen in de gevels zal toepassen maar keert terug als Jujol zijn intrede doet in Gaudï's atelier (Casa Batlló, 11904).
(34)
Enkele opmerkelijke elementen in het gebouw:
215
a. Ten eerste is dat de bebouwing
e. De
van
op
de
binnenplaats.
Deze
is
en
ruimtelijke
structuur
wijkt
de rest van het gebouw, terwijl de aanslui
van oud en nieuw erg onnauwkeurig zijn, met name boven-
daks is de hoofdmassa ernstig
onttakeld.
De
situatietekening
uit 1914 toont ook een van dit deel afwijkende omtrek.
168
nog
onvol
keermuur
in
de
tuin,
de buitentrappen en de dienstpatio
staan niet op de tekening van 1914. Diverse details wijzen erop dat dit geheel pas later is ontstaan en waarschijnlijk niet van Gaudï's hand is. f. De bovenrand van de plint is geheel afwijkend
van
de
balkon
rand; zij sluiten meermalen moeizaam aan. g. Als
laatste
on-Gaudïaans
latere toevoeging. Zowel in de toegepaste mate
rialen als in de stoffelijke
tingen
het
in tegelpatroon, het hekwerk lijkt
on-Gaudïaans. Op de foto van Rafols zijn de hemels
en,
naast de wintertuin en het materiaalgebruik,
opvallendste element: de ingangspartij. Het geheel 21^
af
tot
tooid.
vorm van het gebouw
deel
een
hoekbalkons bij het hoofdvertrek. Ook deze lijken in latere
instantie aangebracht. De
De kleurstelling is zeer karakteristiek. Behalve aan de opvallende
dit
garage
dat het hier om latere aanbouwen gaat. 218 219
een
de
aan de oostzijde van het gebouw wijken in hun de
Capricho behoort hiermee tot de vroege gebouwen waarin
liet vervullen.
duidelijk
voordat
de zijkanten van het gebouw. Zowel de half
patroon
Gaudï de decoratieve functie door speciaal toegevoegde
strekte
aangebracht;
taillering af van de hoofdmassa. De bovenranden laten vermoeden
hebben zowel een decoratieve als
aantal
aanbouwen
plaats
Op het metselwerk is een regelmatig patroon van twee verschillende aangebracht;
dakrand
in tweede instantie aangebracht dat wil zeggen
ronde aanbouw aan de westzijde als die
naderhand
boven de bebouwing op de binnenplaats weggebroken.
tegels
het
dakbedekking gewijzigd werd in eterniet-leien.
meer duidelijk is. De lichtopeningen zijn gevuld met houten kozij nen, dubbele kozijnen vinden we in de noord- en oostgevels.
waarbij
wijzigde en onlogisch werd. Waarschijnlijk zijn
We vinden in de hoofdmassa slechts enkele grotere openingen (3-4m) overspanningswij ze
dat
uit pannen bestond. Deze zijn
slordige
ga er daarom vanuit dat de toren met niet
in
is
zijn
bordes
en
een
stoepen
één fase met de hoofdmassa is ontstaan en mogelijker
wijs (in eerste aanleg) ook niet door Gaudï ontworpen laatste
op
wijze tegen de hoofdmassa geplaatst. Ik
geldt
dan
is.
Dit
met name voor het onderste, niet met kera
miek bezette gedeelte.
Reconstructie van de bouwgeschiedenis
een
exacte
kopie.
Ook
vindt men in El Capricho een aantal ele
menten die sterke verwantschap tonen met die onderdelen
van
Park
Eerste hypothese
Güell die in de eerste jaren van deze eeuw werden gerealiseerd.
Bij het bekijken van het bouwwerk ontstond de volgende hypothese:
Het
Gaudï ging voor zijn ontwerp uit van twee
achterzijde van het huis.
bestaande
bouwsels
in
gaat
in
hoofdzaken
het park van het paleis van de familie Lopez: een tempeltje en een
De veronderstelling ligt
winterkas.
elementen
Het tempeltje werd omgevormd tot de bekende
uitzicht
toren.
(35)
zijn
veronderstelling
bovenbouw van de toren onderling en van de toren op de hoofdmassa;
bracht na
is
de . problematische
binnenhof
dakvorm van deze hoofdmassa aan de
- van recht naar rond - verklaarbaar vanuit een aanpas
sing aan een bestaand gebouw.
voor
de
hand:
het
gehele
gebouw
zeer
te
specificeren
dat
deze
elementen
overleg
met
De
in El Capricho zijn aange
der dan dat zij reeds twintig jaar vóór Park Güell als El
Gaudï.
de aanleg van Park Güell is immers voor de hand liggen-
Capricho
eerste
in
zijn uitgedacht zonder aanwezigheid van Gaudï om dan
pas weer in Park Güell te verschijnen,
Deze overwegingen vormden de aanleiding
Nader
1914, het jaar van de opmetingstekening, door
Bardier Pardo aangebracht, al of niet in
Een en ander zou de moeizame aansluitingen verklaren van onder- en
voorts
na
om de keermuren met trap en grot aan de
zonder
in
tussenliggende
projecten voor te komen.
precies te bekijken op materiaal, constructiewijzen en vooral aan sluitingen.
Uitwerking Door
Tweede hypothese In
de literatuur vindt men herhaaldelijk dat Gaudï nimmer of mis
schien
één
keer
Comillas bezocht heeft, dat het ontwerp voor El
Capricho weliswaar van hem afkomstig is maar dat leiding
van
zijn
studiegenoot
geheel
a
van
materialen en verbindingen in de stoffelijke
la
Gaudï
het
werk
onder
fasen
het
getracht
te
achterhalen
in
welke
gebouw gerealiseerd is; voorts is in beperkte mate ge
probeerd de ontwikkeling van het gebouw in de planfase
te
recon
strueren.
C. Cascante zou zijn uitgevoerd.
Hieruit verklaart men dan dat El Capricho niet
onderzoek
structuur van El Capricho is
op
een
aantal
punten
is. Cascante was echter misschien niet
Gaudï's enige "medewerker" in Comillas.
(36)
De
belangrijkste
vragen
die
ik mij, alvorens het gebouw te be
zoeken, aan de hand van de tekeningen stelde zijn de volgende: 1. Welke van de volgende onderdelen zijn oorspronkelijk,
dat
wil
zeggen tegelijk met de hoofdmassa gebouwd? Verschillende opdrachten van Eusebio Güell zijn uitgevoerd door de
a. de ronde uitbouw aan de westgevel
aannemer
b. de toren
José Pardo Casanovas.
Deze had een neef in dienst, Juan
Bardier Pardo, afkomstig uit Comillas.
Juan Bardier
schijnlijk (in 1907?) terug naar Comillas nadat hij onder
keerde waar in
meer aan Park Güell en een woonhuis voor de schilder Graner
(een vriend van Gaudï), de Torre Graner, had gewerkt. 207
Barcelona
Wel, van de toegangspoort van de Torre Graner
staat
(37) in
Comillas
.onderbouw .bovenbouw c. de garage (koetshuis) d. de bebouwing van de binnenplaats e. de keermuur daar tegenover
169
f. de hoekbalkons
222
^e
g. dakbedekking en schoorstenen.
22*)
hoofdmassa.
consolerand
echter
sluit zeer slecht aan op die van de
De laatste verdwijnt zo'n beetje in het dak van
2. Welke van deze delen zijn later toegevoegd?
de aanbouw. Het lijkt aannemelijk
Voorts
andere
vroeg
ik
mij af hoe de foto's die Rafols publiceerde ge
dit
dak
eerst
een
afwerking heeft gehad en pas in tweede instantie be-
treedbaar
ïnterpreteerd moesten worden:
dat
is
gemaakt.
(Ook het dak van Casa Vicens is pas
tijdens de bouw ontwikkeld tot Gaudï's éérste daklandschap.)
3. a. als genomen tijdens de bouw?
Het is niet duidelijk waarom de beide
b. als genomen tijdens een verbouwing; zo ja, wanneer?
consoleranden niet op
gelijke hoogte liggen, noch waarom de maatvoering ervan ver Bij mijn eerste bezoek aan Comillas kon vijftigtal
merkwaardigheden
ik
aan
het
gebouw
schilt. Merkwaardigerwijs liggen de uitbouw en
een
hebben met een gefaseerde bouw. Deze punten brachten mij
tot
de
erboven-
staande dakkapel ook niet op één as.
signaleren, die alle te maken kunnen
Het
een
hekje
op de uitbouw ten slotte is identiek aan dat van
het terras van het koetshuis en
aantal voorlopige conclusies over de bouwgeschiedenis.
vertoont overeenkomsten met
het oorspronkelijke hekwerk van Casa Vicens. (Veel a. de ronde
huis
uitbouw is oorspronkelijk, met uitzondering misschien
toren
pas
in
dat
1926 bij de toenmalige uitbreiding aange
bracht en dus niet van Gaudi, daaronder het door
van de consolerand b. de
is
van
velen
ge
roemde ijzerwerk!)
is niet gelijk met de hoofdmassa ontstaan, misschien
deels eerder (de onderpartij) c. de garage is oorspronkelijk maar lag aan de achterzijde groten
201 202
deels onder maaiveld d. de bebouwing van de binnenplaats heeft
na
1914
grote
de
keermuur,
wijzi
noch
de
tuintrap,
dienstingang),
noch
noch
de
het
"patio grotje
voor
een ieder opvallendste element is
toren die de ingang van het gebouw kenmerkt. Dit element
name
door
dit
te
Caïro)
het toptempeltje en de omlopen op consoles,
maar ook aan Gaudï's ontwerp
de zijn
voor
een
aanlegplaats.
vanuit
de
de grote salon naar de balkons zijn niet
definitieve
Op
tekening zijn deze vervangen door torenach-
tige vormen, die direct geïnspireerd
oorspronkelijk
Voor
tijdens zijn studie gemaakte prijsvraagontwerp van 1876
bedacht hij eerst twee theekoepelachtige hoekpaviljoens.
oorspronkelijk toegangen
de
met
mercancïas" (verdiepte
f. de
waarschijnlijk
roept herinneringen op aan minaretten (grafkapel
gingen ondergaan e. noch
ad b. Het
kunnen
zijn
door
de
"Moulin dans Ie style néo-gotique" in de Jardin Beaujon. Het
g. dakpannen en schoorstenen zijn gewijzigd (foto's Rafols).
is voorstelbaar, dat deze omwerking van theekoepel naar uit 216
ad a. De hoofdmassa en de uitbouw zijn tot aan de
217
verband de
170
consolerand
zichttoren Gaudï weer in gedachte kwam toen hij zijn ontwerp
in
voor
gemetseld; om en om is een laag van de hoofdbouw of
aanbouw
doorgezet. Er zijn geen sporen van later uitge
El
Capricho
ontwikkelde,
zeker
als de hiervoor ge
plaatste eerste hypothese juist blijkt.
(38)
hakte kassen, bovendien zijn alle materialen gelijk: natuur
226
D e bovenbouw, van de top tot de onderste consolerand, levert
steen, baksteen en tegels.
230
weinig problemen op: de ijzeren kolommetjes, die de gewaagde
Belangrijk in de
overwegingen
over
Vicens voor; het hekwerk vertoont grote overeenkomst met het
ingangstoren
de
van het betegelde deel op de
oorspronkelijke
natuurstenen onderbouw. Men kan hier nauwelijks van overgang
top dragen komen vrijwel
van
Palacio Güell leunen
van
identiek
Casa
(dakrand), het
Vicens
in
de
Pas
Bodegas Güell in Garraf en in
van
Casa
(op de serre) èn dat van
voornamelijk
hekwerk.
serre
in twee
in
het
het
achterover
hoofdgebouw van de
kleine
spitsen
in
de
overgang
het
ontstaan
meer
grof,
is
(zware top op uiterst fragiele kolommetjes, maar dan scheef
passen.
verband
met
de
stabiliteit). Duidt dit op een
De betegeling van de bovenbouw is zorgvuldig met een
regel
Opvallend
is
de
holte
in
het
hart
toe van
"koepeltje", die schijnbaar zonder functie is.
bewerkte onderrand.
te het (40)
De kolommen zijn voor Gaudi's doen (ook
in het vroege werk) buitengewoon dik
matig patroon, er treden geen verstoringen op. De problemen beginnen in de overgang van dit onderbouw
zonder
De kapitelen van de twee binnenste kolommen vertonen een on
latere bouwfase? (+_ 1895)
natuurstenen
de
evenzo de overgangen op de kapitelen. Misschien
Sagrada Familia vinden we equivalenten van de topconstructie
in
van
De uitstekende "sluitstenen" van de torenonderbouw
vinden geen antwoord in de tegels. De vorm ervan
was het de bedoeling ter plaatse nog een verfijning
staand
220
spreken.
is
deel
naar
de
en wel in de aansluiting van de om
ijzeren in de topi). in
tegenstelling
(vergelijk deze met de
Zij staan, zoals gezegd,
te lood, dit
met Rafols' bewering dat zij, reeds, naar
loop aan de hoofdbouw.
binnen neigen, de krachtlijn volgend.
228
De vloerhoogte van de omloop ligt een kleine meter hoger dan
De belangrijkste overwegingen waarom de toren, zeker in zijn
229
die van de slaapverdieping. Het verschil wordt overbrugd met
onderbouw, niet
232
een slordige trap van vier treden, de ingang
moeten in het bordes gevonden worden.
ligt
nog
hoger.
tot
moet
toren
Er is geen duidelijke aanleiding tot deze
hoogteverschillen. De overgangsconstructie tussen hoofdmassa
de
later
toren
en
toegevoegd zijn: de consoles van de
tegelijk
met
de
(41)
hoofdmassa
ontstaan
is
De detaillering van de natuursteen waarin het bordes is uit gevoerd , vertoont
geen
énkele
verwantschap met die van de
plint; bordes en plint sluiten slecht aan,
aan
de
hoofdbouw zijn eerst met tegels afgewerkt (deze lopen door),
zijstoepen
pas daarna is haaks daarop een getegeld vlak tussen toren en
geven. Overtuigend zou de hypothese
hoofdmassa aangebracht boven deurhoogte en links
in de eigenlijke aansluiting van het bordes met de vloer van
van
de
ingang.
Deze
patroon,
opzichten
niet:
noch
noch de maatvoering is in overeenstemming met
die van de hoofdmassa terwijl de tegels slordig zijn Bovendien
rechts
overgangsconstructie tussen de beide
consoleranden klopt in verschillende het
en
gezet.
zijn de vlakke tegels op de overgang niet van het
in
terwijl
de situatie niet erg functioneel vorm is ge
de hoofdverdieping.
bewezen
kunnen
Indien hier bijvoorbeeld sporen van een
vierde atoep gevonden worden,
is het bewijs voldoende gele
verd. Dit vereist echter destructief onderzoek. De
dakkapel
achter
worden
de
(42)
toren is dusdanig afwijkend van de
andere in vorm, detaillering (ook in precisie) en verhouding
juiste formaat.
Op de foto's van Rafols is te zien,
dat de
dat hier geen sprake kan zijn van Gaudi's bemoeienis. Verder
pui onder
overgangsconstructie
aange
is de pui van de ingang zodanig
bracht.
deze
nog
niet
is
(39)
de overige kozijnen dat
deze
anders van detaillering dan later
toegevoegd
moet
zijn
(zoals de foto van Rafols trouwens ook laat zien, indien wij
171
aannemen
dat
deze
ingelegd;
tijdens een verbouwing gemaakt is). Het
gebruik van tegels in de borstwering
is,
zoals
reeds
ik
ge
alle in de nieuwbouw gebruikte tegels zijn naar
veronderstel
afkomstig van de oude achtergevels boven
de wintertuin, en vertonen aan de bovenzijde (I) beschadi
zegd, een on-Gaudiaans detail.
gingen 212
ad c. De
213
garage,
sprekende
eertijds
wijze
aan
koetshuis, de
plint
blijkt van
sluiten. Er is geen aanleiding gevonden dat
de
garage
op
de
een
vanzelf-
hoofdmassa aan te te
- de plint is niet van natuursteen - de aansluiting op de hoofdmassa klopt plint,
veronderstellen
doch uit baksteen die gepleisterd is in een
opgebouwd,
prima
het
teit van de constructie terzijde;
imitatie
deze zijn zo slecht dat
zelfs een leek het verschil ziet met de kwaliteiten van de hoofdmassa.
tegen de garage aanliep, dat de "patio de mercancias" pas in latere
1914
is
gegraven
en
van keermuren voorzien,
waarbij er een dienstingang in de achterwand van werd gemaakt. zijn
licht
de
garage
De keuken ontving voor de aanleg van de patio
via
de onderpartij van de slaapkamerramen, een
de
baksteengedeelte; er is een staande
De omtrek van de bebouwing wijkt op
instantie
in
- ik laat de slecht gestructureerde plattegrond en de kwali
van de natuursteenplint. Dit geldt ook voor de zuidwand. Ge constateerd kon hiermee worden dat de helling oorspronkelijk
in
noch
voeg tussen beide massa's
pas later is toegevoegd. Wel viel op dat de
oostwand aan de zuidkant niet uit natuursteen is
noch
niet,
af
van
de
situatieschets
de bestaande. Er valt uit af te leiden hoe de
vorm van de wintertuin geweest kan zijn. De rondingen van de hoofdmassa en in de leiden
tot
van
(43) tekening
uit
1914
de
vorm van een rechthoek met twee halfcirkelTussen de hoofdmassa en deze vorm moet zich
bewijs te meer dat de patio pas naderhand is aangelegd. Deze
vormige einden.
wijziging zal van na 1914 zijn, aangezien de patio op de si
nog een strook bevonden hebben die waarschijnlijk een corri
tuatieschets van dat jaar niet voorkomt.
dor bevatte. Dit kan worden
nagegaan
bij
een
funderings-
onderzoek. 211
ad d. Sweeney en Sert schrijven:
"Das Haus wurde um einen breiten
Wintergarten mit Glaswanden herumgebaut". Dit aanwijzing
die
er
omtrent
de
vroegere
is
de
enige
bebouwing van de
De
binnenplaatsgevels
zijn
plaatsbebouwing ernstig aangetast. verdwenen de
Dat de bestaande bebouwing niet oorspronkelijk.is, is overi
konplaten die bij een aantal
gens evident: Terwijl gepoogd is
waren,
stoffelijke
structuur
van de hoofdmassa over te nemen, is er in alle opzichten een
het
dakniveau
van
de
De gehele consolerand is
(de tegels zijn op diverse plaatsen hergebruikt),
binnenplaats bestaat.
de
boven
dakkapellen
zijn
zijn van hun voorste schil ontdaan, de bal
afgehakt
van
de
dakkapellen
aanwezig
(de sporen ervan zijn door instorten
van het dak op de binnenplaatsbebouwing weer waarneembaar).
ongeslaagde imitatie ontstaan: - de
kozijnen
zijn
in maat niet in overeenstemming met de
keermuren,
tegels
172
23 april 1914
tuintrap,
komt
de
tuinpartij
van
grot en dienstpatio niet voor. Dit is
voorlopig de enige aanwijzing dat deze elementen niet in het
- de baksteen is veel bleker, het verband is fout - de vlakke tegels liggen niet op het metselwerk
e. Op de tekening van
maar
zijn
oorspronkelijke ontwerp thuis horen. Het
is
goed
mogelijk
dat
de
bovengenoemde
tekening
van
het terrein juist ter
wille van deze tuinpartij werd gemaakt.
Hoe is aan te tonen
238 239
van
Gaudï
de
kenmerken
is, dat hij elementen en principes van-gebouw
dat de genoemde elementen na 23 april 1914 zijn ontstaan?
tot-gebouw ontwikkelde. Dat houdt bijvoorbeeld in
De constructie van tuinmuur en -trap en ook van
a-symmetrische
vertonen,
zoals
van Park Güell: niedriger
als
war,
wie
"Der der
Gaudï
Güell
grotje
Boden
dieses
zentralen
Raumes
lag
des übrigen Hauses und öffnete sich auf Mauer
van
bedoelde
keermuren
met
Een
aantal
punten
lijkt
er
de
vorm
de
van
hoofdbouw;
de
tot
stand
die
tussen
kwamen, wat niet het geval is.
geldt voor de grot als element in Gaudi's werk,
baksteenconstructies
in
de
vertoont
trekken
woningbouw
van
van
Colonia (45)
Pardo
was
bij
weer
de
bouw
verband
van Colonia Güell be
met
zijn
neef
Bardier
Torre
Graner betrokken was. Drie projecten waarvan in
rij ad f. Dit blijkt duidelijk uit de doorbreking van het
de witte tegels zijn tegels uit het souter
rain en de Patio de Mercancias, de baksteen
1900
ontmoeten
Comillas duidelijke afgeleiden te vinden zijn.
zonnebloemtegels ligt verdiept zoals in de nieuwbouw op de binnenplaats;
dan 1900. Bij ontstaan in 1884 zouden
Pardo, die zoals hiervoor beschreven ook bij Park Güell en de
de
ontstaan
trokken. Dit legt
detaillering van metselwerk en tegelwerk vertoont geen die
en
Aannemer op
van de ingang op de binnenplaats; deze vorm komt
enkele overeenkomst met
zijn
Garraf
Güell.
niet voor op de tekening van 1914. - de
tuintrap van El
niet eerder
- de detaillering van het metselwerk
(44)
reageert
de
die voor het eerst in Park Güell voorkomt.
op te wijzen dat de keermuur
plattegrond
onder
en Park Güell (beide werken van +_ 1900-1905),
Hetzelfde
etcetera juist later ontwikkeld zijn: - de hoofdvorm van de keermuur in
we
de
te
1884
in
bij
behorende elementen tussen 1884 en 1904 gebouwd zijn.
die
wij deze bijzondere boog in werken
omstreeks 1904 zijn, zou dit, als Sert het
zich juist herinnerde, betekenen dat de tuinmuren
boog,
dat
Capricho vinden, ook aanwezig in Bodegas Güell
zal
abgeschlossen
spater für den Park Güell entwickelte. Het
woord "spater" is cruciaal. Daar de Park
het
Sert schreef, grote overeenkomst met delen
eine Terrasse, die mit einer ahnlichen
237
- de a-symmetrische boog, het grotje: Eén van
die zeker van na 1914 is;
is geler en minder van kwaliteit en de voegen
metselwerk,
het bepleisteren ervan en de geschilderde tegels.
Het lijkt
hier te gaan om een vrij vroege wijziging toen er
nog
geen
tegels beschikbaar waren uit de zware ingrepen op de binnen
zijn roder en voller dan die van de hoofdbouw;
plaats.
het
Waarschijnlijk zijn de foto's in Rafols "Gaudï" genomen toen
verband
in
het metselwerk is niet erg geschikt voor
een keermuur, zeer on-Gaudiaans, decoratief in atie
waarin
structuur
verwacht
grijze natuursteen uitziet,
mag
een
situ
worden; wat er als
- men kan zich voorts moeilijk voorstellen dat Gaudï op zo'n afstand
experimenteerde;
eerder
zou
Park
Güell
onderzoeksveld voor Comillas kunnen'zijn dan omgekeerd.
wijziging
juist
achter
de rug was. Men ziet dat het
ijzerwerk van het afdakje boven het balkon nog niet voltooid
is in werkelijkheid pleister
werk in imitatie van natuursteenblokken.
grote
deze
is. 231
Bovendien heeft
241
leicht vorweg,
wie die
José
metallenes ein
so
Luis
Sert
het
Korbgeflecht, wesentlicher
spateren Gebauden wie dem Haus
over
"Stahlbalkons,
nahmen
Bestandteil
Batlló
und
dem
die
Balkons
in Gaudi's Haus
Mill
173
wurden".
Met
de
staande hekwerken vooruitlopen
op
beste wil kan men niet beweren dat de be
Conclusie
van
Gezien het voorafgaande kan gezegd
die
de
twee
op
één
aangebracht.
dat
elders
muur
pleegde.
balkons door Gaudï voorzien dat
wij
de
andere
snijdt,
hekken
van
El
bij
een
verbouwing
ook
al
niet
zoals
Het waarschijnlijkst is dat de waren
van
het
soort
railing
om het terras op de garage zien, juist ook vanwege
het ene detail dat hierboven als genoemd:
Capricho
Als laatste bewijs geldt dat het hele hek
werk als het ware in de Gaudï
El
enkel detail na. Voorts is op;de foto van
Rafols duidelijk dat het baldakijn pas is
van
van Casa Batlló en Casa Mila; ze ver
tonen ook geen overeenkomst met Capricho
balkons
een
uitgesmede
typisch
vierkante
voor staaf,
eindigend en bekroond met een ijzeren bol.
Gaudï
werd
sinusvormig
worden
voorbeeld is van Gaudi's vroege ontwerpen. klaarblijkelijk
uitgegaan
van
een
dat
El
Capricho
een
Bij dit ontwerp is hij
plantenkas, zoals die in die
jaren in de mode was en in catalogi werd aangeboden. Voorts is het zeer waarschijnlijk dat, gelegenheid Comillas
van
de
net zoals de kas en andere bouwsels, ter
bezoeken
van
de
koninklijke
de
aan
een klein, rond "tempeltje" vlak bij de kas was gebouwd.
Beide bouwsels werden ingekapseld in het ontwerp van
familie
(een
"capricho"
opdrachtgever?). De kolommen van het tempeltje waren mis
schien voor een ander doel afgekeurd (wij vinden in de hal van het seminarium twee sterk gelijkende kolommen) en zijn (dan ook)
niet
geheel afgewerkt. Het is absoluut niet duidelijk of de torenopbouw tegelijk met huis tot stand kwam. Hoewel de nauwkeurigheid van de Gaudï
wijst,
is
opbouw
het naar
de dakkapel die toegang tot de omloop verschaft
zó afwijkend naar vorm
en
kwaliteit,
dat
die
onmogelijk
naar
Gaudi's ontwerp kan zijn gemaakt. Slechts verder zeer gedetailleerd onderzoek van het gebouw,
even
tueel destructief, zal de overgebleven vragen kunnen beantwoorden, tenzij
oorspronkelijke
(ontwerp-)tekeningen
en
beschrijvingen
teruggevonden worden. Tot zo lang blijft een volledige reconstruc tie van de wordingsgeschiedenis een onvervulde wens.
174
Noten
(3e) markies van Comillas
(1)
Sweeney, J.J. en Sert, J.L., "Antoni Gaudï", pag. 42.
(2)
Gaudï
was
waarschijnlijk
verantwoordelijk
voor
gelegenheid
koninklijke familie in 1881 (opdat
het
hun
aan
van
het
bezoek
"...
van
niets ontbreke). Deze kiosko, waarvan aanwezig
in
Catedra
Gaudï), was misschien Gaudi's eerste werk in Comillas. Martinez,
J.M.,
de
"... para que nada faltase ..."
onlangs een foto teruggevonden is (nu
"Comillas,
Zie:
Apuntes Históricos" (Santander
1881)
van
de
eerste
markies
palei3
Op dat moment sluit Trujillano;
zij
Lopez
y Lopez, broer van
Hiermee werd een oorspronkelijk be Juan
deel
van
de
lijst
van
eigenaren
bij
Sanchez
is dan aangeland bij de persoon die ook in
de genealogie voorkomt zoals die
mij
verschaft
werd
door
Rafael Gonzalez Echegaray, advocaat te Santander.
Architecture, a critical history", p. 66.
ongedateerd (1984). kadaster
Mas
o.c,
beschikt
rafelige foto.
p.
over
42;
een
Frampton,
K.,
"Modern
kopie van een oudere, wat
De clichés van Rafols zijn afkomstig uit het
archief van de Sagrada Familia; de
fotograaf
is
onbekend.
(Zenon y Courbon, Santander?) eenvoudig
is
Rafael Gonzalez Echegaray, Santander; brieven van 19-7-84 en
gegevens
weggegooid,
zoals
meermalen
met
voor
De schrijver stelt nadrukkelijk dat het bevat
die
"achteraf" situaties legali
seren. "Urbana
Finca
Sobrellano
de
recreo
denominada
el
en
Comillas
Capricho
habitación y jardin tiene la casa una
sitio
llamado
compuesta
de
de casa
extension superficial
anderen kostbaar materiaal dat "in de weg ligt" gebeurt, kan
de 7 a, 20 ca y el jardin 20 a 25 ca. Linda el todo al Norte
men slecht terugvinden.
con camino paseo de la finca de Doiia Lui sa Brü,
1936 wordt dan een zeer acceptabele
"oorzaak".
pared
Gemeentearchief noch kerkelijke archieven van Comillas waren
terreno (?) de Doiia Luisa Brü 10000 pts".
betreedbaar bij mijn bezoeken.
Santiago
1973: Domingo Lastra Santos, architect te Santander;
schaal
1 : 50
(8)
ge
lies Güell en Lopez, (versie l)
Archivo
(7)
kinderloos
van de, in Antonio Güell Lopez verenigde, fami
(4)
(6)
zijn
zit van de familie Diaz de Quijano y F. San het
Sweeney, J.J. e t c ,
Wat
Antonio
Claudio Lopez y Lopez).
(3)
(5)
van
storven oom Claudio Lopez Brü (die op zijn beurt de zoon was
de
elegantïsimo kiosko chinesco ...", die Antonio Lopez y Lopez had laten bouwen ter
erfde
y
camino
aan
sur
su
de Servicio a Sobrellano y al este y oeste
was één van haar zes kinderen en dus een broer van
Eusebio Lopez y Diaz de Quijano 2
al
de
wieg
van
El
die volgens de versies 1 en
Capricho gestaan zou hebben. Deze
Torii, T., "El Mundo Enigmatico de Gaudï"
Santiago stierf volgens het kadaster
Sanchez
Barcelona. Huis en tuin werden toen gemeenschappelijk eigen
Trujillano,
Gaudï", p. 337 e.v.;
M.T., in
""El
Capricho" de Comillas, de
"Altamira",
Revista del Centro de
Estudios Montaneses, Santander 1975 Bij
zijn
Trujillano
dood
kwam
volgens
het
huis
aan
zijn
de
Güell,
Juan
van
vijf
neef,
zoon
van
Sanchez
van Benita en een
zoon
van
wie
behalve
behoorde Jenara Lopez y Diaz de Quijano, Luis
Sert,
in
1928
te
broers en zusters. (Dit zouden dus de broers
en zusters van Santiago zijn tot gegevens
Claudio. Deze verkocht het op zijn beurt aan Eusebio
dom
ongehuwd
later
Eusebio
ook
de moeder van José
beroemd Catalaans architect en samen met
James Johnson Sweeney schrijver van "Antoni Gaudï".) Bij het
Antonio Güell Lopez, die de titel van
175
overlijden van één van de vijf, in name
genoemde,
broers
het
kadaster
niet
(20)
Enciclopedia Universal Ilustrada Europea americana vermeldt: "...,
(
(12)
(13)
Verschillende vakanties
1904)
(21)
van
die
de
de
bouwseltjes
Koninklijke
ontstonden
familie
in
J. Androuet dit du Cerceau, "Livre
la Propiedad.
Androuet
dit
du
Cerceau
Pelican History of Art, Chapt. 15, p. 353. vgl. Du Cerceau
Sweeney, J.J. en Sert, J.L1., "Antoni Gaudï", p. 42
(24)
Sweeney, J.J. en Sert, J.LI., o . c , p. 42
(14)
Bergós, J. , "Las Conversaciones de Gaudï (..)" 12
(25)
Bergós,
(15)
Maximo
overleed
Maximo
Diaz
Quijano,
llamada
"El
Beiden woonden in Barcelona
goed
gekend
moet
rustig
a-symmetrisch
trie is eigen aan de vlakte en het toepassen ervan in
berg
Volgens de gegevens van het graf in Comillas van de
en
en
De
zijn
waarom
het
huis
overlevering
wil
naar
Benita.
(26)
en het verkrijgen van een uitdrukkelijke koud
Hier is een vergelijking op zijn plaats met de wijze
waarop
Palladio zijn villa's componeerde. (27)
Slechts éénmaal zou Gaudï een overstekend dak maken
en
wel
op het schooltje van de Sagrada Familia en, dus ook, op zijn
dat de weduwe van Paulino
architectenbureau bij dezelfde kerk.
Teresa de Arana een rol speelde in een erfeniskwestie (28)
(vernomen van Paulino de Moro te Comillas, 1984).
karakter
heid voor hoge kosten".
overlijden niet naar zijn zuster Nicolasa en haar
mondelinge
Diaz,
familie
Diaz de Quijano, en ook volgens de literatuur, had
gezin ging (met wie hij zijn graf deelt) maar
Torii
heeft
dit
onjuist
getekend.
De
doorgang moet van
en met hem "300 artistas y operarios de Santander, Barcelona
latere datum zijn gezien de detaillering en
y otras personas"
lijk bij de tweedeling van de oorspronkelijke slaapkamer.
die in 1881 voorbereidingen hadden moeten
treffen voor het koninklijk bezoek aan
Comillas.
("Apuntes
(29)
De
klimatologische
de bouw van het omarmende
Enciclopedia Universal ( o . c ) .
van
De
tot de afbraak van de kas.
kapel
is
voltooid
door
Camilo Oliveras (afgestudeerd
huizen
van
Antonio
Lopez
op
het
terrein
de
y Lopez, Claudio Lopez y Lopez,
(30)
het
aantal
huis;
noodzakelijke
uit
noodzake
uitbreiding
slaapkamers zal de doorslag hebben gegeven
Uiteraard is over het inwendige van de vermoeden
werd
omstandigheden in de kas wijzigden door
históricos")
Barcelona 1877). Reeds in 1881 stonden
176
"Gebouwen in bergstreken. Men kan
streken betekent het wegnemen van aanpassing(smogelijkheden)
bij
(19)
135:
laten: getrapte gebouwen, ongelijke lichamen, enz. De symme
hebben.
en familiebanden in Spanje zijn
Maximo geen kinderen. Blijft dus de vraag
(18)
Conv.
sterk. (De voornamen van Sert in het Spaans: José Luis.)
Moro
(17)
J.,
(zonder iets aan te tasten) de dingen
voor de geboorte van Josep Lluis, die zijn
eerdergenoemde oom Santiago wèl
(16)
de
Jac.
gentils
hommes (...), e t c " .
("Gaudï", p. 268: 1883(22)
don
de
seigneurs,
(23)
de
de
Comillas door
d'architecture pour
Capricho", en Comillas (Santander)).
1885 Casa
vanwege
Viollet-le-Duc, E., "Entretiens VIII", p. 366 e.v.
Kadaster San Vicente de la Barquera, finca 2.860 Eegistro de
Maximo wordt door J. Eafols genoemd
tuinen),
bracht. ("Apuntes históricos")
en het huis van don Santiago López,
ontworpen door de architect Gaudï."
door
Evaristo Moro en anderen. ("Apuntes históricos")
en zusters werd diens deel verdeeld
over zes kinderen (1946).
p. 684
Patricio Satrusteguï, Eusebio Güell (omgeven
met
te
spreken
wanden
slechts
een
daar noch oorspronkelijke teke-
ningen, noch beschrijvingen beschikbaar zijn. (31) Rafols, J., o.c, p. 57: "... hier past
hoofdtijdperken, dl. I, fig. 384.
de architect
voor
het eerst de scheefstaande kolommen toe in de reeds genoemde portiek waarop een terras rust." N.B. Rafols noemt de toren niet, maar slechts "una terraza"! (32) Gaudï:
"Een vervolmaking
"Jardin Beaujon". Krafft
et Ransonnette, "Les
(39) Onderin
deze
pui zijn
tegels
aangebracht
hetgeen tegen
(40) Ik nam aan dat het de bedoeling geweest is de
torentrap tot
Gaudï's ideeën indruist.
van de Gotiek"
(C. Martinell,
Conversaciones con Gaudï, p. 104).
op het bordes door te trekken. Daarmee zou de toevoeging van
(33) De deuren daarentegen zijn enkel. Dit is begrijpelijk bij de later aangebrachte hoekdoorgangen van de grote doorgangen
Zie voor
maisons de Paris".
salon. De
de dakkapel achter de toren verklaarbaar worden in samenhang met een wijziging van de uitgang. Ertegen
spreken
de twee
van de daarnaast gelegen vertrekken doen in hun
kruisende stangen in de holte
(aangebracht bij de verhoging
afwerking vermoeden dat hier oorspronkelijk wel tochtsluizen
van de koepel tot toren?) en
de beperkte ruimte die op het
aanwezig waren.
bordes overblijft als de trap daarop doorloopt. Was de trap
(34) De met kleurig keramiek ("trencadis") afgewerkte rookkanalen dige
lucht- en
op het dak van Palacio Güell staan in merkwaar
tegenstelling
met de
rest van dit gebouw; zij tonen
zowel verwantschap met de afwerking van de koepels Pabellonea
Güell
van de
als met de lucht- en rookkanalen van het
veel latere Casa Batlló.
misschien wegneembaar? Bassegoda
stelt
dat de kapitelen verwantschap vertonen met
het hek van Casa Vicens, het palmmotief. (41) Rafols, J., o.c. p. 57; zie ook noot (31). (42) Opmerkelijk is dat T. Torii de verwantschap van de toren met de molen in "Les maisons de Paris" niet vermeldt, terwijl de
(35) Een zelfde proces zien we in het
studie-ontwerp
voor een
landingsplaats. (El Embarcadero, 1876)
schrijver wel andere illustraties hieruit weergeeft. (43) José Luis Sert werd op 1 juli 1902 te Barcelona geboren; hij
(36) Rafols, J., o.c, p. 57: "De afgevaardigde bij de uitvoering
was een kleinzoon van Claudio Lopez y Lopez en Benita Diaz
van het werk was de architect Cristobal Cascante". Cascante
de Quijano. Hij overleed voorjaar 1983- Door zijn dood ont
overleed in 1889 en kan dus hooguit (mede-)verantwoordelijk zijn voor werk van 1883-1889(37) Juan
Bardié
(1) Pardo, metselaar uit Santander, neef van
José Pardo aannemer van Park Güell werkte in Park
Güell en
aan de Torre Graner (1904). (J. Bassegoda Nonell) Julian Bardier Pardo hielp met
de planning
breken mij details over Comillas en zijn vakanties daar. (44) Wel zien wij in die tijdspanne de voor het eerst in 1883 in
J. Pardo Casanovas in Park Güell
het
souterrain
van Casa Vicens toegepaste normale parabo
lische boog tot ontwikkeling komen. (45) Gaudï en zijn medewerkers kregen de opdracht voor de Colonia Güell in 1898.
van de wegen om Park Güell in juni 1900.
Het werk duurde tot 1907. In 1903-1904 werden de viaducten, keermuren, de paviljoens van de ingang en de hoofdtrap ge realiseerd. (E. Casanelles, Nueva Vision de Gaudï, p. 62) (38) Zie voor
Caïro
bijv. H. Evers, "De architectuur in hare 177
178
GAUDI EN L'ATLANTIDA VAN JACINT VERDAGUER
Inhoud
Inleiding en thema's Waarom "Maya"-architectuur? -"el jardin de las Hesp辿rides", eerste overweging -de literatuur over de "Maya", tweede overweging -Gaudi's gehouwen, derde overweging Verdaguer, 1'Atlantida en de gebouwen van Gaudi: -Palacio G端ell -El Capricho -Colegio Teresiano -De Sagrada Familia -Pabellones G端ell Conclusie Noten
Vraag:
Gebruikte
Gaudi
de
pre-Columbiaanse
Middenamerikaanse
architectuur als "oorsprong" voor zijn eigen werken? Veronderstelling: Juan Bassegoda's stelling, dat met
het
fameuze
drakenhek
een
uitbeelding
1'Atlantida is juist. De uitwerking van zijn onvolledig,
en
dient
aangevuld
te
worden
de
Finca
G端ell
is van Verdaguer's bewering
is
echter
met het aandeel dat
Columbus in Verdaguer's epos heeft.
179
180
242
GAUDl EN L'ATLANTIDA VAN VERDAGUER
Waarom "Maya"-architectuur? "Todos los estilos son organismos emparentados con la
naturaleza,
Inleiding en thema's
unos hacen la pena aislante,
otros hacen
Op 22 september 1883 vergrootte Eusebio Güell landgoed
op
de
grens
van
i
Bacigalupi
zijn
Sarria en de buurtschap Les Corts de
como griegos y romanos,
cumbreras y simas como los indios". (Las Conversaciones
de
Gaudï
con Juan Bergós, 217.)
Velles in de buurt van Barcelona. Hij voegde Can Cuyas de la Riera bij Can Feliu en Can Baldiro en liet vanaf 1884 het goed voorzien van een ommuring met drie ingangen
nieuwe
land
en enige dienst
Dit
is de énige uitspraak van Gaudï over "Indios" die in de lite
ratuur te vinden is. Deze uitspraak is door verschillende oorzaken
gebouwen. Voorts werden veranderingen aangebracht aan het hoofdge
cryptisch.
bouw
van het woord "Indios",
en
ontstond
er
een
aantal
werk werd verricht naar ontwerpen eerste opdracht van Güell
bouwsels in de tuinen. Al dit van
Gaudï,
die
hiermee
zijn
ontving in een reeks die de faam van de
staan.
De voornaamste oorzaak ligt in de tweeledige betekenis
hetgeen
vertaald
"aislada", "geïsoleerd".
De belangrijkste resultaten van Gaudi's arbeid voor de Finca Güell
simas",
zijn
"cumbres y simas",
meer het beroemd geworden Drakenhek en de paviljoens
ter weerzijden, een portierswoning en een paardestal annex manege. Juan Bassegoda Nonell, hoogleraar van de leerstoel heerder
van
de
zogeheten
Gaudï
L'Atlantida
be
Pabellones Güell, heeft als eerste de
symboliek in de vormgeving verklaard als geïnspireerd op dicht
en
het
ge
van "mossen" Jacinto Verdaguer. In dat gedicht
wordt beschreven hoe Hercules de draak verslaat die de boom met de gouden appelen in de tuin der Hesperiden bewaakt.
Bassegoda
legt
in zijn monografie "El Jardin de las Hespérides" uitvoerig uit hoe verschillende
details
verwerkt zijn.
genoemd.
Het
is
hier
tweede wordt door Bassegoda niet vermeld. Hoe
Gaudï dit -tweede motief verwerkte, wordt in dit hoofdstuk
uit
de
doeken gedaan. Voorts
zal
ook
de
in dit hoofdstuk blijken, dat Gaudï zich op zeer
verscheidenste
verbinden.
aislante",
Als laatste oorzaak noem ik "cumbreras y
vertaald nokvorsten en daklijsten.
Hier zal bedoeld zijn
bergtoppen en afgronden wat in overeenstemming
is met de relatie die Gaudï in zijn uitspraak legt
tussen
archi
tectuurstijlen en de natuur.
(l)
Met dit al weten wij uit de literatuur over
Gaudi's
kennis
aanwijzingen
niets
met
zekerheid
van de Maya-architectuur. Bewijzen van deze
kennis kunnen we wel uit bronnen
nog
zijn
mogelijk
werk
'halen,
terwijl
uit
andere
zijn die de veronderstelling, dat
Gaudï elementen uit de Maya-architectuur in
zijn
ontwerpen
ver
werkte, onderbouwen.
Er
zijn
vele pogingen gedaan om de invloeden op Gaudi's ontwerp-
denken uit de doeken te doen. Zowel de Franse
gotiek,
en
architecturen
in tot
staat een
de
Moorse
architectuur (en haar mengvormen met de Spaans-Christelijke), als Barokke
stromingen
komen in de literatuur herhaaldelijk voor als
inspiratiebronnen voor Gaudi's werk. -
verschillende voorbeelden baseerde, uit
voor Indiërs als Indianen kan
van dit verhaal door Gaudï in zijn ontwerp
Het gedicht van Verdaguer bevat echter twee hoofd
motieven die tot één geheel verweven werden. Het eerste voor
zowel
"isolerende rots" is; waarschijnlijk is bedoeld
eerste vestigde, van de tweede bevestigde.
zonder
dat
De tweede oorzaak ligt in de uitdrukking "pena
Het
is
opmerkelijk
dat tot nu toe de invloed van de Amerikaanse
was
elementen
culturen in het werk van Gaudï nïet is
nieuw
geheel te
des
te
meer
(2)
onderzocht
of
onderkend;
is dit opmerkelijk sinds Juan Bassegoda Nonell ont
dekte en publiceerde dat Mossen Verdaguers
L'Atlantida het "leit-
181
motiv" bevatte voor de
plannen
voor
het
landgoed
van
Eusebio
Güell in Las Corts de Sarria.
(5)
Eerste overweging: "El Jardin de las Hespérides" Bassegoda's artikel:
"La Finca Güell de Pedralbes Nuevo Jardin de
las Hespérides". Wat leidde mij er toe te veronderstellen
dat juist de Maya-archi
Vooropgesteld
moet
worden dat de invloed van de Moorse architec
tuur op Gaudi's werk veel geringer is dan algemeen Zo
er
al
sprake
bouwmethoden.
van
beweerd wordt.
invloed is dan vooral in de structuren en
Zo is er in de Pabellones Güell eigenlijk geen ver
sierend element uit de Moorse architectuurstromingen te ontdekken. Nogmaals,
het ligt anders, ten aanzien van de aangewende bouwtech
niek en de structuren;
maar
daaraan wordt door de schrijvers die
Moorse invloeden in Gaudï's werk menen te zien weinig gerefereerd. Ook wordt door de schrijvers consequent
verondersteld dat de
In dit artikel legt Juan Bassegoda Nonell nauwkeurig en gedocumen teerd uit hoe een deel van het beroemd
tectuur in het complex Finca Güell zo'n belangrijke rol speelde?
in
Jacint Verdaguer
epos
"L'Atlantida" door Gaudï als inspiratiebron werd
Bassegoda
schrijft:
"Het beest is geheel imaginair, maar daar we
de liefde van Don Eusebio voor de klassieken en de Gaudi
voor
interesse
de compositie van dit originele hek af te leiden". De schrijver mag het bij het juiste eind hebben,
zijn
In 1876
beëindigt
Mossen
maatschappij
heeft
Compania
Transatlantica.
lijnen tussen Spanje en Midden-Amerika.
De maatschappij is eigendom van de schoonvader van drie
samengestelde
Verdaguer
1. Daar
López
ten
eerste
het' reeds gemelde artikel van prof. Juan
Bassegoda Nonell van de
Catedra
Gaudi,
onder
de
titel
Jardin de las Hespérides". 2. Ten
tweede
is
er
y
beëindigt zijn functie als scheepskapelaan als hij door López
wordt
gevraagd huiskapelaan voor zijn familie te
"El
worden. Verdaguer draagt zijn gedicht op aan
(5)
Antonio
de literatuur over de Maya-architectuur en
Eusebio Güell,
Antonio López y López en later van diens zoon Claudio López y Bru.
overwegingen trachten duidelijk te maken. is
is
Jacint Verdaguer zijn "L'Atlantida" op
Deze
met
uitleg
niet volledig. Wat is het geval?
invloed blijkt.
dat
van
symboliek kennen, is het eenvoudig de inspiratie voor
een van zijn reizen als kapelaan bij de
Waarom nu Maya-architectuur? Ik zal
van Mossen
gebruikt in zijn ontwerp voor de toegang tot het landgoed Güell.
vloed evident is en voor iedereen duidelijk is waaruit de gestelde (4)
geworden
Lopez"
aan
boord
van
het
de
"Excmo.
Sr.
D.
stoomschip Ciudad Condal op
18 november 1876.
(6)
haar vindplaatsen, de bibliotheken in Barcelona. 3. Als derde zijn er diverse
punten in zowel de Pabellones Güell,
het Palacio Güell als El Caprioho Maya-architectuur
evident
is.
waarin Dus
de
invloed
van
de
in de drie projecten, die
Gaudï vrijwel gelijktijdig voor de gelieerde families Lopez en Güell i Bacigalupi realiseerde.
Lopez
y
L'Atlantida is een gedicht dat geheel past bij een land of gemeen schap in opkomst,
waarvoor
een
geschiedenis
geschapen dient te
worden.
(7)
Verdaguer
nu verweeft de Griekse mythologie, de Spaanse geografie
en een van de beroemdste "Spaanse" historische feiten,
de ontdek
king van Amerika door Cristobal Colon. Twee figuren spelen in het gedicht de held,
Hercules
en
Columbus.
De
(8) belangrijkste
van
de
suggestie van Verdaguer is dat
Columbus tot zijn daden wordt geinspireerd door het
182
rol
verhaal
over
Hercules.
Columbus
spoelt
in de inleiding aan als drenkeling en
wordt gered door de geest van de Atlantische Oceaan, Atlantico.
Deze vertelt hem de geschiedenis
laatste episode besluit Columbus,
Tweede overweging: de literatuur over de Maya's
el Genio del
van Atlantis.
In de tijd dat Gaudï aan de drie genoemde projecten
In de
cies
na het gehele verhaal te hebben
aangehoord, (een nieuw) Atlantis te gaan zoeken.
honderd
jaar
boeken.
continent nog maar weinig
In wezen waren de publikaties met illustraties van archi
Hiertussen speelt in vele episoden de geschiedenis van Hercules en
tectuur en vrije kunsten op de vingers van één hand te tellen.
de ondergang
Te noemen zijn:
van Atlantis.
De kern van deze geschiedenis is naar
Bassegoda's artikel voor Güell en Gaudi geweest.
de tuin van de Hesperiden
pre
geleden, bestonden er over de Maya-cultuur en
andere oude culturen op het Amerikaanse
(9)
werkte,
a. Stephens, J.L.
: Incidents of Travel in Yucatan, New
In Bassegoda's geschrift is dit ook het énige motief dat
York
in het landgoed van Güell in Las Corts de Sarria is gebruikt.
1843,
met
tekeningen
Frederick Catherwood b. Brasseur de Bourbourg.C.E.: Histoire des Nations Civiliseés
244
We vinden echter in wat Gaudi in de Pabellones bedacht
en
van
bouwde
de
Mexique
et
minstens drie motieven:
durant
les
- Ten
Christobal Colomb, Paris 1857-1859
eerste
de
draak en de boom met de gouden (sinaas)appelen,
en de tot sterren geworden Hesperiden,
het
eigenlijke
verhaal
de 1'Amérique Centrale Siècles
c. Brasseur de Bourbourg,C.E.: Monuments
van de tuin van de Hesperiden. Dit motief behandelt Bassegoda.
Palenqué
Anciens et
anterieurs
du
autres
a
Mexique, ruines
de
- Ten tweede de Spaanse architectuurgeschiedenis.
1'ancienne civilisation de Mexique,
- Ten
Paris 1866
derde
de
Amerikaanse
architectuur zoals Gaudi die uit de
literatuur heeft kunnen leren kennen.
d. Charnay, D.
: Cités
et
Ruines
Amériques, Paris
1863 America Pintoresca, Barcelona 1884 e. Humboldt, A. von
: Pittoreske Cordilleren
Ansichten und
Monumente
der Ameri-
kanischer Völker, Tubingen 1810 (Ook latere Franse (Paris 1869)
en
Spaanse edities.)
246
Het boek van Stephens bevat in een appendix nauwkeurige tekeningen van de constructiemethoden in Yucatan. De overeenkomst met diverse delen van Gaudi's hiervoor andere zich
cultuur in
de
vermelde werken is treffend en in géén
te vinden. Een eerste editie van dit boek bevindt
bibliotheek
van
de
Escuela
Técnica
Superior
de
Arquitectura de Barcelona, waar Gaudi studeerde.
183
Het onder b. genoemde boek van Brasseur de Bourbourg, Histoire des
Wij
kunnen
ons
wat de voor Gaudï beschikbare literatuur betreft
Nations Civilisées de Mexique e t c , bevindt zich in de bibliotheek
concentreren op wat er in
van het Ateneo te Barcelona,
Brasseur
tevens in de Biblioteca de Cataluüa,
de
de
boeken
van
Charnay,
Stephens
maar bevat geen relevante tekeningen. Een Spaanse uitgave wordt in
dat voor Gaudï hoofdzakelijk de tekeningen van belang
de catalogus vermeld doch wordt vermist. Van Brasseur de Bourbourg
hij slechts Spaans, Catalaans en ten dele Frans beheerste.
is in de
Vanuit
bibliotheek
van
de
architectuurschool
van
Barcelona
(E.T.S.A.B.) geen boek aanwezig. Het
onder
c.
genoemde
(10)
boek van Brasseur de Bourbourg bevat een
de
tekst
van de vroegere schrijvers, zoals Stephens. Hij structiemethoden, door
enkele zeer inspirerend geweest
bare
gids
is
in het onderzoek naar inspiratiebronnen voor Gaudï
vinden we hierin toch een aantal aanwijzingen dat Gaudï
dit
gebruikte om tot zijn creaties uit het begin van de jaren
boek
tachtig
te komen. Het
boek
Charnay
kan
beschreven
zijn,
zijn.
Men
van
Charnay, Cités et Ruines Amériques (Paris 1865) is
ondanks
eerder verkregen gegevens dat in over
oude Amerikaanse culturen handelt, er toch een uitgave in die taal bleek te bestaan en wel Güell
begon
uit
hetzelfde
jaar
waarin
Gaudï
zijn
(1884); en dat dat boek, van D. Charnay,
verschenen was bij een van de bekendste uitgevers
van
Barcelonal
Dichter bij Gaudï's "huis" was haast onmogelijk.
(il)
binnen dit onderzoek helaas niet meer mogelijk geweest na
te gaan of, en zo ja welke, betrekkingen er
in
die
tijd
tussen
Gaudï en de uitgeverij, Montaner i Simón, bestaan hebben. Zeer wèl dat Gaudï het boek kende,
de tekst las en de
(uitste
kende) foto's bij Charnay's verhalen, waarnaar de illustraties van het boek zijn gemaakt, heeft bekeken.
(12)
Het boek van Von Humboldt ten slotte bevat geen relevante prenten, afgezien van een landschap met een inheemse (?) touwbrug, die ver vertoont met wat Gaudï in zijn latere werk met boogcon
structies deed.
184
diverse
(14)
diepe indruk op hem gemaakt hebben.
De immense ruïnes, de steles,
de wortels, het begin: Volver al origen.
wantschap
ziet
de versieringen en zelfs, oh toeval, een parabool als hangcurve in het gouverneurspaleis van Uxmal.
rassing was echter dat,
mogelijk,
con
Vooral de originele foto's zullen, indien Gaudï deze gezien heeft,
Gaudï's tijd geen boek in het Spaans verschenen zou zijn dat
is
de
malen de door Stephens beschreven schijngewelven, de massa-opbouw,
de overwoekering door planten, heesters en bomen.
Het
er
en de vele illustraties, waarvan kunnen
niet aangetroffen in de bibliotheken van Barcelona. Een grote ver
Pabellones
daar
de bouwwijzen in hebben aangetroffen, zoals die
dan structuurgericht. Hoewel beeldgelijkenis een
betrouw
waren
van Charnay kan Gaudï op het spoor gekomen zijn
schat aan gekleurde tekeningen. Deze illustraties zijn meer beeld minder
en
Bourbourg (c.) te vinden is. Ik ga er hierbij vanuit
(13)
Het zoeken naar
Derde overweging: Gaudï's gebouwen
Verdaguer, L'Atlantida en de gebouwen van Gaudï
Carlos
Voor de tijdsbepaling van het begin van de Maya-invloed in Gaudï's
Flores vat vijf ontwerpen van Gaudï samen onder het begrip
"obras-manifiesto".
Het zijn de ontwerpen voor een jachtpaviljoen
werk is het van belang te weten wanneer Gaudï
kennis
maakte
voor Eusebio Güell in de streek van Garraf, de Pabellones Güell in
Verdaguer's
Las Corts de Sarria,
al spoedig populair geworden, hetgeen inhoudt dat Gaudï
het Casino voor de Cooperativa
Casa Vicens en El Capricho in Comillas. voerde
werken,
de
Pabellones,
Casa
Vicens
blijkt daarin veel overeenkomstigs aanwezig. alle binnen
Mataronense,
Beziet men de drie uitge en El Capricho dan Het vermoeden dat ze
eenzelfde korte periode ontwikkeld zijn, lijkt alles
zins gerechtvaardigd. weinig documenten;
We kennen van deze
gebouwen echter slechts
de datering van deze projecten vanuit deze do
cumenten is bepaald problematisch.
reeds
gedicht.
tijdens
zijn
Vicens,
noch
in
de
Coöperatie
te
van
Casa
Mataró
Vicens,
in
El
Capricho,
in
het
van
invloed
te
en
laten
zijn
op
tuin
de Pabellones en
Palacio Güell, lijkt het waarschijnlijk dat het idee om menten
werk
tekening voor het jachtpaviljoen enig
element voorkomt van de Maya-architectuur maar wèl paviljoen
het
studietijd gekend kan hebben. Daar naar mijn
bevinding noch in de ontwerpen voor de Casa
met
L'Atlantida is na het verschijnen (in 1876)
zijn
die
ontwerpen
ele
pas in
Rafols geeft als jaar voor het jachtpaviljoen 1882, hetgeen
niet
1883-1884 bij Gaudï is ontstaan. Vooralsnog is het vermoeden juist
door documenten bevestigd wordt.
(15)
dat het idee werd ingebracht voor de gebouwen op de
Als
bouwjaar
voor
de Pabellones neemt Bassegoda in zijn artikel
1884 aan, hetgeen (afgaande op 22-9-1883)
tamelijk
de
koopdatum
van
vermelding in El Correo Catalan dat in de smederij Piquer, bewaken.
de
terreinen,
waarschijnlijk is en bevestigd wordt door de van
Vallet
i
Calle Lauria gewerkt wordt aan de draak die de ingang zal Twee
palen
("majones")
tonen
de letter G en het jaar
1884.
(16)
In
1871
was
Het
wordt
is
verder
bekend
nu
werk opdroeg,
Verdaguer
de
groep van de "obras-manifiesto" is
een opdracht van Güell
tuur moet noemen, is het Palacio Güell.
Claudio
vraag ingediend op tijd aan gewerkt.
30 juni 1886, maar Gaudï had er toen al enige
dage
nagedachtenis van zijn zoon Antonio
reeds veel eerder gekend kan hebben, kennismaking via
Lopez
Lopez en Güell,
aan wie hij delen van zijn
lijkt het bovendien logisch dat Verdaguer's werk in
ondergebracht, maar dat ik met de betrekking tot de Maya-architec Hiervoor werd de bouwaan-
huiskapel
Lopez plaatsvond, dus in of na 1879. Door de nauwe rela
tie van Verdaguer met in
diens
ligt het voor de hand te veronderstellen dat hun
Een
niet
vond
(18)
Gaudï
Güell en
dat
Gaudï
dat Mossen Jacinto Verdaguer in 1879 door
lijks missen op te voeren ter
algemeen 1883 als ontwerp-/bouwjaar aangehouden.
gebouw
getrouwd met de dochter van Antonio
Antonio Lopez y Lopez werd uitgenodigd in
Hoewel
Capricho
Güell
waarschijnlijk in 1878 plaats.
voor de tuinmuur augustus van dat jaar.
El
Eusebio
Lopez, Isabel Lopez y Brü. Zijn eerste ontmoeting met
Lopez y Briï.
De oudste tekeningen zijn
Güell,
waarvan de Pabellones deel ging vormen.
De bouwaanvraag'voor Casa Vicena is gedateerd 15 januari 1883, die
die van het Casino, gedateerd mei 1878. Voor
Finca
y
Bru,
of
zijn
zou
schoonvader,
worden
c.q.
zijn
zwager
verwerkt. Daarmee vallen het
Casino en Casa Vicens dus af.
(17)
185
Laten we nu bezien in welke van de
gebouwen
elementen
représentant un temple."
voorkomen
De overeenkomsten zullen een ieder onmiddellijk opvallen:
uit de Maya-architectuur.
a. de vorm van het kleine hek met de afgesnuite hoeken b. de hoofdvorm en detaillering van de kekucan of quetzalcóatl, de
Palacio Güell 219
Hercules
250
van dit stadspaleisje van Eusebio Güell,
kwam
hier
251
Alejandro
Clapés.
voor
gevederde slang in vergelijking met de concave
op de naar de Ramblas gekeerde zijmuur
Voldoende
argument
in
een
schilderij
de
van
de
Maya-archi
c. de
Calle
Conde
door
een
opvulling
van
de opening met tanden en tong tegenover het
spronkelijk
Gaudi's
en
openingsvorm
slangen, toch
waarmee
Gaudï
de
oor
vasthoudt, maar nu slechts als
schepping voor Eusebio Güell, het Palacio Güell. Dit stadspaleisje
doorgankelijk deel van de poort. Wij herkennen in de vormen van
was in eerste
het smeedwerk zelfs de sluitstenen, vooral
instantie
bedoeld als een dependance van de panden
die de vader van Eusebio, Juan Güell i Ferrer,
(19)
Dit
alles
kan
middenamerikaanse en in het bijzonder
santer
deerde en in dit
besloot
Eusebio het op te richten pand tot zijn offi
geval
via
ciële residentie te maken. Zo kwam een voornaam fin-de-siècle huis
platenboek in zich opnam.
op een daarvoor wat onverwachte plek terecht.
Laten
(20)
Waarin herkennen we in het Palacio Güell de invloed van
de
De detaillering opmerkelijk
en
ook
de
eerst
Bourbourg's
prachtige
eens kijken of het interieur van Güell's pa daarna
Een
spiraalvomige
hellingbaan,
nog
eens
buiten
die van de begane grond naar de
een
soort
256
(22)
257
"Caracol",
in de tekening voor de bouwaanvraag van 30 juni 1886
258
een aanwijzing. De Caracol komt voor in
niet
is.
254
dat Gaudï deze vorm invoert. Het voorontwerp toont nog conventionele
poortvorm,
compleet
een
tame
met beklemtoonde sluit
Dalen
van Bourbourg's boek werd ik zeer getroffen door
de overeenkomsten, die Gaudi's poorten met tonen met de afbeelding van
gesloten
hekken
ver
"Uhe modèle d'une terre cuite peinte,
een
wij
observatorium
langs
met
uit
baksteen.
veroorzaakt
wordt
Chichén
Stephens'
Itza
in
de
deel
2,
blz.
de hellingbaan af naar het souterrain dan
De
vierkante
kolommen,
opge
doorsneden van deze kolommen vertonen
frappante overeenkomst met de doorsneden van geen
als
wenteltrap. Wederom misschien
vinden wij daar merkwaardige ronde en trokken
steen. Bij het bekijken
Deze combinatie vinden wij in zekere zin in
298.
die
sterrehemel het centrale element van het paleis vormt.
exact
hetgeen
Het
186
nu
de
kelder voert, ligt recht onder de koepel van het gebouw,
hoofdvorm trekt sterk de aandacht.
253
lijk
255
en versiering van deze poorten en hun hekken zijn
Deze vorm wordt algemeen parabolisch genoemd
pas
we
Brasseur
zoeken.
architectuur?
is
ge
de Maya-architectuur bestu
leisje verdere aanwijzingen oplevert en
Maya
Daar zijn allereerst de twee grote poorten in de straatgevel. (21)
zeer
binnenuit
een aanwijzing zijn dat Gaudï de precolumbiaanse,
Tijdens het ontwerpproces werden de plannen echter steeds interes en
van
zien.
had aangekocht aan
de toen belangrijkste straat van Barcelona, de Ramblas.
252
punt
(23)
siersmeedwerk met wapen
de Asalto, zijstraat van de Ramblas, bewaart nog
enigszins de in de negentiende eeuw bedoelde allure
van
voeg.
tectuur. De
omlijsting
van het paleis; overeenkomstig met de bovenlip van
de slang vertoont de poortomlijsting in zijn hoogste
om naar méér elementen te
zoeken die op L'Atlantida geinspireerd zijn of op
poorten
Maya-gebouwen,
het
door eenzelfde schuinopgaande lijn in de
kapitelen en de Maya-gewelven.
(24)
259
De aansluiting van boog op kolom is identiek gevormd: van de boog ligt buiten de architectuur. dat
Gaudï
kolom,
karakteristiek
de
de
of anderszins bewerkt.
Hier zijn wij tot nu toe het dichtst bij het bewijs
Deze
Kort samengevat bestaat een bewijs van de architectuur
heeft
Inschriften
of
Gouverneurspaleis
ruimtes
in
de
Pyramide
van
souterrain,
de
gebouwen
het Grote Paleis van Palenque, de "zalen" van het en
het
Nonnenvierkant
in
Uxmal
(zie
in
invloed
van
de
Maya-
het Palacio Güell weliswaar slechts voor een be
perkt deel in structurele of
gehele lengte een gelijkblijvende doorsnede die identiek
is aan die van bijvoorbeeld de
(26)
Maya-
de Maya-architectuur kende en gebruikte. Overtuigender
nog is de zijwand (ter rechterzijde vanaf de straat). over
de geboorte
van
constructieve
zin
en
wel
in
het
maar alles met elkaar meer dan voldoende om in andere
verder
te zoeken naar de bevestiging van Gaudï's inter
pretatie van de Maya-architectuur in de Pabellones Güell.
bijv.
Charnay, p. 324, Stephens, p. 351 vol. 2 ) . Drie vormen zouden nog een verwijzing
naar
de
Maya-architectuur
El Capricho
kunnen inhouden en wel: 260
Het ligt vervolgens voor de hand te veronderstellen dat
1. de vorm van de bovenrand van de onderste rij jaloezieën
die de
invloed
is
in
het
buitenverblijf
El
er
Maya
Capricho
in
Comillas, eens eigendom van de families Lopez en Güell zowel omdat
dig in de decoratie van Maya-gebouwen zoals in het fries van de
het om een werk uit dezelfde periode als de Pabellones Güell gaat,
"Codz Poop" te Kabah.
met
dak
van
het
achter
veel
punten
van
bouwen die Gaudï voor
Palacio Güell, te vergelijken met de steile vorm
overeenkomst, omdat het behoort tot de ge (de familie van) Güell bouwde als wel omdat
de opdrachtgever op het Amerikaanse
van Maya-piramides en
continent
zijn
fortuin
hebben vergaard.
3. een nog beter voorbeeld: de consoles,
zoals die verschijnen in
de geveltekehing van de bouwaanvraag samen met de
Het
gebogen toe
gaat
hier
om
een werk dat algemeen gedateerd wordt in 1883
direct na Vicens en vóór de Pabellones Güell, die
weer
Palacio Güell gevolgd worden.
de krijgerstempel in Chichén Itza, "typisch toltekischen Atlan-
Het gebouw is in de loop van de tijd nogal veranderd.
ten".
anderingen
(25)
Zowel lijken
de
wijze
waarop
samenstellende
gevelbehandeling.
veel
misleidends
het (28)
kunnen
zitten
In die ver
voor ons korte
onderzoek. Ook kunnen aanwijzingen verloren zijn gegaan. 261
Eén aanwijzing bezit El Capricho nog steeds. In de pseudo gewelven
als de vorm van de druiplijsten kunnen aan/de architectuur
262
van de Maya's werden soms houten staven gebruikt.
zijn.
De
Maya's
gebruikten
een
zachte
natüursteensoort die door snijden in blokvorm verkregen werd. lucht
verhardde
deze
steen.
Zo
ziet
Aan
ook de steen van het
Palacio Güell eruit. Deze steen werd gewonnen in Garraf de
zou
door
steenblokken gevormd
van de Maya's ontleend
de
de
zou (27)
gangspoorten en overeenkomen met de consoles van een altaar van
Een interessant aspect vinden wij nu nog in
in
vinden
erker van de achtergevel omvatten. Deze vorm vinden we veelvul
2. de vorm van de onbeklede bakstenen schoorstenen op het
de
te
waar
men
groeven van Güell over een hoogstmoderne driedubbele lint-
zaag beschikte. De steen werd dus niet meer behakt, noch gepolijst
schrijvers roeden,
menen
dat
Hoewel
sommige
deze staven dienden als een soort gordijn
meen ik te kunnen stellen dat deze staven er in de eerste
plaats toe dienden om de steenmassa overeind te houden tot het ge welf gesloten was; een soort drukstaaf, die zodra
de
massa
zich
eenmaal gezet heeft eventueel als trekstaaf kan gaan functioneren. Gaudï heeft deze dubbelfunctie heel goed begrepen.
De vorm van de
187
wangen
van
de
dakkapellen
van
El
zouden
264
Nadat
Juist voordat dat moment in kon treden, werd een
266
ontdekt had, is de vorm van de "Maya-boog" vrijwel niet
268
zijn
zonder hulpmiddel onmogelijk opgebouwd konden worden, omgevallen zijn. ijzeren
staaf
Colegio Teresiano
Capricho is zodanig dat zij
ingemetseld.
Zodra
zij
de constructie aan de top ge
Gaudï
werk
eenmaal
de Meso-amerikaanse gewelf- en boogtechniek
weggeweest.
Het
1890 ontstond, lijkt haast één grote ode
op spatten door het opgebrachte gewicht bij de gekozen
techniek,
uitgesloten
was,
kon
niet
dezelfde staaf als trekstaaf optreden, een
uiterst slimme constructiewijze
van
Gaudï.
(in
Stephens'
die
door
Gaudï
aan
in
de
grote
openingen
zoals
interieur) de combinatie wordt onderzocht
Wij vinden deze staven verder nog in de koepel
naar de mening van Rondelet "pas agréable"
voor de ingang van
Casa Vicens. Voorts,
dit laatste geval lijken ze is
samengesteld
uit
de
horizontale
Maya-vorm,
terwijl
de
parabool,
onderdorpel. Van hier is het nog Tanger
en
die
van
bakstenen, de con De Sagrada Familia
en werd in 1889 beëindigd. Het lijkt er op dat de vorm van de dak
269
Daar
kapellen aan die van El Capricho ontleend is.
270
geen bevreemding wekken dat de gesignaleerde invloed van de
Gaudï in 1883 aan de Sagrada Familia begon te werken kan het
architectuur Interessant is aan de gevel van El Capricho dat deze,
indien
Maya
ook in Gaudï's opus magnum heeft doorgewerkt. Hoewel
er weinig aanleiding
hij
bestaat om in een
bij
uitstek
Christelijk
bouwwerk Maya-motieven te verwachten, kunnen wij er niet omheen te
op vele punten sterk gelijkt
op de gevel van Palacio Güell in het schetsstadium. Zo herkent men
constateren
de
van de
vorm
die
was vanwege de schuine
In
onduidelijk. De bouw van dit seminarie begon in 1883
geheel in natuursteen gedacht wordt,
welf-
de Sagrada Familia.
heel opmerkelijk, in de dakkapellen van het Seminarie van uitgevoerd door C. Cascante.
op
met
één stap naar de torens van de Missiepost in
(29)
Comillas een werk van Martorell,
structie
aansluiting
en in de zogenaamde rookkamer van
unieke
de toegangspoort (maar ook in het
wordt deze constructiewijze niet uitgelegd.)
El Capricho , in de waterpartij
deze
met grote inventiviteit werd bewerkt.
Alle geveldoorbrekingen zijn varianten van de
boek
uit
Colegio Teresiano, dat pas omstreeks
sloten was, verloor de staaf deze functie. Daar dan echter de kans vorm
meer
van de wanddoorbrekingen in de onderbouwen, zowel van de
dat de torens van de geboortegevel de contravorm zijn
wanddoorbrekingen die Gaudï in het
Colegio Teresiano toe
ramen als van de grote poorten. Tevens herkent men de Atlanten, de
paste en dat deze aan de Maya's ontleende vorm zelfs in hoge
specifiek gevormde consoles, die in El Capricho met tegels bekleed
de gehele geboprtegevel mede heeft bepaald.
zo'n mooi geometrisch patroon leveren.
Gaudï wist de constructieve en statische voordelen van de Mayaboog
(30)
mate
en de Gotische spitsboog te combineren en slaagde er langs die weg in
Conclusie De enige, werkelijk structurele verbinding met
de
uiteindelijk
tot
een geheel nieuw architectonisch concept te
komen.
Maya-architec
tuur vinden we in El Capricho in de genoemde druk-trekstaven.
Pabellones Güell 267
188
Ik kom nu tot besluit
bij
het
complex
dat
de
aanleiding
tot
Gaudi's
ontmoeting
met
de
Middenamerikaanse
Bourbourg. Plaat 24 toont een Indiaan met pijp.
vormen
tongen,
pre-Columbiaanse
architectuur heeft gevormd. De Pabellones Güell
in
bouw
slingerlijnen van de top van de stele waaraan Gaudï zijn drakenhek
in
bevestigde.
Verdaguer's
gedicht
"L'Atlantida"
De portierswoning is Gaudi's kloosterkeukens
een rol spelen. Hoe heeft
zoals
we
bogen
een
typisch
interpretatie
van
de
Catalaanse
raden
waarom
Gaudï
hun
overspanningsvorm, portierswoning.
diafragmaterwijl
Het
laat
de zich
juist deze voorbeelden koos voor de
277
De voet van de stèle-top vertoont twee "tekens" die
278
buitenwandversieringen van de Maya-gebouwen veelvuldig zij
verschijnen
echter
hierover in het ongewisse.
Conclusie Voor
De inspiratie voor de opstanden en hun detaillering is
272
kenbaar
in
de
Maya-cultuur
gelegen.
relatief lage onderbouw zoals in
het
talrijke Meso-amerikaanse voorbeelden;
zeer
her-
De hoge kroonlijst op een stalgebouw,
vinden
we
in
ook diverse details van de
Gaudi's
verdere
ontwikkeling
is
de
kennismaking
"kraag"-gewelven van de Maya's van fundamenteel Zijn
speurtocht
naar
de
belang
De
Vorm
275
echter het bewijs voor de relatie met de architectuur die Stephens
torens in Tanger en van de Sagrada Familia werden gevormd
in Yucatan aantrof en Catherwood voor hem tekende.
omwenteling ervan om de langsas.
wijze
van
overwelven
Stephens'
beschrijving
van
de
in de Maya-architectuur illustreerde laten
geen twijfel dat Gaudï Stephens' boek gekend
moet
hebben
Maya-architectuur
zijn
werk heeft ge
als
inspiratiebron
voor
en
bruikt.
de
(52)
Zeer
Missiepost
opvallend
Astorga,
Nu wij weten dat Gaudï de Maya-architectuur kunnen
de
moet
hebben,
dat
Teresiano
en
Tanger; het torentje op Palacio Güell, de
noch
in het
bisschoppelijk
uit
de
paleis van
noch in het Casa de Los Botines in León enige invloed te
van de Maya-architectuur terug,
manifesteert zich nog eens in het
piramidedak van Bellesguard, in de hagedis van Park Güell en in de Maar
dan
heeft
Gaudï
de lessen van de Maya's al ver
achter zich.
speurtochten door de in zijn tijd bekende boeken nog tref
fende gelijkenissen tussen zijn werk en de van
gekend
is
van
vinden is. In de Bodegas Güell (de portierswoning) keert het thema
Calvario. 276
ge
tot extreme hoogte opgevoerde Maya-boog zien wij na de
274
De tekeningen waarmee Catherwood
met de
parabool
in
de
de
juiste overspanningswij ze en de juiste
vorm werd hier voor het eerst in de richting van de voerd.
in
geworden.
Pabellones in grote getale toegepast in het Colegio
constructiewijze van de diverse wanddoorbrekingen vormen
de
ook in kapitelen die de Phoeniciërs voor
versiering vertonen daarmee rechtstreekse vormverwantschap. en
in
voorkomen;
bouw vertoont verschillende punten van overeenkomst, zoals afbeeldingen te zien is.
271
beide
hun bouwwerken gebruikten. Het a-jour in de wanden van het stalge
hoofdopzet van Pabellones Güell. De literatuur over Gaudï laat ons (31)
als
de bomen en struiken die de ruïnes in Yucatan overwoekerden.
Middeleeuwse
die in de boeken van Viollet-le-Duc en
"manege" een herhaling is van de slechts
(33)
Het sinaasappelboompje van de Hesperiden verrijst op de stele
Choisy geïllustreerd vinden. De stallen hebben in
273
Uit de pijp komen
zeer grote vormverwantschap tonen met de omsluitende
kundige zin een prachtig geslaagde vermenging van de culturen, die
Gaudï die culturen verwerkt? 265
die
illustraties
van
dat
Middenamerikaanse.architecten opleveren. Ik wil er enkele
laten zien die mij opvielen in het prachtige boek van
Brasseur de
189
tica.
Noten (1)
- Dicoionari de
1'art
i
dels
oflcis
de
la
construcci5
(7)
cumbrera (Spaans): nokbalk, moerbalk, ook vorst
=
serrera,
crestallera
(Catalaans)
=
(9)
(10)
cumbre
= bergtop, fig. toppunt
cima
= top; kruin van bergen of weg
acht-puntige
sterren
Sainte Chapelle te daarentegen his
life,
van
"een die
Parijs
(XIII
theories,
de
copie
benedenzaal
eeuw)".
Rafols
van
één
van
de
geeft
het
geheel zijn epicentrum in de Ciutat Condal,
De koningin van Spanje verkoopt na een droom voorziet
Columbus
haar
juwelen,
van schepen. Hij vaart uit en sticht
E.T.S.A.B. = Escuela Técnica
Superior
Barcelona
Architectuur
(Hogeschool
voor
de
Arquitectura van
de
Barcelona);
ziet
De
ontdekking
van
een exemplaar van de eerste druk in een ir.
P.
Bak
D. Charnay's, "Mis descubrimientos en México y en la America
van de
Central" vormt één van de vier delen van America Pintoresca.
er
"Gaudï,
(12)
Het boek bevat litho's naar foto's van diverse fotografen.
(13)
Von
in.
(Martinell,
C,
Humboldt
vermeldt
geschiedenis
(p. 88, Vue
Mossen J. Verdaguer, "L'Atlantida", opgedragen
Antonio (14)
Cordillères
de
Bourbourg (Livre I, p. 106, 108, 150).
aan
des
wel
"Gaudi", pag. 62)
etc),
van Atlantis
evenals
Brasseur
de
Desiré Charnay, "America Pintoresca", p. 417, 418, 419.
de schrijver verdiende met dit gedicht de eerste prijs in de
In
Joes Florals van Barcelona.
Manuscrito Troano, transcriptie van een Maya "boek". In 1880
Bijv.: Bassegoda Nonell, J., o . c , p. 113:
"un muy especial
estilo mudéjar". (zie noot (5) hieronder) Bassegoda
Nonell,
Juan,
"El
Barcelona 1978; in Boletïn de la
Jardïn Heal
de
las Hespérides",
Academia
de
Bellas
vond
1866
vond Abbé C E . Brasseur de Bourbourg in Madrid het
León
de
Rosny
de
Codex
Cortesiano
in
Arqueológico van Madrid. Deze twee codice
vormen
beroemde
een
Codex
Madrid
(Trocortesiano),
weinige nog bestaande getuigenissen van
het
Museo
samen
van
de
de zeer
Maya-boekkunat.
In
Artes de San Fernando, Ie sem. 1978.
1883 vond in Madrid de bijeenkomst plaats van Americanistas.
Informatie verschaft door
Met
Madrid,
190
daar
van de Gaudïgroep - Delft.
de
López y Lopez 18 november 1876; geschreven in het Catalaans;
(6)
is
his work", pag. 273; Rafols, J.,
mudejarmotieven his
getrouwe
in
De
bijvoorbeeld door Wagner ver
opera's,
stoffig boekwinkeltje in Barcelona dank ik aan
Martinell | in de stervormige kapitelen van het
Palacio Episcopal in Astorga
equivalenten.
deze school maakt deel uit van de Universiteit. (il)
= afgrond, diepte; vloeilijst C.
zoals
zijn
een nieuw, katholiek Atlantis.
cumbrera = nokbalk, vorst
ziet
Hij
en
Firstplette (Duits)
Zo
gedachte,
landen
de stad Barcelona.
- van Goor's Hand Woordenboek Spaans
sima
vele
bekendste van.
(Spaans, Catalaans, Engels, Frans, Duits, (8)
(Spaans)
in
in de negentiende-eeuwse Europese
woord en verklankt in zijn
glosario
heeft
goed
grootduitse
sima
(5)
ook
cim: punt més a l t d'una obra
cimaoi (Catalaans) = cimacio (Spaans) = Sims (Duits) =
(4)
dan
cultuur en
Italiaans)
(3)
past
(Catalaans)
- Nuevo
(2)
Het
voormalig
don José M. Eamón de San Pedro te
directielid
van de Compania Transatlan-
deze
voor de
paar feiten wil ik aangeven dat de belangstelling pre-colombiaanse
Amerikaanse
culturen
in
Spanje
algemeen was toen Verdaguer zijn epos schreef
vormige hellingbaan aan- en' afgevoerd worden.
en Gaudï voor
Güell zijn eerste werken realiseerde.
bevindt
(15)
Rafols, J., "Gaudï", p. 30 (tek. p. 2 6 ) .
axiaal tussen de ingang en de uitgang is geplaatst.
(16)
Bassegoda Nonell, J., "Antonio Gaudï", p. 110.
Deze organisatie lag vast vóór
Volgens
poorten in het ontwerpstadium ondergingen.
(17)
de
verhalen
zou hij alleen al 25 oplossingen voor
de voorgevel hebben laten tekenen. bekend en
wel een voorontwerp, de bouwaanvraag en de gerea
(18)
in
het huis onder de hoofdtrap die
de
vormverandering
die
de
Ook het vooront
(22)
De top is (vrijwel) cirkelvormig over _+ 1/3 cirkelboog.
(23)
Dit
is
de eerste keer dat Gaudï een boog zonder sluitsteen
ontwerpt. Hij zal
Zie (6).
dit
thema
in
Astorga
en
León
in
de
ingangen herhalen en in de Sagrada Familia variëren.
(19)
Informatie verschaft door Vizconde de Güell.
(20)
Een plaats in de Ensanche, het beroemde uitbreidingsplan van
(24)
Op
de
verdiepingen
vinden wij het thema van dubbelgebogen
Ildefons Cerda lag heel wat meer voor de hand. Daar zou door
vlakken, zoals wij dat aantroffen in de bogen van de poorten
de ruimere
op diverse
plaatsen
kolommen)
voorkomen,
straatprofielen de voorgevel en daarmee het hele
huis veel beter tot zijn recht smalle binnenstadstraat,
gekomen
zijn
dan
in
deze
waren
Anderzijds had de
zijn.
Gelukkig
stonden
de bouwvoorschriften van Barcelona
toe
waardoor
zij-uitzicht
mogelijk
bijvoorbeeld
zoals
aanleiding
tot
verhalen
de
in
stalling
in
het achterhuis. De koets, en later de
auto, reed tot voor de trap naar de passagiers
het
de
/ Palacio
paarden en gasten
om
uit en in te la,t;en stappen en keerde in de stal
ling. In
hoofdverdieping
van
beëindigingen
gesplitst.
en
omrandingen
van
vorm van de druiplijsten zoals Gaudï die komt ook in de Europese cul
wellicht
geen
verwijzing
naar
de
Maya's in. (27)
Men leze: El Capricho Comillas (Santander).
(28)
Bassegoda
vermeldt
Maximo
Diaz
de Quijano, die als rijke
"indiano" in zijn geboortestreek terugkerend daar door Gaudï een lusthofje liet bouwen; anderen vermelden Paulino Diaz de
Güell /is de stalling van eigen koetsen en de
De
tuur voor en houdt dus
in-
als uitrijdend verkeer. De organisatie van deze huizen voor zag
souterrains
Ivanoff, P., "Monumente grosser Kuituren Maya", p.99 (fig.).
groter dan gebruikelijk, de meeste voorname zowel
de
Dit geldt niet voor
Het
voor
en
in de dagbladpers over op
(26)
in het Palacio Güell toepaste,
woonhuizen in Barcelona bevatten één poort
(op
(25)
doorbrekingen. is
bogen
in de binnenschil van de voor
werd. aantal
waar
gravingen van gebouwen uit een grijs verleden.
blikruimte vanuit het huis naar de straat ook royaler kunnen
het bouwen van erkers
terug;
gevel. De vormgeving van de fundamenten
waarin het onmogelijk is een fron
taal overzicht van het gebouw te krijgen.
(21)
centraal
spiraal
werp laat reeds twee poorten zien.
Hiervan zijn er ons drie
liseerde gevel. Bijv. Rafols, J., o . c , p. 54 (tek.).
zich
Deze
vervoersmiddelen
van
kortverblijvende
Zowel op de begane grond als in het sou
Quijano en weer anderen een lid van de familie Güell. lopig kunnen we verbonden
is
vaststellen
dat
de
Voor
ontstaansgeschiedenis
met de beide families Lopez y Diaz de Quijano
terrain konden koetsen een plaats vinden, terwijl de paarden
en Güell i Bacigalupi en dat er in de literatuur een verwij
in goed
zing is naar
geventileerde
ondergebracht.
Zij
stallen
konden,
in
het
souterrain
werden
uitgespannen, via een spiraal-
Midden-Amerika.
Hiervoor
raadplege
men
"El
Capricho".
191
(29)
Het
is
niet
zeker of de inrichting van de rookkamer onder
verantwoording van Gaudi valt. Het
is
bijv.
mogelijk
dat
deze "Moorse" aankleding werd aangebracht bij de uitbreiding van Casa Vicens in 1925-'26 door J.B. Serra de Martinez. Brasaeur
de
Bourbourg
regulièrement
places
1'origine
soutenir
a
zegt entre
dat: ses
"...
plusieurs
trous,
niches ... ont servi dans
1'échafaudage
de
construction"
(Brasseur de Bourbourg, Monuments Anciens de Mexique, e t c ) . (30)
Daar
ik van mening ben dat de tuinmuur in Comillas later en
wellicht niet door Gaudi (lees:
Cascante)
werd toegevoegd,
laat ik deze hier buiten beschouwing. (31)
Choisy, A., "Histoire de 1'architecture", Paris. Viollet-le-Duc, E.,
"Dictionnaire
Eaisonné"
(Tome
IV,
"Cuisine") Door de introductie van de Herculesfiguur en Grieks-Phoenicische
mythologie als een van de motieven voor
de vormgeving van de Pabellones Güell het
gehele
daarmee van de
zijn
referenties aan
Grieks-Phoenicische architectonische en decora
tieve repertoire mogelijk. (32)
Stephens, J.L., "Incidents of Travel in Yucatan", appendix.
(33)
Volgens Charnay zijn deze tongen symbolen voor de spraak.
192
HET BISSCHOPPELIJK PALEIS, ASTORGA
Inhoud
Inleiding en thema's Geschiedenis van de situatie Geschiedenis van het bisschoppelijk paleis 5 s ;;
"' ' f'""»' ?ï"'"""'if"*ft* rT*"»'?" ' -" '".'""UT—'JCT'L^E.
De opdracht aan Gaudï De Heal Academia de Bellas Artes de San Fernando te Madrid Wanneer was Gaudi voor het eerst in Astorga? Literatuur en bronnen - literatuur - foto's - tekeningen - maandrekeningen Twee ontwerpen - inleiding
..-•~~*7.-% *?'
^'j^ty-ty^'f
''?'*.),■■' ■■■;,,■>'
','*"'* "-"'"'' ''
- situatie van het eerste ontwerp - de werkelijke ligging van het paleis - typologie - de voortgang van de bouw uit de maandrekeningèn op te maken - de ontwerpmethodiek - de bouwmassa - de functionele structuur - de ruimtelijke structuur - de stoffelijke structuur - de materialen en hun toepassingen - de houten kap - enkele kenmerken van Gaudi's werk Bijlage - Enige nadere opmerkingen bij de tekeningen* Noten
193
194
Sagrada
HET BISSCHOPPELIJK PALEIS TE ASTORGA
Familia
en
het Casa Calvet; ook het Palacio Güell wordt
er wel toe gerekend. De vraag is of een 1887 - eerste ontwerp
Gaudï's
werk
wel
1889 - start bouw
op het werken en denken van Gaudï werpt.
dergelijke
indeling
van
met de feiten klopt en niet een verkeerd licht
1894 - bouwstop
Inleiding en thema's In het hoofdstuk over het Casa de dat
er
bij
de
Los
Botines
komt
ter
sprake
meeste van Gaudï's ontwerpen en werken weinig of
niets bekend is over zijn
werkwijze.
Er
zijn
bijzonder weinig documenten (zoals tekeningen,
in
het
algemeen
contracten, foto's
of bouwverslagen) bewaard gebleven. Betreffende het bisschoppelijk paleis
voor Astorga is er weliswaar een aantal tekeningen bekend,
voorts
enige
foto's en maandstaten, maar door verschillende oor
zaken is er geen goed beeld over Gaudï's
aandeel
in
ontwerp
en
bouw. Eén
oorzaak
ligt
in
het sinds lange tijd gesloten zijn van het
archief van de Real Academia de Bellas Artes de Madrid
waarin
San
Fernando
te
diverse documenten aanwezig moeten zijn. De andere
oorzaak is dat het gerealiseerde gebouw afwijkt van de
van
Gaudï
bekende tekeningen;
het hieruit ontstane probleem wordt versterkt
doordat
Gaudï
werk
meenam,
en naar men zegt eigenhandig vernietigde. Hieruit is door
het
onafgemaakt achterliet, zijn tekeningen
beschrijvers de conclusie getrokken dat het voltooide gebouw sterk van Gaudï's ideeën afwijkt. Een
goed
bouwkundig
onderzoek
ont
Het bisschoppelijk paleis van Astorga wordt in de literatuur
over
breekt tot nu toe.
Gaudï algemeen gerekend tot zijn zogenaamd historiserende periode, waarin
elementen
zijn
toegepast
zoals de Gotiek, de Barok. De omvat,
naast
uit
groep
de grote Europese stijlen
gebouwen
uit
deze
periode
Astorga's bisschoppelijk paleis, het woon- en werk-
gebouw Casa de Los Botines in
León,
de
eerste
periode
van
de
195
Geschiedenis van de situatie
monumenten doen ontstaan, deels Romaans,
280
In de Spaanse provincie León
Gotiek van het lie de France en deels Barok.
283
ten westen van de gelijknamige hoofdstad, is Astorga een agrarisch
285
Wij
centrum van betrekkelijk
geringe betekenis in een van de verarmde
288
Romeinse stadsmuren, de kathedraal
delen van het Iberisch Schiereiland. De stad werd aangelegd op een
289
met de zeventiende eeuw werd gebouwd), een heiligdom
verhoging
van
gelegen,
op
ongeveer
50 kilometer
een tien- tot twintigtal meters in het noordwesten
van de Spaanse hoogvlakte. Bezoekt men Astorga dan krijgt
men
indruk dat de stadsmuren als een grondkering zijn aangelegd
de
waar
de
vinden
kerken
ontleend
van
van
(waarvan de voorgevel opvallende over
vertoont met het front van de kathedraal; bijvoorbeeld
Dit plateau ligt slechts even onder de bovenkant van de stadsmuur.
Sagrada
Op
beide gebouwen, kathedraal èn stadhuis, denken aan
pelijk
paleis.
Vanuit
de vlakte heeft men een indrukwekkend ge
zicht op de stad waarin
de beide gebouwen samen het belangrijkste
moment vormen. Vanaf de terrassen van het even indrukwekkend gezicht op de stad, rondom,
paleis
heeft
men
de kathedraal en de vlakte
welke zich aan de noordzijde uitstrekt tot de
berggordel
die deze streek van Asturië en Galicië scheidt. De geschiedenis
een
(l)
van Astorga gaat terug tot in de Romeinse tijd en
mogelijk verder. Keizer Augustus noemde de stad Astürica. Astürica werd
het
knooppunt
van
zes Romeinse wegen, waarvan er één naar
Bordeaux voerde. Terwijl Astorga dus wel deel heeft uitgemaakt van het Romeinse Rijk heeft het nooit in de Móórse
invloedssfeer
ge
legen. Weliswaar vindt men in het vroegere koninkrijk Le5n, waarin ook
Astorga
eens gelegen was, enige voorbeelden van Mozarabische
bouwkunst. In Astorga zélf vindt cultuur
beïnvloede
men
christelijke
van
deze
architectuur
door
de
Moorse
geen voorbeelden.
Wel werd Astorga herhaaldelijk door de Moren aangevallen en werden zijn muren verwoest. De Westgoot Teodorik ging in
457
Moren reeds voor. In
de
liep via Astorga de route van Santiago (Sint
stemming Santiago de Compostela
196
Frankrijk
de (2)
Middeleeuwen
Jacobus), komend van León en voerend naar Ponferrada,
vanuit
daarin
heeft
ook
in in
Galicië.
Astorga
Deze
met eindbe pelgrimsroute
enige architectonische
paleis.
Familia
in
Fatima,
de Heilige Bartholomeus en Sint Franciscus en tot
binnen een vrijwel horizontaal plateau ontstond voor de bebouwing.
delen
de
(waaraan vanaf de elfde tot en
in de tot bruggen getransformeerde luchtbogen, die wij ook
de noordhoek van het plateau verrijzen kathedraal en bisschop
aan
zo in Astorga, binnen de van oorsprong waarschijnlijk
slot het Casa Consistorial eenkomsten
deels
de
vinden.
twee
in
de
Tevens doen enkele andere elementen van
ontwerpen
van
zekere
onder
Gaudï voor het bisschoppelijk
Opvallend is ook het verhoudingenstelsel van de gevel van
het stadhuis,
een vierkant dat in drieën en vijven gedeeld is. We
vinden dit bij Gaudï in een aantal gebouwen terug.
De opdracht aan Antoni Gaudi
Geschiedenis van het bisschoppelijk paleis 286
In de eerste helft van schetsen
voor
een
1887
maakt
Gaudi
zijn
eerste
ontwerp-
ambtswoning voor de bisschop van Astorga. Het
oude paleis, dat uit
de
Middeleeuwen
stamde,
was
kort
ervoor
oudst
bekende
aanduiding van kathedraal en paleis schijnt te
stammen uit de tijd van San Genadio, bisschop van jaren 898-920.
juist
de jonge Catalaan Gaudi - woonachtig in Barcelona -
deze opdracht kreeg, is niet (diocesaan)
duidelijk.
Er
was
weliswaar
Astorga
in
de
De belangrijkste auteur over het gebouw van Gaudï,
Maria Jesus Alonso Gavela, stelt echter dat niets zeker is omtrent
de
reis
nog meer dan een hele nacht en in die tijd was dat moge
lijk enige dagen. Gaudi
kreeg
de
(4) opdracht uit handen van de pas benoemde bisschop
Juan Bautista Grau y Vallespinós, afkomstig uit
de plaats van kathedraal en paleis in die tijd.
zijn
Tussen 1226 en 1241
Gaudi door Grau kan gelegen zijn in
herstelde bisschop Nuno de muren van de stad,
jeugdjaren
ingewijd door Grau, toenmalig kanunnik van de
"nieuwe"
kathedraal ingewijd). Het in
1886 verbrande bisschoppelijk paleis werd vlak na 1120 gebouwd het terrein van een voorchristelijke tempel;
op
dit terrein werd aan
kapel
van
vroegere
(20 december 1069
de
de
een
altaar
was
in
Ook het feit dat Gaudi bisschoppelijk
Reus
waar
opdracht:
kathedraal
reeds
enkele jaren betrokken was bij de
de bisschop geschonken door de Leonese koningin Dona Urraca. Over de verdere geschiedenis van het oude paleis is weinig bekend.
ook,
Enige keren is er in de loop van 650 jaar sprake
van
herbouw
of
tot op 23 december 1886het paleis tot de grond toe
toegezonden
zijn
materiaal
Hoe
dan
opdracht en ontwierp aan de hand van hem een
gebouw
waarover
de
bisschop
zeer
enthousiast bleek.- Zo niet de ontwerper, toen hij in Astorga kwam
afbrandt en een einde komt aan "dit enorme vierhoekige gebouw" met
en
"weinig artistieke waarde".
zich had voorgesteld; zo wil althans het verhaal.
(3)
aldaar.
- ten tijde van de opdracht voor een nieuw
paleis -
kreeg
het
de nonnen van Jesus Maria te Tarragona
bouw van de Sagrada Familia kan een rol gespeeld hebben. Gaudi
Gaudi
had doorgebracht. De aanleiding tot de keuze van
de bisschoppelijke residentie en de kloostergang van zijn kerk; op
verbouwingen,
geen
architect in Astorga aan wie de opdracht verleend had
kunnen worden, maar Astorga ligt ver van Barcelona. Zelfs nu duurt
volledig uitgebrand. De
Waarom
ontdekte
dat
de stad heel wat minder monumentaal was dan hij
nieuw plan bleef hij enige tijd in hard en droog,
Astorga,
Broedend op een
in een omgeving die,
in totale tegenstelling is met zijn geboortestreek
aan de Middellandse Zee.
(5)
Gedurende bijna zeven jaren had Gaudi bemoeienis met de plannen en de bouw van het paleis voor Bisschop Grau. In 1893 stopte hij zijn werkzaamheden, zowel door de dood van de bisschop die zo
had
hem
steeds
gestimuleerd als door de uitblijvende betalingen van zijn
honorarium.
(6)
Vanaf 1893 weigerde Gaudi elke medewerking, zelfs na de nederigste verzoeken door opvolgers van Grau. Het paleis werd
pas
omstreeks
1909 afgebouwd door de architect Ricardo Guereta uit Madrid.
197
De 'Real Academia de Bellas Artes de San Fernando' te Madrid
hij zijn eerste ontwerp zo grondig
Reeds
stemming van
spoedig
na
de
brand
werd voor de herbouw van het paleis
financiële ondersteuning gezocht bij trokken
ministerie
de
rijksoverheid.
voor tekeningen, bestek en begroting van de Het
ministerie
gelegenheden de Academie
voor
diocesaan
van
be
architect.
Schone
Kunsten
van
San
van
de
Fernando
Koninklijke te Madrid. De een
combi
De
in
te
leveren
en groter in aantal dan.
Gaudï gewend was bij voorgaande projecten.
oordeelde
op
fysische eisen en financiële
visuele aspecten, statische en bouw consequenties.
De
kritiek
richtte
zich bij Gaudï's plannen op verscheidene punten van het ontwerp: tekort
aan
diverse
gegevens
(detalles de construccïon y
ornamentación; kapplan + details) - het peil van de groevebodem - de geringe breedte van de groeve - de te grote vensteropeningen (in de hoektorens) - het materiaal van de gevels - de rookkanalen - de breedte van de hoofdtrappen - de brandbaarheid van de kapconstructie - de sterkte van diverse onderdelen (gewelven souterrain e.a.) - het contract van aanneming - de prijsstelling.
Enkele van de voornoemde punten waren aanleiding schil
tussen
de
architect
tot
meningsver
en de Sección de Arquitectura. Legde
Gaudï zich bij de kritiek van de Academia neer?
198
nauwelijks
geschilpunten
bleven. Merkwaardig is dat Gaudï zijn gewijzigde ontwerp niet meer aan een onderzoek van de Academie hoefde te laten onderwerpen.
Men vraagt
zich
Arquitectura"
bescheiden waren dan ook veel uitvoeriger
- een
er
eerste plan diende indien, eenmaal de bouwvergunning verworven, de
de
bouw- en woningtoezicht en welstandcommissie en stelde
commissie
(na het verkrijgen van de toe
dat
"Sección
aan de te beoordelen ontwerpen strenge eisen.
De
ministerie)
gebruikte als advieslichaam voor bouwkundige aan
Sección de Arquitectura van de Academie fungeerde als natie
Het
(Ministerio de Gracia y Justicia) eiste daar
het
Per slot wijzigde
af
waartoe
alle
haarkloverij
bij
het beoordelen van het
architect naar believen zijn plan kon wijzigen.
(7)
Wanneer was Gaudï voor het eerst in Astorga?
Nog
Algemeen wordt aangenomen dat Gaudï zijn eerste ontwerp bisschoppelijk
paleis
in
Barcelona
maakte,
tekeningen geeft dat ook aan. Voorts wordt zich
via
het
aangenomen
aan
aanleiding zou zijn geworden zijn plan rigoureus te ver (8)
Gaudï moet het in 1887, jaar van de opdracht, druk Behalve aan de Sagrada Familia (de
gehad
hebben.
cripte) werkte hij aan Palacio
Güell en Astorga. Bovendien maakte hij, naar verluidt, in dat jaar naar
in Barcelona
Marokko
kan
ook
en Andalucïa. Behalve zijn werkzaamheden de
grote
afstand
hebben reeds in een vroeg stadium een reis
hem
ervan
weerhouden
naar Astorga te onder
nemen. Zeker
(9) is
aanvullende
informatie aan de
Koninklijke Academie te Madrid over zijn eerste ontwerp. Op
20 februari 1889
gaf
de
minister,
op
voorspraak
van
een
bouw (alhoewel de Academie nog geen goedkeuring had verleend, ter
bezoek
stad
reis
Gaudï
Astorgaans hoogwaardigheidsbekleder in Madrid, toestemming voor de
anderen.
een
stuurde
Gaudï
eerste
dat
juni 1888
een aantal boeken oriënteerde en zodoende een verkeerde
indruk van Astorga had gekregen, wat bij zijn de
voor
de datering van de
in
dat
de opdracht vroeg in het jaar 1887 (februari) door
wijl Gaudï nog op 3 maart aan de bisschop schrijft,
dat
hij
het
met de aanmerkingen van de Academie (nog steeds) niet eens is. Uit het
ministeriële schrijven van 20 februari wordt duidelijk dat de
toestemming
gegeven
werd onder de uitdrukkelijke voorwaarde dat:
"de architect-auteur van het
ontwerp,
Don
Antonio
dient te houden aan het rapport van de Academie van het werk, wege
dient
Gaudï,
zich
bij de uitvoering
daarin (tevens) zoveel mogelijke versiering achter te
laten
(...)
en het daarmee gespaarde geld te be
steden aan sterkte- en veiligheidseisen.
(12)
Dit was vier maanden voor de bouw zou beginnen (22 juni 1889). Het is waarschijnlijk, dat Gaudï spoedig na zijn
brief
naar
Astorga
Gaudï geaccepteerd werd. Het is mogelijk, dat hij zich behielp met
kwam. Hij zal niet bij de aanbesteding geweest zijn (4 maart) ten
een situatietekening
zij
Daura,
(die gemaakt kan zijn in 1875 door architect
van wie enige tekeningen van het afgebrande paleis bewaard
zijn gebleven)
en
enig
fotomateriaal, hoewel dat niet bijzonder
omvangrijk geweest kan zijn.
Gaudï
zijn
brief
in
Astorga
schreef;
(frequent vermelde) goede contacten tussen architect, vreemd lijkt.
de
hetgeen, gezien de bisschop
en
zijn
Misschien kwam Gaudï pas om het contract
(10)
van aanneming te ondertekenen (4 april 1889). Het is haast onwaar
Er is een mogelijkheid dat Gaudï pas naar Astorga vertrok toen hij
schijnlijk maar, het kan bijna niet anders dan dat Gaudï binnen een
zijn opdracht voor het Casa de los Botines in
tijdsbestek
León
ontving,
wat
van
een drie- a viertal maanden zijn plannen (ander
misschien niet voor 1889 gebeurd is. Het is volstrekt voor de hand
maal?) bewerkte, een indrukwekkende prestatie,
liggend
brachte wijzigingen.
dat hij de plaatsen gedurende dezelfde reizen bezocht ge
zien de kleine afstand tussen León en Astorga dat voor zijn laatste bezoek
(47 k m ) . Zeker
León) maar het werk in León is dan al gereed. De
eerste
rekening
van
is
(3 november Astorga, 4 november 1893
Gaudï
(il)
(13 augustus 1890)
"dirección y visita a la obras desde junio 1889"
vermeldt
(de eerste steen
De conclusie is dat Gaudï
gezien
de
aange (13)
vroegtijdig naar Astorga vertrok om met
de bisschop over de noodzakelijke wijzigingen te praten, toen voor het
eerst
de situatie in ogenschouw nam en het aanbrengen van de
overeengekomen veranderingen aangreep
om
het
gebouw
tevens
in
schaal en materiaal aan de situatie aan te passen.
was gelegd op 24 juni); de eerste, bekende rekening van een bezoek van Gaudï aan het werk, hetgeen geen bewijs is
dat
het
toen
de
eerste keer was dat hij Astorga bezocht.
199
Literatuur en bronnen
auteurs
Literatuur
algemeen
zijn
het
er
over eens dat het gebouw in Gaudï's eerste
ontwerp het verreweg wint van het gerealiseerde,
Er bestaat slechts één boek waarin het Bisschoppelijk Astorga centraal staat:
Paleis
van
"Gaudï en Astorga" (Gaudï in Astorga) van
wordt
aangenomen
dat
dit
waarvan
in
het
niet volledig de ideeën van
Gaudï volgt. Dat het gebouw Gotisch geïnspireerd is en kenmerken
Maria Jesus Alonso Gavela.
het
In "Antonio Gaudï and the Catalan Movement 1870-1930", een biblio
geen enkele schrijver ontkend.
werk
en
de
theorieën
vertoont
van
van Viollet-le-Duc wordt voorts door
grafie samengesteld door George R. Collins in 1973, komt "Gaudï en Astorga"
nog
niet
voor.
Collins
merendeel (korte) artikelen.
vermeldt
zestien titels, het
Slechts één van deze artikelen wordt
ook door Alonso Gavela genoemd,
te
weten:
Luis
Alonso
Luengo,
"Gaudï en Astorga".
(14)
Foto's Het is spijtig dat in de literatuur verspreid van
het
analyse
van
de
"Gaudï en Astorga"
basisliteratuur betreffende Gaudï leert dat
van Maria Jesus Alonso Gavela de belangrijkste
informatie verschaft zowel in tekst,
tekeningen
als
foto's.
We
foto's
paleis in wording noch door Maria Jesus Alonso Gavela in
haar "Gaudï en Astorga", noch zijn
Een
voorkomende
"Astorga"
door
Augusto
Quintana
Prieto
(beide recente boeken waarin het paleis uitvoerig
aan de orde komt) volledig zijn weergegeven. Dit geldt in het bijzonder voor de
foto's
zijn
door de literatuur die Collins
verschenen.
Een
speurtocht
die
in
tijdschriften
kunnen het echter niet stellen zonder Martinell's "Gaudï, su vida,
noemt in zijn
su
levert een aantal foto's op die belangwekkend genoeg zijn maar
teorïa,
su obra", terwijl ook Rafols' "Gaudï" essentiële aan
vullende informatie "Gaudï
en
verschaft
met
enige
tekeningen.
Martinell vooral met het tweede
Rapport van de Koninklijke Academie van San rapport
we
Astorga" van Alonso Gavela als kernliteratuur dan vult
Rafols aan met twee tekeningen en
Dit
Nemen
Fernando
te
Madrid.
is belangrijk vanwege de technische eisen die daarin
alsnog aan het eerste ontwerp van Gaudï werden gesteld. Rafols, de eerste biograaf van Gaudï, levert diverse gegevens over de geschiedenis van Gaudï's ontwerp en helaas onduidelijk hoe Rafols, diens
werkzaamheden
voor
verre zij juist waren. Zo
van
het
gebouw.
Het
is
na Gaudï's dood en veertig jaar na
Astorga, die gegevens kende en in hoe noemt
Rafols
de
"deskundige
van
de
Academie senor Lazaro", die evenwel in werkelijkheid Simeon Avalos was. In
(15) algemene
zin
vermelden de overige boeken slechts, al of niet
ten dele, hetgeen in de genoemde drie boeken te
200
vinden
valt.
De
in
"Antonio Gaudï and the Catalan Movement, 1870-1930"
de voornaamste boeken over Gaudï niet voorkomen. laat
vier
en
zijn
bisschoppelijk
in
paleis
Met name een artikel van Amós Salvador y Carreras
foto's
van het gebouw in wording zien, die men elders
vergeefs zoekt. Tokutoshi Torii heeft dit tekort grotendeels opge heven.
(16)
De
De volgende bouwfoto's waren te achterhalen:
290
Amós Salvador
1.
vooraanzicht met drie torenspitsen
2.
rechtsachter
zonder
dak
met
één
293
292
(il)
en
de
vier
Rodriguez Diez,
("Ciudad
de
Astorga"
(5)
7.
dan
bij Amós
9.
Tomo VI 11
gebouw.
rechtsvoor,
ouder
dan
bij
Amós
zeer te betwijfelen.
idem
Vergelijking met
daken
maar geen
van
de
stand
voor
oktober 1893
moeten
foto's laat nog op zich wachten,
identiek
gaan:
Amós
genomen
zijn. de
van
deze
volgorde
lijkt
na
te (18)
zonder
muurwerk tot en met de bovenkant van de kapellenkrans was gevor derd,
rechtsvoor, geheel gedekt,
ping. Dit komt overeen met de maand november 1891 in
muurtje
dus
nog niet helemaal tot de vloer van de tweede verdie de
maand-
staten. - daarna
volgen
de foto's van Amós Salvador. Hierop ziet men het
gebouw afgedekt met een vrijwel plat (pannen of leien-) dak, een
(Gómez Moreno)
toren en twee
wel
- de oudste twee zijn vrijwel even oud en genomen toen het buiten
linksachter, geheel gedekt,
met
foto's
Een juiste datering van de
vensterglas, koetshuis op voorgrond
rechtsvoor
zijn
van zaken op de foto's met de maand-
staten.die Gaudï ondertekende, leert dat enkele van
vooraanzicht
kleine
(17)
aanzicht rechtsvoor 1909 aan
twee
nadat Gaudï het werk voor goed had verlaten (oktober 1893). Dit is
Salvador (van Gómez Moreno)
rechtsachter
Matias
De muurresten van het oude paleis van de
Volgens verschillende schrijvers zou de oudste foto
12. t/m 16, het gebouw voltooid
18
het
idem
groeve onaf, geen vensterglas
17.
op
nog
Salvador
Salvador (l) mét boompjes - Encyclopedia Universal, 10
kranen
van
het gebouw deze staat in 1907 bereikte. De muurope
andere foto's staan nog overeind.)
glas nog wel oude muurresten 8.
dat
(10)
waarin het gebouw volledig afgedekt is afgebeeld,
ningen zijn nog niet met glas bezet en er staan ouder
torenspits
van
(ongedateerde) foto's van Gómez Moreno bij
vermeldt
- Matias Rodriguez Diez
- Matias Rodriguez Diez
en
linksvoor en dak op linkervleugel
rechtsachter,
één
een probleem. Het enige dat met
detail, ingang
'(6)
Tokutoshi Torii
is
4.
- Manuel Gomez Moreno
- losse foto Arxiü Mas
foto's
linksvoor
6.
291
de
3.
Augusto Quintana Prieto 5
Maria J. Alonso Gavela
van
Torii, voor 1907 genomen zijn
torenspits linksvoor met
datering
zekerheid gezegd kan worden is dat zij met uitzondering
spits spitsen
op ingangs-
traditionele constructie op Spaanse kerken en kathedralen (León,
in
Astorga, e t c ) , ook al zijn topgevels aanwezig. De spitsen op de
aanbouw
(Gómez Moreno) is vergelijkbaar met
drie kleine hoektorens staan in de steigers. De traptoren is nog
(1) en (9)
niet afgebouwd, erop staat een hijskraan. Op één van
een interieur begane grond
de
foto's
(3) is het dak boven de bibliotheekvleugel reeds aangebracht. Op deze
zelfde
foto
ontbreekt
de
spits die de ingangstoren be
kroonde en het eerst uit de steigers was (foto Mas en Gezien
dat
Amós
Salvador
maar
schijnt te zijn en er vrij grote
één
keer
periodes
foto 1 ) .
in Astorga geweest tussen
deze
foto's
201
lijken
te
bestaan,
behoren tot die aan
Gaudï
is
welke
het
7o
mogelijk dat de foto's (l) en (2)
volgens
sommige
schrijvers
definitieve vertrek genomen en geeft deze de toestand
aan
tij
dens het bezoek van Amós Salvador voor november 1907.
(noordoost gevel)
g.
80
La del Sudoeste
(zuidwest
gevel)
h.
296
9o
La del Sudeste
(zuidoost
gevel)
i.
297
lOo Corte longitudinal
(langsdoorsnede)
j.
llo Corte transversal (34)
(dwarsdoorsnede)
k.
regelmatig
werden gestuurd. Mogelijk is foto (3) wèl na Gaudi's
La del Nordeste
(19)
- foto (4) geeft de ingang in vergelijkbare toestand met foto (l); Zij voegt in noot (34) toe:
hierop ziet men steenhouwers aan het werk. - één van de door Torii gepubliceerde foto's (17) lijk
veel
"De
lijkt bedriege-
estos
planos se conservan en la actualidad en Astorga nueve.
De ellos ofrecemos copia fotografica
op foto (9) maar wijkt daarvan af in de weergave van
deze
tekeningen
los
enkele boompjes. Het gebouw moet lange tijd in deze bouwfase ge
trabajo".
bleven zijn.
waard. In de aanhangsels van dit werk treft
(20)
("Van
en
apéndioes
de
este
worden er negen in Astorga be men
daarvan
kopieën
aan.") 298
Tekeningen Zoals van alle andere gebouwen van paleis
weinig
tekeningen
Gaudï
zijn
er
ook
van
dit
bekend. Ze bestaan in vier groepen, te
Hier
maakt
zij
een
merkwaardige fout: op blz. 95 staat (Lamina
XV bevattende) een tekening van een deel van het gebouw behorende
details.
De
met
bij
schalen zijn 1:2, 1:10, 1:25 en 1:100. De
weten:
datum: Barcelona Junio MDCCCLXXXVIII = 1888.
I
tekeningen van het oude paleis, 1875
De tekst vermeldt echter: CORTE LONGITUDINAL. Proyecto del Palacio
II
tekeningen van Gaudï, 1887 en 1888
Episcopal de Astorga, Barcelona-, junio de 188^7.
(21)
III tekeningen van Gaudï, na 1888, tweede ontwerp
Evenmin vermeldt zij dat één van de in Astorga missende tekeningen
IV
wèl in het, door haar vermelde, boek van Rafols
tekeningen van Guereta, 1909
voorkomt.
Verder
beweert Alonso Gavela: Van de eerste groep zijn drie plattegronden
afgedrukt
in
"Gaudï
en
en Astorga" van Maria Jesüs Alonso Gavela. De
tweede
groep
behelst -tekeningen voor het eerste ontwerp, dat
Gaudï maakte vóór hij ooit in
Astorga
geweest
"Tal
was.
Deze
groep
como esta el Palacio ahora e incluso segün se puede apreciar los
planos,
por
ninguna parte aparecen estas cocheras nï se
puede imaginar donde estarian enclavadas". (Zoals het paleis er nu bijstaat en zoals men uit de tekeningen
op
kan
maken,
is
deze
bevatte volgens Alonso Gavela ("Gaudï en Astorga") elf tekeningen:
stalling nergens te vinden;
294
lo
Emplazamiento del edificio (situatie)
deze zich bevonden zou moeten hebben.)
301
2o
La planta de los sótanos, parcialmente subterraneos
(plattegrond souterrain)
b.
Gaudi's eerste ontwerp duidelijk "cuadra y cochera" vermeld en ge
302
3o
La planta del piso bajo
(plattegrond benedenverdieping)
c.
tekend
303
4o
La del piso principal
(plattegrond hoofdverdieping)
d.
Van dit klaarblijkelijk in twee verdiepingen gedachte gebouw
a.
Dit
terwijl
op
de
evenmin kan men zich voorstellen waar
door haar gepubliceerde situatietekening van
staan als afzonderlijk bouwwerk van aanmerkelijke grootte.
304
5o
La del sotabanco
(plattegrond dakverdieping)
e.
geen verdere tekeningen bekend;
295
60
La fachada del Nordoeste
(noordwest gevel)
f.
(november 1893
202
(22)
tot
en
wel
is
er
een
zijn
maandafrekening
met februari 1894) waarin materialen voor
299
"cuadras, cocheras y habitaciones del coohero" voorkomen. Ook ziet
maar plaatsen waar met enige
men het op de foto in de Encyclopedia Universal.
bisschoppelijk paleis van Astorga gevonden kunnen worden, zijn:
Rafola heeft in 1928
enkele
tekeningen
van
300
archief van de Sagrada Familia opgenomen,
305
van
de
hoofdverdieping
en
(23)
groep
II
uit
het
te weten de plattegrond
(4o, 6o en 7o in de lijst van Alonso Gavela; ofwel
uit
de
1888
zijn
te
a t/m f,
vinden).
In
het archief te Astorga bevinden zich
in
"Gaudï
i, j en k.
Rafols
en
Astorga"
niet
de
juiste
de
tekeningen
i t/m k.
Daar
het
de Real Academia de Bellas Artes de San Fer
en
verbouwingen
en is daarmee voor onbepaalde tijd
archieven van Astorga. Hier
c. het
verklaarde men geen andere dan
familie-archief van Ricardo Guereta, de
derde groep bekende
j
tekeningen
lijk op basis van materiaal van
architect
samenstelde, Gaudï.
die de
zeer waarschijn
Naspeuringen
naar
de
familie bleken vruchteloos. De
hoop blijft gericht op een spoedige heropening van het archief
- de langsdoorsnede (lOo)
van
- de zuidwestgevel
Astorga.
(8o)
van
de gepubliceerde te kennen.
tekening laat zien, ontbreken ons uit de
eerste serie tekeningen van Gaudï twee tekeningen en wel:
van
tekeningen
ontoegankelijk verklaard. b. de
vult deze aan met (d, f en) g, zodat
wij nu beschikken over de tekeningen a t/m g en echter
ganisatie
docu
illustraties
archief
nog
nando te Madrid. Dit archief lijdt sinds lange tijd onder reor
twee gevels: noordwest en noordoost.
menten voor de Academie, zoals die in de publikatie op 24 februari
volgens de
a. het
zekerheid
San
Fernando
en
grondig
onderzoek
van
de
archieven van
Deze zijn te reconstrueren. Het ware beter de originele tekeningen of afdrukken ervan te bezitten. Het eerste lijkt ijdele originelen
zijn
hoop.
De
waarschijnlijk in 1936 verbrand als deel van het
archief van de Sagrada Familia. Misschien
vindt
een
volhoudende
De maandrekeningen Waar zoveel documenten ontbreken is een onderzoeker blij met alles wat er over het te onderzoeken object bewaard
bleef.
In
Astorga
speurder de kopieën van de ontbrekende tekeningen nog eens terug-.
hebben we het geluk dat de rekeningen, die elke maand door de aan
Onbekend is een derde groep tekeningen. Het zijn de tekeningen die
nemers werden opgemaakt,
Gaudï (waarschijnlijk) tijdens zijn eerste verblijf in Astorga tot
vonden zijn.
zijn
ze de onderzoeker toch een behoorlijk beeld van de vorderingen van
laatste
bemoeienis met het paleis moet hebben gemaakt. Waar
zijn deze gebleven? 306
De vierde groep bevat de tekeningen die 1909
308
15 jaren tevoren onafgemaakt door Gaudï
309
groep bevat de vijf plattegronden opgenomen in "Gaudï en Astorga",
310
laminas XIX t/m XXIV.
311
deze groep behoorden.
gemaakt
Hoewel deze rekeningen summier van opzet zijn, geven
de bouw van het bisschoppelijk paleis.
307
heeft
in de archieven van het diocees terugge
Ricardo
Guereta
in
mei
na de voleinding van het gebouw, dat toen al was
achtergelaten.
Deze
Zo
is het mogelijk enigermate na te gaan welk aandeel Gaudï gehad
heeft als verantwoordelijk architect bij de uitvoering voordat hij op 4 november 1893 zijn medewerking beëindigde.
Niet duidelijk is of er meer tekeningen tot
Mogelijke vindplaatsen: Oude
tekeningen
kunnen
op
de merkwaardigste plaatsen opduiken,
203
In de literatuur over Gaudï's bouwopdracht
Twee ontwerpen
op
zocht.
Inleiding In
de literatuur over het bisschoppelijk paleis van Astorga wordt
dit gebouw, mèt onder meer het contemporaine Casa de te
León,
daarbij,
tot
Gaudi's
neogotische
los
Botines
gebouwen gerekend. Ook wordt
en dit zal niemand verbazen die iets van de negentiende-
eeuwse architectuurtheorie weet, de invloed van Viollet-le-Duc be trokken.
Zo wijst Martinell op de borstwering boven de entree als
geïnspireerd
op
Viollet-le-Duc.
Hij
noemt
het
Bisschoppelijk
Paleis: "een van de belangrijkste voorbeelden van
de
neogotische
stijl in Spanje". Bovendien
noemt
directe
bron
te Astorga,
Sainte-Chapelle
te
Parijs
voor die van de hoofdverdieping van het paleis
terwijl
Rafols
daarentegen
hiervoor
de
Arabische
architectuur als inspirator aangeeft.
(25)
Hierbij wil ik het volgende aantekenen: Hoewel
een
vooral op
snelle
het
romantisch
blik
op
gerealiseerde
ogende
het
eerste ontwerp van Gaudï, maar
gebouw
herinneringen
van
een
gotisch
niet
aan
specifieke pre-renaissance motieven in het gebouw voor.
"gotische"
de
bouwwerk ontkomen, komen er toch weinig
Zeker bevat het eerste ontwerp spitsbogen, een zekere het
aan
kastelen uit negentiende-eeuwse sprookjes over
de Middeleeuwen en velen ook bij nadere beschouwing indruk
oproept
(26)
factor
van
bouwen, en de kapel met de drie sacristieën in de
vorm van.een kapellenkrans versterkt de gotische impressie. Gezien het feit,
dat Gaudï (op een enkel geval na) geen decoratieve ele
menten uit de Grieks-Romeinse architectuur en de
daarop
geïnspi
reerde Renaissance of {Classicisme verwerkte, is het overigens niet verwonderlijk
dat
hij
bij
het ontwerp van een kerkelijk gebouw
terug zou grijpen op motieven uit de Christelijke architectuur van voor de Renaissance'.
201
dat
in
Astorga
wordt
er
Gaudï zijn plannen wijzigde toen hij Astorga be
Was Astorga minder "gotisch" dan hij had verwacht of juist
"gotischer"? Het gerealiseerde ontwerp is het
weglaten
gotische
minder
"gotisch"
door
van een aantal spitsboogvensters echter "gotischer"
door het gerealiseerde dak, kruiskerk
in
dat
veel
sterker
de
vorm
van
de
herinnering roept dan het piramidedak van
het eerste ontwerp met de verlaagde en kortere dwarsarmen, zij het een Fransgotische kerk. Spaanse kerken hebben zelden een hoge dakvorm. De schrijvers zijn over het proces van verandering ontwerp
Martinell de achtpuntige, stervormige abacus van
de kapitelen in de benedenkerk van de als
gewezen
en
definitief
ontwerp
uiterst
vaag.
anders door het gebrek aan feitenmateriaal.
tussen
eerste
Dat kan moeilijk
Situatie van het eerste ontwerp
punten van de achterste steunberen; zet vanuit
Zoals ik reeds schreef , ligt het bisschoppelijk paleis van Astorga
een
in
noordwest-zuidoostas
uit;
snijpunt
(a)
vanuit ditzelfde snijpunt
de lengte van de kathedraal tot de voorgevel om tot de
cirkel
hoek van de oude ommuurde stad. Merkwaardig aan deze kathedraal is
noordwest-zuidoostas
(b) is het
dat zij niet met haar lange as op het oosten is gericht maar bijna
assenkruispunt van het paleis en ligt dicht bij het hart
zuidwest-noordoost georiënteerd is.
terrein
de onmiddellijke nabijheid van de kathedraal in de noordelijke
Het oude
(27)
bisschoppelijke paleis bevond zich ten zuidoosten van de
kathedraal,
op
de kathedraal,
een langgerekt terrein aan de stadsmuur en tussen de parochiekerk van de Heilige Martha en het begin
van de stadsbehuizing.
Het
nieuwe
paleis
werd
door
Gaudï
op
(het
snijdt.
snijpunt
van
met
zijn
eerste
ontwerp binnen de omtrek van het
laten
liggen
het
te
hebben
aan de overgebleven resten als mogelijke onderdelen
voor het nieuwe gebouw, noch enige inspiratie van
gelegen
uit
de
wat
er
meer
is.
het
diagonalen). De afstand
Deze lengte verhoudt zich tot de breedte hoogte
van
het
paleis
verhoudt
zich
ook
weer
als
3:2.
De
van nok tot keldervloer blijkt gelijk te reeks
derhalve
afstand,
lengte,
als 9 : 6 : 4 : 4 .
breedte,
Het feit, dat
Gaudï meermalen eenvoudige maatreeksen in zijn ontwerpen aanhield, versterkt het vermoeden dat hij ook in Astorga dit veelvuldig door architecten gehanteerde middel heeft gebruikt.
Laten we de situatietekening van het eerste ontwerp nog eens nader beschouwen. We zien dat de kapellenkrans en de
omringende
groeve
("foso") deels buiten de oude ommuring vallen; aan de ingangszijde
Gaudï
besloot
in
zijn ontwerp de toegang tot het gebouw naar de
zuidoostzijde van het terrein te verleggen.
De diagonalen van het
nieuwe bouwblok werden exact noordzuid en oostwest
gelegd
en
de
verschillende hoofdfuncties georiënteerd op de noordwest-zuidoost en
van
de
tekeningen
oude gebouw geput te hebben, zoals voor de bouwtechniek,
de plattegrond- en ruimtevorming, materiaalkeuze of
langste
punt
(30)
hoogte
Gaudï
gevonden
tussen (a) en (b) blijkt verder anderhalf maal zo lang te zijn als
liseerd.
afgebrande gebouw bleef, lijkt hij zich niets
zo
de lengte van het paleis.
zijn aan de breedte. De totale
(28)
Het
de
dezelfde plek geprojecteerd. Het tweede ontwerp werd er ook gerea
Hoewel
de
noordoost-zuidwestas.
Hoe de plaats van het kruispunt van
deze assen werd bepaald, is niet geheel duidelijk. Wel een maatverwantschap
blijkt
er
tussen de lengte van de kathedraal en de af
stand van haar langsas tot het assenkruispunt van het paleis. Deze verwantschap
is
op de volgende wijze geconstateerd: Het snijpunt
van de langsas van de kathedraal met de blijkt
even
ver
langsas
van
het
paleis
van het middenpunt van het paleis te liggen als
van de voorwand van de kerk.
(29)
zou
de
toegang tot het terrein (echter) nauwelijks meer vernauwd
kunnen worden. Dat houdt dus in dat het gebouw, gesteld dat de lag,
nauwelijks
anders
Terugredenerend: Bepaal de as van de kerk;
verbind
de
buitenste
kon
liggen
nauwe
groeve
om
het
woningtoezicht".)
situatie had,
De
vast
mag
ook
blijken
uit
gebouw. (Zie ook de opmerkingen van de
Academia de San Fernando in de paragraaf "De en
lengtemaat
daar ook de breedte van het
terrein vrijwel geen schuiven toelaat. Dit de
academie
als
bouw
marge die Gaudï voor zijn ontwerp in de
bedroeg nauwelijks een paar meter, nog steeds gere
deneerd vanuit de veronderstelling,
dat hij de omvang van het ge
bouw los van de situatie bepaald heeft. De tekening "Plano de Emplazamiento" wijst uit dat de het gebouw overeenkomt met
312
cirkel
het
van
de
lengte
van
l/3 van de afstand tussen de lengte-as
kathedraal en de zuidhoek van het brede stuk van de tuin,
205
terwijl
de
grootste
breedte
afstand bedraagt. Gezien voudige
verhoudingen
van
Gaudi's
steeds
het terrein ook _+_ 1/3 van die
ontwerpmethodiek,
een
grote
rol
waarin
speelden,
een
kan een
eerste ontwerp maakte? Mogelijk had hij een ment
de
Rodriguez
verbazen.
Madrid een rol gespeeld?
(31)
Bergós (Gaudï, el hombre y la obra, p. 73, noot (il)) dat
heeft
erop
Gaudï graag de positie van een gebouw aangaf door in
de windwijzers zowel de pooloriëntatie als de aardas
aan
inclinatie
van
de
te geven (Casa de los Botines, León en Palacio Güell,
Barcelona bijvoorbeeld). Gezien de vermelding door Matias Rodriguez Diez in zijn de la (
"Historia
) Ciudad de Astorga", dat de stad op 2°27' ten noorden
en 2°27'40" ten westen van Madrid is gelegen dat Gaudï zich met dit boek oriënteerde)
(en
de mogelijkheid
is de noordwest-zuidoost
oriëntatie van zijn ontwerp zacht gezegd curieus.
De werkelijke ligging van het paleis Nameting in de situatie van kathedraal en paleis lengte
van
de
kathedraal
en
kathedraal tot de achterkant van staat
van
vrijwel
3:2
(75
leerde,
dat
de
de afstand van de lengteas van de het
paleis
in
een
verhouding
op 48 passen) hetgeen klopt met het
éérste ontwerp.
(32)
Merkwaardigerwijs bleken de lengteassen van paleis elkaar
niet
en
kathedraal
op het hierboven genoemde punt (a) te vinden maar op
4 m daarvan verwijderd. Het situatietekening
van
paleis
lijkt
ten
opzichte
Het
de
in
de
waarom is echter niet duidelijk. Was de groeve reeds
gegraven voor Gaudï voor het eerst naar Astorga kwam? waarschijnlijk.
Het is niet
Bleek pas bij het uitzetten van het gebouw dat de
noordzuidas niet juist aan
206
van
Gaudi's eerste ontwerp naar rechts gedraaid
te liggen. Dit verklaart misschien ook de scheve plaatsing groeve.
nauwkeurige
die
Wellicht
vermeldde
over
dat
de
Astorga
oriëntatie ten
opzichte
zoals van
opmeting van situatie, kathedraal en ontwerp zal
nog tot boeiende ontdekkingen betreffende Gaudi's ontwerpmethodiek
Oriëntatie
gewezen
Dïez
argu
reeds bestaande groeve het gebouw toch exact te noordpijl?
dergelijke bepaling van plaats en grootte van het gebouw niet meer
Een
313
ondanks
oriënteren op de
doorslaggevend
Gaudï
was
opgegeven
toen
hij
zijn
kunnen leiden.
De typologie
De voortgang van de bouw uit de maandrekeningen op te maken
Zowel het eerste als het gewijzigde ontwerp voor lijk
paleis
lijken
geënt
op
het
bisschoppe
wat Viollet-le-Duc een "maison de
campagne" noemde, en wel van het Franse type:
de
logis
en
plusieurs
étages
frangaise des
champs
plaisance
frangais
sous est
un
même
restée
inauguré
au
tous
un
le
les
habitants
diminutif
une
sont
anglais,
sont
réunis
toit." "La veritable maison
XVIe
champs est done, pour le Frangais, dont
c'est-a-dire
coneret, symétrique dans lequel les services, au
lieu d'etre disséminés, comme dans le mode
door
Gaudi
ondertekende
door
de
aannemer
maandrekeningen
du
chateau
de
baarste
bron
met
vormen
de
bouw
gevorderd
was
toen
Gaudï
het
werk
commune
mêmes
usages
journaliers."
(33)
hoe
ver
voorgoed verliet
(3 november 1893). De conclusie moet zijn dat dat beduidend verder
Alvorens tot behandeling van de rekeningen over
tente
betrouw
heden.
sorte
de
de
Met een grote mate van zekerheid is hiermee aan te geven
was dan in de literatuur gesuggereerd is.
aux
en
betrekking tot de vorderingen van de werkzaam
siècle,..." "La maison du
soumis
opgestelde
genoemd. Deze bevinden
zich in het Diocesaan Archief van Astorga en
"Le mode frangais consiste a élever un pavilion, corps
Bij de bronnen werden reeds de
te
gaan
wil
ik
eerst op enige vraagpunten wijzen: 1. betreffen
de
rekeningen zowel materiaalaankoop als materiaal
De afbeeldingen van Viollet-le-Duc's bouwwerken en plannen in zijn
verwerking? (is, met andere woorden, op de dag
theoretische werken doen vermoeden, dat Gaudï bij de planontwikke-
ning ook het werk verricht en de bouw dus tot zover gevorderd?)
ling
van het paleis zich door diens geschriften heeft laten beïn
vloeden.
2. gaat
De afbeeldingen in diens "Habitations modernes" vertonen
daarentegen geen verwantschap met Gaudï's schepping.
(34)
het
om
verwerkte
materialen
of
van
onderteke
om termijnbetalingen?
(idem) Wat het eerste betreft, blijkt de zaak eenvoudig. Er
is
bijvoor
beeld sprake van grondverzet (2 augustus 1889 en 3 november 1893). In beide ontwerpen voor het bisschoppelijk paleis een vrijstaand bouwwerk van meer verdiepingen grond, twee
hoofdverdieping verticale
Enkele,
in
en
zolderverdieping),
spiegelassen
een
binnen
bisschopswoning
een
sprake
van
strak geordend op
orthogonaal
stelsel.
behorende vertrekken, zoals een
kapel en een troonzaal, en een zekere
representativiteit
binnen de strakke ordening van het kubusstelsel
284
is
(souterrain, begane
bepalen
in sterke mate de
Het tweede punt is wat problematischer.
Door het ontbreken van de
documenten weten we niet op welke voorwaarden het werk werd aange nomen. Zo is het mogelijk dat het werk in regie werd uitgevoerd en er
dus na afloop van bepaalde werkzaamheden een rekening werd op
gemaakt waarbij de prijs van de basishoeveelheid
tallen
en
prijzen. Het is overigens ook niet bekend op basis van
uiterlijke vorm van het bouwwerk.
welke gegevens de aannemer en de architect hun
De
bouw hebben gesloten.
plaats
bij de kathedraal, de gotiserende elementen, de kapel-
uitbouw, de omvang van de ingangspartij,
suggereren
bouwmassa, de
functie
de
nadrukkelijk
materiaal
en
de
kastelen oproepen.
vensters
de
herinnering
aan
contract
voor
de (35)
aanwezige
van bisschoppelijk paleis
waarbij de hoektorens, de groeve, de daken, het
per werkzaamheid
vastlag. Dit lijkt in overeenstemming met de zeer nauwkeurige aan
gebruikte
gevel
de laatgotische
De eerste maandrekening is opgemaakt op 2 augustus 1889 en betreft de
maand
juli.
beton gestort
en
Dan
reeds
296 m3
ruw
is er 4764,8 m3 grond verzet, 196 m3 metselwerk
onder
maaiveld
opge
trokken.
207
Over
verwijderen
van
resten van het verbrande gebouw wordt niet
gesproken. Een deel daarvan is waarschijnlijk
gehandhaafd,
name
lijk de binnenzijde van de stadswal. Het
grondwerk
bestond
voornamelijk
(36) uit het maken van de groeve
waarin het gebouw werd opgetrokken. De gehele
groeve
is
met een breuksteenwand ("mamposterla subsuelo 296 m3"). ("hormigon
196 m3")
is
Het beton
(onder de buitenwanden) van
het paleis, die ongeveer een meter dieper zijn aangegeven vloer
van
dan
de
het souterrain (semisótanos) (op de tekeningen van het
eerste ontwerp wel te verstaan'.).
Een ruwe schatting van de afme
tingen van poeren en sloven wijst inderdaad op 1 m diepte. Een belangwekkende mededeling doet Matias Rodriguez Diez trekking tot de grondslag: in
de
met
be
omgeving van het paleis bleek er tot 2,40 m - maaiveld ge met
Moorse
resten, gevolgd door een kleilaag met Romeinse tegelresten; lagen ongeveer 60 cm dik.
zoals
Welke aanleiding
is hiertoe geweest? Is er een fout gemaakt bij de opmeting van het terrein of het aanleggen van de groeve?
Begin
augustus 1889
is
men
graven, de fundering en de
klaarblijkelijk gereed met het uit
groevewanden
tegelbeide
Zowel de Moorse als de Romeinse laag is
en
start
men
met
het
metselwerk van het souterrain (op 2 september noteert de aannemer: 450 m5
mamposterla
en
los
semisótanos);
in september gaat men
daarmee door (2 oktober: 634 m3 mamposterla). men
het
februari 1890. door
de
In
oktober
begint
ruwe metselwerk af te werken met granietblokken (fabrica
mixta de una cara de sillerïa);
bij een grondsondering uit 1908 gedaan
roerde grond aanwezig te zijn. Daaronder klei
werkelijkheid
op Guereta's (revisie-)tekeningen is aangegeven.
omgeven
waarschijnlijk gebruikt voor funderings-
poeren (onder de kolommen) en -sloven
excentrisch in de groeve. Het paleis ligt in
dit
werk
wordt
voortgezet
tot
Dan begint men, zonder dat het werk noemenswaardig
winter
schijnt
te zijn opgehouden, met de natuurstenen
kolommen .(sillerïa aislada en el subsuelo). weert Augusto Quintana Prieto dat sommige
Van deze kolommen be samengesteld
zijn
uit
gebruikte onderdelen, misschien van het afgebrande paleis? Op
5 augustus 1890
wordt voor het eerst de begane grond genoemd.
afgedekt met brandsporen. Voordat de oorspronkelijke leembodem be
Merkwaardig, en voor het onderzoek lastig, is
reikt wordt op bijna 5 m onder het maaiveld van 1908, passeert men
gewelven niet apart worden genoemd. Men mag echter veronderstellen
nog een laag kiezel met zand.
dat
Stellen
we
(37)
nu dat het souterrain op +_ 2,00 m onder maaiveld ligt
dan zou de fundering aangelegd zijn op _+ 3,00 m, laag van de Romeinse periode. Helaas is dit
de
dus op de brandenige
mededeling
die over grondgesteldheid of funderingsdiepte bekend is.
(38)
de
ruwe
dat
muurwerken
en
vloer van de begane grond met de ondersteunende ge
welven gereed zijn als men met de wanden van de begane
grond
be
gint. Op 13 augustus 1890 zendt Gaudi een eerste rekening voor directie voering en werkbezoek vanaf juni 1889;
helaas vermeldde hij nooit
de data van zijn bezoeken. Alvorens
door
te
gaan
wijzen op een verschil
met
het
volgende maandoverzicht wil ik
in de vorm van de groeve-omtrek in Gaudi's
In
april 1891
wordt
begonnen met de hoofdverdieping; in oktober
wordt reeds aangevangen met het metselwerk
van
de
eerste plan en op de tekeningen van Ricardo Guereta (1909).
waarmee men waarschijnlijk in januari 1892 klaar is,
Terwijl
namelijk geen sprake meer van metselwerk.
in Gaudi's eerste plan de langswanden van de groeve even
wijdig lopen met de lengteas van het
paleis
tekeningen de noordoostelijke groevewand en met de voormalige paleismuur.
208
geert
op
Guereta's
loopt deze evenwijdig
Bovendien ligt het paleis enigszins
De op 3 maart, 2 april, 3 mei, 4 mei en
4 juli 1892
dakverdieping daarna is er (39)
(dit zal 4 juni moeten zijn)
opgemaakte rekeningen spreken van lood, construc
tiehout en leien. Deze materialen lijken te wijzen op
de
dakcon-
struotie,
met
name
ten aanzien van de leien is geen misverstand
mogelijk, terwijl construotiehout alleen in voorkomt.
Dat
Gaudï
hout
voor
kap
en
torenspitsen
de dakconstructie wenste te ge
bruiken, is bijzonder en zal in latere bouwwerken van
hem
nauwe
Conclusies De
door
Gaudï
beraamde
opleveringsdatum
(22 juni 1895)
haalbaar met dit tempo. Uit de rekeningen, alle soonlijk
ondertekend,
door
Gaudï
lijkt per
blijkt dat het werk al flink gevorderd was
lijks meer voorkomen. Het lood is toegepast in goten en terrassen,
en zeker verder dan de diverse schrijvers willen doen voorkomen.
zoals
Gaudï heeft zich hier zelf heel
hij
het kort nadien gebruikte voor de dakvoet van het Casa
de los Botinea in León.
' (40)
In juli en augustus 1892
begint
(carpinterïa de talier).
Opmerkelijk is het prijsverschil met het
men
met
het
fijne
timmerwerk
duidelijk
over
uitgelaten.
schatte naderhand dat de bouw binnen een jaar na zijn vertrek
uit
Astorga
definitieve
gereed had kunnen zijn (16 januari 1923
een gesprek met César Martinell: "Conv. con Gaudï",
Hij
p.
in
8 2 ) . Het
werk duurde toen vier jaar, aldus Gaudï.
constructiehout: 9400 pts tegen 70,50 pts per w?'. In augustus wordt aangevangen met de dekvloeren. Niet duidelijk is om
welk
materiaal
het
gaat.
In de rekeningen van 3 oktober en
4 november is sprake van "pavimentos y envigados" kenen
wat
kan
bete
dat het om houten dekvloeren op ribben gaat zoals die op de
verdieping voorkomen. Waartoe
het
in
oktober
en november verwerkte "hierro" (=ijzer)
diende is niet duidelijk.
Wij zijn nu aangeland in het laatste jaar van Gaudï's bemoeienis. De rekeningen in 1893 bevatten nog: 3 februari :
256,8 m^ vensterglas
2 maart
149 m^ gekleurd (geschilderd?) glas
:
4 april, 4 mei, 2 juni, 3 juli en 3 augustus: sculpturen. In de maanden augustus, september en oktober volgen: 2 september:
sanitair, riolering en drainage
3 oktober
uurwerk en bijbehoren, voorts elf schoorstenen
:
3 november :
een keukenfornuis. Deze Gaudï
tekende,
koetshuis,
bevat
waaraan
rekening, voorts
de
laatste
graafwerk
voor
die het
nog tot het voorjaar werk wordt
verricht.
209
De ontwerpmethodiek Hoewel
moeilijk
weergegeven kunnen worden.
valt
na
te gaan hoe Gaudï precies bij het ont
werpen te werk ging, kan vermoed worden opdracht
en
vooral
dat
hij
zich
bij
elke
de hal tot de souterrainvloer is de hoogte volgens
de
tekeningen
20 M ofwel 5 basisvierkanten.
(42)
in zijn eerste praktijkjaren baseerde op wat
Viollet-le-Duc en andere
theoretici
uit
zijn
tijd,
onder
wie
Meting leverde het volgende op:
Choisy, hem konden leren. Men komt rechtstreekse bewerkingen tegen
De
van
3,30 m, van de begane
voorbeelden
Van de bovenkant van de borstwering om
uit
de literatuur, zoals het in het negentiende
rastermaat
(4 M)= 3,30 m. grond
De
hoogte
6,60 m,
van
Entretien voorkomende (Engelse) buiten Warkworth. Dit gebouw lijkt
6,60 m en van de tweede verdieping 3,30 m.
in zijn grondvorm zo sterk op het paleisontwerp dat, mede gelet op
kregen
de tekst van het negentiende Entretien, men moeilijk
de
de
het souterrain is eerste
verdieping
Deze maten werden ver
telling van de traptreden en zijn controleerbaar
verwant
aan de lagen(-maat) van het buitenmetselwerk.
schap kan ontkennen. Voorts zijn Warkworth en Astorga op eenzelfde
Het is niet duidelijk waarom Gaudï 3,30 m als
grondvorm terug te brengen.
singen hieromtrent hebben weinig zin. Men zou een onderzoek kunnen
Het
doen
pakket
de
door
van
eisen en wensen, dat de opdrachtgever aan Gaudï heeft
moeten doen toekomen opdat de architect zijn werk kon doen, is on bekend en slechts afleesbaar van het ontwerp en heid daarover.
Grau's
tevreden
Het heet dat Gaudï zich voor zijn ontwerp baseerde
op foto's en beschrijvingen van Astorga; situatietekening
beschikt
voorts moet hij over een
hebben, die waarschijnlijk niet geheel
conform de feiten was. Met de beschikbare gegevens in de
hand
en
zijn kennis en ervaring heeft Gaudï vervolgens zijn "toverformule" toegepast: dat
er
een
kubus
eenvoudige
op zodanige wijze in het terrein geplaatst
geometrische
relaties
ontstaan
tussen
de
situatie als ene uiterste en de kleinste eenheid in het gebouw als andere uiterste.
Bij
de
opzet
(41)
voor het ontwerp nam Gaudï een kubus met ribbemaat
24 M(odulen). Men herkent in de 6 x 6
vierkanten,
plattegronden
gelijk
aan
souterrainvloer
4 M
hoog
(het
tot
de
genoemde
doorsnede
basisvierkant), het hogere souterrainge
deelte 6 M, terwijl de andere lagen niet
210
van
de volle breedte, ofwel eveneens 8 vierkanten =
32 M hoog ( 32 m ) . De lage verdiepingen in de blijken
vierkant
alle 4 M x 4 M groot. In het eerste ontwerp is
4 M = +_ 3,30 m. De hoogte blijkt, van de nok,
een
in
eenvoudige
getallen
naar
ervan.
moduul
Gis
de moduulmaten van Gaudï's andere werken en het waarom
Bij het Colegio Teresiano is de moduul gebonden aan de ge
bruikte baksteen, maar in Astorga lijken er vanuit geen
koos.
aanleiding
tot
de
materialen
een bepaalde moduulmaat te zijn, terwijl de
ruimtematen (de trappen) een punt van kritiek waren in de beoorde ling van Gaudï's plannen door de Koninklijke Academie in Madrid.
De bouwmassa
De functionele structuur
De hoofdmassa van het paleis is in het eerste waarop
een
piramide.
terrein. De opbouw van
ontwerp
een
kubus
Deze massa ligt enigszins verzonken in het kubus
en
piramide
vinden
we
Bellesguard en in het Casa de los Botines in León.
terug
in
(in het eerste
Bij een vergelijking van de plattegronden van ontwerp
met
die
van
het
gerealiseerde
gevonden
worden
de functionele structuur? De distributie van functies in het eerste
nok voorzien.) Op de vier hoeklijnen van de
gebouw
dringt zich de
ontwerp
kubus vinden we cilindervormige massa's. Aan de vier zijden recht
bekend
hoekige uitbouwen, waarvan twee kort en twee lang.
ontwerp kennen we slechts de opmetingstekeningen
(43)
De gehele opbouw blijkt in een orthogonaal stelsel te passen en in zijn maatvoering gebaseerd te zijn op anders
gezegd
is
de
een
moduul
van
330 cm
ribbe van 330 cm. (Een dergelijke
opbouw
vinden
we
ook
in
Sagrada Familia waar de ribbe 7,50 m meet.) In het gerealiseerde in
grootte
gewijzigd.
Die aan de ingangszijde het ingrijpendst.
worden, de andere langer. van
massa en de vier
de (44)
ontwerp zijn de uitbouwen aan de vier zijden
Deze en de tegenoverliggende, waarin de
verplaatsing
;
massaopbouw op een kubus gebaseerd met een
kapel,
zijn
korter
ge
Dit blijkt deels samen te hangen met de
de diverse functies. In de oksels van de hoofd uitbouwen
aan
de
zijden
vinden
we
kleinere
1909
door
Gaudï's
produceerde.
van
is
de
ont
nauwkeurig
tekeningen uit 1887 en 1888. Van het tweede
Onbekend
die
Guereta
in
is of deze tekeningen Gaudï's opvat
tingen over de functionele structuur van zijn tweede heel volgen.
het
in een veranderde opvatting bij Gaudï over
plattegrond
een
oorspronkelijk
volgende vraag op: Kan de aanleiding tot wijziging werp
geval is de piramide afgeknot, in het tweede door de onregelmatige van
het
ontwerp
ge
Er van uitgaande dat het gebouw vrijwel geheel onder
leiding
van
Gaudï
werd gerealiseerd, kan er na zijn vertrek
weinig meer met functies geschoven zijn. De veranderde bestemming van het gebouw (museum in plaats van bis schoppelijk paleis) bemoeilijkt overigens het zicht op de functio nele structuur zoals Gaudï die zich gedacht kan hebben. vraag wordt nu: ruimtelijk
en
In
hoeverre
stoffelijk
is
het
gewijzigd
door in
Gaudï
De tweede
gerealiseerde
verband met latere pro
grammawijzigingen?
massa's van een hele of halve moduul. Of
de
kapvorm
in het tweede ontwerp van Gaudï meer geleek op de
Om op deze vragen een antwoord te vinden wil ik
oorspronkelijke dan op de uitgevoerde is niet duidelijk. De gerea
verschillen tussen de twee ontwerpen.
liseerde kap bestaat in twee snijdende driezijdige prisma's.
1. De ligging van de functies is door Gaudï in
ingaan
op
enige
het eerste ontwerp
Ten slotte vinden we nog bekroningen in diverse vormen; en verfij
zeer precies aangegeven. We zien dat de hoofdverdieping (planta
ningen van massa's als gevolg van de diverse functies die
principal)
massa's een plaats vonden.
in
die
troonzaal
de belangrijkste representatieve functies bevat: de boven
de
ingang,
tegenover de troonzaal de kapel,
rechts van de trappehal de eetzaal, en links ervan
de
biblio
theek en het kantoor van de bisschop. In het uitgevoerde gebouw blijken troonzaal en eetzaal verwisseld (ook hun vorm is gewij zigd), de kapel bleef aan de achterzijde (en werd korter), ter wijl
de
bibliotheek
op Guereta's tekeningen naar de bovenste
verdieping verhuisde. Of dit laatste
óók
een
beslissing
van
211
Gaudi
was,
is hoogst twijfelachtig, daar de onderstaande con
structie niet op grote gewichten gedimensioneerd van
de
is.
De
vorm
oorspronkelijke "salon de Mblioteca", later "despacho
als
licht
bronnen vrijwel betekenisloos geworden. Wel verdween reeds door
veranderd.
de idee van de axis mundi, er is geen visuele relatie tussen de
voor
een
er naast slechts
bevat
eigenlijk
terrassen,
bergruimtes
en
gangen
een
en
gastenkamers
en
corridors
de
bibliotheekruimte
enkele slaapkamer. In het éérste de
organisatie
van
en de vides van de troonzaal en de
kapel om de grote vide van de hall weerklank in de complexiteit van de stoffelijke structuur
(de relatie tussen de scheidings
wanden op de bovenverdieping en de gewelven en kolommen
op
de
hoofdverdieping). 3. De
verplaatsing
van
de hoofdtrap van het hart van het gebouw
naar een van de hoektorens heeft wel de meeste invloed gehad op het inwendige van het paleis (en wellicht ook op De
verdiepingen
zijn
dakvorm).
worden nu vanuit een hoek van het gebouw ont
sloten, hetgeen een diagonale as in de plattegrond ruimtes
de
brengt.
De
deels ontwikkeld met de lengte- en breedteas als
spiegel, deels volgens de diagonale noordzuid-as.
Deze laatste
ontbrak geheel in het oorspronkelijke plan. 4. De organisatie van de functies is in grote lijnen Slechts de troonzaal en de kapel lagen.
In
doorbreken
het
representatieve
functies.
De
voorzien
Dit
212
die
van
voor
niet-
gebouw
ver
is schijn: de centrale hal van de hoofdverdieping
blijkt zich voort te zetten op een wijze die met
stelsel
verticale openheid van het hart
van het eerste ontwerp lijkt in het gerealiseerde dwenen.
laagsgewijs.
de hoeken van het gebouw zijn de begane grond en de
hoofdverdiepingen van tussenverdiepingen
waarbij de trappen naar een toren verhuisden,
begane grond en de eerste verdieping.
geen
bisschoppelijk paleis essentiële functies. Men vindt vides,
ontwerp daarentegen vond de kwaliteit van
318
zijn
Gaudi's ingreep,
ingewikkelder geworden. Deze verdieping
317
de hall en de corridor op de bovenverdieping
del Snr. Obispo" (kantoor van de bisschop) is niet fundamenteel
2. De indeling van de bovenste verdieping is in het tweede ontwerp
316
van Gaudi's bemoeienis. De spitsboogvensters tussen de vide van
vergelijkbaar
is
in Palacio Güell. We raken hier echter aan de grenzen
De conclusie kan zijn dat het ontwerp enigermate gewijzigd is door enkele
wijzigingen
in
de functieplaatsing. De verlenging van de
zijpartijen en de verkorting van de voorpartij zijn hier volg van. grootste
een
ge
Echter zijn daarmee niet alle wijzigingen verklaard. De ingreep
in
de functionele structuur is ongetwijfeld de
verplaatsing van de trappen geweest.
De ruimtelijke structuur
heeft ingezien: op de verdiepingen is de zaak opgelost
Het hart van het bisschoppelijk paleis met het huis
en
de
schitterende
originele
ook
onwaarschijnlijk,
dat
hebben.
Het
is,
alleen
verwierp omdat de Academie bredere trappen wenste.
de diagonaal onmogelijk maakte,
als
ontwerpmoduul
hield
stond
trappen buiten dat moduul te treden,
ties
totale
oppervlak
hebben.
Gaudï de kubus bij voortduring in zijn ontwerpen
tot uitgangspunt nam is hij daar nergens zo
streng
geleid
mee
enige malen had toegepast zoals in Casa Vicens, El
al spoedig in het Colegio Teresiano en
de
rotonde)
en
het Casa de los Botines in
León.)
niet toe met zijn
gebouw
al
(45)
Terwijl
terwijl een vergroting ervan
het
toch
terwijl hij diagonale ruimterela
Capricho, Pabellones Güell (de portierswoning en
tot een te groot (Hoewel
van
hem
(Men vraagt zich hier wel
maar
nadrukkelijkheid waarmee Gaudï in beide ontwerpen zich aan het
vierkant
twee
af waarom Gaudï de hoek zelf liet staan en daarmee een doorgang op
is
de ontwerper deze oplossing, die
zowel ruimtelijk als functioneel voortreffelijk
De
doorgangen ter weerszijden van de hoek.
kap-constructie van het eerste ontwerp
zou Gaudï's originaliteit eens te meer bevestigd dan
trappe-
door
Gaudï
de
grafostatica in de constructies van het paleis
reeds zo voortreffelijk beheerste, blijkt het spel
zou
en
(aantrekkings-)krachten"
met
een
biljartspel
"vectoren
ruimtelijk gezien meer problemen ge
geven te hebben. Men kan de situatie
omgegaan
van
hier
misschien
vergelijken
waarin de bal over diverse banden wordt ge
als in het bisschoppelijk paleis, het waarom ervan ontgaat ons.)
speeld: men stuitert van kolom
Als we echter de perfecte ordening van buitenwand, kolommen, bogen
ruimte te rollen, die men wenste te bereiken. Men kan vaststellen,
en gewelven in het souterrain zien, vorm
waar elk deel zijn specifieke
gelijken
met
de veel ingewikkelder toestanden in het eerste ont
werp dan dringt zich het vermoeden op dat onderkende
tussen
de
kwaliteiten
van
Gaudï
het
souterrain
de
discrepantie
stoffelijke
de
ruimtelijke
kwaliteiten
kolom
van
om
het op orde
brengen van de stoffelijke structuur (met name van de
kelder)
Tevens
structuur
kan
beterd
is,
dat
319
De ingrijpende beslissing om de, in meer dan één
320
nele
opzicht,
origi-
ver
trappen
drastisch
Voorts is de samenhang tussen wanden, kolommen en
gewelven statisch gezien perfect.
leidde tot een ruimteconcept
waarin de visuele relatie van de diverse lagen via de trappen ont
is.
vertrekken
er meer samenhang gekomen is tussen plaats, vorm
en functie van de vertrekken en dat het aantal
vervallen,
en
geconstateerd worden dat, met uitzondering van de hal
en de vestibule voor de trap, de ordening van de
werd ook gestimuleerd door de kritiek van de
laten
de
het eerste ontwerp geleden
verminderd
te
in
hebben onder de gerealiseerde wensen van de Academie,
Academie.
trappen
tenslotte
de vasthoudendheid van Gaudï wat de moduul betreft.
de ruimtelijke en van de
stoffelijke structuur. De wijziging van de van
dat
ontleent aan soort en grootte van de belasting, en deze ver
naar
321
De ordening van de vertrekken op de tweede verdieping
breekt. De plaatsing van de trap in een hoektoren veroorzaakte een
322
slecht maar behoort ook niet tot Gaudi's bemoeienissen.
ruimtelijke tweeslachtigheid. De centrale hal
onevenwichtig
323
zich hier voor te stellen wat Gaudï zich in zijn eerste plan voor-
van de hoeken ten behoeve van een
32H
door
het
openbreken
van
een
doorgang (van importantie) naar de trap. De
daardoor
stelde,
zij het dat de omlopende galerij in het tweede plan over
eengekomen zal zijn met de
bestaande corridor om de centrale hal.
werd,
alleen maar toenemen door zijn
328
De terrassen bij de hoektorens zijn niet door Gaudï bedoeld,
die identiek is aan die van de overige vier kolommen van de
329
schien met uitzondering van de omloop over de kapellenkrans. Gaudï
Het
verwarring
die
Men dient
vorm,
hal.
de
kolom,
bepaald
nodig
centrale
doet
werd
is
lijkt erop dat Gaudï deze onvolkomenheid zelf
heeft
mis-
in zijn tweede plan een grotere beslotenheid van de verdie-
213
pingen,
met
name
van
de
Het
aantal
Uit
de
mate van ingewikkeldheid van de fundering en de onderbouw
326
van een gebouw kan men die van de rest van het
vensters is met name aan de noordzijde sterk
327
Vergelijken
331
concept dan wint
het
gesloten
verminderd, dus niet alleen in de
330
325
met
schillende ruimtes binnen het gebouw, buiten.
De stoffelijke structuur
tweede, nagestreefd. Die beslotenheid
geldt niet alleen het interieur, de onderlinge relatie van de ver maar
hoektorens
ook
de
zoals
relatie
de
Academie
bouwwerk
glansrijk
helderheid.
van
liggende
zijn. Ook hier heeft Gaudï de wensen van de
Academie
gehonoreerd
alsook die van de bevolking, die de plannen tè ambitieus vond.(46)
verraden.
bovendien door het ontbreken van
De
vinden
zijn
kolommen die, in vorm en zwaarte, soort en grootte van structuur
omsluiting
door
Binnen
in het eerste ontwerp zou schitterend geweest
zeer
laatste
voorstelde.
banketzaal
aflezen.
het souterrain van het paleis in eerste en tweede
Het uitzicht op de vlakte ten noorden van Astorga vanaf de galerij de
de
we
we een stelsel van de
boven
ruimte binnen de omsluiting is dragende
schijven
flexibel
en
open, en loopt vooruit op het Casa de los Botines in León. Het
eerste
ontwerp voor het paleis is constructief gezien tradi
tioneel: kleine overspanningen door bogen op dragende betrekkelijk kleine ruimtes omhullen. geringe
mate
doorbroken
door
trekken vindt men kolommen ter maten,
die
wanden
die
De wanden worden slechts in
kleine openingen. In sommige ver beperking
van
de
overspannings
slechts in drie gevallen groter zijn dan de moduul M.
In de kapel en troonzaal 2 M, in de banketzaal 1,5 M. Vrijwel alle vertrekken zijn afgedekt gedacht geen dragende functie hoefden te vervullen. de
met
gewelven,
die
Waarschijnlijk is dat
vloeren gedragen zouden worden door een stelsel van diafragma-
bogen
zoals
we die in verschillende van Gaudï's gebouwen vinden.
(De onderzijden
hiervan worden opgenomen in het ribbenstelsel van
de gewelven, waarmee de bogen onzichtbaar tussen welven zijn opgenomen. Gotiek.)
vloeren
en
ge
Deze werkwijze gaat terug op de Catalaanse
Gaudï zal al spoedig na Astorga van deze manier van doen
afstappen op weg naar het stelsel waarin ieder deel van het gebouw in
statische
zin optimaal gebruikt wordt, dat wil zeggen: dragen
zal wat het dragen kan. Stabiliteit ontleent het gebouw in het eerste ontwerp aan sloten
buitenschil
en
de
ge
aan de over drie lagen doorgaande binnen
wanden; de spatkrachten uit de gewelven worden op ingenieuze wijze geneutraliseerd door andere gewelven, steunbeerconstructies, zowel in- als uitwendig, en verticale last. Waar
214
op
een
wand
gewelf-
ribben ontspringen, gebeurt dit aan weerszijden; zo niet dan zorgt een aansluitende muurdam voor de nodige weerstand. plaats
leidt
banquetes" opvangen;
"salon
heeft.
Later
zou
334
van
toen
al
is
aanzienlijk
eenvoudiger.
De constructie doet merkwaardig in
337
De isometrieën, die van de kapconstructie gemaakt werden,
blijken
338
niet voldoende gebaseerd op de constructieve logica,
de
het
en vertonen daardoor enige merkwaardige nauwkeurige
en
ander
Een
vergelijking
in
het
de
overkapping
335
De
3,30 m en het dubbele daarvan, zonder de
data
336
halve maten die
oude
uitwerking in detail in Güell's stadshuis en details
ontwerp
waren
ontstaan
door
de
aantal traveeën
daarmee
mogelijk
ruimtematen.
Het
de
werd
Deze
beide
genoemde
salons
aan
in
consoles
onder
de
erker
corridor van de bovenste verdieping vinden.
Ze ontbreken dan ook bij de linkervleugel.
339
In
Op
zeer regelmatig patroon van
3^0
bijzonderheid. Deze vinden we in
wanden en kolommen; er ontstaat slechts één werkelijke doorbreking
3^1
Gaudï (vrijwel) tegelijkertijd ontwikkelde:
van het patroon door de nieuwe situatie van de
3^3
in
we
een
trap.
De
overige
de
kap-
van
diezelfde
met de omsluitende driehoek. Ook dienen nog de vensters genoemd te
beren voor de grote overspanningen van de ertussen liggende zalen.
vinden
in
Astorga terug en het principe van de parabolische boog
worden die we in beide gevallen tussen de centrale
verdiepingen
de
scheidingsconstructies in de salons van Güell vinden
bouwen blijken in het tweede ontwerp gebruikt te worden als steun
de
en
ontwerpen (30 juni 1886 en juni 1887). Vooral de
we bijvoorbeeld ook de
de okselaanbouwen (in het eerste ontwerp alleen
voor en achter) nu ook aan de zijkanten toe te passen.
van
ruimtes
ondersteuning van het paleis voor Grau staan dicht bijeen. Behalve
zijn niet duidelijk maar kunnen gezocht worden in
de voor de diverse functies noodzakelijke
van
eerste ontwerp van het Palacio Episcopal. Niet verwonder
lijk gezien de plaats en functie van de overkapte
het
Palacio
heeft treffende punten van overeenkomst met die
vanzelfsprekend een belangrijke rol gespeeld.
plaatsing van de trappen. De redenen voor de vermeerdering van het
met
contemporain werk van Gaudï moet tot verbetering
van deze voorstellingen kunnen leiden. Zeker
daarbij
ge
interpretatiefouten. Güell
voor
die
bouwen van Gaudï bezitten
verwerkelijking van het Palacio Güell had opgedaan hebben
in
tussen
Gaudï.
het Palacio Guëll
zijn
wezen
houten ondersteuning van de dakvlakken vindt men terug in
gaande bewust zijn geweest; de ervaringen die hij inmiddels bij de
overspanningen
Het
stabiel aan ondanks de vele schoren en het vermoeden dat zij zelfs
eerste ontwerp
van
de
gedaan.
onmogelijk is, zou gerechtvaardigd zijn, ware het ontwerp niet van
Gaudï moet bij het opzetten van complicaties
Toch vinden we nergens
indringend
Enige bijzonderheden
zijn tweede ontwerp zich terdege de
bijzondere kapconstructie gedekt gedacht. Veel beschrij
de salons aan de achterzijde.
bezighield met de statica en in staat was daarmee tot een spel van
en
Gaudï
(47)
krachten te komen.
Het uitgevoerde gebouw lijkt realistischer dan het
door
de hoofdverdieping van het Palacio Güell in de scheidingen
hij, zoals in Bellesguard,
Uit het gehele ontwerp blijkt dat Gaudï zich
gebouw
het waarom van deze constructie uit de doeken
Het is onduidelijk wat Gaudï tot deze "op
trekstangen toepassen.
een
vers laten er zich in vervoering over uit.
de
aan de andere zijde een dito boog die van de
"salon de biblioteca". gebracht
met
bevredigend is. Een boog over de hoofdtrap
moet de spatkracht van een deel van de gewelven van de
"afwijkingen" zijn slechts variaties binnen eenzelfde thema. In het oorspronkelijke ontwerp was het gehele
dit tot een situatie die noch uit statisch noch uit
ruimtebepalend oogpunt
lossing"
332
Slechts op één
het
uitgevoerde
Barcelona
en
de
ontwerp
Missie
vormt
ruimte
en
de
de ingangspartij de grootste
varianten
in
de
gebouwen
die
het Colegio Teresiano
in Tanger. Voorts in El Capricho in
215
Comillas moeden
dat
weliswaar
vroeger ontstond, maar waarover het ver
gerechtvaardigd lijkt dat de toren pas in tweede instantie
is gebouwd en dus vrijwel gelijk met die in Colegio
Teresiano.
Astorga
voor
van
het
Het ontwerpprobleem van de aanpassing van het
ronde balkon op de vierkante onderbouw onderkent men ontwerp
en
ook
in
het
het zogenaamde jachtpaviljoen voor Eusebio Güell te
Garraf (vermoedelijk 1885-1888). 3^2
In wezen vinden we deze ingangspartij ook in Palacio Güell
344
koepelconstructie
in
de
bogen
in
baksteen
dus
pas
in
echter
het
in
tweede
1889, tot wijziging van de ingangspartij
dat wil zeggen na het ontwerp voor ontbreekt
gemet
lijsten
zijn
in dit raster gepast. De klaverbladvormige ver
diepingen in de buitenmuren, dienend voor ventilatieroosters, zijn ontworpen op 10 en 20 cm. dit raster gesteld.
Ook de verdiepingen zijn (uiteraard) op
Het uitgevoerde
het
Colegio
Teresiano.
Daar
probleem van de aansluiting van de cirkel,
zoals we dat ook in Comillas hebben aangetroffen.
onderlinge eenheid dan het oorspronkelijke.
Gaudï's gepreoccupeerdheid met het evenwicht van de
In de realiteit is de
verhouding kelder : begane
grond : hoofdverdieping : tweede
dieping
wel op basis van de horizontale moduul
1 : 2 : 2 : 1
en
van 3,30 m. Waarmee het hele gebouw dus in een Zowel
de
kubusmoduul
ver
past.
hoofdmassa (6x6x6) als diverse ruimtes (2x2x2 of lxlxl)
vertonen Gaudï's voorkeur voor de kubus.
Klimaat Het harde klimaat van Astorga op llaanse
hoogvlakte
heeft
de
krachten
blijkt
schrijving bij het ontwerp, en de aanvulling daarop,
die
hij
de
van
voor het bisschoppelijk paleis meer invloed gehad dan aan
reacties van de Academie op zijn (ons bekende) projectbe
noordflank
monumentaliteit
teruggebracht. en
wind,
De
de
Castil-
op de plannen van de Mediterraan Gaudï het
gebrek
van de stad. De openheid van het eerste plan
met de vele vensters is vooral aan de
uit
ontwerp toont echter grotere
koos, een gewelfconstructie die in een later stadium
zijn gemetselde hyppars mogelijk maakte. Gaudï besloot instantie,
de
vier naar buiten gerichte gewelfkappen;
zij het dat Gaudï daarvoor een samenstel van selde
in
en
noordoostzijde
aanzienlijk
ligging van het paleis boven de vlakte in weer
onbeschut
vanwege
gebrek
aan
omliggende
bebouwing,
slechts deels schuilend achter de gerestaureerde stadsmuur
Koninklijke Academie van Schone Kunsten van San Fernando in Madrid
grotere
toezond. Hij blijkt voor de vormen van muren, steunberen en andere
wisseling van eetzaal en troonzaal kan er mee verklaard worden.
dragende
elementen
"het
verloop
van de drukkrommen, die onont
beerlijk zijn voor een juiste dimensionering"
te
hebben
steld.
(48)
We kunnen dus aantonen dat Gaudï de grafostatica (reeds) ontwerp
vastge
van
schijnlijk
het
bisschoppelijk
paleis
bij zijn
heeft aangewend. (Waar
was de eerste keer in 1883 in verband met de tuinmuur-
waterpartij van Casa Vicens.)
Verdere maatvoering In de hoogte is het gebouw
tot aan de dakvoet op een vaste lagen-
maat van 1/3 m (3 lagen in een meter)
216
gedimensioneerd;
openingen
geslotenheid
naar
is
de
de noordoostkant begrijpelijk; ook de
De materialen en hun toepassingen
345
Gaudi is grootmeester geworden in de selectie van materialen. Hier
347
Zowel in het oorspronkelijke
346
in Astorga, in het eerste decennium van
348
het Palacio tot de serie gebouwen van Gaudi waarin hij
ontwerp als in de uitvoering behoort
in slechts één materiaal optrok. los Botines in León
zijn daar reeds tekenen van aanwezig. Deze zien we bijvoorbeeld in
In tegenstelling tot het Casa de
het souterrain. Is de gevel nog geheel uit één materiaal opgetrok
lagenmaat
neerd,
zoals
evenals
de
verschillende
banden
vormen,
zoals
de
350
gingen
351
schil is echter aanzienlijk kleiner dan in
rond;
druiplijsten,
die
en
het
koorwand
het
meest
overeen
mate
van
verfijning
van
een
klopt
bewerking
viertal
blijkt
De vierkante kolommen dragen
dat
deze
twee
333
het
beschik
gezien
begrijpelijk
ze dezelfde afstand hebben kleiner van maat,
deze tekeningen met de geveltekening voor het Casa de los Botines.
vergelijkbare
Was er in de bij het ministerie ingediende bescheiden
wordt zijn de maten van de kolommen dus kleiner,
sprake
vierkante
zandsteen, in werkelijkheid zijn de gevels van
het gebouw geheel in lichte geelgrijze
graniet
opgetrokken.
vanuit
de
situatie op de verschillende lagen. De naaste kolommen zijn hoewel
Uit de tekeningen van het eerste ontwerp blijkt dat
of
door
lijkt er weinig aanleiding toe te zijn - is
Gaudï vanaf het begin een zekere verfijning wenste. Men vergelijke
kalksteen
gebouw
Hoewel het ontbreken van de kolom in de kelder geforceerd overkomt
bij nadere beschouwing de opeenstapeling
van
twee
gaat.
neel, hun gereedschap en het materieel en zeker ook
nog
name
een extra grote boog dragen waarop in het
- functioneel
budget.
enkele
Het blijkt dat de ronde kolommen geen
materiaaleigenschappen, de vaardigheden van het beschikbare perso
bare
zijn
in het centrum, twee links en rechts ervan en
midden een "puntlast", die over alle lagen van
(begonnen 1890).
het
kolommen
in het voorste deel van het souterrain; deze zijn rechthoekig. Het
Palacio
hangt samen met de
een
deze
daarentegen wel wanden. Ze zijn niet alle even dik met
met de steenbehandeling in
Astorga, hetgeen chronologisch nauwkeurig
We zien ook een verschil
eerste ontwerp: geen inwendige dragende wanden meer maar
wanden maar slechts kolommen dragen.
beëindi-
om de lichtopeningen, en de rest. Dit verLeón
het inwendige deel van de stoffelijke structuur van
een viertal onder het koor.
In de Sagrada Familia komt de bewerking van de beëindiging
van . de
De
blokken
het
de opbouw van
blijkt al veel meer dan in het eerste ontwerp in vorm
alleen kolommen binnen de schil. Van
(49)
Er i's een verschil in bewerking tussen
soort van de belasting,
en materiaal het krachtenspel te volgen. met
gecoördi
consoles en balustrades.
352
het paleis,
zo niet echter het gerealiseerde.)
De openingen in de gevel zijn met deze vaste
Güell.
het "skelet",
Dit is in
(In het geval van
voor Eusebio Güell was het ingediende ontwerp over
eenkomstig streng gemoduleerd,
349
ken ongeacht de grootte en
is het bisschoppelijk paleis in verticale zin
overeenstemming met het oorspronkelijk ontwerp. woonhuis
architectenbestaan,
gevels
de
streng gemoduleerd met één overal toegepaste lagenmaat.
het
zijn
last
kolommen
hoeven
onder
te
daar zij immers geen
dragen. Waar de belasting kleiner ook
twee
de kapel laten zien. De grootte van de
kapitelen wordt bepaald door de belastbaarheid,
Dit
zoals
en daarmee de om
heeft mogelijkerwijs te maken met de nieuwe transportmogelijkheden
vang, van de daarop gestapelde baksteenconstructies. Dit heeft bij
in
enkele kolommen de verdubbeling van het kapiteel tot gevolg.
het
gebied.
Op
4 september 1883 kwam de spoorverbinding tot
stand tussen Astorga en de bergstreek van de
Bierzo,
ruim
westelijk. Deze streek is rijkelijk voorzien van graniet. Hiermee
was
Astorga
voor
353
natuursteen niet meer afhankelijk van
vervoer per paard en wagen over grote afstanden.
(51)
50 km
(50)
Aan de hand van de stoffelijke structuur traceren,
is
vrij
nauwkeurig
te
waar Gaudï'a bemoeienis eindigde; vrij nauwkeurig omdat
bijvoorbeeld
niet
meer is na te gaan of delen van zijn werk niet
217
afgebroken zijn om een
betere
ideeën van zijn opvolgers,
aanhechting • te
krijgen
voor
echter grote bezwaren tegen: "de aanzienlijke
die niet meer over Gaudi's definitieve
hoeveelheid
wordt
aandeel
perkte middelen tot de keuze van de materiële structuur,
te
letten op nauwkeurigheid van (ontwerp en) uitvoering,
"eerlijkheid". tische
complexiteit,
logica
en
constructieve
in
355
teleurstelt
356
zijn. Merkwaardige beëindigingen en sprongen
357
waarvan
de
overwogen
(52)
On-Gaudïaans is daarbij, dat de constructie en
We kunnen ervan uitgaan,
maar uit gepleisterde baksteen dat be
doeld is om.graniet te imiteren. tweede
logica ons ontgaat, veranderingen in de voegspecie en
360
onregelmatigheden
in
het
heeft,
metselwerk,
maar
ook
- Een niet direct opvallend kenmerk van Gaudi's voeg in de top van de boog. Dit motief vindt bisschoppelijk
paleis,
niet
Gaudï
de
gehele
reeds voorspelde: "Zij zullen het
niet weten te voltooien".
van
(53)
van
het
delen
vele
daken;
van
hout
hij
zei
zelfs:
"daken
laatste
zijn
na
waarvan
stenen
dak."
dan
heeft
365
de los Botines in León hebben houten
362
zekere diepte,
dekking,
latere
daken
achtige materialen opgetrokken.
zijn
inderdaad geheel in steen
In Astorga had Gaudï klaarblijke
lijk nog heel andere ideeën: hij ontwierp structie, had
218
een
prachtige
kapcon
die misschien ook in het gerealiseerde gebouw toegepast
moeten
statisch
worden.
De
bouwkundige
sectie
van de Academie had
gezien
merkwaardige
Als ze al van Gaudï
van
de
luchtbogen
in
(ge)goti-
hoewel het omgekeerde geen bewijs voor zijn bemoeienis is. -
achtige
zijn
dat wel in zijn gebouwen gebeurt, is geen sprake van Gaudi's werk;
361
steen
bogen
364 ' - Gaudi's daken eindigen altijd binnen de gevel, nimmer erop; waar
zien wij bijvoorbeeld in Bellesguard. El Capricho in
met
elliptische
se(erde) bouwwerken.
Comillas, het eerste ontwerp van het bisschoppelijk paleis en Casa dakconstructies
gehele
hij ze meer als watergoot gehanteerd - vaak (een
van) de belangrijkste functies
de
zijn, noodzaken tot een vrijwel voort
durend onderhoud, men moet zoeken naar een volledig Dit
jaren
het
boven de haardhoek van de troonzaal.)
bisschoppelijk paleis, heeft Gaudï zich uitge
sproken voor stenen dragende
de
objecten, met name de twee laatste in de rij.
In zijn gesprekken met J. Bergós (1912-1926), dus
in
hem zijn. Maar ook zijn deze bogen statisch gezien niet
- De luchtbogen van de kapel
bouw
men
juist. (Een andere boog, die niet van Gaudï kan zijn, bevindt zich
De houten kap
de
detailleren is de
zoals in het markante ingangsportaal, tot
de binnenruimtes) geven met elkaar en in samenhang met wat
insi
er naderhand nochtans de voorkeur aangaf steen
waar Gaudï stopte. Alleen al daarom kunnen
aan
Academie
dat Gaudï zijn houten dakconstructie wel
structureel gezien onbegrijpelijke ruimtes (de terrassen, maar ook
kapconstructie
(De
Enkele kenmerken van Gaudi's werk 358
metselverband,
worden.
die door
instantie
kroonlijsten
de
de architect leidden de zeer be
achtige materialen toe te passen.
geen getuigenis van grote inventiviteit blijkt te in
Volgens
steerde in het toepassen van brandwerende verven, enz.)
op de bovenste verdiepingen, die niet uit granieten
blokken zijn samengesteld,
bijeengebracht."
vier bliksemafleiders beschermd zou
Dit laatste punt wordt geïllustreerd met de ellip
bogen
brand
baar materiaal, die in de kap van het centrale deel van het gebouw
plannen konden beschikken. Wij dienen bij het traceren van Gaudi's
gestructureerdheid,
35t
de
De
geveldoorbrekingen
(vensters, deuren) hebben bij Gaudï een
die bijvoorbeeld wordt ingevuld met vensterbanken;
voorts zijn deze doorbrekingen vaak veel-lagig, hetgeen een zekere relatie heeft met filterachtige openingen
in
Moorse
bouwwerken;
grote openingen hebben steeds één of meer tussensteunpunten,
vaak
in twee rijen alternerend. - De transparantie die de hiervoor genoemde wanddoorbrekingen ver-
schaffen,
is
in
het
klimaat
van Astorga niet erg voor de hand
liggend, waarschijnlijk reden voor Gaudï er
in
tweede
instantie
minder gebruik van te maken. 359
-
Gaudi
heeft
de behoefte grote massa's - de voeten van gewelf
velden - op uiterst slanke kolommetjes te plaatsen; dit
lukt
hem
door de kolom als pendelstaaf te belasten waartoe hij dankzij zijn beheersing van de (grafo-)statica in staat is. 363
-
Het
werk
van
Gaudi is geometrisch altijd heel precies uitge
werkt; waar dat niet het geval is,
is
geen
sprake
van
Gaudi's
bemoeienis. 366
-
In
Gaudi's
werk
is
sprake
van een grote continuïteit; veel
367
motieven keren in een volgend project in een min
of
meer
gewij
zigde vorm terug. Met deze wetenschap kan men het werk dateren. Zo zien
wij
het
doorzakken
van
de
druiplijsten
ter plaatse van
vensters in Astorga en onder de dakkapellen in Léon en "hoedjes"
op
lijk paleis terug in de dakkapellen van het Casa de Be
bekroningen
het
Colegio
Teresiano
eens
1889). Omdat het- tweede plan van 1889
moet
zijn,
nog
op
de
sierden Astorga
plan,
los
Botines.
door
"kardinaalshoeden"
(ontwerp winter 1888uit
het
voorjaar
van
is er reden aan te nemen dat het plan voor León
toen reeds klaar was, maar dat de goedkeuring noemde
de
van de dakkapellen lijken in de geveltekening van
León (gedateerd 31 december 1891) die
evenzo
de dakranden aan de achterzijde van het bisschoppe
van
het
laatstge
de processen die daar gevoerd moesten worden,
nog lange tijd op zich liet wachten. De detailtekeningen van Léon, helaas niet gedateerd,waren waarschijnlijk
in
het
voorjaar
van
1891 gereed, mogelijk eerder.
219
zegel,
BIJLAGE
noch
de tekst. De drie tekeningen hebben alle de onder
tekst van de tekeningen Enige nadere opmerkingen betreffende de tekeningen van
de
tweede
gaat.
groep
in
"Gaudï
en
Astorga",
echter
ver
plaatst. Het lijkt erop dat het om naderhand opgebrachte teksten Handtekeningen
ontbreken. Er is geen verschil in letter
types. Er
zijn
enkele
curieuze
verschillen tussen de tekeningen zoals
die in "Gaudï en Astorga" staan afgebeeld en die welke het
archief
Rafols
in
van de Sagrada Familia aantrof tijdens de voorberei
Er is nog een derde merkwaardig, zij het klein, verschil: Het zegel op de tekst:
In
plattegrond
plaats
in
Rafols
heeft
een
afwijkende
van Pax . Christi in Cordibus Vestris. lezen
we . Pax . Christi . in . Cordis . Vestris .
ding van zijn biografie over Gaudï. Alvorens daar op in te gaan, dient te worden opgemerkt
dat
Gaudï
Het
zegel staat op de tekening "piso principal" van Rafols iets
klaarblijkelijk niet alle tekeningen had vernietigd: Hoewel Alonso
dichter
Gavela schrijft dat Gaudi de tekeningen uit woede verbrandde,
Deze tekening wijkt tevens af ter plaatse van de ingang
pu
bliceerde Rafols na de dood van Gaudï een drietal originelen. (24)
Salon
De
een
door Alonso Gavela bedoelde tekeningen zullen die van de derde
bij de tekening; ook is de boventekst anders geplaatst.
del
Trono.
(bijgetekend)
De
tekening
ingangsportaal
hoofdmassa van het bouwwerk). De verschillen: - Een
eerste,
direct opvallend, verschil is dat het in "Gaudi en
Astorga" om gevouwen "blauwdrukken" gaat: witte donkere achtergrond;
lijnen
op
een
Rafols toont ongevouwen originelen: zwarte
lijnen op lichte ondergrond. - Een tweede verschil zit in de teksten: In
"Gaudï
en
Astorga"
hebben
alle reproducties een getekend
zegel van de bisschop en een tekst boven de tekeningen: Proyecto del Palacio Episcopal de Astorga. Onder vermeld
wat
alle
tekeningen
ïn
elke
van
de
tekening
architect
aangebracht,
en
project;
de
terwijl
een niet-getraceerde handtekening
voorkomt, die waarschijnlijk behoort bij de goedkeuring tekening
wordt
de tekening voorstelt; tevens zijn schaal, plaats,
datum en handtekening bovendien
van
de
tekeningen van Rafols zijn niet door
Gaudi ondertekend. In Rafols'
"Gaudï" komt het zegel met de boventekst alleen voor
op de plattegrond,
220
(de
arcering
lijkt
wijken) en heeft een noordpijl (exact over de diagonaal
groep geweest zijn.
de
twee
geveltekeningen
dragen
noch
het
tot
de
in "Gaudï en Astorga" vertoont af
te
van
de
worden.
Noten (1)
De
situatie
doet
denken
aan
die
van de kathedralen van
León en Avila met het koor op de stadsmuur en Viollet-le-Duc's
Histoire
d'un
hotel
de
aan
die
ville
uit
et d'une
Gaudï
hebben op het Noble
y
kan zich ook, zelfs letterlijk, georiënteerd in
1873
verschenen:
"Historia
Alonso Gavela suggereert, dat Gaudï na
Rodriguez Dfez, Matïas, "Historia de Astorga", p. 528.
Astorga
(3)
Rodriguez Diez, M., o . c , p. 193.
van Palacio Güell (gedateerd 1888),
(4)
De
directeur
van
het
Spaanse
Spoorwegmuseum
verschafte mij de lijst met openingsdata spoorlijnen.
In
de
treinverbinding van
tijd
van
van
in
alle
Madrid Spaanse
Gaudï's opdracht bestond de
Barcelona
en
Astorga
reeds.
De
weg
de Espana,
p.
608
León-Astorga was in slechte staat. (5)
(6)
Quadrado, J.M.,
Recuerdos
(8)
kwam.
Rafols
meldt,
dat
3
maart
1889
naar
hij kwam na beëindiging Collins
schrijft
1889
en Casanelles begin 1890. T.
Torii
wijst
1887
af vanwege Gaudï's betrokkenheid bij
de Missiepost in Tanger. Gaudï moet, nadat hij besloot
de
opdracht
in
Astorga
accepteren, bijzonder efficiënt te werk zijn gegaan.
Bellezas
Muy
te
Tussen
eind februari en juni 1887 heeft hij het gehele plan ontwik
(Asturias y León).
keld en getekend. Begin september worden tekeningen, bestek,
Rodriguez Diez, M., o . c , p. 527 e.v.
begroting
Bassegoda Nonell, J., "Antonio Gaudï", p. 131 e.v.
Gracia y Justicia gezonden
en
kwantiteitsstaten
het
Ministerio de la
(op 28 mei was hij pas officieel
tot
Gaudï
als ontwerpers, tekenaars of rekenaars is onbekend,
diende
op
4 november 1893 per brief vanuit León aan kathedraal
van
Astorga
zijn
ontslag
architect
aan
Bassegoda Nonell, J., o . c , p. 135, 136.
het kapittel van de
(7)
y
la
Diez, dat in 1909 in een uitgebreidere editie verscheen.
cathédrale. (2)
de
Benemérita Ciudad de Astorga" van Matïas Rodriguez
benoemd). Wie Gaudï allemaal hebben geholpen
dat één belangrijk
in. (Archief van het Diocees van Astorga.)
Berenguer,
Op
tijddienst was.
vragen
hierover
aan
diverse schrijvers over Gaudï heb
medewerker genoemd kan worden, Francisco
die omstreeks deze tijd reeds bij Gaudï in deel-
ik geen bevredigende antwoorden kunnen krijgen.
Op 3 november tekende Gaudï de maandstaat over het
Gaudï
oktober;
zou
zich
gebaseerd
hebben
"Recuerdos y Bellezas de Espana,
op
foto's
J.M. Quadrado. De schrijver stelt echter op enkel
groots
gebouw,
geen
enkele
gehad
moet hebben; (...)
bevreemding
dat
Gaudï,
indien
geraadpleegd, zo teleurgesteld geweest voor het eerst in Astorga kwam. ging
van
zijn
ontwerp
zal
608:
"Geen
de
vele
die
nog vreemder is het ontbreken
van belangrijke kerkelijke monumenten (...). ook
p.
artistieke gevel, geen
enkele getuigenis ziet men in Astorga nog van het
in het boek
deel Asturias en León" van
Het
wekt
dan
hij Quadrado al heeft zou
zijn
toen
hij
De aanleiding tot de wijzi ergens
anders gezocht moeten
zij het
werk
in
op 4 november schreef hij de brief waarin hij zijn
werkzaamheden beëindigd verklaarde. "En vista del
informe de que se
acompana
copia de la Real
Academia de Bellas Artes de San Fernando acerca del proyecto de reconstruccion del Palacio Episcopal de esa Ciudad ... se dara
cuenta
al
Arquitecto
autor del proyecto Don Antonio
Gaudï para que se atenga a el en el curso
ejecución
de
las obras a las que suprimira cuantas sea posible de las
de
adorno
dando
el
caracter
del
edificio y las condiciones
climatológicas de la ciudad, aumentando el suprimidas
en
las
de
de
solidez
y
importe
seguridad".
de
las
(Archivo
221
Diocesano de Astorga, Minister
(13)
van
Leg
Justitie
3022.
Exp.
15.
brief
van
de
(Gracia y Justicia) aan de Bisschop
Episcopal,
dan
weinig
in
die
tijd,
Zo
vinden
(21)
Na
mijn
gesprek
met
mevr.
Maria
Uiteraard wordt in alle
(22)
Encyclopedia Universal, dl. VI.
werkje "La
Alonso Gavela, M.J., o . c , p. 51.
samen met de Kathedraal en het Gemeente
(25)
Martinell,
huis vermeld als: "
het
Paleis
toeristisch
, el Palacio Episcopal, una
mas geniales obras de Gaudï,
in
diezelfde
Jesus Alonso Gavela te in
de
las
C,
"Gaudï,
p. 273.
"
Eafols, J., "Gaudï", p. 62: "los motivos
mudéjares
en
calado de los muros y en) los capiteles de la capilla.
noemen
N.B.
"de de
deskundige" Sr. Lazaro. Alonso Gavela noemt als
informatie
11 januari 1889. Avalos
van
Deze
(Boletin de
de
is
Koninklijke
echter
Academie
ondertekend
van
Bijv.
Quintana
Prieto,
"Astorga",
foto:
Paleis
Bijv. Alonso Luengo in "Eevista",
(19)
De vraag blijft open hóe Amós Salvador deze foto's
Viollet-le-Duc in zijn negende van
(p. 423)
Moreno
in
foto's
(26) in
zijn
zijn boek "Catalogo Monumental de
hij een afbeelding van
San
van
Marcelo
beduidend de
de
door
ouder zijn. Zo publiceert
Diputación
van
León
aan
het
waarop het Casa de los Botines nog
ontbreekt. Deze foto zou uiterlijk in de
nazomer
E.
Entretien sur 1'architecture
en de kapitelen in de hal van het
Men
leze
bijvoorbeeld:
C.
Flores,
bisschoppelijke
"Gaudï,
van
1891
Jujol
y
el
modernisme Catalan", deel **, p. 81-82. Flores noemt het ge bouw achtereenvolgens "het aprookjespaleis"
la Provincia de León" dateert met 1906-1908 moeten
plein
omgekeerd te publi
paleis.)
10-16 sept. 1953
bezit kreeg.
gebruikte
door een foto van een gipsmodel (toen
(Interessant is in dit verband een vergelijking van de kapi
Gaudï, stand van het werk toen de architect vertrok. (18)
hem
een beetje met de afbeelding van
telen in het Alhambra (Patio de Leones e.a.) met die van
(17)
Gomez
(el
ceren.
82; p. 36-42) Torii, T., "El Mundo Enigmético de Gaudï", p. 258-259.
Hoewel
manipuleerde
tertijd aanwezig in de Sagrada Familia)
Madrid (Febrero de 1889: nüm.
(16)
A.
Eafols
het kapiteel (p. 78)
door Simeon
la Real Academia de Bellas Artes de San
Fernando AÜo IX-1889-Tomo IX,
de
his life, his theories, his work",
Eafols ( o . c , p. 61) en ook M.J. Alonso Gavela ( o . c , p. 36)
bron
de
Alonso Gavela, M.J., "Gaudï en Astorga", p. 53, noot 81.
(24)
in
voor
Astorga (3 juli 1982) heeft de schrijfster deze fout
(23)
het
wij
Go'mez-Moreno
ver
we
Provincia de León"
indien
bouw de maandstaten aanhouden. Daarmee
tweede druk gecorrigeerd.
moderne boeken over Astorga het Bisschoppelijk meld.
de
periode genomen moet zijn.
hij
af van het eerste, voor zover uit het ge
Hevista (Barcelona), nrs. 74 en 75.
vaji
overeenkomt met de staat van het
is aan te tonen dat de foto van
realiseerde gebouw valt op te maken.
222
Palacio
wat
De suggestie dat Gaudï zijn plannen wijzigde, omdat bij aan
uiterlijk
(20)
zijn
van Astorga.)
zich had voorgesteld, snijdt geen hout: het tweede plan week
(15)
kunnen
vorderingen
komst in Astorga de stad er wel heel anders uitzag
(14)
genomen
kasteel
van
Doornroosje"
en
en
"een
soort
heeft het over "het exotisch
goticisme dat weinig van doen heeft met de
typologieën
van
de monumenten van de streek. Toen
M.
Gómez
provincia
de
voorbeeld
van
Moreno
zijn
"Catalogo
Monumental
de
la
León" voorbereidde, noemde hij het "het beste de
neogotiek
in
Spanje",
zo
schrijft
Bassegoda. Deze zinsnede komt niet in de catalogo voor: w Terwijl
(...)
zijn het juist de vernieuwingen
(31)
Steeds
onze
eeuw
in
Spanje
maken",
(j.
schreef
56):
"puix
superiorïssima
la de
Casa
del
Botines
es
la
primera,
con
sacrificó
lo
su
testero
ritual
a
hacia
Viollet-le-Duc, E., "Entretiens
orientación
gericht
op
esta
que
het
en
onbelangrijke
Tomo
sur
aartsbisschoppelijk
kasteel
bouwde
en
de
restauratie
onver
nomen
de
het
belangstelling
van
Gaudi
voor
dat,
aange
Viollet-le-Duc,
directe inspiratie mogelijk lijkt.
topo
Elders
duidde
ik
reeds
de
invloed van Viollet-le-Duc en
een
van
de
vroege
Gaudi.
architect
werkzaam.
De
schenen in 1863 (ie deel)
antiguo").
Forteresse
en
d'une
vervaardigde tekeningen van het oude paleis.
et d'une Catédrale in 1878.
als
1872
(2e
deel).
1'Histoire
1874, 1'Histoire d'une Hotel de ville Deze
boeken
behoren
met
die
(Arquitecto Sr. Daura, 1875)
van
wingen van buiten de Beaux-Arts in de jaren 80 van de negen
zich hier afvragen waarom Gaudi de toegang tot het
terrein van het paleis niet aan de zijde van heeft
ontworpen,
de
hebben
gekregen;
zijds zou de verbinding te voet tussen kathedraal korter
zijn
geworden
en
kleinste details van Gaudi's werk aantreffen.
en paleis
Zowel teksten
als tekeningen laten die invloed zien.
ander
de relatie ingang paleis-stallen
de invloedrijkste architectuurbeschou
tiende eeuw. Men kan de invloed van Viollet-le-Duc tot in de
kathedraal
waarmee het kleine parkje, nu voor de in
gang, een beslotener karakter zou
tot
jaar
Men
kan
Choisy
tien
Entretiens sur 1'Architecture ver
Deze omtrek klopt niet geheel met die op de twee jaar eerder
A.
in
Astorga
werken van Gaudi, hij kreeg de op
dracht toen hij 35 jaar oud was en nog geen de situatietekening van het eerste ontwerp de palacio
van
Warkworth vertonen zoveel overeenkomst met
het tweede ontwerp voor het paleis van Astorga
Catalogo Monumental de la Provincia León,
("perimetro
tome
paleis, dat Viollet-le-Duc voor de
is
op
werke
1'architecture",
andere theoretici op het denken en werk van
ziet
in
VI, p. 33 (De kathedraal) Is
(M. Góinez-Moreno,
omtrek van het oude paleis
(29)
situatie
grafische voordelen.)
Men
dat Gaudi het
Viollet-le-Duc, E., "Habitations Modernes", Paris 1875.
Engelse
blz. 321) (28)
Universal,
Notre Dame van Parijs
se
noordoosten; het lijkt erop dat
het rituele is opgeofferd aan tamelijk
worden
2°, p. 356.
conveniencias topograficas de poca
monta." (De oriëntatie van deze kerk is ongewoon klaarbaar
de
pareciendo
meege
210 voeten lang en 83 breed en telt 3 schepen.
Het
NE.,
gehouden
(33)
(34)
"Es tan singular como inexplicable la
gedachten
Encyclopedia
Manuel Gomez-Moreno schrijft hierover:
iglesia,
in
(32)
tots les obres neogotiques del mon" (zie
noot (6) Casa de los Botines).
is
lijkheid te kennen.
J. Bergós (Antoni Gaudi, arquitecte genial, p. que
moet
eerste ontwerp gemaakt heeft zonder de
Bassegoda
Nonell, "Antonio Gaudï", p. 136)
niet
rekend in de lengtemaat.
die het gebouw tot een van de interessantste en leer
zaamste van
(27)
Hierbij zij opgemerkt dat de kapellenkrans
het zeer geslaagde ontwerp nauwelijks de gebruikelijke
gotische thema's ontstijgt,
Wel
(30)
(35)
Wel bekend is dat Gaudi Koninklijke
Academie
zeer
omvangrijke
toestuurde
waaronder
stukken
aan
de
137 bladen met
verbeterd zijn. Ook zou dan de situering in het terrein meer
kwantitatieve gegevens, bestek en begroting. In totaal noemt
mogelijkheden gehad hebben.
het verslag van de Academie zes documenten: Memoria, Planos,
223
Pliego de Condiciones, Cuadros
de
Cubicaciones
en,
y
Presupuesto
Cuaderno de Consideraciones.
(Boletin
de
een
Resumen
later
de
toegevoegd,
vallen ons zeer. Gefeliciteerd. Verwacht brief." (42)
Dit komt in grote lijnen over
een met Bestek en Voorwaarden en Toelichting.
mediciones,
Begroting
en
een
op
Rodriguez
Diez,
aangetroffen
door
langdurige
(43)
oorspronkelijke
tekening
het
geen schaalstok voorkomt.
De
grondsondering
komt
terrein
een
twee-lagige
voor
Gaudï's
arcade
ontwerp
kasteel
gekend
M. Rodriguez Diez, o . c ,
van
niet
genoemd,
de
de
ondergrond van Astorga, met name bij het bis
moduul
vierkant
van
Vitruvius
en
het
dubbele
(45)
_+
het
is
naderhand
afgebrande
een kwadraat; men kan andere duidelijk
vierkant
Boletïn de la Real Academia ( voorts noodzakelijk
zich
op
voorkeur
voor
het
(cuadrado superpuesto)
( o . c : 218).
schoppelijk paleis. Het huidige naastgelegen straatpeil bevindt
het
Gaudï in "Las Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós" (59): De
schrijver nam hem op om een idee te geven over de samenstel van
deze
herkent men het door Torii gepubli
modulen gebruiken. Gaudï had wordt
van
kan
ceerde kasteel met zijn torens echter niet. (44)
sondering
tekening
heeft,
invloed hebben gehad. In de opmetingsteke-
bisschoppelijke paleis,
op slanke kolommen (...)".
in
bisschoppelijk
ningen van architect Daura,
p. 568.
ling
Indien Gaudï de door Torii gepubliceerde oude
M., o . c , p. 567 (l): "onder maaiveld werd
De aanleiding tot deze
2,00 m
) p. 38: "..., terwijl het
is de breedte van de traptreden te ver
groten, te gering en onvoldoende voor een
gebouw
van
deze
lager dan de begane grondvloer.
klasse". Voorts p. 39: "... door de natuurstenen balustrades
Rodriguez Diez, M., o.d., p. 568 tekening van de sondering.
door
In
1,80 m krijgen" (en blijft het nodig vinden) "de trappen tot
de
maandrekening
over
oktober
wordt geschreven over "mamposteria
(d.d. 3 november 1891) en
el
semisótano".
ijzeren
te vervangen zouden de treden een breedte van
twee meter te verbreden (vrije breedte), met behoud
Ik
veronderstel dat dit een verwarring is met "sotobanco".
stenen borstweringen"
Voor
N.B. De gerealiseerde trap is ook maar 1,60 m breed.
hij
in
Astorga
spanten toegepast en Volgens
zijn
bouwde in
het
had
hij
in Comillas houten
Casa. Vicens
houten
balken.
eigen uitspraak, veel later gedaan weliswaar,
was hij een groot voorstander van steenachtige
dakconstruc
(46)
Reeds de
Commissie
voor de bouw en het herstel van kerken in het
schoppelijk paleis, blijkt
Grau uitte zijn enthousiasme in een telegram, 61): "De
aldus
Rafols
schitterende plannen ontvangen. Ze be-
de
diocees Astorga, nog geen week na de brand van het oude bis
plaatselijke
p.
van
uit het antwoord van de burgemeester op een brief van
ties.
(o.c,
221
de
wordt
zeker alsook
lijk niet exact.
terrain van het paleis toepaste?
(41)
Daardoor
nüm. 82) pp 36-42.
Gaat het hier misschien om de kolommen die Gaudï in het sou
(40)
boeken gereproduceerde tekeningen is
Hierdoor is de rastermaat van het eerste ontwerp waarschijn
van vijf bogen aangetroffen (...)
(39)
in
meten van deze tekeningen een hachelijke zaak,
Real Academia de Bellas Artes de
bij de ontgraving van het
(38)
bij
vaak het ontbreken van een schaalstok.
Nadere
sluiting van de archieven.
(37)
probleem
San Fernando. Anö IX-1889-Tomo IX Madrid (februari 1889:
De documenten zelf zijn niet
(36)
Een
bevolking
de
bij
geringe te
bereidheid
van
de
dragen in de herstelkosten
(correspondentie in het archief van het diocees).
(47)
In Casa Vicens en El trekstangen voor. gewelven
door
Capricho
(zie
aldaar)
kwamen
reeds
Het valt op dat Gaudï hier de druk uit de
middel van steunberen opvangt terwijl hij in
op dat op de ontwerptekeningen van Gaudï nimmer hek
werken voorkomen. Zekerheid omtrent de redenen
rieur op te vangen. In het eerste plan voor Astorga komen in
bestaat
wel
doorboorde
steun
beren. Het
staat
ling
er
niet;
voor
deze
materiaalwijziging
uit de literatuur is bekend dat Gaudï en
Grau correspondeerden over de te gebruiken materialen waarin door Grau "piedra artificial" werd voorgesteld hetgeen Gaudï
vast dat Gaudï voor zijn eerste ontwerp voor het
bisschoppelijk paleis een grafostatische methode van
krachten
heeft
ter
bepa
toegepast: " (Bulletin de la Real
Academia, p. 39) Want in tegenstelling zegt over het grafostatische werk
tot
wat
de
auteur
("trabajo estatografico")
afwees. Pas in 1896 kwam de spoorwegverbinding met Zamora tot stand, waar van oudsher graniet gewonnen werd, grote
afstand
van
maar
dat,
op
een
Astorga liggend, sinds 1883 minder aan
trekkelijk was geworden.
dat nu aanwezig is, ..." "..., is duidelijk te zien hoe zeer
In de tweede druk van "Gaudï en Astorga" licht Alonso Gavela
de
een tipje van de sluier op. Zij kreeg bij
druk
uit
de
gewelven
de
drukcurve naar buiten buigt
(...). De sectie neemt waar, dat de auteur van (...)
de
drukbelasting
als
verticaal
schouwt, wat, behalve dat het niet exact fouten
kan
van de tweede editie inzicht in de rekeningen betreffende de (aanvoer van de) materialen voor de bouw van het bisschoppe
tot
ernstige
de buitenzijde van het paleis aan de druk-
niet
lijk
paleis.
("A,
B
en
C
van
het
in de archieven bij de overige
aanwezig nog anderzins bekend, zodat (daaruit)
Diocesano
waren
de
Astorga.
niet
duide
de las Dueïias
Tot
Helaas
behoren: Palacio Güell, Palacio Episcopal,
uit
Gijón
wil
en
Alonso
een
wagon
Gavela
"zeer nauwkeurig genoteerd" staan.)
zijn het bisschoppelijk paleis,
Quintana
Botines,
Bodegas
Güell,
het
Bellesguard,
huis
in
León
en
de
Bodegas in Garraf het strengst: zelfs balkon- en terrasbalu strades
zijn
hier
gevel. Bij de overige
in
dezelfde
gebouwen
het
Archivo
steen is
er
als de rest van de steeds
sprake
van
caprichos
Prieto de
noemt
Gaudï
dit
uit uit
kalk uit Palencia, Barcelona.
"de lezer niet vermoeien met te
Calvet, Casa Mila en de viaducten van het Park Güell. Daarin
los
gips
materiaal
gedetailleerde gegevens", hoewel de
de
in
(aan de spoorlijn naar Ponferrada),
Casa
Casa
teruggevonden in het
Helaas heb ik deze bron niet kunnen
Pola de Gordon (ten noorden van León), hout
serie
rekeningen
(Alonso Gavela noemt onder andere natuursteen uit San Miguel
lijk wordt wie er gelijk had en wat Gaudï (dus) wijzigde. deze
Deze
seminarie van Astorga en worden nu bewaard
raadplegen.
Helaas zijn de genoemde tekeningen deel")
voorbereiding
en gelijkmatig be
lijn aangepast dient te worden.
grafostatische
de
Project
is,
het
leiden". De architect wordt te verstaan gegeven
dat de massa aan
(49)
voorts
León de dikke wand gebruikte om de belastingen uit het inte
het exterieur geen luchtbogen voor,
(48)
auteurschap van Gaudï te betwijfelen (Bellesguard). Het valt
"uno
hoeveelheden
de
los
mas
materiaal
singulares
(één van de merkwaardigste grillen van
Gaudï). De schrijver geeft in zijn uitleg
over
"El
Sotano"
blijk
metalen toevoegingen
zij het bij het Palacio Güell zeer be
de
scheiden.
valt
ziet de overdekking van het souterrain als vijf evenwijdige,
Bovendien
van
een aantal toevoegingen het
structuur
van
het
gebouw niet te hebben begrepen; hij
225
niet
even
lange
tongewelven.
conclusies waarin door elementen
tot
grillen
de
Daardoor komt hij tot foute
schrijver-beschouwer
van
de
onbegrepen
architect worden. Dit ver
schijnsel doet zich meermalen
voor
Gaudi's
bouwkundige kennis bij de be
werk:
te
kort
aan
in
schouwer wordt getransformeerd tot
beschrijvingen
willekeur
bij
de
van
ont
werper. ("Astorga", p. 142) (52)
Gaudï in 1921: "Niets is belachelijker dan een leugenachtige architect,
dan
een gebouw dat iets anders wil schijnen dan
het in werkelijkheid is. Dat in natuursteen maar
van
baksteen
gebouwd
lijkt,
is; ..." (Federico Ulsamer Puigari, "La
técnica de Gaudï y su solución a los problemas de Estatica", Reus 1952). (53)
Het is niet zinnig binnen het
kader
alle
in
(zichtbare)
overgangen
van
dit
proefschrift
de tekst op te noemen. De
foto's, met bijschriften, geven voldoende inzicht.
226
_l__J__j__L
.L_.UJ-._I
U..L
CASA DE LOS BOTINES, LEON
Inhoud
Inleiding en thema's Geschiedenis van de situatie De situatie en de stedelijke plannen De plaatsbepaling van het terrein Literatuur en bronnen -literatuur -foto's -tekeningen -het gemeentearchief -stadsplattegronden Typologie De bouwmassa i
_
De ontwerpmethodiek in Le贸n De functionele structuur De ruimtelijke structuur De stoffelijke structuur De materialen en hun toepassingen De bouwvoorschriften en Botines El Pleito Conclusie Noten
228
LEON, CASA DE LOS BOTINES
turering van het ontwerp. Gepoogd zal daarbij worden
de
moge
lijk gevolgde ontwerpmethodiek na te gaan. aankoop terrein
1 juli
ontwerp
1886
2. Daar
december 1891 of eerder
bouwaanvraag
na 29 juli
vergunning
4 januari winter
proefschrift de rol van materialen en hun samen
3. Ik
zal
verder
aandacht
werken
"Ordenanzas" op het ontwerp, en wel beter
in
alle
gevallen
ons met betrekking tot het ontwerpproces
bijzonder weinig bekend.
Er zijn nauwelijks geschreven theorieën,
weinig ontwerpschetsen of andere notities die ons
kunnen inlichten. Wel noteerden zoals gezegd Martinell de
uitspraken
ontwerp
wordt
ook
daaraan
en
Bergós
die Gaudi op latere leeftijd gedaan heeft. Sommige
van deze uitspraken lichten tipjes van sluiers op.
4. Vó5r de tekeningen voor de was er een rechtszaak nodig: drachtgevers
was
aan als en
de
invloed
voorbeeld.
van Het
de ware
bouwvoorschriften naast
maar het bleek helaas niet mogelijk bij alle
bestudeerde gebouwen de vigerende is
geen verslagen,
besteden
1892
elkaar te leggen,
Gaudï's
belicht,
1892-1893
Inleiding en thema's Van
wordt
aandacht besteed.
31 december 1891
einde bouw
dit
stellingen op het ontwerp
1891
start bouw
in
een
voorschriften te raadplegen.
bouwvergunning
goedgekeurd
werden
tussen de Gemeente León en de op
geschil
gerezen over de terreinbegren
zingen en de eigendom. Het is niet de enige maal
geweest,
dat
Gaudi betrokken raakte bij geschillen met de overheden.
Soms betreffen
ze een bepaald gebouw, soms zegt hij erin iets omtrent zijn opvat tingen over de kunde van het moment
huldigt.
Bij
ontwerpen,
zoals
hij
die
op
dat
enkele gebouwen van Gaudï is ons een weinig
bekend over de opdracht, het
eisen,
de
gebeurtenissen uit de periode tussen het geven van de opdracht
en
de
goedkeuring
van
gestelde
programma
van
de ontwerptekeningen door de betreffende in
stanties. In
(l)
het voorliggende geval, het "Casa de los Botines", is het pro
gramma
van
eisen
pas
af
te lezen van de door de Gemeente León
goedgekeurde tekeningen (31 december 1891), voor
zover
en
dan
nog
slechts
aan eisen en wensen van de opdrachtgevers is tegemoet
gekomen. Ik zal in dit hoofdstuk proberen enige thema's te belich ten, die in de periode tussen opdrachtgeving en uitvoering van het bouwwerk een belangrijke rol spelen.
Thema's 1. De meeste aandacht wordt in dit hoofdstuk gewijd aan de
struc
229
de
Geschiedenis van de situatie 368
De
historie
369
Lancia, verwoeste metropool van de Asturiërs, omstreeks 70
een
van
de
legerplaats
stad
León
wordt
begint
ingericht
als ten noordwesten van
door
het
jaar
het
de
Cantabriërs,
die
in
invallen
en
de
stad
aantal
de
Bovendien was het
en
groot
van
het noorden de bergen en
zich
een
kolen-
León
bevindt
ijzermijnen. De
Romeinen hadden vooral interesse in de vindplaatsen
van
goud
en
omvang
van
de
legerplaats
is terug te vinden in de huidige
Aan
fundamenten
Aan
de
buitenzijde van de Middeleeuwse muur, ten noorden van het
Plaza San Marcelo bevond zich het Pósito.
Dit was het voorraadge
bouw voor de "bedeling". Het was bezit van de gemeente, en kon dan ook in het wijzigings- en uitbreidingsplan van de
stad
handen
waren,
zoals
het
Hospital
en de kerk San
van
deels vernietigd door Almanzor in 988. De stad kreeg zijn grootste
eeuw,
ommuurde uitbreiding in 1324, ten tijde van het koninkrijk León.
De
Daar waar aan de westzijde van de stad deze ommuring
voerd werden over de bestemming van het bouwterrein van
muur
hechtte,
ontstonden
de
van
twee pleinen, één
Provincie
raakte
daardoor betrokken bij de processen die ge
plannen
Andrés. Het is een raadsel waarom Fernandez en Andrés
Marcelo.
Van
verbonden.
oorsprong
waren
San
beide ruimtes door een stadspoort
Precies in de hoek waar de Romeinse en de Middeleeuwse
muur samenkwamen, staat het werk van Gaudï in León, Los
Plaza
Botines,
op
het
Casa
de
de plaats waar in de 19de eeuw de noordhoek van
het
Casa
de los Botines. Werkelijk problematisch werd voor de uitbreidings
buiten en één binnen de 14de-eeuwse muur. Het eerste is het tegen huidige
de 18 de
in gebruik bij de Provincie als het Huis van Gedeputeerden.
woordige Plaza Santo Domingo, het tweede
het
van
aan en bij de pleinen Santo Domingo en San Marcelo, die in
particuliere
Het Casa de los Guzmanes was, vanaf de tweede helft
aan
León
1889 voor sloop bestemd worden. Moeilijker was dit voor andere ge
geheel in de oorspronkelijke Romeinse vorm.
Zij werden onder meer
van
Romeinse termen.
Marcelo.
Romeinse
oudste
die ten tijde van Gaudï's
betrokkenheid met León gerestaureerd werd, op de
stad. De muren zijn nog voor een groot deel aanwezig, zij het niet
oorsprong
de
het andere, oostelijke einde van deze straat
ontstond in de 13de eeuw de kathedraal,
bouwen
zilver. De
van
Legio.
gebied rijk aan mineralen; ten noorden van de steeds
één
van de stad León, de Romeinse cardo, korte hoofdas van de
kusten van het Iberisch Schiereiland bewoonden.
nog
men
straten
stroomgebied van de Esla en diende ter bescherming
en
Naast het Palacio de los Guzmanes vindt
vesting
van het door de Romeinen veroverde gebied tegen Asturiërs
en is nog op verschillende plaatsen
(2)
De vestiging ontstond bij de samenvloeiing van de Bernesga in
opgenomen
het Romeinse zevende
legioen: Legio.
Torio
stadsbebouwing
zichtbaar.
hun
echter
firma
het
bouwplan
van
de
industriëlen Fernandez en hier
wilden vestigen, zodoende jarenlang zichzelf en de ge
meente op kosten jagend
in
slepende
processen,
plannen van de stedebouwer volledig frustrerend. dat
juist
en
de
grootse
Slechts het feit
het terrein uniek gelegen was in het hart van de stad kan een
het Plaza Marcelo werd ingenomen door een plantsoen dat was aange
redelijke verklaring zijn. Misschien ook een prestigezaak.
legd voor het zogenoemde Palacio de los
Toen het Casa de los Botines eenmaal gebouwd was, werden de stede
speelde
een
belangrijke
Guzmanes.
Dit
plantsoen
rol in de ontstaansgeschiedenis van het
lijke
plannen
aangepast en verdween de ombouwing van de kerk van
woon- en werkgebouw van de textielfirma Fernandez y Andres.
San Marcelo, terwijl de rest van de bebouwing in
Vóór het Palacio de los Guzmanes werd een
nauwelijks veranderingen onderging.
deel
van
de
Romeinse
muur gesloopt; de rest van het overbodig geworden gedeelte werd in
230
(3)
zijn
rooilijnen
De situatie en de stedelijke plannen 372
De
stedebouwkundige
plannen
die
van een eeuw geleden voor León als
provinciehoofdstad werden ontwikkeld, waren
groots
opgezet.
Zij
waren meer geënt op de plannen van Hausmann voor Parijs dan op die
Fernandez
en
golden hebben.
Andrés
deze voorschriften vanaf het begin ge
Dit in tegenstelling tot het stedebouwkundig plan,
dat op 9 september 1889 werd goedgekeurd, dus
nadat
het
terrein
De in het gemeente-archief beschikbare informatie over de
rechten
gekocht was, namelijk op 1 juli 1886.
van Cerda voor Barcelona. Zij bestonden uit een stelsel van rechte verbindingen
tussen
belangrijke
punten
straten elkaar kruisen onder allerlei ontstonden
pleinen
in de stad, waarin vele
hoeken.
Op
de
kruisingen
van allerlei vorm. Tussen deze ruimten resul
teerden bouwterreinen van merkwaardige vormen,
waarin
de
hoeken
op het bouwterrein is weliswaar uitvoerig maar onvolledig. Daaruit is
dan
ook
niet precies te reconstrueren hoe de vorm en de maat
van het gebouw tot stand kwamen. Vermoedelijk
veel verschillende architectonische oplossingen suggereren.
sprekken
Het
voorschriften berustte.
uitbreidingsplan
voorzag in een vrijwel rechthoekig centraal
een
overeenkomst
bereikt
heeft
men
van de hoofdstraat Ordono II van het uitbreidingsplan.
schapsgebouwen gedacht.
zijde valt samen met de grens van het terrein waarop in
de Provincie, de kerken van San Marcelo terzijde,
het
stadhuis
ciaal Museum met de Een
waar
en
Bibliotheek en grote
stadscentrum,
Santo
Domingo,
meer
en het theater. Nieuwe zoals het Provin overdekte
markthallen.
dat precies midden in de stad zou liggen
zodra de plannen gerealiseerd zouden zijn.
leden
de
stadsmuur
stond.
Aan
zijde
is
+
De achter het
ver
de kant van de Diputación is de
straatbreedte aangehouden die in het vierde
ge
De voorgevel ligt vrijwel in de gevellijn
plein van ongeveer 60 x 150 m. Aan dit plein waren diverse gemeen Oude, zoals het Casa de la Diputación van
in
die vooral op de bebouwings
verlengde
gedacht
was.
De
3 « van de bestaande bebouwing vrijgehouden,
mogelijk de minimum toegestane straatbreedte in het
plan
van
de
gemeente. De bebouwingsvoorschriften geven hiervoor geen uitsluit
Helaas had men in de plannen geen rekening gehouden met
de
nood
sel.
zaak en de problemen van onteigening, met name niet van het plant soen
op
het
plein van San Marcelo. Tot in de vergadering van de
gemeenteraad op 31 december 1891 (waarin
de
goedkeuring
van
de
Een
uitvoerige
ver voeren.
bespreking
van de uitbreidingsplannen zou ons te
Wel moet nog vermeld worden, dat de noordelijke rooi
bouw van het Casa de los Botines verleend werd)
bleef ter discus
lijn van de geplande hoofdstraat Ordono II op één lijn ligt met de
sie of het terrein begrepen moest worden in "de
rooilijn
zuidelijke omheining van de kathedraal.
straat
Ordono 2° ,
voorkomen gaan.
dat
als
als
laatste
poging
van
de
Het lijkt erop of de ont
de bouw van het huis te
werpers ervan droomden de nieuwe hoofdas door te laten stoten naar
Casa de los Botines de geschiedenis in is ge
de andere zijde van de oude stad. Ook het feit dat het Casa de Los
Men had klaarblijkelijk reeds daarvóór geaccepteerd dat het
terrein bebouwd zou worden waarmee de plannen voor één groot plein van de baan zouden zijn en de hedendaagse situatie vorm krijgen waarin twee pleinen een zekere
begon
Guzmanes,
in tegenstelling tot de kathedraal en San Marcelo, niet
als monument stond aangegeven, lijkt daar op te wijzen.
te
ruimtelijke eenheid vormen
door middel van een gemeenschappelijke diagonaal. De
bebouwingsvoorschriften
eerst in 1885 uitgegeven,
van
de Gemeente León werden voor het
hetgeen inhoudt dat voor de bouwplannen
231
Literatuur en bronnen
De plaatsbepaling van het terrein In een notitie in het gemeentearchief lezen we dat het in 1884 op gemeten terrein 2.390,50 centïmetros cuadrados omvat. De
hoeveelheid
(4)
overtreft meer dan driemaal het oppervlak van het
Casa de los Botines dat +_ 700 m^ meet. derhalve niet veel wijzer. Wèl
wat
de
Literatuur De
vroegste
beschrijver,
Hafols, is wel bijzonder kort van stof
Uit deze notitie worden we
waar het Gaudï's werk in León betreft. Precies
noordgrens
hem
norte terreno que fué muralla de la ciudad."
betreft:
"Al
In grote lijnen komt
voldoende
voor
obres neogötiques del món".
was",
Géén van de biografen van'Gaudi, of van de
Botines. Dit kan
met
de
huidige
geconcludeerd
straat worden
achter uit
het
enkele
Casa de los stadsplatte
gronden uit de 18e en 19e eeuw. Een
en
ander
kan betekenen dat het hele gebied aan de voorzijde
van het Casa de los Guzmanes aan de familie hoord,
die
het
(5)
in
1886
de
Uceda
heeft
be
geheel of gedeeltelijk verkocht aan de
firmanten Fernandez en Andrés.
alinea
lijkt
que la casa dels Botines és la primera, superiorissima de tots les
"dit terrein aan de noordzijde, dat eens een deel van de stadsmuur overeen
één
dit gebouw waarvan Bergós beweert: "... puix
vers
van
zijn
werk,
(6) voornaamste
geeft een uitvoerige uiteenzetting van dit
werk in León. Evenmin bestaat er een monografie gang,
zoals
over
beschrij
met
enige
diep
het Bisschoppelijk Paleis van Astorga. Er ont
breekt over dit gebouw
een
goed
gedocumenteerde
en
behoorlijk
gedetailleerde beschrijving. Daar kan tegenover gesteld worden dat in
de
bedoelde
beschrijvingen weinig onjuistheden voorkomen. Ze
zijn wel voornamelijk impressief van aard
en betreffen hoofdzake
lijk de buitenkant van het gebouw. - Collins
: "
his plainest, sternest building, probably most
businesslike structure as well". - Bassegoda: "La
casa
es
una
interesante
interpretación
medievalista. - Tarragó
(7)
: "
Sorprende este Gaudi
tectura en piedra,
tan
Leonés
con esta
arqui-
distinta de su anterior etapa colorista
barcelonesa".
(8)
Ietwat uitgebreider wordt het Casa de Pane
behandeld
andere
"Appendix X",
Botines
door
Roberto
in het hoofdstuk: Il palazzo vescovile di Astorga
e la casa "de los Botines". de meeste
los
Ook Martinell is wat uitgebreider dan
schrijvers.
Heel
bijzonder
is
in
Martinell
waarin het document staat afgebeeld dat tezamen met
twee tekeningen werd gevonden boven de hoofdingang, ingemetseld in het
voetstuk
van Sint Joris. Dit document bevat behalve de namen
van de opdrachtgevers en de architect ook de namen
232
van
alle
be-
langrijke uitvoerende bedrijven, uitgezonderd ingangshek.
Carlos
Flores
geeft
een,
in
de
maker
van
het
zijn bondigheid zeer
het
hier
om neo-gotiek gaat; daarbij haalt hij een uitspraak aan
van Domènech i Montaner uit 1878 over de voorkeur voor
de
Gotiek
goede, beschrijving waarin hij het aspect inpassing in de situatie
in Aragón en het centrum van Spanje. Torii zegt, dat er in Astorga
benadrukt.
noch
Bergós behandelt het Casa de los Botines samen met het
bisschoppelijk
paleis
in
Astorga,
het
Colegio
Teresiano
en
Léon
parabolische vormen te vinden zijn. Dit is wat Astorga
betreft juist maar de schrijver onderkent niet de
toepassing
van
Bellesguard in Barcelona onder de kop "Gótico Evolucionado". Gaudï
de grafostatica waaruit in het geval van het bisschoppelijk paleis
verdiepte
geen
zich
in
het
begin in de Sagrada Familia in (een her-
bezien van) de gotische stijl waarin
deze
kerk
ontwikkeld
was,
exacte
parabolen
voortkwamen maar wel momentlijnen zoals in
dit hoofdstuk duidelijk zal worden. In León valt op paraboloïde
gaande de oorsprong van de door Gaudï ontwikkelde vormentaal leidt
werken zelf". Bergós haalt vervolgens spraken
over
diverse
"Gótico Evolucionado" gedaan werden. Botines:
van
Gaudi's
uit
de Gotiek aan, die overigens lang na de bouw van de
"una
mole
Bergós noemt het Casa de los
senorial a cuatro vientos que con sus torres
hem
het
de
zoals
was hij meer geïnteresseerd in de studie van de
voor
Gaudï
aldus Bergós. Gaudï gebruikte hiervoor Dehio-Bezhold (sicl), "maar gewoonlijk
daar
dat
eerst toepast. Torii's hypothese aan
ook hier tot enerzijds de Moorse architectuur in Zuid-Spanje,
anderzijds
tot
de
tekeningen
(Ali-Bey),
die
Torii
als
van
Domingo
centraal
Badïa
y
Leblich
"bewijs"materiaal
bij zijn
hypothese geeft.
(10)
angulares y el foso que la separa de las aceras parece un castillo feudal" (een statig
gevaarte,
dat
met
groeve, die het van de straat scheidt,
zijn
hoektorens
en
de
een feodaal kasteel gelijk
is). Bergós
Foto's De foto's in de literatuur
beperken zich, op twee na, tot het uit
wendige van het gebouw. De enige twee geeft
naast
een
korte
beschrijving
in hoofdlijnen ook
de
op Gaudï zijn gebouwen oriënteert
duidelijk de metalen draagstructuur
hoofdingang.
(kolommen en balken) kan her
kennen.
aardas zoals in Palacio Güell (waarmee weer een "capricho" een be
Van de overige foto's is er in de literatuur
tekenis krijgt). Voorts geeft Bergós nog een korte compositorische
één bekend, die tijdens de bouw genomen werd.
Astorga
en
noemt
zien
(il)
met
over
Gaudï
enkele steigerpalen en wat steigerwerk voor de dakrand.
Het dak is nog niet geheel dicht, de gevelbeëindigingen
"Ondanks het moderne en het civiele karakter zet deze architectuur
geheel
de ernstige,
constructiewij ze van het bouwwerk waarover helaas
die de schitterende kathe
draal aan de stad geeft ..." Torii
geeft
bij
(9)
zijn korte behandeling van Gaudi's werken in de
provincie León voornamelijk Rafols direct weer. ontwerp
voor
Astorga
op
één
lijn
Hij
plaatst
het
met dat van het Casa de los
Botines en sluit zich aan bij de door Bergós geuite gedachte,
dat
klaar.
gegevens
slechts
Zij laat het gebouw
deze "geheel tegengesteld" ("totalmente opuestos").
middeleeuwse toon voort,
de
Het interessante van deze foto's is dat men vrij
herkenbaar maakt in de windwijzers, inclusief de inclinatie van de
vergelijking met (de gevels van) het paleis in
laten
hoofdverdieping (de "begane grond") zien en wel het deel links van
enkele ogenschijnlijk onbelangrijke details, zoals de manier waar op de noordpijl en de geografie
interieuropnames
bekend
Men
krijgt
met
deze
nog
niet
opname enige indruk van de slechts
weinig
zijn. Toch kan het bouwproces enigszins gerecon
strueerd worden met deze 90 jaar oude foto. De overige
afbeeldingen tonen vrijwel alle de bestaande toestand.
Voor zover zij de toestand tussen de bouw en de hedendaagse situa tie betreffen,
zijn vooral die van het vroegere hek van de hoofd-
233
entree interessant, en tevens die met het St. Jorisbeeld en andere
de foto
details
publiceerde.
van
de voorgevel, vooral omdat die de verschillen tussen
ontwerp en uitvoering duidelijk maken. Verder moet nog zichtsfoto
worden
genoemd
(in
een
over
die
Góinez-Moreno Deze
moet,
van
Astorga's
bisschoppelijk
naar de maandrekeningen geredeneerd, in
de nazomer van 1891 genomen zijn.
Martinell) waarop men de achter
(15)
Daar León en Astorga vrij dicht bij elkaar liggen
liggende bebouwing ziet en het hek dat de achterstraat afsloot.
de
Bij mijn speurtochten in León
ging
León")
("la
zou
de restauratie van de kathedraal.
is genomen vanaf
In
stadhuis
waarin
rechtszaak
zoveel
raadsvergaderingen
vanuit
het
zien.
tussen de Gemeente en de eigenaren van het Casa de los
Botines.
bevesti
(16)
een aantal boeken over León komen we foto's tegen die het Casa
de los Botines in zijn zich
gewijd werden aan de
Ter
men de andere foto's van León moeten dateren, zoals van
nog ongepubliceerde foto's van het pasgebouwde huis aan. Een ervan de hoofdstraat Ordono II die zich toen nog in de
provincia
ligt het voor de hand te veronderstellen dat de foto's
in de twee steden vrij kort na elkaar genomen zijn. trof ik bij plaatselijke fotografen
oude toestand bevond en nauwelijks bebouwd was en één
Zo vinden we in
langzaam
wijzigende
"El Entierro de Genarin"
omgeving
een foto genomen
Ordono
nog
niet
het
befaamde,
door
alle
schrijvers
Waarom dit effect in Astorga niet nagestreefd werd, niet
ter
discussie
de los Botines weten, met drie rijen halfwas bomen.
wordt daarbij
gesteld hoewel daar dezelfde klimatologische
N.B. Het is hoogst merkwaardig dat noemt
in
Gómez
Moreno
vóór
twee
foto's
die
het
januari 1892
terrein
graaf in beide gevallen om het Casa de los Guzmanes te doen, men ziet heel
duidelijk
(begin
van
Astorga,
plaatsen bezocht. Voor een juiste
de bouw van het Casa de los Botines. Het was de foto
dit
huis
niet
tegenstelling tot het paleis in Astorga. Hierop kan men
de veronderstelling bouwen dat de schrijver
tonen
we zien
een overzicht van het Plaza San Marcelo, waarop we rechts het Casa
(13)
omstandigheden heersen als in León.
Interessant was de ontdekking van
vanaf
heeft plaatsgevonden; een andere foto laat zien
dat deze doorbraak vrij lang op zich heeft laten wachten:
beschreven, beeld van een besneeuwd Casa de los Botines.
laten
vanaf Ordono waarop de doorbraak naar het Plaza San Marcelo
(12)
Eén van de foto's vertoont
paleis
tussen
respectievelijk
conclusie
dienen
juli 1889
en
León)
deze
echter
meer
feiten op een rij gezet te worden.
maar
de zuidoostelijke hoek van het plantsoen
waarover zoveel te doen is geweest.
Eén van deze foto's vinden we
in een boek van de Duitse fotograaf
M. Junghaendel.
De tekeningen
De doorbraak
382
Bij
ten noorden van het Casa de los Guzmanes, die op de stadskaart van
383
zonder weinig informatie in de vorm van contractuele stukken zoals
León van
is op de foto nog niet aanwezig.
384
opdrachten, bestekken, overeenkomsten of rekeningen.
(14)
385
schikken we over grote hoeveelheden tekeningen, of het nu ontwerp-
la
386
schetsen, bestektekeningen of werktekeningen betreft. In het geval
Gómez-Moreno. Deze foto is waar
387
van het Casa de los Botines kwam een klein aantal essentiële teke
1889 staat aangegeven,
De foto is uit 1885 of vroeger. Een vergelijkbare foto vinden we in de Catalogo Monumental Provincia
de
León
van
Manuel
schijnlijk in de zomer van 1891 genomen, immers nog vóór van
234
het
de
de
bouw
Casa de los Botines en overeenkomend met de datering van
het
ningen
merendeel
te
van Gaudi's gebouwen beschikken wij over bij-
voorschijn
Evenmin
be-
toen in I960 het beeld van Sint Joris, dat
boven de hoofdingang van het gebouw stond,
verwijderd werd en men
er een loden koker aantrof met daarin, enigszins vocht,
een
tweetal
beschadigd
door
relevante stukken boven tafel gekomen:
tekeningen waarop de voorgevel en de platte
- Een
map
betreffende
een civiele rechtszaak tussen de Gemeente
grond van de hoofdverdieping zijn weergegeven. Daarnaast is er een
en de heren Fernandez en Andrés. Deze map bevat
door Pane en Collins gepubliceerde plattegrond van de eerste woon-
de periode tussen 21 december 1888 en 6 september 1889. Hij werd
verdieping en een aantal
later teruggevonden dan:
detailbladen
trappehuizen en op de "begane grond" de
gevels,
van
het
houtwerk
in
de
en van het steenhouwwerk van
- De
deels gepubliceerd in het Japanse "Obras Completas de
raadsverslagen
van
informatie
de gemeente over de periode 29 mei 1890
tot en met 31 december 1891. De verslagen van voor
Gaudï". Eén tekening geeft exacte aanwijzingen voor de grote hoek
periode
erker, de ander voor de voorgevel. Deze tekeningen zijn niet geda
terrein, zijn eigenaren of de gevoerde processen.
teerd maar de details wijken zeer duidelijk af van
de
De
enerzijds door de
vergunning werd verleend. De werkelijkheid stemt overeen
scheidingswand
houtwerk
voor
het
interieur,
een
gevoerd. Er zijn geen sporen van gevonden. Of
er
ving
meer tekeningen hebben bestaan dan de genoemde is niet be
diepingen
en
de
ontbrekende
structie, doorsneden hoektorens.
De
en
de
overige
gevelonderdelen
zoals
31 december 1891
de
het
(19)
bouwproces en zijn voorbereiding werd stukken
van
vergemakkelijkt;
anderzijds
Ook is een exacte beschrij
de gebeurtenissen niet goed mogelijk omdat in de raads
inmiddels zoekgeraakte stukken.
steeds
verwezen
wordt
in
het
laatste
naar
Daaronder zijn terreinmetingen en
voorstellen en adviezen van gemeentelijke instellingen.
de
twee in de gevel gevonden tekeningen dragen naast
de gemeentelijke goedkeuring d.d.
van
vermelde
verslagen voor de inhoudelijke kant
ver
gevels (zij en achter), de kapcon
verscheidene
reconstructie
dische terminologie zeer bemoeilijkt.
(17)
voor
deze
werd zij door de onvolledigheid van de documenten en door de juri
met een bank op een verhoog is mogelijk nooit uit
kend. Het ligt wel voor de hand; met name
na
tekeningen
toen
met de detailtekeningen. Het
en
vermelden niets over het Casa de los Botines, het bouw
voor de bouwaanvraag. Deze laatste waren vermoedelijk al veranderd de
uit
Men vindt
deel van dit hoofdstuk een verkorte weergave van
hetgeen in het gemeentearchief gevonden werd.
handteke
ningen van de architect en zijn drie opdrachtgevers.
Stadsplattegronden
Rafols
Stadsplattegronden vormen een veelgebruikte bron voor de beschrij
kende
deze
tekeningen
althans niet gepubliceerd,
waarschijnlijk niet; hij heeft ze
in tegenstelling tot de zogenaamd ver
nietigde tekeningen van Astorga.
ving van de ontwikkeling van bouwkunde
(18)
plannen
als
weergaves
van
en
stedebouwkunde;
zowel
werkelijke toestanden behoren ertoe.
Voor zowel Martinell als Pane geldt dat zij waar het om tekeningen
Het "Plano de la Ciudad de León" van 1889 is zowel het een als het
gaat onvolledig zijn in het documenteren van het gebouw.
ander.
combineren
Door het
van beide boeken krijgt men al een beter beeld van het
gebouw met zijn stoffelijke en zijn ruimtelijke structuur.
Het bleek voor mijn onderzoek de belangrijkste plattegrond
van de stad León. 375
Er bestaan uiteraard León.
diverse
beschrijvingen
van
van de pelgrimsroute naar Santiago de Compostela. ontstond
Het gemeentearchief In het archief van de gemeente León zijn tot nu
toe
de
volgende
stad
en
land
Reeds in de Middeleeuwen vindt men beide in de beschrijving
er
een
beschrijving
In
de 18e eeuw
die voorzien is van een gedetail
leerde stadsplattegrond. In het aangeven van de
diverse
gebouwen
235
en openbare ruimtes
is deze kaart tamelijk betrouwbaar. De vormen
ervan zijn echter vrij onnauwkeurig, zoals
uit
een
vergelijking
met de kaart uit 1889 blijkt. Op
de
achttiende-eeuwse
(20)
kaart ziet men duidelijk de stadsmuren,
het Casa de los Guzmanes en andere gebouwen plek, waar een eeuw later het door Gaudï
in de omgeving van de
ontworpen
Casa
de
Botines zou verrijzen. Het terrein is geheel onbebouwd.
los (21)
Typologie Het valt moeilijk te zeggen welke gebouwen Gaudï voor ogen stonden bij
het concipiëren van zijn ontwerp voor het combinatiegebouw in
León.
Het
Florentijnse of Romeinse palazzo met zijn openbare be
gane grond en de woonvertrekken op de bovenlagen lijkt
Althans
nauwkeurigheid van de oudste kaart liggen. Het Pósito, de kerk van
Botines tot het type behoren dat door Charles
San
werd
het
Casa
Consistorial en het Casa de los Guzmanes
zijn hoogstens in onderdelen gewijzigd. De kaart van 1889 is opgezet in 1862 en geeft dat
moment
bestaande
in 1889
bijgewerkt.
Hij
uitbreidings- en wijzigingsplannen voor de
stad León. Deze plannen werden op meenteraad
goedgekeurd.
9 september 1889
door
de
ge
was drie dagen nadat de gemeente León in eerste instantie het pro Fernandez
en
Andrés
geïntroduceerd.
verschijningsvorm
doet
Het grote belang van de stadsplattegronden, bovenal het
Barry
Casa de los in
Engeland
Diens Reformclub (een interpretatie van het volume
als
Gaudi's
- De ten opzichte van de straat verhoogde hoofdlaag. - Het
souterrain
met de groeve aan voor- èn rechterzijde van het
gebouw. - De aansluiting aan het linker huurpand
(waar
Gaudï
een
steeg
maakte, bracht Barry een tussenbouw van geringe hoogte aan). - De
officiële
vrijwel
identieke
wijze
waarop
Gaudï
de omheining om de
groeve aanbracht, inclusief de doorgangen en het
plan van de stad León uit 1889, is dat een aantal onduidelijkheden uit de raadsverslagen konden worden opgehelderd, zoals die betref
het
project in León en eenzelfde strenge ordening in de gevels. Voorts
gewikkeld
was.
fende rooilijnen en grondbestemmingen.
uiterlijke
vindt men nog een aantal curieuze overeenkomsten:
Dit feit is van fundamenteel belang: Het
ces verloren had, waarin zij met
de
Palazzo Farnese?) toont eenzelfde blokvormig
de concrete situatie van 16 juli 1889 en bevat tevens de op
ogen
als die in de opkomende handels- en industriewereld ontstonden.
In 1889 lijkt de omgeving sterk veranderd maar dit moet aan de on
Marcelo,
hoge
te gooien. Maar ook de negentiende-eeuwse bewerkingen daarvan, zo
verlengen
van
het hek rechtsachter ter afsluiting van het achtergebied. Hiermee
houdt
de gelijkenis ook op. De bekendheid van de Reform
club doet het voor de hand liggen dat Gaudï (bijvoorbeeld
via
de
Engelandreizen van Eusebio Güell) goed van dit gebouw op de hoogte was.
Het
identieke
van de situatie kan hem op het idee gebracht
hebben een aantal kenmerken van Barry's werk te gebruiken. Noch de functionele,
noch de interne ruimtelijke of stoffelijke structuur
tonen echter verwantschap. De
opeenstapeling van de functies in het Casa de los Botines ver
wijst naar het type koopmanshuis dat in Gaudi's tijd werd ingevoerd (en in zekere zin in de Nederlandse zeventiende
eeuw
steden
in
de
reeds bestond) en mogelijk werd door de accumu
latie van familiekapitaal. Het eigen woonhuis werd
236
in Barcelona
onderdeel
van
de
belegging
van
de
winsten
achtte men
de
woning
huurwoningen
en
combinatie
De bouwmassa volgens de tekeningen voor de bouwaanvraag
het bedrijf. Klaarblijkelijk eigen
388
Een vierzijdig prisma van 20 x 28,50 x 25 x 35,50 en ongeveer 20 m
veilige belegging. Hoewel misschien
389
hoog, ruim 2 m in het vlakke terrein verzonken. Het
van een
uit
benodigde
bedrijfsruimte,
niet zo door de gemeentelijke overheid bedoeld, was het toegestane
bekroond door een schilddak met nok.
bouwvolume op het terrein voor het Casa de los
is
Botines
voor
een
in
verticale
zin
prisma
wordt
De buitenwand van het prisma
geritmeerd door reeksen openingen die door
dergelijke combinatie van functies ruim voldoende.
horizontale,
Zo
worden onderlijnd. Hoektorens en dakkapellen accentueren de ribben
er
in Gaudi's ontwerp al sprake mocht zijn van invloed uit de
Amerikaanse cultuur,
die toen zeer in de belangstelling stond (de
herbouw van Chicago na de brand in 1871
(1876)
van het prisma;
in
om
zekere
het
gebouw
zin werkt het hekwerk voor het gebouw
als accentuering van de onderste ribbe.
Muros "Un muro terminado liso horizontal no esta acabado, necesita
ook
die
Gaudi
las almenas; estas son la
niet af, hij heeft tinnen nodig; die vormen
Toch is naar mijn mening de (direc
de
waaruit
bepaald gebouw als klaarblijkelijk voorbeeld
voor het Casa de los Botines is echter
geweest,
aan
te
wijzen.
Men
echter
(nog)
geen
Muren
esto
no
quiere
decir
"Een recht beëindigde muur is de
verdediging,
dat
militair karakter." Vandaar de dak
kapellen?
vergelijke
twee bijgebouwen in Schinkels ontwerp voor het Schloss
Orianda met Gaudi's gebouw.
betekent
(vert.)
pero
Field Warehouse - 1885/1887).
te) invloed uit de Europese architectuur groter
militar."
defense,
caracter
één
(23)
spelen daarin belangrijke rollen), dan is de
maar
in León liet zien (Allegheny County Jail - 1883/1888 - en Marshall
niet
lijsten
In de "Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós" lezen we onder 75:
in 1893
architectuur van Henry Richardson de meest verwante aan wat
overigens
doorlopende
van
de Wereldtentoonstelling van Chicago Philadelphia
en de voorbereidingen tot
ononderbroken
(22)
De bouwmassa in werkelijkheid De gerealiseerde bouwmassa wijkt ternauwernood van het ontwerp af. Het hekwerk aan de voorzijde en de oostelijke
zijkant,
waarop de dakkapellen op de gevels zijn geplaatst diging,
mogen
de
wijze
en de dakbeëin
verschillend zijn, de bouwmassa is er vrijwel niet
door veranderd.
237
De ontwerpmethodiek in León
op de woonverdiepingen
401
Van Gaudi's
- de patio's om de trappehuizen zijn
402
leidelijk aan complexer wordt; zij is naar
manier van ontwerpen heb ik al geschreven dat zij ge-
Gaudi's
uitspraak
daarvan
essentie
eenvoudig
eenvoudige
grondvormen
traveemaat
ver
- de
grote
vensteropeningen
liggen
met
hun
hartlijnen
op de.
rasterlijnen.
en
waarin een strenge maatmethodiek wordt inge
voerd. Dit thema is in het voorgaande reeds vaker ter
sprake
komen.
ge (24)
Bezien we nu eerst de begane grond. De
ruimte van de rechthoek, in werkelijkheid
zijdige Het ontwerp van het Casa de los Botines is bijzonder eenvoudig van
vierhoek,
entree's
met
opzet, het lijkt door enkele ingrepen echter ingewikkelder dan het
rain leidt.
in
De
werkelijkheid
halve
schoven
en
zocht hij bij het ontwerpen naar de oor
sprong der dingen. Gaudï ging uit van composities
in
een
is,
vooral in de plattegrondvorming. Een onge-
is
onderverdeeld
door
dus een
een
ongelijk
kolommenstelsel,
trappehuizen en een middentrap die naar het souter (26)
ruimte is verder geheel vrij indeelbaar gebleven en is daarmee
lijkhoekige vierhoek is in het eerste ontwerpstadium een rechthoek
een voorloper van de "kantoortuin" en een voorbeeld van flexibili
met simpele verhoudingen, die na invulling
teit geworden.
functies,
ruimtes
en
van
constructieprincipes
de
verschillende
tot de uiteindelijke
verhoudingen wordt gebracht.
(25)
Om ook het ontwerp van de woonverdiepingen snel te kunnen pen, keren we terug tot
394
Om snel een inzicht te krijgen in het ontwerp brengen we de
lijkzijdige vierhoek die de plattegrond vormt terug tot een recht-
worden
396
hoek met zijden 8a en 12a. Als we in deze
2a (op de begane grond is
399
aanbrengen hun
rasterlijnen
met afstand a dan kunnen we hierop de buitenwanden met
openingen,
de kolommen en balken, de trappehuizen, de schei
Zoals nu te zien is, ontstaan er
streng
geordende
plattegronden
gebruikt
buitenste
kolommenrij)
dat
alle
gebruikt.
woonverdiepingen
Op de eerste woonverdieping
- de
helften
ingangsportalen
aan
de korte zijden zijn een halve travee
maat verschoven ten opzichte van het raster - de hoeken van het gebouw zijn dichtgezet tot de tweede travee.
de
strook
inclusief
volgens
de
verdelen
tussen
buitenwand
en
de
schema
wordt
benedenste zolderlaag
we
de
rechthoek
in
twee
korte as, op de hogere verdiepingen nog eens
volgens de lange as. Dit geeft de scheidingen tussen
de
woningen
zo
ontstane schema's vullen we nu de wanden binnen de wo
ningen in.
In
de
We zien dan een buitenste strook met breedte 2a waarin
alle woonvertrekken gelegen zijn, afwisselend a en 2a breed en on derling direct verbonden volgens het thema
238
We
Deelmaten
aan, twee op de benedenste, vier op de overige verdiepingen.
rain aan de achterzijde) - de
rasterlijnen.
Op de vier hoeken van de rechthoek vullen we cirkels in
op de begane grond
tot de andere openingen (zo ook de toegang tot het souter
de
wordt in afwisselend rechthoeken en vier
waarin slechts enkele "afwijkingen" optreden; dit zijn:
ling
met
begrij
in de verhouding 1:2. De buitenstrook met diepte
met straal l/3a.
hoofdingang ligt met zijn as óp een rasterlijn in tegenstel
rechthoek
kanten verdeeld met de maten a x 2a en 2a x 2a. Dit voor
dingswanden en de patio's intekenen.
de
vullen daarop de trappehuizen in en de twee hoofdassen.
395
rechthoek
onge-
(27)
bij
Gaudï,
paleissysteem,
een
geliefd
zoals bij "El Capricho" reeds door mij vermeld
De functionele structuur
werd. Binnen deze strook vinden we een corridorstrook, tenste
patio
trees
tot
daarbinnen
bui
en trappehuis en, in het hart van het huis, de
de
woningen
en
voorts
de
dienstvertrekken
middenste patio. Dit alles is zeer precies geordend
zoals
en
om op
de
Het combinatiegebouw Casa de los Botines bevat in
- Het
de
begane
heden.
nu
de vier zijden van de rechthoek de maten die de ge
vels in werkelijkheid hebben,
en
tingen,
vervormen de onderscheidene stoffe
dan
werd
bestemd
voor kantoorwerkzaam-
eigendom van Fernandez en Andres, anderzijds met de
daaraan gelieerde makelaardij in goud en aandelen.
De hoekverdraaiing we
grondlaag
Deze hadden enerzijds te maken met de textielfirma "Homs
y Botinas",
Geven
drie
souterrain is magazijnruimte, de enigszins boven straatpeil
getilde
tekeningen te zien is.
400
hoofdzaak
functies:
verplaatsen
en
daarmee
ook
de
juiste
rich
(29)
- De drie verdiepingen bevatten woningen. - De kapruimte bevatte personeelswoningen,
opslagruimten
en
was
bedoeld als klimaatscheiding.
lijke en ruimtelijke elementen in de volgende zin: De buitenste kolommen blijven op afstand 2a patroon
van
Patio's,
het
kolommenstelsel
trappehuizen,
corridors
patroon, terwijl ook de vertrekken tüssengelegen
woonvertrekken
dezelfde
wat
nog
versterkt
het
waaiervormig.
hoektorenkamertje,
De begane-grondlaag wordt betreden in het midden van de voorgevel, het souterrain aan de achterzijde van het gebouw.
Zij werden ver
en dienstvertrekken volgen dit
bonden door een centraal gelegen trap en een goederenlift.
in
de
hoeken echter
breedtematen
hoekkamers wordt
tot deze kamers vanuit de corridor, legen
gevels;
vervormen.
De
De woningen bereikt men via twee aparte trappehuizen in het midden
rechthoekig.
De
van de zijgevels, zodat de verschillende functies van opslag, kan
van
deze
ver
verhouding houden (l : 2 ) , gaan zij in absolute
maat per gevel verschillen. De bijzonder,
de
daardoor
blijven
dieptemaat blijft 2a; terwijl nu de trekken
wordt
van
en
worden
daardoor
zeer
door de overhoekse toegang het
daar
tegenover
ge
dat het mogelijk maakt van binnenuit de
gevel te zien én de straat uit te kijken.
(28)
toor en wonen elkaar geheel niet storen. De drie woonlagen zijn te onderscheiden in de eerste woonlaag, die twee woningen bevat,
en de tweede en derde woonlaag die elk
vier
woningen bevatten. De eerste woonlaag is hoger en luxueuzer dan de erboven
gelegen
huizen De
etages,
zoals te doen gebruikelijk in dit soort
(men vergelijke bijvoorbeeld Casas Vicens, Mila en Calvet.
eerste
etage
is
voor
de
eigenaren,
de andere worden ver
huurd.)
(30)
Conclusie Gaudï
slaagde erin drie verschillende functies op een uitstekende
wijze in één structuur onder te brengen. De entrees
tot
tussen
de
de woningen en de andere ingangen leidde tot grotere
duidelijkheid dan in het latere
scheiding
combinatiegebouwen
Palacio
Güell
(Calvet,
mogelijk
Batlló
bleek.
In
de
en Mila) zal de com
plexiteit van de (functionele) structuur aanzienlijk toenemen.
239
De ruimtelijke structuur
Zoals
In tegenstelling tot de andere gebouwen
gezet,
Palacio
Episcopal
en
uit
dezelfde
tijd,
het
in de paragraaf over de ontwerpmethodiek reeds werd uiteen hebben
de vertrekken een vaste dieptemaat en alternerende
breedtematen in de verhouding 1 : 2 ,
het Colegio Teresiano of het iets vroegere
terwijl
de
verhouding
Palacio Güell, heeft het Casa de los Botines geen complexe ruimte
breedte tot diepte van de gevellengtes afhankelijk is.
lijke ontwikkeling in verticale zin. Het gebouw
maten
aantal
ruimtelijk
met lichthoven
nauwelijks
vormen
de
bestaat
uit
een
ruimtelijke
verbindingen,
verdieping die
De hoogte
voor alle vertrekken gelijk. Verhou
bijvoorbeeld
door
Palladio
ontwikkeld
zijn in zijn villa-ontwerpen, komen in Léon niet voor.
die
bovendien niet tot visueel of auditief spannende ruimtes zijn ont
De
wikkeld. Wel is er een zeer sterke verticale relatie in de stoffe
een
lijke
trekken. De
structuur
per
dingenreeksen zoals
verbonden lagen; drie trappehuizen
enige
zijn
van
en de zich daarin bevindende openingen, zoals in
alternerende breedtemaat van de opeenvolgende vertrekken maakt eenvoudige
indeling
tegenover
liggende
verbindingsdeuren
maken
de betreffende paragraaf wordt uiteengezet.
het
In horizontale zin
te beleven dan 's nachts (en 's zomers anders dan 's winters).
is de ruimtelijke structuur al even weinig in
gewikkeld als in de verticale,
wel is deze op de woonverdiepingen
wat complexer in haar deling dan op de onderste twee, lagen. ping
Behalve
utilitaire,
in de hoektorens en de kapellen van de dakverdie
treedt de ruimte nergens buiten de strakke omhulling van het
390
bovendien
mogelijk in primaire en secundaire ver
elkaar
De hoekkamers kregen met de erkers en de
De openingen in de gevels dienen behalve tot in- en uitgang begane grond slechts tot lichtinval waarbij in raamopeningen
geen
nuances
zijn
de
op de
onderscheidene
aangebracht die met specifieke
zichtlijnen of lichtsoorten te maken zouden
kunnen
hebben.
Ter
in
de
hoek
geplaatste
toegangsdeur door de nadruk op de diagonaal een bijzondere visuele belevingsmogelijkheid.
Deze
is
vooral
sterk
noordoosthoek van het gebouw en wordt buiten de door
ene prisma.
mogelijk de ruimtes overdag anders te gebruiken en
koppeling
van
in de kamer op de kamers
benadrukt
de toegang met die tot de naastliggende ver
trekken tot een klein voorportaal. De zichtlijnen binnen de woningen worden slechts éénmaal, namelijk in de hoekkamers, diagonaal,
vanuit
naar buiten doorgezet en wel, de
over de genoemde
corridor via portaal, kamer en torenkamer;
zijde zij hier opgemerkt dat de detaillering van de lichtopeningen
deze zichtlijn lijkt echter niet bewust aangebracht te zijn
daar wel uit
in de plaats van eerste waarneming, noch in
voortkomt.
Ik volsta hier verder met een verwijzing
de
(noch
opeenvolging
van
naar de paragraaf over de materialen en hun toepassingen.
diafragmagroottes,
In
de woonverdiepingen zijn de lichtopeningen groter naarmate het
vinden). Zoals reeds opgemerkt is deze werking op de hoofdwoonver-
er
achter
dieping bij de grote hoektoren te niet gedaan.
gelegen vertrek groter is, waarbij er geen onderscheid
is gemaakt tussen identieke vertrekken aan voor-, zij- of gevel. De grootte van de vensters geeft met name in een hiërarchie aan naar klassieke regels. plaatsing
zal
Gaudï
pas
in
onderzoeken waarbij zichtlijnen in het ontwerp innemen.
woonlagen
(De grootte, vorming en
later werk van vertrek tot vertrek een
steeds
belangrijker
plaats
Pas dan wordt Gaudï's architectuur modern
in de zin van "tijd-ruimte kunst".)
2U0
de
achter
noch in het uitzicht is er enige aanleiding te
(31)
Conclusie De conclusie kan dan ook zijn dat Gaudï in het Casa de los Botines weinig het
gedaan heeft aan de ruimte-ontwikkeling zoals die reeds in
Palacio
Güell,
in
het
eerste
ontwerp
voor
het
Palacio
Episcopal van Astorga en in het Colegio Teresiano wel al voorkomt. Daarbij
was lichttoetreding mogelijk belangrijker dan zichtlijnen
of acoustiek.
De stoffelijke structuur
Duidelijk is dat de corridors om
Het
"Casa de los Botines" behoort constructief gezien in essentie
zijn
tot
een
staan.
type
zoals
dat in Engeland reeds in de achttiende eeuw
uitgevoerd
de
lichthoven
als
overstekken
daar de wanden ervan uit lichte houten puien be
voor textielfabrieken werd ontwikkeld: een zware omsluiting van de ruimte, in natuur- of baksteen of een combinatie van rialen,
beide
mate
met een licht binnenwerk van ijzer in een kolommenbalken-
structuur. Vanaf
de
Conclusie Men kan in het algemeen stellen dat in beginsel Gaudï wikkelde
jaren veertig van de negentiende eeuw wordt dit type in
toenemende mate toegepast voor handelsgebouwen,
in eerste instan
tie vooral in Engeland en de Verenigde Staten, waar de ijzerindus trie een hoge vlucht
neemt.
Gaudï
verwerkte
handelsprodukten vanaf zijn eerste opdrachten,
weliswaar
ijzeren
maar in León is er
ontwerpen
maakte.
Wel
werden
plexer, zowel in de ruimtelijke als in de De
delen
zowel
als
de
stoffelijke
materialisering steeds diverser waarbij
hoogtepunten
structuur.
werden
be
reikt in de crypte voor de kerk van de Colonia Guëll. De stoffelijke structuur,
de contravorm van de ruimtelijke struc
tuur,
skelet van het bouwwerk.
treffend,
Gaudï paste in León een ontwikkelde versie van het type toe, zoals
negentiende eeuw, toen vooral de eclectisch
die ook in de Catalaanse 'Llotjas' is terug te vinden:
in staat bleken tot zeer ingewikkelde composities.
De buiten
inge
onderdelen van één gebouw werden in hun
voor het eerst sprake van een structurele toepassing in het gehele
wand
geen
de gebouwen steeds com
is in het Casa de los Botines bijzonder eenvoudig, en doel zeker
voor
een
bouwwerk
uit
de tweede helft van de werkende
architecten
neigt tot grotere openheid om zoveel mogelijk licht te laten
toetreden.
Daar de lichtintensiteit in Spanje hoog is, blijven de
openingen echter relatief klein. ("Gordijngevels" zoals achttiende eeuwse
grachtenhuizen
in
Nederland
vertonen, zal men in Spanje
niet zo snel tegenkomen.) 404
(32)
Terwijl het souterrain en de begane grond
van
het
Casa
de
los
Botines de hierbovenvermelde structuur vertonen van een (tamelijk) gesloten
schil,
waarbinnen
vrijstaande kolommen door middel van
balken "Catalaanse gewelven" dragen,
is op de verdiepingen-sprake
van dragende binnenwanden. Deze wanden zijn
primair
bedoeld
als
ruimtescheiding waarmee een zogenaamde cellenstructuur is gevormd. De
wanden
volgen
de kolommenbalkenstructuur van de onderverdie
pingen en zijn tot het dakvlak doorgetrokken. 405
Door de aanwezigheid van plafonds en breekpartijen gelegen
na
dekvloeren
is
niet
zonder
te gaan welke structuur de vloeren van de hoger
verdiepingen hebben terwijl door het ontbreken van de be
treffende tekeningen ook daaruit geen informatie
beschikbaar
is.
241
De materialen en hun toepassingen
voor de hand te liggen dat steen uit de directe nabijheid van León
De
gekozen is.
voornaamste
in
het Casa de los Botines toegepaste materialen
zijn steen, ijzer (c.q. staal) en hout.
Bij
Steen komt hoofdzakelijk voor als natuursteen in de gevels het
dak
en
als
diepingen en in de vloerconstructies. Het is voor
holle
strengpersstenen
of
op
mogelijk
uitgevoerd
dat
hier
tiggels gebruikt zijn. De vloer
van het souterrain kan, door de afwezigheid van spronkelijk
en
baksteen in de dragende binnenwanden op de ver
grondwater,
oor
zijn als klinker- of tegelbestrating, net
411
IJzer komt in hoofdzaak voor
in
gietijzeren
vaststellen
van de herkomst van de steen stuiten wij op
het probleem dat in de directe omgeving van León (en Astorga) geen natuursteen voorkomt die buitenmetselwerk.
Er
geschikt
kan
is
echter
een
voor
redelijke
samenhang
kwaliteit
gezocht worden
tussen de ontwikkeling van de mijnbouw (waaronder kolen en ijzer), de aanleg van de (spoor)wegen
en de daarlangs te vinden geschikte
steengroeven. Ik verwijs hiervoor naar het hoofdstuk over het Bis schoppelijk Paleis van Astorga.
zoals in het Palacio Güell van enige jaren eerder. 410
15
het
(33)
ronde
kolommen
en
Over de bewerking van de toegepaste natuursteen in de
gevels
het
kapitelen en staal in gewalste I-profielen voor de vloerbalken. De
volgende: In tegenstelling tot het metselwerk in de gevels van het
verbindingen zijn alle weggewerkt;
Palacio
in
tegenstelling
tot
het
het lijkt er echter op dat er,
Palacio Güell, geen samengestelde ge
klonken profielen gebruikt zijn. Verder werd ijzer
zowel
gesmeed
als geweld als warmvervormd uit walsprofielen toegepast in de hek
Güell
en
het
Bisschoppelijk
rechthoekige blokken hier niet in regelmatige lagen van al of niet gelijke dikte aangebracht.
Maar ook hier moeten wij een uitzonde
ring maken voor de hoektorens en de
werken om het gebouw en in de traphekken.
van
403
Hout
gevelbeëindigingen en de om het
412
puien en in dekvloeren,
is
in hoofdzaken toegepast in kozijnen, deuren en ramen, in trappen en lambrizeringen, waarbij uiter-
413
aard glas in ramen, kozijnen en puien
is
414
messing voor hang- en sluitwerk en beslag. Voorts vinden we wandbekleding in soorten, stucwerk zoals in de meeste plafonds.
gebruikt
en
ijzer
en
raam-
en
deurkozijnen
regenwater
voornamelijk eenvoudig
Enkele plafonds zijn, gede
Gaudï
buiten
was
een
possible."
zover dit in het kader van Gaudï's werk relevant lijkt:
rechthoekige natuursteenblokken. Werd in Astorga
het
vrij
moei
en donkerder
De herkomst ervan is in de literatuur niet terug te
vinden; gezien Gaudï's voorkeur voor lokale materialen
242
bewerkte
graniet van Bierzo toegepast, in León ge
bruikte Gaudï een natuursteensoort die genuanceerder van kleur is.
gebouw
als
druiplijsten
mais
leerling
van
Viollet-le-Duc:
"Nos
un simple bandeau dont Ie profil est taille, figure eaux
pluviales
Ie
plus
promptement (34)
De vormen van de verwerkte stenen, met name om de openingen en bij
De dragende gevels zijn geheel opgebouwd uit min of meer
witte
nauwkeurig bewerkt, evenals de
gehele
Xlle siècle ne mettent pas une corniche entre deux
27, de facon a rejeter les enkele materiaaltoepassingen nader ingaan en wel voor
bewerkbare
omrandingen
de gevel vallen, reflecteert het licht en
oplettende
architectes du
Ik
lijk
De
laat het zicht op de straat zoveel mogelijk vrij.
étages,
op
zijn
dakkapellen.
doorgetrokken onderdorpels. De vorm van deze (cordon-)lijsten doet het
coreerd als houten cassetteplafonds, uitgevoerd in gips.
wil
Paleis te Astorga zijn de
lijkt
het
de
beëindigingen
van
de
gevel, zijn op de--goedkeuringstekening
reeds duidelijk aangegeven. De gevel heeft voor ons een indrukwek kende dikte, gewend als we zijn geraakt gevels als ontwerpen
van
spouwmuren
1 m, de hoofdlaag wordt omsloten door ongeveer 70 cm metselwerk,
de
te
hooguit 35 a 40 cm dik. Het basement bereikt bijna
hoofdverdieping
doet
het
met
massief
(?)
(ruim) 50 cm, de
bovenste twee verdiepingen moeten genoegen nemen met een dikte die
ontwerp en uitvoering van deze
een gewone bakstenen spouwmuur aardig nabij komt. Het toenemen van
ingenieuze
de dikte van boven naar beneden komt
Gaudï's inbreng hier alleen maar onwaarschijnlijker.
de
stabiliteit
ten
goede.
plafonds . Een vergelijking met de
vloer-plafond-constructies van het Palacio Güell maakt
Deze toename wordt in de fundering voortgezet om een zo goed moge
Met groter zekerheid is Gaudï's betrokkenheid bij het
lijke
de
lastverdeling
te
verkrijgen
op de voor Spaanse begrippen
slappe ondergrond.
(35)
uitvoering
van
ontwerp
en
de houten elementen vast te stellen. Zowel de
tekening met principedetails voor het timmerwerk, als het feit dat
Ik wil hier verder nog wijzen op de aansluiting van het dakvlak op
het merendeel van dit werk in Barcelona werd
de gevel en de plaatsing van de dakkapellen.
Ik gaf in het voren
eenvoudige geometrie van de verschillende delen, wijzen op Gaudï's
staande reeds het verband aan met de wijze waarop deze aansluiting
betrokkenheid. Ik signaleerde al vaker een zekere terughoudendheid
in Comillas is gerealiseerd. De goot ligt
in de vormgeving bij Gaudï.
dakvlak
blijft
zoals bijvoorbeeld in het door Rideau
het
binnen
de
gevel,
geval
is.
Het
Carlos is
Flores
genoemde
Azay-le-
een van de kenmerken van Gaudï's
gebouwen, dat in Bellesguard zeer boeiend is uitgewerkt. Tenslotte
uit
(36)
zij nog gewezen op het gebruik van leisteen uit het ten
noorden van de provincie León gelegen gebergte als een
het
dus terug van de gevel en valt daar niet overheen
hout
dakdekking
op
opgetrokken dakconstructie. Hierover zei Gaudï een
kwart eeuw later tegen Bergós:
"Daken met dragende delen van hout
verplichten tot een bijna constant onderhoud;
men
moet
volledig
Het
uitgevoerd,
als
de
(39)
houtwerk is binnen met transparante lakken behandeld waardoor
de natuurlijke kleur en structuur van het hout overal in het inte rieur meespelen.
(40)
Mogelijk waren de gevelkozijnen ook aan de buitenzijde
behandeld.
In Spanje is het echter geen gewoonte schilderwerk in gevels tensief)
te
(in
onderhouden. Ook in dit geval is daar geen uitzonde
ring op gemaakt. Het klimaat
is
van
dien
aard
dat
verrotting
nauwelijks op kan treden, uitdroging daarentegen wel; het houtwerk zag
er
met
de vele scheuren en kieren matig uit, mogelijk heeft
stenen daken bedenken." Overigens was leisteen als dakbedekking in
ook een slechte watering zijn invloed doen gelden. Inmiddels kreeg
León niet gewoon;
het gebouw een
men ziet in deze streken voornamelijk dakpannen
(en andere gebakken kleiprodukten).
(37)
timmerhout
grondige
munt
in
opknapbeurt.
het
Het
in
Spanje
gebruikte
algemeen niet uit in kwaliteit. Buiten
kozijnen lopen in de meeste gevallen geen kans te rotten; In
het
Casa
de los Botines zijn alle kozijnen, de puien rond de
lichthoven, de trappen en de dekvloeren in hout
uitgevoerd.
Niet
aan
maat gesproken kan worden.
(41)
duidelijk is of er constructiehout in de draagvloeren is toegepast
De provincie León behoort echter tot de drogere
daar
noorden
dit
noch
op tekeningen, noch in werkelijkheid waarneembaar
is. Dekvloeren en plafonds maken onderzoek hiernaar
moeilijk.
Op
slechts
de noord(west)kust valt zoveel regen dat van een vochtig kli
van
deze
streken.
In
het
provincie komt relatief veel hout voor dat ge
schikt is voor timmer- en constructiehout,
bijvoorbeeld de betere
de hoofdwoonverdieping is een aantal plafonds uit gips vervaardigd
loofhoutsoorten
in een tamelijk geraffineerde nabootsing van hout,
zij het dat er
pinonero en pino melis behoren tot de bruikbare Spaanse naaldhout
(38)
soorten waarvan de laatste door zijn hogere weerstanden vooral ge
te weinig naden te zien zijn. Het
is
overigens,
bouwwerken,
zoals
van veel decoratieve elementen in zijn
niet zeker dat Gaudï verantwoordelijk is geweest voor
schikt vloeren.
is
voor
eiken,
beuken
en
iepen.
Pino
pirinéo,
pino
constructiehout. Beide worden gebruikt voor dek (42)
243
In het Casa de los Botines komen dure of buitenlandse niet voor, het gehele interieur heeft een aanzien.
Het
timmerwerk
was
houtsoorten
betrekkelijk
toevertrouwd
aan
gewijzigde indeling. Op oude exterieurfoto's lijkt door
eenvoudig
de
profilering
Catalaanse
ook
sprake
te
zijn
de
dunne
van metalen ramen. In het iets
oudere Palacio Güell komen ook reeds metalen ramen voor.
meester-timmerman C. Juan Coll, bijgestaan door Leonese vaklieden.
IJzeren kolommen komen reeds in Gaudï's studieprojecten voor,
Het
als in de masten van de aanlegsteiger (Embarcadero). Dit
grootste deel van de deuren en ramen van de vier verdiepingen
werd echter vervaardigd bij Casas, Planas en Cïa. van de meestersmid
Sr.
Hijo
de
Ignacio
Het beslag kwam
Damians,
eveneens
verwonderlijk
te
op
De toepassing in León zal,
zulke
grote
afstanden
verlopen
dan
zullen
precieze
afspraken
zonder
grote
noch
industrie die zich vlak ten noorden van León kelde
tekeningen
strakke
maatvoering
in zowel de kozijnen als het omringende
in
de
nabijheid
van
(La
oppervlaktemijnen
408
wanden rusten, kunnen samengestelde liggers zijn
de kozijnen, zoals op foto's van het exterieur duidelijk
die
te
plaatsing
van
de
kozijnen ïn het metselwerk maakt overigens
opmeting van de muuropeningen en precieze de
maatvoering
van
de
aanpassing
daarvan
in
kozijnen mogelijk maar ook gelijktijdige
uitvoering van metsel- en timmerwerk, wat
overeenkomt
een
hoogte
de
bouwtijd
kan
ver
te grote doorbuiging van deze balken waardoor de erop staande wand onjuist belast zou worden. Opmerkelijk
aan de kolommen in het Casa de los Botines is de een
voudige vorm zonder de overbodige historische details gietijzerindustrie
door
kolommen vertonen dezelfde vorm die Gaudï eerder
een
verfijnde
bewerking van de omrandingen van de muurope
ningen; wat water en wind betreft, is bij
schoon
de
dichting
van
de
naad
metselwerk een probleem geweest. De windkering
van de naden is aan de van binnenuit geplaatst.
binnenzijde
opgelost.
De
kozijnen
zijn
De onderdorpel steekt daarbij enigermate
over de onderliggende natuurstenen lekdorpel om inwateren te voor komen. Opvallend
(43) is
de
wijze
hoofdwoonverdieping
waarop
de
rechthoekige kozijnen van de
aansluiten aan de bovenzijde aan het ajour-
metselwerk . De bedrij fsverdiepingen zijn voorzien van metalen kozijnen met een
244
met
met de porring van de (Catalaanse) gewelven, die
snellen. De aansluiting van kozijnen op metselwerk wordt verbeterd
zeker
(kolen, ijzer en
tussen de balken gespannen zijn. Dit zou het probleem oplossen van
zien. De
ontwik
De balken van de hoofdverdiepingsvloer, waarop de dragende binnen
metselwerk. Er is een grote mate van rationalisatie aangebracht in valt
Robla)
andere metalen).
noch begroting zijn bekend. Er moet daarin sprake zijn geweest van een
behalve met de slankheid van de kolom
reeds opdeed in kleinere projecten, te maken hebben met de metaal
problemen
moeten worden gemaakt.
Helaas is hierover niets terug te vinden. Bestek
niet
men in de ruimte en de ervaring die Gaudï met gietijzeren kolommen
maken van onderdelen van de bouw
stelt uiteraard beperkingen. Wil de bouw
is
het feit dat de metallurgische industrie in
de tweede helft van de negentiende eeuw volop in ontwikkeling was.
Barcelona. Het
gezien
zo
haar
serre van Casa Vicens voeten
van
de
produkten
overlaadde.
waarmee
de
De koppen van de toepaste
in
de
en in de toren van El Capricho net zoals de
kolommen. Later zal Gaudï deze vormen ironiserend
gebruiken in de zuilengalerij van Park Güell.
(44)
De bouwvoorschriften van León en het Casa de los Botines
van de ontwerptekeningen in tweevoud. voud
In
1885
werden
te
León
Ordenanzas Municipales,
stadsverordeningen
uitgegeven,
de
waarin onder meer de voorschriften werden
opgenomen waaraan nieuwe gebouwen en
verbouwingen dienden te vol
doen.
(45)
Deze bouwvoorschriften omvatten twee titels (tïtulos): III en IV. Titel
III
behandelt
hetgeen
onder
de verantwoordelijkheid van
door
vrager
de
Gemeente
teruggezonden.
Fernandez
en
Mariano
Hiervan
De
aan
Andres,
de
aanvragers,
teruggezonden
zoals bekend, gevonden, toen in I960 het boven
de
ingang
van
vonden,
is
het
zodat
de
dossier
bestaan heeft, onbekend is.
Capïtulo
I
Capïtulo
II
Casa
.anderzijds. De hier
de
blijk
("expediente")
van
het Casa de los
Gemeente
León
terugge
(48)
Art. 129 vermeldt dat een ontwerp niet meer gewijzigd als
lijnen)
tree, de omheining, de hoektorens (console,
bovendorpels,
vlaktebewerking), de indeling der vensters,
de plaats en vorm der
Altura y ornato de las casas (hoogtes en ver
H o m o s y chimeneas
het
zoals
die
de
los
(ovens en schoor
plaats en vorm van de kleine rookmonden en
stenen)
gang
in
een
aantal
niet
en
bouw
Botines enerzijds en de Bouwvoorschriften van
die
bouwvoorschriften
zal
ik
II,
171
159
en
160
tot en met 176 van hoofdstuk III en 184,
185 en 188 van hoofdstuk IV.
de
mag
worden
is goedgekeurd. We vinden afwijkingen in de en
dakkapellen,
welke over verbouwingen handelen. Ik heb
opvallendste
eenmaal
siering)
revue laten passeren. Het zijn de artikelen 128, 129 van
hoofdstuk
daarbij
(algemeen)
hoofdstuk I, 134, 143, 146, 147, 153, 155, 156, 158, van
was
(gevels en rooi
geprobeerd na te gaan hoe de relatie ligt tussen ontwerp het
Joris,
Edificios en general
Van de 61 artikelen (127 tot'en met 188) blijkt
van
Sint
Fachadas y alineaciones
van het
belang,
van
lijst van toe te passen materialen, zo deze al
Titel III bevat 61 artikelen, ondergebracht in vier hoofdstukken:
van
gebroeders
(47)
Botines (nog) niet in het archief van de
IV
de
baar niet aanwezig.
schiedenis van het Casa de los Botines.
Capïtulo
enkel
het kantoor, tijdelijk werd verwijderd. De
Anderzijds
Capïtulo III
één
exemplaren werden,
beeld
gevraagde lijst van toe te passen materialen
Policïa Urbana (gemeentepolitie) valt en is van belang voor de ge (46)
wordt
bewaard; één enkelvoud wordt aan de aan
voet van het dak, het middendeel van de dakrand, de
midden-patio-door
het dak; voorts toevoeging van schoorstenen op de hoeken gebouw,
waterspuwers
en
kozijnen
boven
in
de
hoek
torens.
(49)
Hoewel er voor de buitenzijde dus een flinke lijst van verschillen tussen
goedgekeurd
ontwerp
en het gerealiseerde gebouw is op te
maken, zijn deze verschillen toch zo bescheiden, dat zij
het
rakter van het gebouw niet wijzigen.
ka (50)
In het interieur zijn, voor zover valt na te gaan, door Gaudï geen fundamentele
wijzigingen
aangebracht.
gingen zijn niet van Gaudï en hebben te gingen in het bedrijfsgedeelte.
De
te constateren wijzi
maken
met
functiewijzi
Deze leidden tot veranderingen in
de twee entrees tot de woningen en het verwijderen van een
aantal
kolommen op de kantoorlaag.
Hoofdstuk I Art. 128 stelt dat
iedere
passen
dient
materialen
opper
bouwaanvraag te
een
lijst
van
toe
te
bevatten en vergezeld dient te gaan
2U5
Hoofdstuk II Art.
134:
Casa Las fachadas de los edificios deberan guardar perfecta
simetrïa.
(51)
Dit artikel komt in de bouwvoorschriften van vele sen voor.
Spaanse
plaat
Uit een uitspraak in de raadsvergadering van 31-12-1891
de
los
Botines
is er geen verschil in kwaliteit tussen de
vier gevels die alle met waarbij
de
hoeken
dezelfde
spiegelas werken. Ik wijs
hier
Art.
ruimten of sloppen te laten
van
heid.
na te gaan volgens welke regels de perfecte symmetrie (52)
"Spiegelsymmetrisch"
is
het gebouw niet; door de ongelijkzijdig-
heid zijn de maten van de muurdammen links en rechts gelijk
terwijl
niet
geheel
hierdoor ook de spiegelas van de totale voorgevel
op
de
plattegronden
146
spreekt
In
strijd
van
als
goot
doorsteek
gebruikt
wordt
woningen dient. De aan deze waterspuwers
die
het
steeg
en
steeg
regenwater
Art. 147 vereist dat een gebouw voldoende
voorgevel gebruik van eenvoudige verhoudingen aan
te
wijzen.
De
het
werd,
onorthodox.
besloot de
vergroting van de dakkapellen boven de grote ven
sters van de woonverdiepingen betekende een
versterking
van
het
stevige
fundamenten van de
grote openheid van de gevel ter plaatse van de begane grondlaag is De
op
en
passen.
een
toen
daarin
Het
niet
grond
erfdienstbaar
nog
die
bestaand
toepassen
3,00 m
breed,
gevel
heeft
tevens
diep
gefundeerd
wordt
in
die
Homeins
verbrede
tijd
gerestaureerd
gebouw onderzocht en
voetconstructie
toe
constructie voor de bases van de hoektorens
gevel
waaien in León waarover Gaudï 25 jaar later nog graag sprak.
van
Casa
Calvet,
de strengste die Gaudï naar mijn mening (53)
Volgens Art. 136 is de constructie sters)
verboden
van
"buhardillones"
(dakven
en dienen deze vervangen te worden door "aticos"
of "sotabancos" ("zolderkamers" of "zolderverdiepingen"). Het is niet duidelijk wat hier bedoeld werd. ningen
en
in
werkelijkheid
te
zien
niet aan gehouden of hoeven te houden. Het artikel
slechts
verbouwingen
behelst,
Zoals
in
is
mogelijk
waarin
de
teke
dat
het
zolders "begaan
baar" werden gemaakt.
deberan
tener
dos
fachadas
perfectas;
liggende gevels dienen perfect te
246
zijn.
ofwel In
het
a
dos
calles,
alle aan straten geval
veel
stof
op (54)
Het geheel ontbreken van scheuren in de gevels getuigt mede van de kwaliteit
van
de fundering. Ook hebben er zich geen verzakkingen
in het metaalskelet voorgedaan. Na 90 jaar staat het Casa
Art.
van
het
153.
Hiermee
is
de
los
(buizen)
voor
(55)
de uitvoering van het Casa de los Botines
geheel in strijd. De in dit artikel vereiste
canelone3
straat
(of
en
tubos
de afvoer van hemelwater zijn niet aanwezig: zoals
hierboven vermeld, wordt het hemelwater van het op
Art. 143: Las casas de esquina o que hagan frente
deed
Botines nog "als een huis".
is heeft men zich er hier
te
van heipalen en later van een stut-
gevelbeeld. De compositie lijkt te verwijzen naar die van de voor
heeft ontworpen.
die
zal rusten: Gaudï heeft in León de
kathedraal,
toegepaste
van
liggende
landen.
zodat
andere
van het dak op straat doen be
tussen
raampartijen van alle vier de gevels. Ook is er in de
de
als toegang tot de westelijke
Wel is
diverse
op
met dit artikel bevindt zich tussen het Casa de
los Botines en haar buurvrouw een als
of
er een strenge ordening in de onderlinge de
en
het verbod tussen naastliggende woningen,
niet exact samenvalt met de spiegelas van de middenpartij. maatverhoudingen
samengesteld,
gevels.
in de ogen van de raadsleden en de adviserende commissie. Het ware belang
zijn
van het gebouw tot op zekere hoogte zelfs als
mag men concluderen dat het ontwerp van Gaudï aan deze eis voldeed
is geconstateerd.
elementen
dak
via
spuwers
in de groeve) geloosd in plaats van via de in dit
artikel voorgeschreven buizen die op de verdiepingen langs
en
op
de begane grond in de gevel dienen te lopen en op het riool dienen aan te sluiten.
(56)
Art.
155.
Aan de openbare weg zijn geen (tuin-)muren toegestaan.
Tuinen en patio's dienen afgesloten te
worden
steen gemetselde sokkels en ijzeren hekken. voldoet
letterlijk
aan
met
uit
gehouwen
Het gerealiseerde hek
het gestelde, meer dan het hekwerk op de
geveltekening, dat nog metershoge, door leeuwen
bezeten,
156
betreft
naar
het
het
onderwerp
van
El Pleito, de rechtszaak,
gedeelte
van
dit
hoofdstuk
Ik
volsta
hier
te verwijzen dat de
Art. 158 is het artikel dat Mariano Andres aanhaalt in om
toestemming
tot
het
tot
9 juli 1891,
een
uitvoerige
zijn
ver
plaatsen van een schutting om het
omstreden terrein aan het Plaza de S. aanleiding
5. de tijd waarbinnen de bouw dient te starten.
interessant
omdat
men op 9 juli 1891 nog geen ontwerp onder ogen
heeft gehad binnen de gemeente. Het lijkt erop
Marcelo.
discussie
Dit
verzoek
was
in de vergadering van
een half jaar voor de bouwvergunning werd afgegeven.
spreekt
men
die voor de voorgenomen bouw nodig urgente
cerrar
el
solar,
para
zijn: hacerse
"
geen
openbare weg dienen ter voorkoming van
ongelukken
een
schutting
lengte ervan aan te (laten) brengen. Deze schut
tingen mogen niet verder dan één a twee meter buiten
de
rooilijn
de
les
es
materiales
necesarios para la. construcción proyectada." (verslag 9 juni 1891)
drachtgevers van Gaudi goed op de hoogte waren
verrichten aan de gevels of aan de
porque
acopio
De
gehele
nog
in de raad van urgentie om de materialen op te slaan
"De bouwheren die werk (laten)
de
er
voorkómen van ongevallen als doel stelt ("para evitar accidentes")
De van belang zijnde zinnen van het artikel luiden:
over
dat
ontwerp bestaat, wat slechts te rijmen valt met het volgende punt: het doel van de omheining. Hoewel het artikel in de Ordenanzas het
rechtszaak behandelt.
zoek
4. de nauwkeurigheid van de aanvrage(r)
Het eerste punt vindt men terug in "El Pleito". Het tweede punt is
tussen de Gemeente en de eigenaren van de grond. met
3. het doel van de omheining: de opslag van bouwmaterialen
natuur-
Stenen, zuilen toont. Art.
2. de afwezigheid (?) van een ontwerp
nauwkeurigheid
zaken
bij
een
in
de aanvraag laat verder blijken dat de op van
de
gang
van
bouwaanvraag en zich terdege voorbereid hadden op
de bouw van hun huis. Voor het vijfde punt verwijs ik naar art. 177.
geplaatst worden, dit'naar beoordeling van de bouwpolitie." Het
verzoek
van
D.
Mariano
Andres
Luna, mede namens D. Simón
Voorlopige conclusie
Fernandez y Fernandez luidt:
Ik meen uit een en ander de voorlopige conclusie
"... verzoekt toestemming het terrein aan het Plaza de San Marcelo
ken
gelegen met een schutting af te mogen sluiten en veronderstelt dat
vorm van ontwerptekeningen,
de bouwpolitie hen aangeeft welk deel van de openbare
weg
binnen
de schutting dient te blijven, in verband met het gestelde in art. 158
van de gemeentelijke voorschriften teneinde het ontworpen ge
bouw op de rooilijn gebouwd kan worden." Diverse
punten
spelen
(57)
een rol bij (de behandeling van) dit ver
dat
van bouwondernemers en de aankoop van (ter plaatse verder werken)
materialen.
be
kan (58)
Daarbij dient dan gesteld te worden dat er bij dit bouwwerk sprake
1. de discussie over eigendomsrechten en grenzingen
te
zoals Martinell die noemt met minimaal een half jaar verlengd worden.
was van een bepaalde vorm van terreinbe
trek
Dat betekent dat de bouwtijd van 10 maanden,
wijze die een snelle bouw mogelijk maakte.
precieze
mogen
de uitwerking daarvan, de aantrekking
zoek: de
te
de bouw in wezen al begonnen was voor 9 juli 1891, in de
volgens
prefabricage en een rationele bouw De eigenlijke bouw nam
het onder het beeld van Sint Joris gevonden document tien
247
maanden in beslag, wat betekent dat deze beëindigd streeks
4 februari 1893.
zou
zijn
om
Op 15 september 1893 werd het beeld van
Sint Joris geplaatst. Men mag aannemen dat
het
gebouw
toen
(zo
goed als) geheel klaar was. De
oorzaak
van
mijn
de
bouw
van
twijfel
het
Botines,
waar
de
zijn.
(60)
Artikel 176 wijst erop dat men rekening dient te houden die
er
bij
de
in
opgestelde
planning
aanbouw zijnde Palacio
met
Casa
de
een bouwtijd van 6 jaar:
Een planning, die in werkelijkheid
van het Casa de los Botines bestonden,zijn zij voor de hoogte
van het huis niet relevant,
omdat de categorie (I; plein) gehand
haafd zou blijven.
(61)
De hoogte bevat niet "datgene wat nodig is om dekken".
In
principe
wordt
blijven,
Art. 159 en 160 stellen eisen aan het steigerwerk.
Dit dient vol een
stevige
foto die tijdens de bouw genomen werd, laat enig
gebouw
wordt
niet
artikelen afwijkt.
gesproken.
Er is geen afwijking te constateren, de boven
betrouwbaar uitziet.
verdiepingen
correct.
Interessant
slaagt nog een laag toe te voegen
Art. 171 tot en met 176 behandelen Deze
hoogten
worden
de
voor
gekoppeld
gebouwen aan
toegestane
de breedte van de
waarbij de breedste van de straten waaraan een gebouw ge
De
artikelen
184
en
185
Gaudï
zich
hieraan
volledig
18
Art. 188 is interessant, omdat het
gerelateerd,
aan
het
van
meter
plein dat als "straat van de
buiten
de
stelt
eerste orde" wordt gezien.
constructie, die Gaudï veelvuldig had greerd
benedenverdieping, tussenverdieping,
bouwen vormde. Tot 1890 waren
(verdieping).
De
hoofdverdieping,
tweede
en
minimaal toegestane hoogte is in dit ge
val 13 meter, terwijl de verdeling van de hoogte over
de
verdie
gaan
is,
(62) dat
schoorstenen
niet
van
toegepast
en
een
geïnte
de gevelarchitectuur van veel van zijn ge dat
bijvoorbeeld
Casa
Vicens
in
El Capricho te Comillas, Palacio Episcopal te Astorga;
maar ook het zogenaamde jachtpaviljoen voor Eusebio Güell, terwijl Gaudï in het Casino voor Mataró de schoorstenen vergeten blijkt te
pingen als volgt is: benedenverdieping
onderdeel
Barcelona,
te
wanden van een gebouw gevoerd mogen worden. Dit is een
Binnen deze 18 m is het toegestaan de volgende lagen op te nemen:
mag
niet
lager
zolderverdieping niet lager dan 2,50 m
248
voorschriften
gehouden. Hij was bijzonder
in dat het Casa de los Botines een maximale hoogte
1. de
de
stookplaatsen en rookkanalen. Voor zover het nog na heeft
gespitst op goede ventilatie en verwarming.
derde
in
bevatten veiligheidseisen betreffende
Dat houdt
hebben,
aantal
is dat Gaudï er echter in
waarover
legen is maatgevend is voor alle gevels van dat gebouw.
mag
de hoogtes het
niet gerept wordt: het souterrain.
Hoofdstuk III
straat,
te
De vraag dient nu beantwoord te
steigerwerk zien waarvan we nu zeker niet zouden zeggen dat het er
hoogten.
dient
kant van de gevel ligt 17,75 m boven het straatniveau,
is
te
het Casa de los Botines van deze
van de verschillende lagen worden ruim aangehouden en
(59)
af
dus de hoogte tot de dakrand aange
worden of, en zo ja in hoeverre,
doende sterk en 1,50 m breed te zijn en voorzien van
het
geven. Over hellingshoeken waarbinnen de dakconstructie
kunnen zien.
De
wij-
tie
zelf
vrij goed gevolgd is, zoals we in het betreffende hoofdstuk hebben
borstwering.
met
Gemeente omtrent straten en hun
breedtes bestaan. Hoewel deze wijzigingsplannen ook voor de situa
werd
22 juni 1889 tot 22 juni 18951
verdiepingen mag minder dan 3,00 m hoog
ten aanzien van de genoemde korte
gelijktijdig
gerekend
overige
Gaudï
Episcopal te Astorga, dat beslist niet groter is dan het los
van
zigingsplannen,
bouwtijd ligt vooral in de door voor
2. geen
zijn
dan
3,50 m,
de
hebben. Gaudï
heeft
zich in León aan dit artikel gehouden. Zelfs de (bij
de uitvoering toegevoegde) schoorstenen op de hoeken van bouw blijven tot aan het dak binnen het gebouw.
het
ge
(in de compositie
van
de
Ordenanzas blijkt is er ten aanzien van afstanden in deze
Ordenanzas geen beperking. De hoogte van het bouwwerk lag wel vast
van het gebouw zijn deze trouwens zeer storend; vooral door de on
in de Ordenanzas,
bevredigende samenstelling met dakkapel, dakvoet en hoektoren.)
lijk geen anderen
gebouw
bevindt zich op een terrein dat slechts aan één zijde
aan andere gebouwen grenst, drie zijden
zijn
uiteengezet
aan de noordzijde van het
is,
lag
het
bouwterrein
vrij.
Zoals
reeds
Plaza San Marcelo. Aan de oostzijde werd het terrein begrensd door de Calle de Ruiz de Salazar, aan de overzijde waarvan in tiende
doorslaggevende door
Carlos
rol.
De
opvatting
eeuw
de
naar
(vormen)taal
en
zoals
die
onder
Plores wordt verwoord en die zegt: "Er moet
hier gewezen worden op het volledig ontbreken
Conclusies Het
de hoogte van bestaande gebouwen speelde kenne
massa
met
van
enige
relatie
het naastgelegen Paleis van de
Guzman's ..." en "Ook moest het eigen goticisme wel vreemd en niet kennelijk
niet
gedeeld door degenen die de bouwvergunning moesten verlenen.
in overeenstemming met de omgeving blijken." werd
(64)
zes
het Palacio de los Guzmanes werd gebouwd, een van de
weinige "palazzi" in León. Aan de noordzijde bevond zich een dood lopende straat, waarachter vrijwel meteen de stad
lag.
De
stad
buitenzijde
van
de
heeft zich sindsdien, wij schrijven het jaar
1891, aanzienlijk uitgebreid; plein en
straten
rond
het
gebouw
zijn echter gebleven en weinig van aanzien veranderd. Er
is door architect en opdrachtgevers kennelijk voor gekozen het
te
realiseren
gebouw
zodanig vrij te houden van de aan de west
zijde gelegen bebouwing hellende kap), dat worden.
De
(die bestond uit drie lagen en een flauw-
alle
afstand
zijden
van
vensters
afkomstig
konden
tussen oud en nieuw is 3,00 m. Het ligt voor
de hand te veronderstellen dat deze maat schriften
voorzien
is,
uit
de
bebouwingsvoor
voorschriften zoals ze ook in Nederland
gelden ten aanzien van lichtopeningen in zijgevels. Of het terugleggen ten opzichte van de rooilijn van en
de
voorgevel
aan
het
(63) de
oostgevel
Plaza de San Marcelo ook met de voor
schriften te maken heeft, is mij onbekend gebleven; daar
de
maat
hiervan 1,50 m is, dus precies de helft, ligt een veronderstelling in
die
richting
voor de hand. De hoogte leek niet aan banden te
hebben gelegen; tweemaal zo hoog als zijn lage westelijke buurman, stijgt het Casa de los Botines zélfs boven het monumentale Palacio de los Guzmanes uit.
oostelijk
gelegen
Zoals uit de behandeling
249
El Pleito
Dit voorstel wordt afgestemd, men gaat door met de strijd. Terwijl
Bron: Raadsverslagen
van
de
gemeente
León
in
de
periode van
zaak
wordt voortgezet voor het hof in Valladolid probeert men
in de privésfeer tot een regeling te komen.
29 mei 1890 tot en met 31 december 1891
Het verslag van de buitengewone zitting van
de
de
gemeenteraad
van
(Verslag
19-08-1890)
Tot 10 april 1891 blijft het stil rond de rechtszaak,
dan komt er
een verslag van de rechtszitting door twee raadsleden.
León op 29 mei 1890 meldt:
Terloops wordt nog eens het tekort aan financiën aangeroerd: advo
"...
caat en procureur zijn duur; de Provincie wordt nu om een bijdrage
de
rechtszaak
waarin de Gemeente gewikkeld is met de heren hoofd
gevraagd. (Verslag 14-04-1891) Op 4 mei 1891 wordt de mogelijkheid
aan het Plaza San
van hoger beroep gewogen, er wordt echter geen beslissing genomen.
D. Simon Fernandez en D. Mariano Andres, inwoners stad,
over
de
opvordering
van
een
terrein
van
de
Marcelo, ..."
(65)
Er wordt gesproken over een waarvan
men
mogelijk
beroep
tegen
het
vonnis,
begrijpt dat het negatief voor de gemeente is uitge
vallen. In de volgende zitting, 3 juni, wordt er
op
teruggekomen
9 juli 1981:
Er wordt een verzoek behandeld van D. Mariano Bergós
Luna. Deze vraagt, mede namens D. Simon Fernandez y Fernandez toe stemming tot het plaatsen van een omheining om het
Plaza
S.
Marcelo,
dat
"het
en besluit men tot een buitengewone zitting op 12 juni. De
Op 13 augustus 1891 wordt de vergunning verleend om
blijkt
te
draaien om de eigendomsrechten van het
terrein aan het Plaza San Marcelo waar firma
willen
vestigen.
Fernandez
en
Andrés
hun
Deze rechten worden door de Gemeente be
streden. (De argumenten worden pas in een veel later
stadium
(66)
Op
22 augustus neemt de zaak een andere wending: er wordt voorge
is
van deze raadsvergadering
er zelfs niet over eens wie de tegenpartij eigenlijk
tot
onteigening over te gaan. Uit de tekst van het verslag (en
de
vergadering
op
is: Fernandez en Andrés of de "Condes Vendedores". Men beslist tot
lezen
een volgende vergadering
staat: onteigening of afzien van elk recht nu en in
kosten ten spijt,
15 juni
waarin
het
besluit
valt,
in beroep te gaan bij de grondkamer van het hof
in Valladolid. Op
(67)
6 juli wordt er echter alsnog een commissie benoemd, bestaande
uit de burgemeester, die
twee
de wethouder en de advocaat van de gemeente,
onafhankelijke
rechtsgeleerden
in León om consult zal
Na
we
uitvoerig
de
zaak
Gemeente
250
versus
Exmos
onteigening,
Op
24 december
wordt
nog
eenmaal
afgestemd
het
uitgebreid gesproken over de
mogelijkheid van onteigening, nu er een voorstel
Op 22 juli ligt een voorstel ter tafel van een der
de staat (Gobierno) te verzoeken af te mogen zien van het appèl in
toekomst.
andere teruggetrokken, maar de heren geven het nog niet op.
Obras). Men besluit uiteindelijk te
om
de
heen en weer gepraat in de laatste vergadering over
twee voorstellen wordt het ene, over
van raadsleden
24 september)
tegenstrijdige opvattingen over wat de Gemeente te doen
vragen met betrekking tot de beroepsmogelijkheid.
Medina de Rioseco.
bouwter
van de bomen.
steld
op
het
rein te omheinen; er is al graafwerk verricht voor het verwijderen
Er kleven kennelijk veel misverstanden aan de zaak; binnen de^raad het
(69)
ge
noemd.)
men
aan
onderwerp was van een proces met de
Gemeente en dat nu zijn wettelijk eigendom is."
rechtszaak
terrein
bouwplannen
ligt
afkomstig
van
de
tot
goedkeuring
Comisión de Policia (y
wachten
met
een
beslissing
tot het advies van de Comisión de Monumentos.
Senores Duques de Uceda Bejar y (68)
Eindelijk
wordt
er op Oudejaarsdag 1891 een besluit genomen. Het
verslag spreekt van:
"de goedkeuring van de plannen die gepresen
teerd zijn voor het werk dat genoemde heren voorzien op rein
dat
het
ter
zij bezitten aan het plein van San Marcelo daar zij ge
heel in overeenstemming zijn
met de voorwaarden in de voorschrif
ten." Wel
(70) wordt tot het laatste moment getwist of het al of niet zinnig
is om een onteigeningsprocedure te starten maar uiteindelijk stemt
Conclusie Voor een juist begrip van .de voor
het
Casa
de
los
problemen
Botines
rond
de
zouden we de beschikking moeten
hebben over het complete archief van de Gemeente die
van
bouwtoezicht
bouwvergunning
León,
inclusief
en welstand ("Comisión de Policïa y Obras,
El Arquitecto, Comisión de Monumentos).
Helaas is het niet gelukt
in León andere documenten ter inzage te krijgen dan
de
raadsver
men met negen tegen één in met de bouwvergunning voor: "het prach
slagen.
tige bouwsel dat die heren voorzien en dat een sieraad van de stad
León aanwezige stadsplattegrond uit 1889 en
zal
de andere bronnen die enig inzicht gaven in de bovenstaande vraag
zijn
en glans zal verlenen aan het
paleis
van
Provinciale
Staten."
(71)
In het gemeentearchief werd voorts een
demanda
interpuesta
Fernandez
y
Andrés,
waarvan
relativos a
contra el Exmo Ayuntamiento por los para
plazuela de San Marcelo. onder
map- aangetroffen
"Antecendentes
la
Senores
que deje a su disposición parte de la
León Ano de 1888."
Uit de inhoud blijkt
meer dat Fernandez en Andrés op 1 juli 1886 terrein gekocht
hadden van de hertogelijke eigenaren Duques de Uceda,
waarvan
op
6 juni 1884 de eigendomsgrenzen waren vastgesteld. Naar aanleiding hiervan
was
de
gemeente
een
rechtszaak begonnen waarin zij de
eigendom bestreed. Of het daarbij ging om het voor
het
totale
bouwterrein
Casa de los Botines of slechts om een deel ervan is uit
bouwvoorschriften
uit 1885, een in het Stad huis van enkele
foto's
opname
laat de situatie op het Plaza San Marcelo zien (kort)
voor de bouw van het Casa de los Botines. Hierop ziet men het Casa de
los Guzmanes met ervoor een deel van het plantsoen waarover de
gemeente zo'n lange strijd voerde met Gaudï's opdrachtgevers. deze foto valt af te schatten dat het te bebouwen viel
met
het
omstreden
plantsoen.
"Plano de la Ciudad de León", getekend in 1889-
Hierop
ziet
men
behalve
terrein
de
1862
en
lijk in planvorm. Men mag aannemen dat deze officiële stadsplatte
breidingsplannen waarover in de raadsverslagen sprake is.
schrijven
geacht
meente
deelt
deze
mening
De ge
echter niet, maar op 6 september 1889
wordt deze opgedragen het terrein aan de heren Fernandez en Andrés te laten met betaling van een
schadevergoeding,
"omdat
zij
het
wordt
tot
de
lijkt: de
los
dat
nieuw
stadshart
gedacht
Guzmanes een plaats is toegedacht zoals die van het stad
gedacht
aan
de
noordzijde
Voor
liggen.
de litanie is nog lang niet ten einde.
niet
een grote min of meer rechthoekige ruimte waaraan het Casa
waardoor het gebouw geheel vrij in
verdere verloop moeten we de raadsverslagen raadplegen,
als
huis op de Dam van Amsterdam. Daartoe is onder braak
gebied
te bebouwen terreinen te behoren. Het ligt
eigenlijk midden op een plein
terrein niet op tijd in bezit kunnen nemen". het
in
grond overeenstemt met de bij Koninklijk Besluit goedgekeurde uit
ruim twee jaar na de aankoop van het terrein
aan het pleintje van San Marcelo als beëindigd beschouwen.
aangepast
Middeleeuwse stad de westelijke stadsuitbreiding en wel hoofdzake
Op deze kaart is duidelijk te zien dat het omstreden
Fernandez
samen
oude, deels Romeinse, deels
Op 21 december 1888,
Andrés aan de gemeente dat zij de rechtszaak over de terreinen
Van
Hij is van belang naast het
de beschikbare gegevens niet te achterhalen.
en
waren
stukken. Eén
het omslag het volgende vermeldt:
De
Verder
andere
een
door
van het Casa de los Guzmanes, zijn
omgeving
zou
komen
te
zouden aan het plein belangrijke stedelijke voor
zieningen komen zoals markthallen ten noorden (achter de plek waar
251
het Casa de los Botines werd gebouwd) en een theek
en
museum
provinciale
biblio
ten zuiden; voorts dacht men aan de afbraak van
het ziekenhuis in de zuidwesthoek. Daardoor zou de
kerk
van
Marcelo vrij aan het plein komen te liggen.
San (72)
tijd
kunnen
verklaren
(Martinell
heeft
planned and prepared construction work").
ontwerp
voor
tot stand kwam of korte tijd daarna. Dat ontwerp
de
herhaaldelijk
genoemde Calle Ordono II,
stuk
op
geen
doorgang,
Ordono II
loopt
een rotonde met fontein vlak voor het Plaza San Marcelo,
Fernandez en Andre3 kregen hun zin èn hun "mole";
misschien
niet
zo groot als ze zich in eerste instantie hadden voorgesteld,
maar
het
zicht op het Casa de los Guzmanes verdween, zeer tegen de zin
van
de
stadsbestuurders. Dit keer geen "proyecto frustrado" voor
Gaudï, maar
"planos
frustrados"
voor
een
gemeente
die
zulke
grootse plannen had. Het
is
heel goed mogelijk dat Gaudï zijn ontwerpopdracht in León
reeds omstreeks 1886 ontving,
toen Fernandez en Andrés overgingen
tot aankoop van het terrein. Waarschijnlijker is het dat de archi tect de opdracht kreeg toen het Palacio Güell in aanbouw of gereed was
(1888).
De bouwvergunning voor deze stadswoning voor Eusebio
Güell werd één dag voor de koop van de terreinen vraagd.
De
wijziging
in
León
aange
in de vorm van de ingangen in Barcelona en
van de onderzijde van de hoektorens in León (beide naar bool) lijkt in de tijd samen te gaan vallen.
de
para
(Ook het gebruik van
de lobvormige bovendorpels in León en één van de ontwerptekeningen voor het Palacio Güell lijkt een verband in de tijd te leggen maar later zal Gaudï die drielob nog herhaaldelijk toepassen, beeld
in
de
balkons
van
bijvoor
Casa Calvet en Casa Batlló; evenzo in
Bellesguard en de ingangpaviljoens van Park Güell.) Hoewel
de bouwvergunning pas verleend werd op 31 december 1891 is
het vermoeden gerechtvaardigd dat het ontwerp reeds lang gereed was en dat het bouwmateriaal (waaronder al werk) in juli 1891 gereed was.
252
het
rekening
hield
met
daarvoor steenhouw-
Dit zou dan meteen de snelle bouw-
dat
Gaudï's
verklaart
ook
dat
het
het in het stedelijk plan van
1889 ontworpen centrale plein op dezelfde plaats.
en de invalsweg uit het noorden, de Carretera de Asturias. Het imposante plein vond echter
geen
uit
het Casa de los Botines misschien reeds midden 1886
vanaf
station,
(73)
Op basis van de verzamelde gegevens ga ik ervan
Op dit stadshart zouden alle belangrijke wegen uitkomen, zoals die het
het over "the previous
kleurrijke werk in Barcelona.
Noten (1)
Men leze het hoofdstuk "Gaudï's aantekeningen
in
het
jaar
(9)
(2)
(10)
De historische gegevens zijn ontleend aan: Gómez-Moreno,
Manuel,
(il)
Mundo
Enigmatico
De
datum
is
foto's de oorspronkelijke toestand van het
León"
(12)
bron: Exacta, León.
(13)
Torii, T., o.c. II - 264.
(14)
Espaiïa, Asturias
Villanueva Lazaro, José M., "La Ciudad de León" Mariano Andres was tot 21 december 1889 raadslid.
Hij
(15)
Sus Monumentos y Artes y
su Naturaleza e Historia,
León, Barcelona 1885. Bevat ook een foto van de
zegt:
"zoals
De curieuze fout in de eenheid mag op het conto van de notu
Gómez Moreno, M. , o . c , II, fig. 253 enz.
list geschreven worden.
(17)
De door Collins en
is
niet
onnauwkeuriger dan de
19de-eeuwse maar laat nog het verloop zien stadsmuur
1926
uitgegeven
Gaudï het achterliet". Men leze het be
(16)
eeuwse
van
de
het latere Casa de los Botines dat de
eerste
middel
bebouwing
op
volslagen
Pane
gepubliceerde
plattegronden
identiek maar geen van beide origineel. Het
de aanleg van een centraal verwarmingssysteem zijn gemaakt. (18)
Dat Rafols van Astórga wel tekeningen heeft gepubliceerd op zich al bijzonder daar
haar terrein zal zijn. De 19de-eeuwse stadsplattegrond illu
hij
eigenlijk
nauwelijks
zijn.
(19)
Met dank aan de archivaris van het Archivo Municipal.
Daar het Casa de los Botines het allerbeste is van alle neo
(20)
Le guide du pélerin de Saint-Jacques de Compostelle
(21)
Manuel
Bergós, J., "Antoni Gaudï, arquitecte genial", p. 56.
(8)
Dit werk van Gaudï in León
(22)
bouwen.
architectuur
die
zo
verschillend
(ed. in
met is
zijn
natuursteen-
van zijn voorgaande
Eisco
del
Orden
de
San
Agustïn, "Historia de la
Ciudad y Corte de León y de sus Reyes", León CIQDCCXCII.
is een interessante interpretatie van middeleeuws
verrast
teke
Latijn en Frans, Macon 1969).
gotische gebouwen ter wereld.
huis
is
ningen als illustratiemateriaal heeft gebruikt.
streert duidelijk de problemen die er om het terrein gerezen
Het
zijn
betreft slordig getekende kopieën, die waarschijnlijk t.b.v.
en voorts de bebouwing in de omgeving van
(7)
weer
treffende hoofdstuk.
firma na aan zijn beide zoons.
stadsplattegrond
interieur
De foto bevindt zich in het stad
Dus niet zoals Gómez Moreno in zijn pas in boek
Fernandez liet bij zijn overlijden zijn rechten in de
18de-eeuwse
I,
gerestaureerde zijgevel van de kathedraal van León.
moet
dus van de plannen van de gemeente goed op de hoogte geweest
De
Gaudï",
huis van León in het gemeente-archief.
- , "Todo León y su Provincia"
zijn.
de
niet bekend; het is daardoor niet zeker of de
geven.
Llamazares, Julio A., "El Entierro de Genarïn"
(6)
"El
Berrueta, Mariano D., "León"
Crémer, Victorano, "León Insólito ayer y hoy"
(5)
Tokutoshi,
Viiiayo, Antonio, "La Provincia de León" Aparicio, Juan Pedro, "Ensayo sobre
(4)
Torii,
p. 120-121.
"Catalogo Monumental de la Provincie
de León"
(3)
Bergós, Juan, "Gaudï", p. 31. Bergós, Juan, "Gaudï, el hombre y la obra", p. 73, 74.
na zijn afstuderen (1878-1879)"
Het
verband
dat
Flores
modernismo Catalan"
in
zijn
boek "Gaudï, Jujol y el
legt tussen Azay-le-Rideau en het Casa
de los Botines is naar mijn mening onjuist, (deel** blz. 94;
253
(30)
zie noot (36) hierna) (23)
(24)
(25)
gevel en het dak rechtstreeks aan die
voer
van
El
Capricho
in
aan
de
achterzijde in een doodlopende
Comillas, zoals in het betreffende hoofdstuk is uiteengezet.
verhoogt de representatieve functie van de voorgevel. De be
"Maatmethodiek", "Geometrie", "Nauwkeurigheid" en alle
Ook de scheiding van commercie en wonen
beschrijvingen van Gaudï's gebouwen in dit proefschrift.
nedenste zolderlaag (met de dakkapellen) is tegenwoordig ook
Het probleem van de ongelijkzijdige vierhoekige plattegrond-
in vier woningen verdeeld.
De lift waarover zich
Martinell
schrijft
(Martinell
XLII-174)
(31)
Zie noot (28).
(32)
Ik
komt daar een niet nader omschreven recht
laat ontwikkelingen van de laatste decennia daarbij bui
ten beschouwing, zoals door Coderch in Barcelona.
waarschijnlijk bij de achteringang bevonden; in (33)
Volgens Bassegoda is piedra caliza toegepast, kalksteen. Dit
hoek voor.
werd
Carlos Flores zegt daarover (blz. 96):
vestigd. Ik wil in verband hiermee nog
"En el edificio Fernandez-Andrés, Gaudï
utilizara
Flores
vergist
zich
hier
enerzijds
Gaudï
dit
zij het in min Teresiano,
of
Palacio
(35)
bedekte
Güell
vormen,
in
het
Astorga:
Viollet-le-Duc, E., "Entretiens
sur
met
voor
(Martinell, "Conversaciones con Gaudï", p. 66)
het
dragende wanden door vrijstaande kolommen te vervangen.)
daarvan
het
dragende binnenwanden.
hoektoren
(noordoosthoek)
Le
reeds
woning afgesloten. Volgens de dochters
van
Mariano
Corbusier gebruiken door de
bij
huidige
Andres,
tome
deringsvoet. Gaudï
Merkwaardigerwijs is op de hoofdwoonverdieping
van
1'Architecture",
Bovendien blijkt hier de on
de
plan-libre
van zandsteen of
een methode die in landen met weinig draag
Het valt niet na te gaan hoe
het
de
krachtige grondslagen volslagen normaal is, de verbrede fun
derswoonhuis in de Coöperatie van Mataró.
eerst
op
Uit de literatuur blijkt dat men niet veel vertrouwen had in
bekendheid
Colegio
en misschien zelfs in het arbei
(vert.: In het gebouw Fernandez-Andrés zal
in
de methode die Gaudï toepaste.
zeer oude principe reeds eerder toepaste, meer
steenkeuze
wijzen
premier p. 312
omdat het zogenaamde anderzijds
van
eens
harde kalksteen ging Gaudï over op graniet. (34)
kent,
bij navraag in León door de gemeentearchitect niet be
verandering
vez
"
plan-libre ook geen dragende buitenwanden omdat
por
al sustituir los muros
de carga interiores por pilares extensos
25t
goederen
af
Zie:
primera la planta-libre lecorbusiana
(29)
van
en
straat plaatsvindt.
Gaudi's tekening
(28)
functie is representatie. Het gebouw krijgt
De dakkapellen refereren door hun plaats ten opzichte van de
heeft
(27)
bijkomende
een grote voornaamheid aan de pleinzijde nu de aan-
vorm was Gaudl reeds bekend van het Palacio Güell. (26)
Een
de
grootste
(36)
worden
opgevangen;
goot
en
dakvlak
het
binnenboord
zelf
ligt op de
de inrichting van de
Carlos Flores ("Gaudï, Jujol y el Modernismo Catalan dl. **,
bewoonsters,
94) "...
klein
vanwege een door Gaudi-zelf
preciso
es
cuanto a la composición de
senalar
las
evidentes conexiones en
volumétrica,
ontworpen bank.
edificio
Later "Horns y Fernandez", daarna "Fernandez y Andrés".
(moet ik wijzen op de duidelijke
existentes
entre
su
León y el Castillo francos de Azay-le-Rideau." verbanden
met
betrekking
De foto van het interieur laat waarschijnlijk deze makelaar
tot de massacompositie, zoals die bestaan tussen zijn gebouw
dij zien.
in León en het Franse kasteel van Azay-le-Rideau).
Ook van-
wege
de
wijze
waarop in de twee genoemde gevallen het dak
geplaatst is ten opzichte van de wanden
(37) (38)
(40)
ik
dat
deze
Martinell
dakvoet, de middenpatio.
Collins
zag
dit over het hoofd: Antonio Gaudï by George E. a
carved
wooden
ceiling
(50)
in
beuren in het werk van Gaudï,
works
beeld werd aangetroffen.
execution of the decoration."
Ook
hierin
wijkt
het
gips-imitatiehout zijn
Zie het hoofdstuk over El Capricho.
(43)
Slechts
plafond met zijn
ingewikkelde
(51)
vormge
J.,
(where)
he
De gevels van de
systematically
gebouwen
moeten
zich
naar
(52)
"... in his later
ignored his plans in the
een
perfecte
symmetrie
hebben
(symetria = verhouding tussen het geheel en de delen
en
delen
de
onderling,
volgens
Diccionario de la Lengua
Symmetrie is:
1. "juiste onderlinge verhouding, wat vorm en
afmeting betreft, van de onderdelen van een geheel; zelden heeft Gaudï kozijnen van buiten af of aan de
buitenzijde van de gevel geplaatst.
Met name is dat gebeurd
vochtig klimaat, en in de achtergevel van het Casa Batlló. "De
architectuur
in
hare
lijn
hoofdtijdperken",
of
vlak verdeeld kan worden in twee delen die eikaars
Spiegelsymmetrische gevels en/of
plattegronden
vinden
gevel) en het schooltje van de Sagrada Familia.
(De Sagrada
Familia zelf blijft hier buiten beschouwing.)
y su término. Imp. de los herederos de Minon, León 1885.
(54)
Titel IV behandelt onder de naam
(55)
vallen, branden, etc.
Martinell, "Conversaciones con Gaudï", blz. 66. Tijdens
een verbouwing in de jaren 50 werden in de kantoor-
verdiepingen
enige
kolommen
verwijderd, wat bijna tot een
Wel bevatten de documenten de namen van de verschillende bij
instorting leidde en enige zetting in het interieur
de uitvoering betrokken specialisten en firma's.
verdiepingen tot gevolg had.
Het
is
lijst
dus
niet
aan de hand van een dergelijke
(56)
na te gaan welke wijzigingen zich tussen de dagen van
de bouwvergunning hebben
mogelijk
voorgedaan.
en
de
Dit
ingebruikneming
van
het
Is
het
van
de
gebouw misschien toch geheel binnen "eigen terrein"
gebouwd? Men denke aan het proces over de
gebouw
dient dus, voor zover mogelijk, te
wij
nog in: Colegio Teresiano, Tanger, Bellesguard (alleen oost
para el régimen de la Ciudad de Le5n
Policïa de Seguridad bouw
inz.
spiegelbeeld zijn." (Van Dale, 10e druk, 1976, p. 2432). (53)
blz. 156. Ordenanzas Municipales
-
een zodanige bouw, inrichting of opstelling dat die door een
in Comillas, enige bouwplaats in Gaudï's oeuvre met een zeer
Henri Evers,
mijn
Espanola, Madrid 1850).
"Materiales y elementos de Construcción", blz.
145 e.v.
(49)
hij
mening onjuist uitdrukt als hij schrijft:
Bergós,
(48)
hoewel
the Casa Fernandez Andres.
(42)
(47)
Zoals Martinell terecht aanvoert, is dit een opmerkelijk ge
Gegevens uit het document dat in de voet van het Sint Joris-
(41)
(46)
zijn opsomming noch de consoles van de
Bergós, J., "Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós".
ving.
(45)
in
hoektorens noch de toegevoegde vensters, de schoorstenen, de
veelkleurigheid af net zoals in
(44)
noemt
opmerking van Flores onjuist is.
Collins; (fig. 53) detail of
(39)
meen
gang tot de woningingang in de zijgevel.
eigendom
van
de
grond. (57)
"Los
duenos
de
los
edificios
que
ejecuten obras en las
gebeuren aan de hand van de beschikbare tekeningen.
fachadas
Merkwaardig detail: op de tekening "Alzado" is er geen door
extension de aquellas, para evitar accidentes. Estas
a
la
via püblica, colocarén una valla en todo la vallas
255
no
podran
ocupar
mas
de
uno
ó dos metros de t e r r e n o , a
demandantes,
j u i c i o de l a comisión de p o l i c i a . " " . . . pide
autorización
para
con
valla
el
solar
y que se suponga que
la
e l t e r r e n o de l a v i a
de
policia
les
senale
püblica qua ha de quedar comprendido dentro de la v a l l a , virtud
(58) (59)
de
en
(67)
De kosten waren reeds opgelopen tot 4987 pts en 84 céntimos. 1 n? ruw metselwerk kostte in datzelfde jaar 5,85 pts.
(68)
Hier worden dus de voormalige eigenaren genoemd.
(69)
Simón Fernandez
y
Fernandez
overleed
20 dagen
municipales, y con e l f i n de que l a construccón que proyecta
gedaan door zijn zoons José en Aquilino Fernandez Riu, samen
pueda emplazarse en l a l i n e a d e l s o l a r
met Mariano Andrés. De naam D. Mariano Bergós Luna lijkt een
...".
vergissing en zou moeten zijn Mariano Andrés Gonzalez Luna.
Martinell XLII-174, b i z . 273. De foto is genomen toen men aan de afwerking van het dak, de
(70)
aprobación
dichos
en de bekroning van de hoektorens was begonnen. opname
"la
de
los planos presentados para la obra que
senores proyectan en el Solar que poseen en la Plaza
de S.M. por estar en todo ajustados a las
in
de winter gemaakt is.
las Ordenanzas."
Er wordt niet gezegd of dit zogenaamde vrije hoogte is of de
(71)
"la magnifica
dispocisiones
maat van bijvoorbeeld bovenkant vloer tot bovenkant vloer. (61)
Zie ook art. 156 en "El Pleito".
la Diputación Provincial."
(62)
Zie bijvoorbeeld: Martinell, C , "Conversaciones con Gaudï".
(72)
Raadsverslagen 1891.
(63)
De maat komt in de bouwvoorschriften niet voor.
(73)
Martinell,
(64)
Carlos Flores, 2e deel, blz. 92. "Es
preciso
lingüïstica
senalar y
su
volumétrica
los Guzmanes ..."
p. 66
absoluta respecto
falta
de
conexión
del vecino palacio de
en "También su particular goticismo tenïa
que resultar exótico e incongruente dentro del ambito
en el
que se inscribe." Mariano
Andrés
had
zitting
in
het
gemeentebestuur
tot
21-12-1889 als Sïndico (raadslid). "En
la
que se reconoce a los senores Fernandez y Andrés el
dominio pleno en la porcion de terreno de la plazuela de San Marcelo segun
de
esta Ciudad dedicada en la actualidad a jardin,
la extension superficial que se Ie fija en el informe
del Ingeniero Senor Diz, deje
256
dicho
terreno
a
y se condena al Ayuntamiento a que la
libre
disposición
de
los
C,
de
construcción que aquellos senores proyectan y
que sera ornato de la población y dara realce al
(66)
op
29 juli 1891. De definitieve bouwaanvraag zal dan ook worden
Uit de zonnestand zou men op kunnen maken dat de
(65)
later
lo supuesto en e l a r t i c u l o 158 de l a s Ordenanzas
dakkapellen
(60)
niega a estos lo demas que reclamaban y no
se hace especial condenación de costas;"
cerrar
oontiguo a l a Plaza de S. Maroelo Comisión
se
"Gaudï,
(Aantekeningen
uit
Galan, León, april 1961).
palacio de
his life, his theories, his work", gesprek
met
Bernardo
Martinez
» I ' f '
TANGER, ONTWERP VOOR EEN MISSIEPOST
Inhoud
IIIIIÜIHIHffrrii
Hiiiiiiiiliiiiii
Inleiding en thema's Literatuur en bronnen -literatuur -foto's, tekeningen, teksten De situatie
G
Waarom de opdracht niet doorging Hypotheses Uitwerking van de hypotheses, 1 -de graalburcht Uitwerking van de hypotheses, 2 -de actuele architectuur, de voltooiing van Gotische kerken Uitwerking van de hypotheses, 3 -Jacques Androuet, dit Du Cerceau; Ie Chateau Ideal De geometrie -de grondvorm -verdere geometrie -de torenvormen De functionele structuur De ruimtelijke structuur De stoffelijke structuur De materialen en hun toepassing De plaats van de plannen voor Tanger in Gaudi's werk Noten
257
258
TANGER, ONTWERP VOOR EEN MISSIEPOST
somewhat lenghtier description."
(2)
Vooral het in 1983 verschenen omvangrijke onderzoek van Inleiding en thema's "In
Berenguer's
Torii zette mij er toe dit
werkkamer
bij
de
Sagrada
onvermoeibaar een daar aan de muur hangend door
Gaudï
getekend
reis
met
plekke bedacht waaromheen
project
daarbij
dat
had.
was
het
waarom
belangrijkste vraag.
intrigerende van
Tanger
dat
hij
tijdens
Het
project het
bestaat geheel
uit
een
werpen
Rafols
van
Antoni
beschrijving Gaudï,
centrum
is
de
kapel
Het
project
stamt
De
politieke geschiedenis van Europa in de negentiende eeuw wordt
uit
(onder meer) gekenmerkt door een
(l)
samenvoegen
tot
één
rijk
Martinell
onder
meer
designed
but
did
het
not
large-scale
to
the
plans.
(Duitsland, Italië), het stichten van
master
would
allude
it
sommige arbeidersbewegingen,
many
times,
and
extremely
concepten,
die
het
lijken
alle die al (3)
met elkaar gemeen hebben dat de vorm
gecentraliseerd en centraliserend tegelijk is.
Zij dienen een ge
dachte, een geloof, een streven of verlangen naar eenheid. 1)19
to it, but unfortunately it
undoubtedly would have furnished us with some
plaatsen
van
het
geestelijke,
het
Boullée schetst in zijn Tempel van de Natuur
interes
(4)
Sommige onderscheiden zich van andere door het, letterlijk, in het midden
he
lichamelijke of
het
lege.
Vernuft
in
1793-1794 in het centrum de leegte; onbereikbaar, onzichtbaar maar
ting data.
beredeneerbaar midden.
with
whom
he also used to discuss such things, mentions
only the form of the towers in referring topic
zoals
sale bouwwerken, die moeten dienen om de massa's en hun idealen te verzamelen;
He
never occurred to me to find out the details of the situation;
Bergós,
Het
Wij zien in de architectuur al vanaf Boullée concepten voor kolos
elevation of the vast building hanging in his
Sagrada Familia office until he died. I saw sometimes
get
- mainly because
of the novelty of the theme and the grandiosity of his a
samenhang.
uitingen van eenzelfde behoefte tot gemeenschappelijkheid,
the one which disappointed him most was this one which
he designed for the African Missions in Tangiers
had
naar
of niet onder centrale leiding gesteld gedacht wordt.
"Of all of the works which Gaudï out
verlangen
het "onder-één-dak" brengen in de architectuur,
volgende bericht:
carry
maar in de Westeuropese Christe
Thema's
van één van de minst bekende ont
waarover
Moslim-
gedragen worden.
centraliserende organisaties, luidt
Noordafrikaanse
omsloten door scholen en
de jaren 1892 en 1893."
Zo
bestuderen;
lijke. Hiervoor zullen in dit hoofdstuk een aantal argumenten aan
hoofdgebouw
klokketorens vrijwel gelijkvormig zijn aan die, welke
later bij de Boetetempel gebouwd werden.
te
In tegenstelling tot Torii ben ik van mening
architectuur gezocht moet worden
in
project
de voor het gebouw gekozen vorm de
Franciscanen
de Markies van Comillas naar Tetuan en Tanger ter
binnenplaatsen,
de
bekijken
we
dat de oorsprong van die vorm niet in de
vele andere bijgebouwen. Het gebouw in het waarvan
konden
was maar onuitgevoerd was gebleven: het was
het Missiehuis van de zijn
Familia
Tokutoshi
which
once
to
this
project,
-
a
In
de bolvormige ruimte van het grafmonument voor Newton staat de
cenotaaf
wel
in het midden in horizontale zin, maar in verticale
talked to me about. Rafols notes, along
zin is hij aan de rand van de bol geplaatst, tegenover de weergave
with the photograph which
he
van het firmament:
elevation
during the Civil War, furnish us with a
was
Gaudï
420
destroyed
fortunately
published
before
the
de tijdelijke mens tegenover het (door hem be-
vatbare maar) oneindige heelal.
259
421
Fourrier, Whitwell en vele
422
werkgemeenschappen.
423
Whitwell voor Robert Owen lijken hun inspiratie
424
veel
oudere
ideële
anderen
Sommige
ontwerpen
massale
woon-
plannen
zoals
Cerceau of Fra Giocondo. Ook daar is
die
van
sprake
te
ontlenen
Evenzo
nam
aan
(Androuet, dit) Du van
centrumgerichte
bouwwerken. 425
en
(5) bij
Literatuur en bronnen
van deze ontwerpen waaronder die van
Gaudï het ideaal van de woon- en werkgemeenschap
Literatuur Tot
het
verschijnen
van
"El
Mundo
Enigmatico
ratuur over Gaudï zeer beperkt behandeld. meen geplaatst in 1892 tot 1893;
Familia waarin,
naar Marokko zou zijn ondernomen. Het complex
vinden,
waartussen
woningen, hij
de
kerk
eerste belangrijke opdracht, het
herbergen
school
de
en
voorzieningen
in het midden liet. Reeds zijn Coöperatie
van
Mataró
centraliserend
element.
Dit
welk
ander
ontwerp
vertoont
geen
in tegenstelling tot de ont
werpen voor de Sagrada Familia en de missiepost dan
beoogde
van een werk- en woongemeenschap. De centrale idee
was daar echter niet op zijn plaats. Het basisplan enkel
konden
in
Tanger.
Meer
van zijn hand zijn deze twee door Gaudï
geconcipieerd als symbool voor
een
Gemeenschap,
de
Gemeenschap
van Christus. Zij vertonen dan ook zeer grote gelijkenis.
die
in
lite
1887 onder leiding van de Markies van Comillas
de huisvesting van Franciscanen, bedrijven.
de
Het project wordt alge
expeditie
in een corporatieve structuur, de werkers met hun
Gaudï" van
de aanleiding wordt gelegd in de
een belangrijke plaats in, zoals in zijn gedachten over de Sagrada
gezinnen werkplaats,
de
Tokutoshi Torii werd dit hoogst intrigerende project in
Behalve
moest
voorzien
in
die hiervanuit hun missie zouden
aan een kapel en een woongebouw voor de orde
leden werd gedacht aan scholen en een ziekenhuis. De vormgeving wordt gezien zowel als geïnspireerd op Moslim-archi tectuur als gotiserend. Er wordt een rechtstreeks tussen
dit
met
name
de
Familia. Enkele schrijvers
zien
dit
Gaudï's
project,
ontwikkeling
naar
verband
torenvormen, gebouw
en
als
gelegd
de Sagrada
beslissend
in
een eigen vormentaal, zonder nochtans
een diepgravende analyse te verrichten. Bassegoda doet, Torii bui ten beschouwing gelaten, de interessantste veronderstellingen. (6) Opvallend is de vaak waardoor
de
onnauwkeurige
analyse
van
de
plattegrond
middenbouw zowel cirkelvormig, vierkant, kruisvormig
als "een geheel van cirkelvormige lichamen" wordt genoemd. De sum miere gegevens over dit project maken
een
grondige
analyse
van
vorm en structuur ook wel bijzonder moeilijk.
In
de
inleiding
zijn
reeds
Rafols
(als
Martinell geciteerd. De andere schrijvers
eerste
worden
biograaf) en
hieronder
kort
behandeld in volgorde van verschijnen van hun werk: 1929 Puig
Boada
Familia"
ject voor de jaar
schrijft
onder
nadat
Misiones
zijn
"El
Temple
de
la
Sagrada
Católicas
van
Tanger
werkte,
vijf
hij daarvoor opdracht ontving van de Markies van
Comillas en daartoe
260
in
andere dat Gaudï omstreeks 1892 aan het pro
een
reis
naar
Tanger
(en
Andalusië)
ondernam
zodat
hij
kunst en geografie van het land kon be
I960 Collins stelt in zijn "Antonio Gaudi": "His fascination with Moslem art prompted Gaudi
studeren. Puig Boada vervolgt: "Het ontworpen gebouw, dat niet werd
gerealiseerd,
was
een
make one of his rare excursions (...)
geheel van cirkelvormige lichamen die als kerk bedoeld waren,
to study it in situ."
omgeven
Collins
door
vrije
ruimte, terwijl het geheel eveneens om
benadrukt
in
(9)
de
relatie
tussen Gaudi's ontwerp en de
geven was door een hoge kloostergang, bestemd voor scholen en
Moslimarchitectuur. Zijn tekst is voornamelijk op Puig
nakelachtige koepels, geheel geperforeerd, waarvan
het
pro
Boada
gebaseerd.
Hij
fiel was aangepast aan de mechanische evenwichtskromme;..."
zaamheden
Puig Boada vermeldt voorts "een grote hoeveelheid schetsen en
schrijvers dus aan dat de
tekeningen,
onder
andere van de vensters in de 'koepels' en
van het metselwerk, dat zowel constructief als decoratief zou worden toegepast." De torens zijn de voorlopers van
die
van
de Sagrada Familia. 1954 Bergós:
"Gaudï,
(7)
L'home i 1'obra". In dit boek blijft de in-
deze
gevel
(de
geboortegevel
van
de
Sagrada Familia) begonnen was, bedacht Gaudï het project voor een klooster-kostschool voor de Franciscanermissie, in Tanger (1892-1893), voor
het
zeer geschikt voor de functie en het land waar
bestemd was; hjerin onderzocht hij de plastiek van
de ronde, in
doorsnede
parabolische
door een reeks openingen verlucht, paste
in
de
torens,
spiraalgewijs
zoals hij vervolgens toe
torens van de Sagrada Familia, die hij met een
vierkante plattegrond begonnen was. Toen hij mij dit project toonde, kon ik mij
de
kennisname
verrassing,
legde mij uit,
Gaudï
"U ziet, we zijn niet veranderd; hoe meer
de tijd verstreek en hoe meer wij over deze nieuwe nadachten,
toe te passen.""
en
terwijl hij tevens verwees naar de koepel van
het Palacio Güell:
tuurvormen
die
van deze voorganger van het meesterwerk,
dat hierna moest volgen, bezorgde, niet verbergen,
Sagrada
Familia. door
en
Hij
Eafols
drukke
werk
neemt
zoals alle
vermelde
jaartallen
juist zijn. I960 Sweeney
en
Sert
vermelden geen nieuwe feiten. Zij beperken
zich tot één alinea tekst. 1964 Hoberto Pane: "Gaudi". Pane onderkent van
dit
project
Hij ontkracht
weliswaar
het
belang
maar besteedt er heel weinig aandacht aan.
architec-
des te meer voelden we de behoefte ze (8)
de
bewering
van
Cirlot
dat
het
werk
van
Frobenius Gaudï geïnspireerd zou hebben.
(10)
1965 Casanelles schrijft over de foto die Gaudï aan zijn opdracht gever
Andrés in León stuurde met een afbeelding van een aan
zicht van het Tangerproject met een plattegrondje ding
van
Barcelona
1892-1893-
De
en vermel
kaart is opgedragen aan
Mariano Andrés en voorzien van Gaudï's handtekening. Casanelles tración
de
de
Eafols
de lange tijd tussen
Zijn belangrijkste opmerking betreft de herkomst van de vorm.
ï ^formatie over het complex beperkt tot twee alinea's: "Kort nadat hij aan
verklaart
opdracht (1887) en ontwerp (1892-1893) door de aan
to
to Andalusia and Tanger
woongebouw;
het dak van het centrale complex bestond uit pi
1887
ziet het complex als een
polïticoeconómica
waarin de Markies van Comillas was.
Hij
ceerde,
geeft
aan
ansichtkaart
centrale
gebouw
min
noemt
het
korte
kruisvormig
ontwerp
tonen
voor
van
"la
pene-
of
meer
geïnteresseerd
de hand van de, door hem niet gepubli een
zeer hun
plaatselijke
beschrijving
wordt
het aanzien van een woestijnfort
missieposten, die in
gevolg
de Espana en el Norte de Africa",
genoemd
krijgt
waarin
het
en het complex
toegeschreven.
Hij
verschillend van andere katholieke neogotische culturen.
vorm
weinig
respect
Hij legt verband tussen
261
de
bantoemiasenmuziek
van
de
Belgische
Haazen en Gaudi's ontwerp, dat zijn tijd ver vooruit de
wijze
waarop
Afrikaanse
belang
voor
is,
Gaudi's
project voor Tanger ook met het
van werk,
inwendige
het
lokale"
en
mediterrane
vormden
(12)
dieser
van
genannt haben, verwirklicht."
Colegio
Etappe,
eiperimentierenden
1*35
Ook Bassegoda vermeldt de reis
werk van Tokutoshi Torii
is
met de Markies van Comillas in 1887; en een opdracht van deze
437
omvangrijkst
werken
aan Gaudï in 1892. Gaudï schetste het
Gaudï".
"alcazar
Door het grondige speur- en reconstructie-
beschreven
dit
project
tot
één
van
de
van Gaudï geworden. Slechts
de
438
de Sagrada Familia, Gaudi's opus magnum overtreft hierin "las
439
Misiones Catélicas
op als een Krak des Chevaliers. Hij relateert het ontwerp aan
440
doorsneden
combinatie
een
Eklektizismus
Atlas". Volgens Bassegoda vatte Gaudï het te ontwerpen gebouw
de
als
Torii:
wir
436
"Antonio
1983 Tokutoshi
die
(il)
Bassegoda:
obses
noemd als behorend tot "die gotischten Versuche, die Gaudï in
van
Teresiano.
Gaudi's
1983 Sola Morales: "Gaudï". Hierin wordt het project in Tanger ge
maar verbindt het het
immer
sies."
in
cultuur in het ontwerp gevoegd
is. Casanelles noemt deze "integratie fundamenteel
oriëntaalse
Franciscaan Guido
evangelisatie-civilisatie van de Franciscaner
orde en aan het gedicht 1'Atlantida
van
Gaudi's
geheel
terst
in
de geest van.Gaudï is: Van één kant het ui
geometrisch concept van de vierlobbige plattegrond met
ingeschreven vierkant, anderzijds
het
gebruik
van
parabo
vele
Africa".
plattegronden
prestatie, die tegelijk de
een
enorme
hoeveelheid
schrijver
ziet
haalt
hij, de
zeer
natuurlijke,
correspondentie
aan
diervormen.
de
trage
Bassegoda eindigt met de volgende
alinea: "De
de
van
de ■: torens
met
reconstructie
discussiëren
Torii
waarmee
Torii de inspiratie
over
de
mijn
mening
hoe Gaudï tot de vorm van zijn ontwerp voor aanvechtbaar.
Er
valt
ook
te
mate van juistheid van de getekende recon
structie van het ontwerp, zoals in de afmetingen van het complex.
Foto's, tekeningen, teksten Van het gebouw bestaan uiteraard een
overeenkomst
waaraan
van Gaudï en zijn
opdrachtgever waarin de laatste zich beklaagt over voortgang van het project.
De
Een respectabele
inhoudt
bronnen voor dit project probeert aan te tonen. Naar
een missiepost gekomen zou zijn,
torenspitsen
aan de hand van het zeer
risico's
materiaal
het traptorens betreft, voorzien zijn van spiralen.
Het ont
aanzichten,
verschenen als "El Mundo Enigmatico de Gaudï", bevat
is
volgens Bassegoda hyperbolische vensters en op de
tekende
niet ontkomen is. Zijn studie,
lische bogen en torens, met parabolische doorsneden die, waar
werp heeft
Torii
beperkt aanwezige oorspronkelijk materiaal.
toenmalige
vriend Mossen Jacinto Verdaguer. Bassegoda stelt dat dit pro ject
en
en
die
van
de Sagrada
foto
geen
foto's.
Torii
publiceert
van de door hem veronderstelde situatie, waarop hij het
gebouw in de door hem gedachte grootte heeft ingetekend.
Familia, omstreeks die tijd 'overkluisde Gaudï de cript en be ëindigde de absis,
markeren het cruciale punt in zijn leven,
toen hij op zijn veertigste'j toen de persoonlijkheid meester
gevormd
zich afwierp en triomfantelijk op is
beduidend
dat
van
de
was, het juk van de historische stijlen van de
toekomst
afging.
Het
dit punt ligt bij een Afrikaans werk. Het
De tekeningen zijn ook zeer beperkt in aantal: in
Eafols
Op
aanzicht
dat
afgedrukt staat, identiek aan dat wat op de foto voor
komt die Gaudï aan zijn opdrachtgever zond.
Een
deze
kaart
in
Leon,
Mariano
Andres,
ziet men ook een zeer precieze plattegrond
van het complex ter grootte van een Nederlandse cent.
Torii
pro-
duceerde een omvangrijke collectie tekeningen die
zijn
interpre
De situatie De
tatie van Gaudi' s tekeningen vormen.
situatie van Tanger is in de ontstaansgeschiedenis van Gaudï's
ontwerp Er
is
in
het
tijdschrift
La Hormiga de Oro een artikelenreeks
gepubliceerd over Marokko. Een van bouwactiviteiten
van
de
deze
artikelen
behandelt
Franciscanen in Tanger en vertelt welke
voorzieningen er gehuisvest zijn en worden. Dit artikel teerd 27 augustus 1887.
de
is
geda (13)
voor
een
missiepost
een belangrijk gegeven. De ligging
tegenover het Spaanse, maar door de
Engelsen
maakte het bezit van Tanger voor de Spanjaarden lijk
vanwege
de
controle
over
het
op
Suezkanaal
van Tokutoshi Torii.)
Oceaan en de emigratie van bewoners van de landen landse
de
scheep
enorme wijze toenam. De verbinding van Europa met Azië,
de toegang van de vloot van het Russische Kijk tot (Voor verdere bronnen raadplege men "El Mundo Enigmatico de Gaudi"
Gibraltar
uitermate begeer
verkeer door de Straat van
Gibraltar, waardoor na de opening van het vaart
bezette,
Zee
de Atlantische om
de
Middel
naar Amerika vormden de grote belangen van deze poort
van Hercules tussen de mediterrane wateren en de oceanen. vormde
voorts het dichtst bij het Spaanse rijk gelegen Afrikaanse
land en zodoende voor de Spanjaarden een een
Marokko
continent
De missiepost
waarnaar
belangrijke
entree
tot
zovele Europese handen zich uitstrekten.
in Tanger zou een bruggehoofd moeten worden voor de
Spaans-katholieke Handelsbelangen
kolonisering gingen
hierin
van
het
Afrikaanse
continent.
samen met nationale macht en aan
zien, en met verbreiding van het Spaanse katholicisme. In 1887 gaat een Markies
Spaanse
handelsmissie
met
aan
het
hoofd
de
van Comillas, Don Claudio Lopez y Brü, onder andere eige
naar van de
"Compania Transatlantica"
te proberen met de komsten te komen.
in Cadiz,
naar Marokko om
Marokkaanse koning tot aantrekkelijke overeen Dat de aantrekkelijkheid niet gelijkelijk
over
beide partijen verdeeld was gedacht heeft deze missie vermoedelijk niet zeer succesvol gemaakt. Tegenover
de missie van de paters Franciscanen had de Marokkaanse
samenleving
een
heel wat positievere houding dan anders geaarde.
Deze orde kreeg in Tanger het recht een trum
te
(14)
religieus-educatief
cen
stichten, waarin een ziekenhuis, medische en andere vak
opleidingen, kerk en
woonvoorzieningen
verenigd
Voor deze orde nu ontwierp Gaudi een complex waarin functies een plaats kregen.
zouden
worden.
bovengenoemde (15)
263
De
plaats
voor
de
missiepost is voor ons uit nog geheel andere
oogpunten interessant:
Enige speculaties "Men
- Het eerste daarvan is in zekere zin reeds
genoemd:
de
positie
kan
dingen
gewoon
a-symmetrisch laten: getrapte gebouwen,
ongelijke lichamen, enzovoort. Symmetrie behoort
van een Christelijk bruggehoofd "in het land der heidenen" roept
gebruik
beelden op van vergelijkbare situaties in vroegere tijden:
sing en karakter, en veroorzaakt gebrek
des
Chevaliers,
Montserrat,
de
Graalburcht.
Beelden
strijd met de Islam in Oost en in West. Beelden die in eeuw
actueel
Wagner.
werden,
Krak
uit de de
19de
bijvoorbeeld door de opera's van Richard
Beelden die te maken hebben met de vestiging, de verde
diging en verbreiding van het situatie
van
eigene.
Vooral
de
Middeleeuwse
het duizendjarige Montserrat kan tot Gaudi's ver
beelding gesproken hebben toen hij voor de
uitdaging
werd
ge
steld een nieuw "Montsalvatge" in Tanger te ontwerpen. - Het tweede is de toenmalige Jacinto
mythologie,
kapelaan
van de
Verdaguer,
verweefde met missiepost
de
die
verwerkt werd door de
de
Mossen
werken van Hercules in een gedicht
ontdekking
van
Amerika
door
Columbus.
De
is dan te zien als een herstel van de verbinding van
de continenten, verloren
die
zoals
zou
die door Hercules verbroken werd opdat Atlantis
gaan.
Het gedicht van Verdaguer, "la Atlantida",
was enige jaren eerder door Gaudi
reeds
als
concept
gebruikt
in
bij
aan
expressie
Gaudï
de missiepost voor Tanger, in een vlak
landschap
dat het epos ook tijdens het ontwerp
voor Tanger Gaudi door het
De
ingenomen
tijdens
het ontwerp van de missiepost dan moet de
situatie ervan op vlak terrein worden
gezocht.
Dit
is
de
plattegrond
120 x 120 m geschat,
zodanig
dat
het
waarschijnlijk niet meer dan 100 x 100 m zou
Hoewel
aanzicht
noch
plattegrond enige omgevende bebouwing laat
zien zou een situatie als van de Sagrada Familia,
in een gesloten
blokkensysteem als het Plan Cerda, voorstelbaar zijn. (Dit zou ook tegemoetkomen aan de diagonale
plaatsing
die
Gaudi
De
symbolische
van
zijn
voor
katholicisme
torens
264
te
voor
op een hoge heuvel betekent in
elk geval, dat het gebouw reeds van verre zichtbaar zou weest.
terug
reconstructie heb ik geen
mening kunnen vormen. De plaatsing van het van vele symbool
de
torenbekroningen, waaronder de vier dieren uit de
overeen
met
de
plaatsing
van
dezelfde
kunnen uitsluit echter
niet
symbolen in de Sagrada
De plaats die Torii in zijn boek aangeeft, namelijk
waarschijnlijk onjuist. Juist is een plaats,
ziene
volgens
literatuur voor zijn Sagrada Familia had gewenst.)
van
juistheid
in
hebben gemeten, inclusief de groeve.
gesitueerd zou worden. Torii heeft getracht deze plaats de
niet
gebouw, door Torii op
De vermelding "Tanger" zegt weinig over de plaats waar het complex
Over
is
overeenstemming met de door Torii gesuggereerde plaats.
j Familia.
exacte situatie is van de originele tekening niet af te lezen.
vinden.
(la
simetrïa es propia del llano). Gesteld dat hij deze stelling reeds had
sel over de richting van het gebouw geven. Zij komen
hoofd heeft gespeeld.
veel
thuishoort
Apocalips als symbolen van de vier evangelisten,
uiteengezet. Het lijkt niet onaannemelijk
met
tegenover Bergós dat een symmetrisch gebouw, zoals
dit
is
vlakte,
(16)
beweert
voor de Pabellones Güell, zoals in het betreffende hoofdstuk van proefschrift
de
de bergen ontneemt de mogelijkheid tot aanpas
kosten".
Ook
"Compania Transatlantica",
ervan
zijn
ge
de
canen
"ter
plaatse
kathedraal en het oude klooster van de Heilige Geest", is
gebruikelijk
was
en
zoals
bij
Francis
wel aan een plein bij de toegang tot
de (ommuurde) stad. (Men vergelijke San
Francisco
el
Grande
in
Madrid.) De
plaats
die
in Tanger het meest in aanmerking komt, is aan de
"Grande Zoco", daar waar in 1917 de
Grote
Moskee
werd
gebouwd.
Deze plek tegenover de stadspoort aan het grote de
juiste
marktplein
heeft
afmetingen, is vlak (symetrïal) en "ligt op één van de
beste plekken in
de
onmiddellijke
omgeving
van
Tanger,
...".
("La Hormigo de Oro", 27 augustus 1887) De
werkelijke
vestiging
van
de
Franciscanen in Tanger bevindt
volgens
Het
terrein
de kaart ruimschoots de omvang die voor het gebouw
dat Gaudï ontwierp noodzakelijk was. helaas niet mogelijk.
Onderzoek
In
de
literatuur
over
Gaudï
wordt
de
Comillas naar Tanger in 1887 gesitueerd.
reis van de Markies de
Het lijkt waarschijnlijk^
dat deze reis na juli werd gehouden daar Gaudï in die
zich wat verder buiten de stad in dezelfde richting. heeft
Waarom de opdracht niet doorging
ter
plaatse
was
maand
zijn
ontwerp voor het bisschoppelijk paleis in Astorga indiende. Gezien het klimaat lijkt het najaar voor de hand te liggen. Het vermoeden lijkt
gerechtvaardigd
dat
de
reis
Cadiz ging, van de woonplaats van de van de Compania Transatlantica,
per boot van Barcelona naar Markies
naar
de
havenstad
de scheepvaartmaatschappij van de
Markies.
(17)
Tokutoshi
Torii
is
echter van mening, dat Gaudï niet eerder dan
na september 1891 de opdracht nog
niet
klaar
heeft
ontvangen,
naar
Tanger
de
die
Gaudï
werkzaamheden
moeilijk
te
rijmen
in León, waar men op 4 januari 1892 met de
bouw startte.
(18)
In La Hormiga de Oro op 27 augustus 1887 lezen we: "'.....
De
via
maakte zou dan ook niet eerder dan najaar of
winter 1891 hebben plaatsgevonden. Dit lijkt met
maart 1893
was, maar dat de plannen in oktober van dat jaar
bekend waren en in principe geaccepteerd. De reis Malaga
eind
Franciscaner
van de beste plekken in
Marruecos
VII
Missie bouwt momenteel een gebouw op één de
onmiddellijke
omgeving
van
Tanger,
waarin men de medische opleiding en het Spaanse ziekenhuis zal in stalleren. Men bouwt tevens werkplaatsen waar jongeren, de school
verlaten hebben,
nadat zij
in kunst en nijverheid kunnen
opgeleid". (Er wordt voorts aan een woonwijk gewerkt.)
worden (19)
Dit bericht van een vaste correspondent van het veel gelezen popu laire met
tijdschrift kan van allerlei betekenen maar lijkt in strijd alles
wat
over het project van Gaudï beweerd wordt. Is hier
slechts sprake van een tijdelijke
bouw,
ter
vervanging
waarvan
Gaudï's ontwerp moest dienen? Het programma lijkt heel goed in dat ontwerp te passen.
Naar een aantekening van Martinell
(Conversaciones con Gaudï) zou
265
de
Markies
van
Comillas
het
ontwerp
hebben, met name niet vanwege de torens.
van
Gaudï niet begrepen
Dit onbegrip zou veroor
zaakt zijn door de Keltische afkomst van de Markies,
die
is
er
Madrid niet schipbreuk
na
in leed;
veel
te
schijnt
achterhalen van
"Rome"
waardoor
het
scholen
van
de
Spaanse
voor
zijn
concept
voor
(20)
1. De strijd van het Christendom tegen de
project
geen toestemming zijn
afgekomen, terwijl de gehoopte toestroming van leerlingen
putte
Africa in Tanger uit een viertal bronnen:
onderzoek in archieven in Rome, Tanger en
geslaagd er
Gaudï
geboor
tig was uit de provincie Santander. Torii
Hypotheses
tot
de
franciscanen tegenviel en ook de gelden
voor de activiteiten van de orde in Tanger verminderden. Daarnaast
de
Misiones Católicas de
Islam,
zoals
verwoord
in de Graalvertellingen. 2. De actuele architectuur (en de opleving van Kerk en Staat). 3. De Europese architectuurgeschiedenis. 4. De actuele bouwtechniek. In
het
navolgende vindt men dit in drie hypotheses aangegeven en
enigermate uitgewerkt.
moet de politieke onrust in Spanje en Marokko van invloed geworden zijn.
(21)
Eerste hypothese: De graalburcht als concept in Tanger.
voor
de
Missiepost
In 1880 werd het duizendjarig bestaan van het klooster
Montserrat gevierd. Enerzijds is dit interessant omdat daarmee het ontstaan in de tijd van Kyot en Parcifal wordt gesteld; anderzijds omdat
het
geen
twijfel lijdt dat deze viering van grote invloed
geweest moet zijn op Gaudi's denken en werken. De
Missiepost
Montsalvatge, Wagner,
wiens
was
voor
Gaudï
een
nieuw
(22) Montserrat,
het
de Graalburcht in Parcifal en Lohengrin van Richard werk
ten
tijde van Gaudi's opdracht in Cataloniê'
zeer geliefd was.
Tweede hypothese: Gaudï oriënteerde zich voor zijn ontwerpen op de actualiteit van het bouwen,
waarin de voltooiingsproblematiek van
diverse Gotische Kerken inspiratiebron voor Gaudï vormde.
De vol
tooiing van de Keulse Dom was van grote betekenis zowel in de her leving van het Rooms-Katholicisme als in de van
de
eenwording
Duitse Landen. De samenvloeiing van het thema van de vol
tooiing van de
Dom met dat van de Graalvertellingen was samen met
een aantal details van Gaudi's
politieke
werk
(met
de
name
Keulse de
Dom
aanleiding
invloeden
op
Sagrada Familia en het ontwerp voor
Tanger) na te gaan. Daarmee is bedoeld dat werk in de toen actuele Europese architectuur te plaatsen.
266
Derde
hypothese:
Gaudï zag zijn ontwerp als een "Chateau Ideal",
Uitwerking van de hypotheses, 1
een ideaal gemeenschapsgebouw en trad daarmee in de rij van ideële architecten;
met
name
Androuet, dit du Cerceau.
gebruikte
hij
de
plannen
van
Jacques
De Graalburcht "He
enjoyed
good
food
and
legitimate theater and the
good
opera,
tobacco, and
attended
frequently
concerts,
went
to
Liceo." Barcelona
is
één
snel grote faam concert-
en
van
de Europese steden waar Richard Wagner al
verwierf.
Zijn
theatervorm
opera's
opgevoerd
werden
ter
wereld
(en
vanaf
nieuwe wonderschone Palau de
1909
la
vanaf
1870
in
in het Teatre Principal, het
Tivolitheater, in het beroemde Liceo, een van de huizen
the (23)
grootste
opera
ook, in concertvorm, in het
Müsica
van
Gaudï's
tijdgenoot
Domenech i Montaner). In 1850 ging Wagners "Lohengrin" in première in Weimar, in 1882 werd in Bayreuth voor het eerst zijn "Parsifal" opgevoerd.
Pas
in 1913 mocht de eerste uitvoering hiervan buiten
Bayreuth plaatsvinden. Barcelona beet met een voorsprong van enige uren op alle andere grote operahuizen het spits af. Reeds veel eerder echter voerde men daar werken van Wagner uit. In 1870 vond
de
"Tristany
Isolda"
i
eerste
kennismaking
in
plaats
concertvorm,
met
delen
uit "La Walkïria". -
Op 17 mei 1882 première, het
van
samen met de cavalcade (24)
ging
in
het
Teatre
Principal
Lohengrin
in
een jaar later gevolgd door een eerste uitvoering in
Liceo;
vervolgens
speelde men daar "El vaixell fantasma"
(De vliegende Hollander) in 1885 en Tannhaüser in 1887. -
In 1892 voerde het nieuwe koor van Barcelona, in
samenwerking
met
de
kort
Catalana de Concerts voor het
tevoren
eerst
de
L'Orfeó
opgerichte "Consegratie
Catala, Societat van
de
Graal" uit Parcifal uit. Het
lijdt
dan ook geen twijfel dat Gaudï een of meer van Wagners
werken gezien en gehoord had toen hij aan zijn missiepost
in
Tanger
begon.
opdracht
voor
de
Zijn vriendschap met verschillende
"Wagnerianen" in Barcelona wijst ook naar
invloeden
van
Wagners
267
werken
op
die
van Gaudï. Onder zijn vrienden - bewonderaars van
Wagner - bevonden zich de dichter Joan Maragall, de de
1'Orfeó
Catala
Lluis
dirigent
van
Millet die in 1895 Bayreuth bezocht en
De
Catalaanse koning Lo Berenguer bezat de heilige lans van Eamón
de
San
trok
hij
de beeldhouwer Josep Llimona (auteur van Sant Jordi, een transfor
Keulen om te vechten voor de echtgenote van keizer Hendrik,
matie van Siegfried in de patroon van Catalonië,
zijn
en
van
diverse
werken in samenwerking met Gaudi). Eén
(25)
van de belangrijkste Wagnerianen was de jonggestorven Joaquin
Marsillach uit Barcelona, ceerde,
in
Europa
die in 1878 zijn Wagnerbiografie publi
een
van
dichter-componist, en voorts
de
twee
eerste
boeken
artikelen
over
over
Lohengrin
geheim
lijk in 1874.)
De elementen die in Parsifal en in
de
Marsillach
eind
van
de
werd
waarschijnlijk Wagners belangstelling voor
edelvrouw
te
Dezelfde
Godfried
Lohengrin gebruikt.
naar
echter nimmer zou zien maar waarvan hij,
het
land
dat
(27)
ook een ets en een foto van Montserrat, het impone
rende gebergte bij Barcelona, waarop zich, volgens burcht
van
de
de
componist,
Graal bevonden moest hebben. Dezelfde burcht,
die zo'n voorname rol
in
"Lohengrin"
en
"Parsifal"
heeft
kregen.
ge (28)
zijn,
de
thema's
van Lohengrin en Parsifal mogelijk veel ouder
is hier slechts van belang wat daarover in die Middeleeuwse
literatuur te vinden is, die door zijn
teksten
Perceval- of Eschenbach.
Wagner
als
De
verband gebracht
daarin met
van
de
Duitse
dichter
voor
Wolfram
von
voorkomende naam Loherangrin wordt wel in die
van
Berenguer
el
Lohenrrain Grain) vanwege de klankverwantschap.
268
uitgangspunt
gebruikt is. Wagner gebruikte voor beide werken het Parzivalepos
van
Normandische
edelman
von
Würzburg:
aan
Hij
een
trouwde
onterecht haar,
beschuldigde
een
kleindochter
held van de eerste kruistocht.
Bouillon is de enige met name genoemde in
"Der
gedicht
van
Schwanritter", door Wagner voor zijn (31)
Van groter belang voor mijn concept
Grande
(Lohengrin (29)
voor
Gaudi's
beweringen
Tanger-project
"Parsi-vale" - "Por-sï-vale") Lohengrin
waarin
verteld
het
wordt
met is
verhaal
betrekking
tot
het
Parsifal ("Parzifal" over
de
vader
van
hoe een ongeletterde jongeman -
die uiteraard van adellijke afkomst is, het gaat om hoofse litera tuur - in de burcht terecht komt waar wordt.
Hoewel
zijn
en zijn vrouw Cosima, de
literatuur zeer bewonderde. bezat
hij
gebruikt
het, door de gebroeders Grimm bewerkte, Middeleeuwse
wakkerd, dat deze besloot tot een
reis
worden
eeuw naar Barcelona gekomen zou zijn in
verdedigen.
Conrad
de
elfde
trouwde met Godfried van Bouillon,
Spanje en misschien in het bijzonder voor 'Catalonië zodanig aange
Wagner
Lohengrin
en
(26)
(30)
gehele, Middeleeuwse, Europese literatuur terug te vinden.
Zo is er een Spaanse versie waarin een
Marsillach woonde in 1882 de première van Parsifal
in Bayreuth bij.
hield
digde zijn leven bij een religieuze orde.
het
waarschijn
naar
en verdween. Hij verdeelde zijn wapens en ein
een door een zwaan getrokken boot om
(De eerste publicatie over Wagner verscheen in Spanje
Door
naam
de
Parsifal.
H44
Gil, die hem uit Antiochië had meegenomen, en het wonder
baarlijke zwaard van Soler de Viladell. Bovendien
de
heilige
graal
bewaard
In de burcht lijdt Amfortas de graalkoning aan een afschu
welijke wond,
tegelijk lichamelijk en geestelijk, hem toegebracht
met de heilige speer door de verstoten ridder Klingsor geheimzinnige
vrouw
en door de
Kundry. Pas als Parsifal zich dit lijden be
wust wordt zal hij tot de ingewijden
van
de
graaltempel
worden
toegelaten, tot nieuwe graalkoning worden gekroond en zal Amfortas uit zijn lijden verlost zijn. Buiten de burcht heerst de duistere tovenaar Klingsor. zal
verdwenen
zijn
als
een
reine
Zijn macht
onwetende hem verslaat door
Amfortas
te
redden.
De
parabel
is duidelijk: buiten heerst de
Islam en binnen het Christendom dat, machten, rondom,
bedreigd
door
de
slechts door de reinheid van de dreiging verlost
op
uit
trekken de dappere graal-(kruis?)ridders er steeds weer om onrecht te bestrijden, waarbij zij zich eerst door het
door de ongelovigen bezette gebied moeten begeven. Waar
deze
tuatie van christelijke burcht in Moslimgebied voor Montserrat de
De actuele architectuur, de voltooiing van Gotische kerken Hoewel de tijd van de kathedralen "toen
kan worden. Onderwijl
Uitwerking van de hypotheses, 2
heidense
si in
Middeleeuwen opging was zij in de 19e eeuw van toepassing voor
Tangerl
(32)
zeer
lang
verstreken
was,
waren
de
nog
wit
waren"
Milaan,
de
Florentijnse
kathedraal van Barcelona, de Keulse dom zijn vier illus
tere voorbeelden.
(37)
In de loop van de 19de eeuw kwam echter in allerlei landen de hoefte
al
vele ervan in de 19e eeuw nog
immer niet afgebouwd. De kathedraal van dom,
zij
be
op om deze pronkjuwelen op "geëigende" wijze te voltooien.
De opbloei van het katholicisme in protestantse landen, het socia Een
voor mijn hypotheses van belang zijnd element komt voor in de
lisme dat afgeweerd moest worden,
en ook het samengaan met natio
zogenaamde "Bayerische Lohengrin":
nalisme en imperialisme leidden, naast
und
rationele
im
gleichen Augenblick ertönt im Reiche des Königs Artus ein
Glöckchen: es ist das Zeichen,
das
ein
Gralsritter
sofort
Mission in ein f e m e s land aufzubrechen habe.
zur (33)
bouwwijze
in
de
herontdekking
Is de ambitieuze architect
Antoni
Gaudï
hiervoor
uitspraken
over
de
Martinell
ze weinig over zijn belangstelling
zich
niet
klokkestoel
hadden de
gerealiseerd
zogeheten
"roca
Montserrat geweest zou zijn met
wat
een
foradada" een
klok
andere,
omdat
prachtige, natuurlijke in als
de de
bergkam stem
van
berg. Dacht
zij
van de (34)
Gaudï
hierbij
aan de klokken van de graalburcht, dezelfde
waarvoor Wagner "chinese tam-tams" liet gebruiken? "...Ihr Ruf Handlungen
soil
es
zusammen
sein, riefe
der
die
Gralsritter
(35) zur
heiligen
(...). Ein christliches Symbol (...);
ein akustisches Symbol (...)", aldus Pahlen in "Parcival".
(36)
ge
Gotiek getuigen weliswaar van grote
de klok van Montserrat en de klepel
Gaudï de monniken van Montserrat gispt, onder
zijn,
zeggen
voor de Gotiek in de jaren die
in dit hoofdstuk van belang zijn. Hoewel
de
(38)
kennis daarvan, maar daar zij pas in 1915 genoteerd
een gesprek van Gaudï met een collega aan waarin
gevoelig
weest? Gaudï's
haalt
van
vele Gotische kerken, tot deze behoefte.
er
noch
in
het
(39)
archief van de Sagrada Familia, noch in
andere archieven, noch in de literatuur ook maar enig document ge vonden is dat op een (directe) invloed zou kunnen voltooiing
van
Gotische
kerken
zoals
wijzen
van
de
van
de
eeuw
Keulse Dom (de voltooiing) en de Sagrada Familia
(het begin) - mij afgevraagd of er enige aanwijzing in kerk is die die invloed zou kunnen tonen? Eén
de
de Keulse Dom op Gaudï's
werk, heb ik - naar aanleiding van het samenvallen feesten
van
de
Keulse (40)
en ander werd versterkt door de relatie van de Keulse Dom met
de Graalvertellingen.
De
catalogus
"Der
Kölner
Dom im Jahrhundert seiner Vollendung"
bevat drie associaties met het ontwerp voor Tanger.
269
Daar is in de eerste plaats de relatie met de Graal,
Parcival
en
13 april 1881
houdt Eberhard von Groote een toespraak: "Wie
aber einst der Gral
so mochten wir in freudigen Vertrauen
behaupten, dasz eine gleiche Bestimmung
auch
unserm
deutschen
Dome vorbehalten Sei". - Een
(41)
direct verband tussen Lohengrin en de voltooiing van de dom
zien
het
volgende was voor mij frappant.
Lohengrin: - Op
maar meer van verwantschap, van gemeenschappelijke symboliek,
we
in
een
uitvoering van een deel van Wagners opera als
tafelmuziek bij de keizerlijke maaltijd ter gelegenheid inwijding
van
"onze
van
de
Duitse dom" en "jene Episode, die mit der
De
hiervoor
genoemde
catalogus vertoont op blz. 302 (deel I) de
'Aanbidding der Koningen' van lange
tijd
de
beeldhouwer
Peter
Fuchs,
die
aan de decoratie van de Keulse dom heeft gewerkt. Dit
reliëf van 1865 vertoont twee vormovereenkomsten met de missiepost van Gaudï en wel: a. de omtrek, een klaverblad of vierlob, is identiek
(46)
b. in het reliëf ziet men rechtsboven het Hemelse Jeruzalem gegeven als torens op wolken;
weer
deze lijken de kegelvorm te ver
Gralserzahlung des Helden den Erlösungsmythe thematisiert."
tonen die Gaudï voor het eerst in Tanger toepaste.
Dezelfde avond wordt het gehele werk
lige coïncidentie. Bovendien zijn de hoofdfiguren in het midden
in
de
Keulse
Opera
galavoorstelling gegeven. - Een
en
ander
is
niet
als (42)
uit
de lucht komen vallen. Eeeds veel
in
een
vierkant
Een toeval
geplaatst hetgeen in de beschrijving van het
paneel als bijzonder wordt gekenmerkt.
(47)
eerder waren er architectonische en symbolische banden tussen de Om op het eerste terug te komen. De vorm van de
graalburcht en de dom gelegd.
uitzonderlijk 115
Eeeds in 1835 had de initiator tot de Dom,
Sulpiz
tempel op
Boisserée,
basis
van
een
de
voltooiing
van
de
Keulse
reconstructie gemaakt van de graal-
verhalen
van
Von
Eschenbach
en
Scharfenberg. 446
De
Von (43)
tekeningen
hiervan
dienden als basis voor de aquarellen die,
door Eduard von Steinle,
met
méér
begrip
voor
stoffelijke
en
Bijzonder
en
vierlob
is
zijn de asrichtingen; deze zijn in Gaudï's project voor
Tanger identiek. (Voorts zijn de punten
in
de
oksels
zowel
rechthoek of vierkant in te beschrijven, eerder een soort sferisch vierkant.)
Bovendien
lijkt er vormverwantschap in het reliëf van
de randen te bestaan. Wat de vorm van de torens betreft: Het is van belang deze
1842 en 1849
roeren
het koor van de dom geschilderd en tekende de graal-
Zowel
het
met
de
daar
te
vormideeën voor zijn torens vandaan heeft gehaald. Want hoewel
de
door
duivetorens
in
Egypte en met de in dezelfde adobetechniek uitge
eveneens
als
de
centraalbouw
ontworpen
"graalburcht"
in (45)
Torii
gesuggereerde
(48)
tekeningen van Boisserée als dat op de
op
Tanger.
vormverwantschap
voerde moskeeën in Mali oppervlakkig bezien aanwezig is van Carlos Flores), blijkt bij nadere beschouwing niet structuur
anders
te
zijn
geen begrijpelijke aanleiding. Blijft Flores bij
Is er in het voorgaande niet zozeer
Torii
van
directe
invloed
sprake
heeft
met
een
met
(een idee alleen
de
en de vorm nogal afwijkend, er is ook
De tweede associatie
270
aan
nog nimmer bevredigend is aangetoond waar Gaudï zijn
Von Steinle toont enkele essentiële overeenkomsten
gebouw
aquarellen van
(44)
in
Keulen als in Tanger scherp- en niet rechthoekig; er is geen ruit,
ruimtelijke structuren, werden gemaakt in 1884. Steinle had tussen
tempel (dan ook) als een soort verdubbeling van dat koor.
niet
komt reeds in de Gotiek in vele varianten voor.
overdaad
een
associatie,
aan illustraties een enkele, on-
zekere,
gebeurtenis als inspiratie voor Gaudi's ingrijpende vorm-
keus proberen te lanceren. Er is echter geen onderstellen
dat
aanleiding
te
ver
Gaudï zich in één van zijn projecten zou hebben
gebaseerd op architectuur die met "het verhaal"
van
het
Uitwerking van de hypotheses (3e bron)
ontwerp
H53
Jacques Androuet, dit Du Cerceau; Le Chateau Ideal In het hoofdstuk El Capricho heb ik reeds geschreven over
de
ge
geen verband heeft, of zich zou hebben laten leiden door een inci
lijkenissen
dent.
Cerceau's ontwerpen voor een buitenhuis zoals dat door Viollet-le-
Uiteraard
bleek dat de vierlob een zeer veel gebruikte figuur is,
tussen
dit
gebouw
en een afbeelding van een van Du
Duc werd weergegeven. Dat Gaudi op de hoogte geweest is van de li
die in de Middeleeuwen zijn intrede in de Europese cultuur deed en
teratuur van Du Cerceau zelf mag blijken uit de
tot in onze dagen gebruikt wordt.
van
rechte
hoeken
in
de
oksels
Zo vinden wij de vierlob met de
(zoals
in Tanger gebruikt is) bij
Giotto, vermoedelijk als waardigheidsteken, in
zijn
fresco's
Assisi's bovenkerk. Een toeval?
in (49)
overeenkomst
schapsgebouw met een ontwerp Ideal.
De
treffende
punten
in Gaudi's representatie van een ideaal gemeen
gelijkenis
van
Du
Cerceau
voor
een
Chateau
is treffend, maar Gaudi zou Gaudi niet ge
weest zijn als hij geen analyse van Du Cerceau's voorbeeld gemaakt zou hebben en een aantal structurele elementen gewijzigd had.
De derde associatie Ook
hier
gaat het erom dat verwantschap met de Europees-Christe
lijke cultuur meer voor de hand zonder
nochtans
dè
bron
ligt
dan
van
de
Dom
voor
Islamitische,
wandvullingen
op
de
onder het triforium met die van de gevels
van de Pabellones Güell. Deze werk
de
voor Gaudi te melden. In de Keulse Dom
valt de geometrische overeenkomst op van de zijwanden
met
wanddecoratie
van
Gaudi's
vroege
zijn maecenas wordt door sommige schrijvers Moors c.q.
Mudéjar genoemd. Echter ook in het Monasteri de Santes Creus
(50) vindt men dit motief
De overeenkomsten zijn: a. de hoofdvorm in plattegrond, de vierlob met uitstulpingen in de oksels b. het vierkant in de vierlob c. de vier helicoïdale traptorens die zich ver boven de hoofdmassa verheffen en in beide projecten dezelfde plaats innemen d. de aantallen vensteropeningen e. het begaanbare dak f. de omringing met een slotgracht.
in tegeltableaus. Christelijk of Moors, of allebei? Duidelijk verschillend is Gaudi's project in de volgende punten: 1. de plaats van de ingang(en) 2. de invulling van het ingeschreven vierkant met
een
kapel
met
vele torens 3. de
stand
van
de buitenmuren, die bij Gaudï licht naar binnen
hellen 4. de vormgeving der onderdelen zoals venster-
en
deuropeningen,
loggia's en andere uitbouwen, de torens.
271
Ik mag er hier op wijzen dat het in
een
gebouw
zo
aantal
schillen tussen twee gebouwen te noemen en
tijd
samenstellende
factoren
overstelpend groot is dat er- altijd vele ver zijn.
Maar
waar
plaats
van de twee hier vergeleken ontwerpen zó uiteenliggen en
De getallen en verhoudingen Steinle geeft in de toelichting op zijn Parcivalzyklus aan dat hij zich
voor
zijn
tekening
van
schrijving in de zogenaamde
de Graaltempel baseerde op de be
jongere
Titurel:
"Omringd
een aantal hoofdbestanddelen zó sterk overeenkomen mag de verwant
kapellen
schap tussen beide niet geloochend
12-hoekige vorm, bevattende de 12 apostelkapellen".
structuur,
die
duidelijk
worden.
Een
verwantschap
in
groter is dan de door Torii en anderen
veronderstelde relatie met de
Moorse
vernaculaire
een veronderstelling die te veel op het beeld
architectuur,
- resultaat van een
en
twist
onjuist
is
te
stellen, zoals Bassegoda doet, dat
Gaudï met dit gebouw het juk van de historische stijlen
van
zich
afwierp. Het
lijkt
op
taalkundige
door
gebouw
72
zich in
Dombaumeister
(52) wordt
be
gronden, de getallen zouden niet juist be (53)
De getallen zijn echter ook niet buitengewoon.
Ze zijn alle geba
seerd op de getallen 2 en 3- Door de vervanging van het 12-tallige stelsel door het 10-tallige is
mij juister te stellen dat Gaudï in zijn eigen werk in
eigenlijke
De juistheid van de interpretatie van Stanz en Steinle
grepen zijn.
mening,
het
een bouwkundige reconstructie van de graaltempel op.
Op dit punt aangekomen, mijn
verheft
Vincenz Stanz zette voor Steinle aan de hand van deze beschrijving
procédé - en te weinig op het procédé zelf stoelt. wil ik er dan ook op wijzen dat het, naar
36 torens
de
betekenis
van
de
verhouding
2 : 3 echter afgenomen ten opzichte van die van 1 : 2 .
(54)
feite nóóit gebukt is gegaan onder de historische stijlen daar het
Niet alleen in Steinle's graaltempel, ook in Du Cerceau's "Chateau
begrip stijl zoals hier door Bassegoda bedoeld voor Gaudï geen be
Ideal"
tekenis had. Het ging hem nooit zozeer om het beeld van het gebouw
getallen
dat
"De geometrie"). Opvallend
hij ontmoette alswel om de structuren die in dat gebouw opge
sloten zaten.
(51)
Nogmaals wil ik wijzen op de onjuistheid
van
het
verwarren
van
deze twee begrippen, beeld en structuur.
Cerceau
op
De onder a, b en c genoemde overeenkomsten zijn zo klaar dat argu mentatie overbodig is. tellen
van de diverse onderdelen wat meer tijd kost, dat Gaudï in zijn
ontwerpen aan getallen en verhoudingen heeft toegekend.
Maar
ook
hij bepaald niet de eerste architect was die op een rationele
wijze met getallen en verhoudingen omging.
272
in
3 tegen (zoals reeds overvloedig geïllustreerd in
Gaudï's
is
dat
zowel
bij
de
getallen
2
Steinle,
bij
Du
Tangerproject het getal 6 met zijn veel wederom
gebaseerd
en of 3. De (priem)getallen 5, 7, 13» 17, 19,
of veelvouden daarvan spelen geen rol, misschien met uitzon okseltorens
in
Du
Cerceau's Chateau Ideal.
Punt d. behoeft enige toelichting, niet zo
maar om dat hier eens te meer het belang blijkt
dat
èn
en
dering van het getal 5 (de ramen) in de ronde
De overeenkomsten
omdat
2
vouden een rol speelt naast het getal 4, beide
enz.
zeer
en in het werk van Gaudï komen we veelvouden van de basis
De
punten
e.
en f. zijn bij Gaudï wat moeilijk af te lezen door
de kwaliteit van het beschikbare materiaal maar wezig.
zeer
zeker
aan (55)
uit)
De geometrie
de
geometrie,
die
zo bepalend is gebleken in Gaudi's ont
werpen. Er is hier sprake van een
opbouw,
die
Gaudï
De grondvorm
essentieel
456
De vierlob of klaverblad vinden wij reeds in de vroeg-christelijke
gelijkzijdige driehoeken. In de Sagrada Familia zal Gaudï zich bij
457
architectuur,
daarna
pas
weer
vanaf
het
millenium van onze jaartelling.
vinden
wij
voor
het
het bezien van hoge gebouwen ervaart,
(56) het
brengen.
ontwerp,
Bij
het
ontwerp
vooral
bij
en daarvoor correcties aan
van het paleis in Astorga had hij nog
niet beseft dat een pyramidaal dak over de ribben
eerst bij Du Cerceau. In Gaudi's ontwerpen
gemeten
basis-
(drie-, vijf- en zeslob) voor het eerst
hoeken
van minimaal 45° moet hebben om geen doorgezakte indruk te
tegen in de doorsnede en de detailtekening voor het eerste ontwerp
maken.
(57)
komen we de lobbenfiguren
voor Astorga.
Daar is sprake van een vierlob als bas-reliëf boven
binnendeuren; deze figuur komt reeds dicht bij de plattegrond de Missiepost. Ook vinden wij deze figuur in de
vensters
Bassegoda meent dat de overkappingen van de vensters in de buiten
van
van
wanden hyperbolisch van vorm zijn. Deze mening delen wij niet, zij
de
lijkt op "wensvol denken" te
crypte van de Sagrada Familia s(ontwerp 1884). In het gerealiseerde paleis
van
Astorga
voor.
berusten,
wij blijven ervan uitgaan
dat de gebogen vormen parabolisch of paraboloïdisch zijn.
(58)
vinden wij in vele vensters variaties van de
drielob als bovenbeëindiging, er komen middenlobben
In
León
vinden
zowel
platte
als
spitse
De torenvormen
wij juist alléén maar ronde
De zeldzame vorm die wij in de torens aantreffen,
lobben. 458
voor (monumentale) bouwwerken, van vierkanten en
zijn beeldengroepen de verkorting realiseren, die men
begin van het tweede
'De vierlob met ingeschreven vierkant, grondvorm van
vond
pyramidale
is
vrijwel
zeker
nieuw
architectuur.
Pabellones Güell nog op een exacte meting wachten (van binnen- ten
plattegrond van de Missiepost. achtste
slag
van
een
in
schetsen zien. hoek, enz.).
moet
soort
zwang
plattegronden
kwamen
en
die
die wij
in
de
Italiaanse
bij Da Vinci in vele
Het vierkant is daar de hoofdfiguur (soms de drie
De vierlob van Tanger met de hoekige uitbouwen komen
459
Gaudi's
evenzo
streven
naar
trokken Maya-bogen en
de
in
de
plaats
in
("construcciones
rotatie
van
hoogge-
in de derde plaats in de ontwikkelingen die
zich in de negentiende-eeuwse architectuurwetenschap
hadden voor
Daaronder treft men leerboeken over Gotische constructies bijvoorbeeld
de
problematiek
van de standvastigheid van
torenspitsen uit de doeken wordt gedaan.
Verdere .geometrie
van
de koepel van het Palacio
evenwichtsconstructies
equilibradas"). In de tweede plaats
waarin
Beziet men het aanzicht dan blijkt onder meer,
en
Men vindt de aanleidingen tot deze vormen in de eerste
gedaan.
we echter veelvuldig in de gotiek tegen.
buitenzijde)
koepelvormen
(zichtbare) binnen- en buitenzijde.
(kan)
vierkant met een lob aan elke zijde. Deze figuur
komt overeen met de Renaissance
gesproken
van
de
Güell. In het laatste geval is overigens geen sprake van identieke
(45°) ondergaan, het vierkant is blijven staan. Een
ander verschil is dat in Astorga eigenlijk worden
opzichte
De rand heeft een draaiing van een
omdat
werk en de gehele Westerse
De vierlob in het ontwerp voor Astorga's bisschoppelijk paleis be de
zeker,
Gaudi's
vat wel een vierkant maar het geheel wijkt toch nog al af
van
Vrijwel
in
de paraboloïde,
(59)
en wie zal het nog
verbazen, dat ook Tangers missiepost onderworpen is
(ontstaan
is
273
De functionele structuur Van
het
programma van eisen is ons nauwelijks iets bekend. Zeker
is dat de functie van Spaans bruggehoofd
in
Afrika
in
de
regionen van de lijst voorkwam.
hoge (60)
441
De ruimtelijke structuur
442
De ruimtelijke
443
de
structuur valt al even moeilijk te beschrijven als
functionele
en de stoffelijke. Er valt te concluderen, dat de
vierkante kapel hoog oprijst ( ± 2 0 m) en zich voortzet in
Uit
wat Torii verzamelde en uit het bewaard gebleven aanzicht van
nussen
het
ontwerp
halfcirkelvormige binnenplaatsen die elk omzoomd
is
duidelijk
dat
het een missiepost van de paters
Franciscanen betreft waarin een kapel,
scholen, woon- en werkver-
blijven, misschien een ziekenhuis een plaats zouden in
plattegrond
vierkante
kapel
met
lagen.
Dit
omringende
bouwwerk
de
functies
over
de
bouwsel
van
bevatte waarschijnlijk de
diverse andere genoemde functies, waarbij niet echt hoe
Een
vele "koepel-torens" (a la
Palacio Güell?) staat in het hart van een vierlobbig vier
krijgen.
duidelijk
is
"vleugels" verdeeld gedacht waren. De
interpretatie van Torii maakt dat ook niet duidelijk.
(61)
blok
van
van
de
vijf
torens;
lagen
dat
worden
Astorga
souterrain verzorgd is. zouden
ontstaat
van
kleine
een
groeve,
en
en
lichttoetreding
tot
het
De ruimtes in de ombouwing van de binnen
wellicht
het
meest overeenkomen met die in het
Colegio Teresiano, dat wil zeggen ritme
een
en León en bij de Sagrada Familia, waarmee af
stand tot de buitenwereld
plaatsen
met
de bovenste en het sou
terrain 3.00 m hoog zijn. Het geheel is omgeven door in
co
hoog waarin de begane grond waarschijnlijk
6.00 m, de middelste twee lagen 4.50 m en
zoals
de
de kapel voorts omgeven is met vier
flexibel
en
variabel
in
een
grote maten. Deze maten zouden afhankelijk
zijn van het gekozen bouwmateriaal (bijvoorbeeld vier strekken in dien baksteen gebruikt zou worden, zoals Puig Boada meldde).
274
(62)
De materialen en toepassingen
De stoffelijke structuur Zoals hiervoor al geschreven is, is ook deze lastig
te
beschrij
Het
is
onmogelijk
uit
de
weinige
gegevens
ven. In hoofdzaken kan men kapel en ombouwing scheiden als princi
materialen Gaudï zich heeft voorgesteld bij het
pieel verschillende structuren met essentieel andere
complex.
In
het
constructie.
kort wil ik voor de kapel verwijzen naar het hart van het
Palacio Güell
en dan met name het deel van en met de consoles tot
Puig
opgetrokken; de maakt
Boada vorm
op te maken welke ontwerp
van
het
meldt dat het gebouw in baksteen zou worden van
de
vensteromrandingen
(scheeflijnig)
dat weliswaar niet onmogelijk maar ook niet waarschijnlijk.
en met het torentje terwijl ook de ingangspartij van het bisschop
Omdat de missiepost door Gaudï na het Colegio
pelijk paleis in Astorga in ogenschouw genomen moet worden. Voorts
is,
zijn eventuele vergelijkingen met de kerk voor de Colonia Güell en
randbebouwing van de missiepost
ligt
het
Teresiano ontworpen
voor de hand daarmee verbanden te zoeken. Omdat de duidelijk
verwantschap
met
het
de Sagrada Pamilia geheel op hun plaats.
Colegio vertoont, ligt het ook voor de hand te veronderstellen dat
Voor de ombouwing is reeds naar het
althans
Wat
de
scheefstand
van
de
Colegio
Teresiano
verwezen.
wanden betreft, lette men ook op de
de
stoffelijke
structuur identiek is in die zin, dat de
binnenzijde dezelfde materialen zou kunnen hebben
(stalen
balken
buitenwanden van Casa Mila,
in zekere mate en zin ook op het Casa
op baksteen kolommen en consoles).
de los Botines in León,
binnenplaats
slaggevend, duidt de naar binnen hellende buitenwand en de in ver
de
van
Casa
Batlló.
(De
Anderzijds, en dit lijkt door
scheefstand in de latere zeer evidente gevallen zoals de viaducten
houding tot
van Bellesguard en Park Güell blijven hier buiten beschouwing.)
lijkheid van een relatief hoge,
De
tie, die spatkrachten aan de buitenwand afgeeft.
opeenstapeling
die
sterk leunt op die Terwijl
daar
Torii
welke
we
voorstelt is een interpretatie die in
optimaal functioneert, is dat bij krachtenspel spelen. stelling
het
lijkt
in
zijn
Torii
welke
Bellesguard
zelden
interpretatie
het
geen
van
zien.
geval.
Het
voor
de
Daar de buitenzijde op de tekening geen enkel idee geeft van voeg werk
zou
men
kunnen
veronderstellen
komen, hetgeen dus een of andere
vorm
-dat dit ook niet voor zou van
stucwerk
suggereert.
Maar deze redenering berust slechts
ongewild
de
gevelmaterialen op andere tekeningen aangaf. Daarvan resten ons er
architectuuronderzoeker
en
zeer grote kennis en vaardigheid, het
voortreffelijk inzicht ook, dat Gaudï ten aanzien
ribbenvloerconstruc-
te
deze dissertatie die pleit voor een grondige kennis
pleit
boogvormige
overweging
Torii's interpretatie onderlijnt daardoor
van materialen en constructies bij de die
latere
echter sprake is van een sluitend geheel dat overal
de verdiepingshoogte kleine vensterhoogte op de moge
van
echter
te
weinig
om
zekerheid
op de wijze waarop Gaudï zijn
over het materiaal in Tanger te
kunnen verschaffen, terwijl de zeer gebrekkige informatie over het project zelf ons al evenmin kan helpen.
materialen
en hun eigenschappen, de statica en de fysica, gehad heeft, zonder welke hij nimmer tot zijn grootse prestaties had kunnen komen.
275
komt overeen).
De plaats van de plannen voor Tanger in Gaudï's werk In 1894 doorstond Gaudï een strenge vastenperiode, die dit
proefschrift
behandeld
is.
elders
nieuw
is
hier
vorm
missiepost vanwege hun grootsheid
uniek hebben gemaakt.
Dit
is
de
laatste
en pracht diende voor te leggen
Gaudi's project; maar de project
strandde
mondelinge
toch
zijn
het
wil,
dat
Gaudi's
is
weinig
vasten
duidelijk
gegevens dat
er
juist
betekend heeft. Zoveel dat het
veroorzaakte?
ook
over
het
in
zijn
bij
wij
de
project "het juk van de
467
(alleen
al
stap
die
men
-
de
geometrie
grote
achteraf
"Mayaboog", de parabool, de Astorga,
van
zich
stap
voorwaarts
gezien
toepassing
van
cirkel
-
voelt
van
de
en
vierkant
van
ruimtes
in de
met
een
geprononceerde
die vier; keer herhaald wordt.
470
de platte
276
partij
afsluitende
gebruikte,
inmiddels
een
Waar
vensterpartij
zien
in
de
nevelen
verhuld,
met
vier
In
van
van
"Colegio's"
elkaar
loggia's en balkons als verwantschap
met
in Garraf (ook de scheefstand van de buitenwand
Het is ook de
toekomst
van Gaudi's architectuur. Boven de ring van zestien we de contouren
van de kerk voor de
waterpartij
vertoont
de
Colonia Güell ribben
van
blijkt
in
de
de (65)
fontein
slechts
Gaudi's
inzicht in de
die voor zijn vormgeving zo be
palend is geworden en daarmee voor de vormen van zijn werken. de waterstromen herkennen wij de paraboloïden, die Gaudï eerst
toren
Familia
en
een
synthese
en koepel), later ook als extrados zou gaan toepassen:
als eerste in het in
project uiterste
voor
Tanger,
daarna
in
de
Sagrada
consequenties in de kerk van de Colonia
Güell bij Santa Coloma de Cervelló.
In plattegrond zien we dat
de
vol
Gaudï "ingeburgerde" kleine moduul, komt in de fontein
lezen
Nochtans
om
van hoogte : breedte zijn hiervan
hydraulica en niet in de statica,
haast letterlijk terug
bindend element; deze partij toont onmiskenbare eenzelfde
verhouding
torens van de Sagrada Familia.
ingangspartij in het midden
in het aanzicht van het Tangerproject.
we
de
verrijzen, de bovenste
nauwkeurige
blok
specifieke
die Gaudï in het voorjaar van 1877 ontwierp.
als intrados van zijn torenkoepels (torres-cupulas,
vinden we, op cirkelbogen getransformeerd,
raken;,^*zien
bij
beelden
en massa's, dit alles vinden we in het
De hoofdopzet van het Colegio Teresiano, een langwerpig lagen
Cataluüa,
groeve,
kunnen
voorgaande werk.
vier
de
daar dat we, als het ware
komen. De in
de
slechts tot uiting in de plaatsing van de watermonden.
maar
grafostatica
gronden, de fijnmazige structuur in de opstanden, verhoudingen
aan
ze
torens van de Sagrada Familia zo
wezen kunnen we teruggaan naar de monumentale fontein voor het
ledig
afwierp"
maakte,
de
getuige. De ook in het Tanger-ontwerp
de
Casa Calvet (1898) is daarmee in tegenspraak), is het
evident dat Gaudï hier een een
stijlen
die
vieren gedeelde cirkel, de pyramidale opbouw, de
(64)
historische
In
muurde
mening van Bassegoda niet delen dat Gaudï met dit
466
gekregen,
overeenkomsten met het project voor Tanger: de centraalbouw, de in
ontwerp
atelier
de torens heeft opgevat als
Deze uitdrukking van Catalanisme heeft in zijn ordening duidelijke
dit ontwerp voor Gaudï veel
altijd
hebben
Plaza
(Wilde
Sagrada Familia te kijk hing. Hoewel
het
zin krijgen, maar dan in de Sagrada Pamilia?) Hoe
het ook zij, en hoe zijn,
overlevering
Gaudï
Hoe is Gaudï toen op dit idee gekomen? 468
op een "beslissing van boven". Kan het zijn dat
deze beslissing "van Rome" hij
(63)
keer dat officieel melding wordt gemaakt van
dat
omwentelingslichamen van de Maya-boog, waarmee
De Missiepost stond toen op pa
pier. Torii vond in de archieven in Tanger, dat de plannen voor de
aan de Heilige Congregatie de Propaganda Fide in Rome.
465
Absoluut
in
469
Er wacht ons nog een verrassing bij slechts
bedoeld
als
de
fontein.
Is
het
vorige
een poëtische noot in dit prozaïsche proef
schrift, het volgende toont aan dat Gaudï het idee van het Chateau Ideal (respectievelijk Cité Ideale) kende en
zelfs
al
gebruikte
lang voor hij de Missiepost ontwierp:
het is het ontwerp voor een
Chateau Ideal dat als fig. 52 voorkomt in Jacques Androuet, dit Du Cerceau:
"Le
Premier
van
zijn
twaalf
torens zou krijgen. Het is hem haast gelukt. De
fontein, de Missiepost, de kerk, driemaal is scheepsrecht?
(second) volume des plus excellents basti-
ments de France ...", Parijs 1576-1579 en ontwerp
hij
wel
direct
onder
het
Du Cerceau dat Gaudï voor Tanger gebruikte. De over
eenkomst hiermee van Gaudi's fontein is onloochenbaar. De Missiepost is door Torii's studie op de plaats gekomen, die dit ontwerp toehoort. Niemand van de schrijvers had
tot
nu
grote belang ervan in Gaudi's werk duidelijk gemaakt. studie
die
toe
het
Het is zijn
deze onderzoeker tot de conclusie bracht dat het niet
voor niets was dat Gaudï deed verzuchten dat hij
dit
project
zo
graag had gerealiseerd. Als er sprake is geweest van een doorbraak in
het
werk
van Gaudï, "het moment waarop alles in elkaar past"
dan moet dat voor Gaudi's gevoel bij dit project geweest zijn.
In
die zin is Bassegoda's constatering terecht "met dit project wierp hij
het juk af van de historische stijlen van zich af" dat hij nu
wist welke weg hij zou gaan volgen. Hem
ontbrak
nog
slechts
juiste methode om kracht en vorm in één handeling te bepalen: "hangmodel"
de het
dat korte tijd later zijn intrede in Gaudi's ontwerp
methodiek zou doen. Dat Gaudï bij het hangmodel aan
eendere
pro
blemen werkte als bij zijn project voor Tanger wordt vooral duide lijk als men de foto van het eerste hangmodel met het kerkgedeelte van
de
Missiepost
vergelijkt. In beide gevallen gaat het om een
tweezijdig-symmetrische structuur met een reeks aan
elkaar
gren
zende koepels, waarvan de centrale hoger is dan de andere. Daarmee
raakt
forse symbolen
ook
verklaard
plaatste
(men
waarom
Gaudï op zijn torens zulke
vergelijke
Colonia
Güell
en
de
Sagrada Familia). De
frustratie
frustrado"
die
heeft
Gaudï
de
opgelopen
met
dit
"proyecto
hem misschien tot zijn haast desastreuse vasten
aangezet maar zéker tot voor
heeft
de
sindsdien
veel
ambitieuzer
plannen
Sagrada Familia. Het is alsof hij de Kerk van Rome heeft
willen laten zien dat zij met hem nog
niet
klaar
waren
en
dat
277
Van Gaudï
Moten
het maritieme Catalonië', voldoende uitspraken
(1)
Rafols, J., "Gaudï", p. 68.
(2)
Martinell, C , "Gaudï, his life, his
(3)
theories, his work",
van Catalonië, Italië, Griekenland.
Men leze
Het
bijv.
"Der Hang zum Gesamtkunstwerk", Kunsthaus al
in
de
Italiaanse
(5)
De genoemde voorbeelden, behalve Du Cerceau en Fra Giocondo,
(6)
Helaas
hij
in de
Japanse
uitgave
Completas de Gaudï" niet de originele plattegrond uitgesproken
slechte
weergave
"Obras
maar een
daarvan, getekend door Juan
architectuurtheorieën
tenzij
zoals het Chinese huis
(13) La Hormiga de Oro, 1887, p. 551: Marruecos
VII
(...)
Por
la Misión Franciscana esta construyendo un edificio
en uno de los mejores sitios inmediatos a Tanger en
el que
se instalara la Escuela Médica y el Hospital Espanol. Esta, ademas
construyendo
talleres
para jóvenes, al salir de la
(Zie ook bij: Waarom de opdracht niet doorging.)
(7)
Puig Boada, J., o.c, p. 100.
(8)
Bergós Massó, J., o.c, p. 80, 82. De mededeling
van
Bergós
lijkt
(14) Torii, T., "El Mundo Enigmatico de Gaudï", I, p. 62, noot 26 strijdig
met
Rafols'
en die van Martinell. Wanneer werd het ontwerp
voor Tanger aan Bergós geopenbaard?
o.a. Missies waren vaak van militaire Semana
Tragica
(1909) zijn
aard:
trieste
de
Rifoorlog, de
getuigenissen van de
Gaudï sprak over zichzelf in de pluralis majestatis.
pogingen van Spanje in Marokko vaste voet aan
Collins, G.R., o.c, p. 12, 13.
krijgen. ("A history of Spain and Portugal" p. 324.)
(10) Ook Törii uit zijn twijfels met
betrekking
tot
de bewe
(15) Torii, T.,
de
grond
te
o.c, p. 59, noot 15: Het tractaat van Vrede en
ringen van Juan Eduardo Cirlot, die zich baseerde op publi-
Vriendschap, Wad-Ras 1860 en Het Tractaat over de geschillen
katies van
betreffende de Overeenkomst
te
late
datum
("Erlebte Erdteils" van Leo
Frobenius in de tweede tot vierde dekade van de 20ste over Afrikaanse
eeuw)
kunst, en meende dat Gaudï tot zijn conus-
vormige torens kwam langs
"de unieke weg van de irrationele
intuïtie.
Cirlot,
(Juan
Eduardo
"El Arte
de
Gaudï",
Barcelona, Omega, 1950 p. 23.)
over de grenzen van Melilla van
1859 en het Vredestractaat van 1860, Madrid 1861. (16) Bergós, J., "Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós",p.135. (17) Torii maakt niet aannemelijk dat Gaudï eerst Malaga bezocht, door Andalucïa reisde en vanuit Cadiz naar Tanger reisde. De reis door Andalucïa is mogelijk maar
(il) Casanelles, E. "Nueva Vision de Gaudï", p. 54, 55.
Gaudï
(12) Bassegoda Nonell, J., o.c, p. 146, 147.
gereisd
per
trein
de
betalingen
Merkwaardig onnauwkeurig is deze bewering van Bassegoda. Hoe
Asociación de Seïioras" (waarvan de
Afrika
voorzitster was) in Malaga en Tanger
te koppelen
met
"het Oriëntaalse en Mediterrane"?
niet
zeker,
ook kan
van Barcelona naar het zuiden of andersom
zijn. Slechts
T., o.c,1-67) 278
gehad,
escuela puedan ser educados en las artes y oficios; (...).
Matamala.
(9)
Europese
ultimo
treft men alle in "Der Hang zum Gesamtkunstwerk". publiceerde
via
werk
in: "1'Histoire de 1'Habitation Humaine van Viollet-le-Duc".
Renaissance voorkwam. (Hypotheses)
getuigenis
Oriëntaalse, d.w.z. niet-Europese Oosterse, heeft naar
mijn inzicht geen betekenis in Gaudï's
Verderop wordt duidelijk dat dit ook
bekend; geen
van zijn uitspraken behelsen de Afrikaanse culturen, wel die
p. 288, 289. Zurich 1983. (4)
zelf zijn ten aanzien van het mediterrane, d.w.z.
aan
Markiezin zijn
Gaudï
door de
van
Comillas
feiten.
(Torii,
(18)
Men leze ook de hoofdstukken
"Het bisschoppelijk paleis van
steld werd als architect van de Sagrada Familia.
Astorga"
Botines,
Lope de Vega en Calderón waren volledig in
en
"Casa
de
los
León" van dit proef
schrift.
Wagners
theek aanwezig.
Torii, T., o . c , 1-67:
Op 17 oktober 1893 worden de plannen
in Tanger getoond.
Wagner legt in een brief aan een Franse vriendin uit 1878?)
dat
Parcifal
Zie noot (13).
reine Tor" betekent. Dit vermeldt Kurt Pahlen in
(20)
In tegenspraak hiermee is wat José Maria de Dalmases in 1926
boek
schreef: De Markies
dieser Namensherkunft erfahren?"
van
Comillas
laatste bezoeken aan Gaudï,
zei
bij
één
van
zijn
in de Sagrada Familia: "Wat een
vreselijke fout dat het niet gerealiseerd is.
Spanje zou zo
Torii,
T.,
o.c,
1-69,
spreekt
van
een "beslissing van
Marsillach
had
of
van
Wagner
deze
werd
het
text-
"Warm hat er von
informatie
van
Dr. Letamendi die de inleiding van inleiding
gepu
in de Bayreuther Blatter. Letamendi was gast
van Wagner.
bovenaf" van de Heilige Congregatie tot Verspreiding van het
Het is mogelijk dat Wagner via
Geloof (Propaganda Fide) die de
ge
(filologische) constateringen kwam die betrekking hebben met
Francisco de Paula del Villar y Lozano aan
voor als liggend "in zwei benachbarten Gebiete des gotischen
realisatie
onmogelijk
Gaudï werkte bij
Spanje.
en wellicht nog korte
Deze
beschrijving
van
Cornet
hebben
leveringen
en
gemeld. niet
de jonge Gaudï in de eerste
Antoni
Gaudï
i
Dit houdt in dat wij hier met over
met
directe
getuigenissen
van
doen
hebben. voerde
de
Wolfram von Eschenbach
door
Gaudï
vereerde
componist-
ontleende zijn kennis van het Parzi-
falverhaal aan twee vroegere dichters, Troyes
en
Kyot
negende-eeuwse,
de
Provengaal.
tijdgenoot
wederwaardigheden
Provence
behoorde
te
hij
zijn
siast
Catalaanse
poëzie
in
een
bewonderaar van diens
Tristan en Isolde (Richard
meld:
Daar ontmoette hij Wagner toen voor de laatste maal,
de
stierven het jaar daarop. Hetzelfde jaar waarin Gaudï aange
ook
grens
Kyot = Don
een,
vastgelegd.
De
graalburcht Munsalvaesche klankverwantschap
met
het
(uitspraak moent) en salvatg = wilde berg,
Wagner van
heet
geweest van Parzifal,
hebben
een treffende benaming voor Montserrat.
Wagner y el teatro clasico espanol). beiden
mont
laatste
met Catalonië tot een cultuurgebied. Von
- Muntsalvasch. Dit woord heeft
Maragall vertaalde (...)
namelijk Chretien de
Deze
zou
Eschenbach noemt de plaats van de
Wagners
aantal
real afkomstig (Pahlen 249).
De eminente dichter Joan Maragall veranderde van een enthou voor
een
Pas in de definitieve Parsifaltekst komt Montsalvat
dirigent Clavé de mars uit Tannhaüser in Madrid uit.
muziek.
tot
Spaniens" (Pahlen 250. Zie ook Pahlen 222, noot 1 . ) .
wiens
Reeds in 1862
Marsillach
De naam Sant Gral is van het Spaanse (lees: Catalaanse) Sang
Gaudï,
jaren van zijn architectenloopbaan, baseert Martinell op wat
(26)
Het lijkt niet onmogelijk dat
afvraagt:
bliceerd
Rafols, Bergós en Elïas over het leven van
(25)
zich
diens biografie over Wagner schreef, welke
tijd daarna (1876-1883(?)).
(24)
die
(Torii, T., 1-44, noot 66)
Montserrat gedurende zijn studietijd,
(23)
Parsifal,
te zien grote belangen in betwist Tanger hebben gehad."
maakt zou hebben. (22)
van
(begin
uit het Arabisch afkomstig is en "der
(19)
(21)
biblio
situeerde
christelijk
Quijote?
Cosima
Zoals
elders
ver
zijn graalburcht in Spanje op en
heidens
Wagner,
grondgebied.
Is
Tagebuch 4-8-'78: Don
279
)
Quijote
is
in werkelijkheid
de Graalridder, de grootwel
(30) Mota, J.
en
Infiesta, M.,
"Richard Wagner
y
el teatro
hij
(31) De bewerking van de de
Grimms werd
een anoniem
Ook dient "Der junge Titurel" van genoemd
door Wagner
bestudeerd
zogenaamde "Bayerische Lohengrin", in 1813 uitge
geven als bewerking van
van
het
trots was
(in
archief
Colegio Teresiano vertoont al te veel overeenkomst
met die van de Milanese dom om
clasico espanol", p. 29. naast
van Barcelona de enige waarop
Colegi Oficial d'Arquitectes, Barcelona). De gevelcompositie
doener.
Middeleeuws gedicht.
Albrecht von Scharfenberg
te worden, een voortzetting
van Von Eschenbachs
fragment "Titurel". Titurel was de Graalkoning die de burcht
deze
gelijkenis
te
negeren. (39) Deze uitspraken vindt men in Martinell,
"Conversaciones con Gaudï", C.
in "Las Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós"
en in "El Templo de la Sagrada Familia" van J. Puig Boada. (40) Wolff, Arnold, Dombaumeister
in Keulen deelde mee, dat er
voor 1982 geen cont acten tussen de Sagrada
Pamilia
(41) "Der Kölner Dom im Jahrhundert seiner Vollendung" 2°.
op de grens tussen Arabieren en Christenen", wat met Wagners
(42) "Der Kölner Dom im Jahrhundert seiner Vollendung" 2°.
overeenstemt.
en de
Keulse Dom hebben bestaan.
bouwde. (Pahlen "Lohengrin", 221) (32) Manuel Rovira Muntadas: "Montserrat lag gedurende vele jaren beschrijving
kunnen
(Richard Wagner y
el teatro
clasico espanol, blz. 29.)
(43) "Der Kölner Dom im Jahrhundert seiner Vollendung" 1°, p.284. (44) "Der Kölner Dom im Jahrhundert seiner Vollendung" 1°, p.285.
(33) Volgens K. Pahlen, "Lohengrin" p. 217: "Wagner
am
nachsten
(45) De schaal op de spits met dalende duif, de getallen, de vier
steht aber der sogenannte "Bayerische Lohengrin", sogenannt
kapellen
weil sein Manuskript
geïsoleerde ligging.
sich
in Bayern fand"; "Lohengrin",
p. 220 en 222.
(entrees?) in
de schil, de piramidale opbouw, de
(46) Hoewel de hoofdvorm van het paneel in de gotiek
(34) Martinell, C. "Gaudi, his life, his
theories, his works",
komt,
is
de
stand
hoogst
incidenteel elders voor (Reims) maar is
p. 78 en fig. 55/56.
thematisch:
Martinell, C , "Conversaciones con Gaudi", 37.
veel voor
bijzonder. Deze komt weliswaar
Koningsvensters,
in de
koorgewelf,
Keulse Dom koorstoelen,
(35) Pahlen, K., "Parcival", p. 215.
vloermozaïeken.
(36) Pahlen, K., "Parcival", p. 215.
Tot mijn verrassing
(37) "La Hormiga de Oro", 1887, blz. 536 en 537: nueva fachada de
Palma de Mallorca een venster in dezelfde vorm en stand. (47) "Der
la catedral de Florencia. "La Hormigo de Oro", 1889, blz. 473: fachada de la catedral de Milan
(definitief
ontwerp
van
J. Brentano; N.B. alle
prijswinnende ontwerpen voor de dom van Milaan werden in dit blad gepubliceerd). In hetzelfde jaar
werd
de
Eiffeltoren
gepubliceerd. (38) Zo was
de
Dom
im
het
Franciscaner
Jahrhundert
seiner
klooster
van
Vollendung" 1°,
p. 302, fig. 19.19. (48) Men leze Gaudï en L'Atlantida van Jacint Verdaguer. (49) Er
zij hier
verwezen naar "De vormen", de uitweiding over
Giotto. (50) Torii, T., o.c, p. 213, 214.
tekening
die
hij
gemaakt
had (1882) van het
voorstel van Juan Martorell tot voleinding van de kathedraal 280
Kölner
bevat
(51) Bergós, J., Conv. 8: stijlen
("Los
het
verbeteren
van
de
renaissance
estilos renacentistas") houdt voor Gaudï het
opheffen van acoustische fouten in.
piramidale karakter moet overheersen.
Bergós, J., 23: het verbeteren van de Gotiek bestaat in een mathematische wijziging.
vergelijke
de vensters
in het
torentje van Palacio
Güell. De spitsboogvorm van het overkapte venster vindt men
Bergós, J., 16: "..., zij die wetten van de Natuur zoeken om daar nieuwe werken mee in overeenstemming te brengen, werken
(bijv.) in "Gotische Konstruktionen". (zie literatuurlijst) (59) Men raadplege o.m.
"Gotische
Konstruktionen", of Gwilt's
"Encyclopedia of Arquitecture".
met de Schepper samen. De nabootsers niet. Bergós, J., 195: "In de (oplossing van de) Sagrada
Familia
gaan alle stijlen samen, ..."
(60) Torii, T., o.c, I - p. 60 t/m 70. y
(61) Torii, T., o.c, II - p. 266 t/m 283.
(52) "Der Kölner Dom im Jahrhuhdert seiner Vollendung",
I - 284,
(62) Molema,
J.,
e.a.,
"Gaudï,
rationalist
met
perfecte
materiaalbeheersing", p. 43 e.v.
285. In de S.F. komen deze getallen (uiteraard) ook voor; zo zijn er
(58) Men
de
twaalf
doopkapel
en
aposteltorens, de twaalfzijdige sacristieën, sacramentskapel, terwijl
ook
alle
torens
twaalfzijdig zijn.
(63) Torii, T.,o.c.,I Manuscrito
-
p. 67. Archief
Oficios, Patentes
van
Tanger, Libro
etc., del Superior: Decretos
de Discretorio p. 75. (64) bijv. Rafols, J., "Gaudï", p. 68.
(53) Verbeek, A., "Der Graltempel in romantischer Sicht", p. 439458.
(65) Zoals we die het beste zien in een maquette
voor
de voor
gevel; Torii, T., o.c, II, p. 479.
(54) Daardoor
misschien
komen gebouwen waarin de verhouding 2:3
verwerkt is als "oud", die waarin de verhouding 1:2 gebruikt is als "modern" over. Gaudï voegen. Men
leze
"Gaudï
slaagde
erin beide
samen te
en de geometrie" en raadplege de
diverse verhoudingenschema's in dit proefschrift. (55) Reeds in Casa Vicens maakte Gaudï het dak tot bare ruimte.
een betreed-
Casa Mila is het duidelijkst voorbeeld van een
"dak-landschap", maar ook op Bellesguard is het dak een waar avontuur.
In
León
en
Astorga
vinden we duidelijke voor
beelden van een gebouw in een groeve. (56) De vierlob werd tot uitgangspunt in de kerkenbouw Rijn:
langs de
St. Maria im Kapitol, Keulen is een van de zuiverste
voorbeelden maar ook daar is de concept uitgegroeid
tot
een
vierde
lob
reeds
in het
langsschip, zodat er van een
feitelijke vierlob geen sprake is. (57) Zie "Gaudï's aantekeningen, etc." p. 6:
Het exterieur dient
in overeenstemming met het interieur te
zijn, waarbij het 281
\
282
BODEGAS GUELL TE GAEEAP
Inhoud
» ^
;
^ -'■■- - < i
' ■ - v
'.
'
*
> Inleiding en thema's
*•;•.--*
*.•.._'-*•
•-',' ' • > . - . ■ » * - , ■ ïtl
' i,
j r . - ' " '
Korte geschiedenis van de situatie
J*
v.' '
■ " ■
.
Literatuur en bronnen - literatuur - foto's - het Arxiu Historie Municipal, Sitges - tekeningen
'■»
^ v
!.
,'1
- archiefstukken Het Pabellon de Caza De oude bebouwing De bouwvergunning van 15 februari 1895
-." iv-jI
j -V?
- het kleine gebouw - het grote gebouw
4.
H> * .
^
..
De gerealiseerde gebouwen, inleiding
"
L
De gerealiseerde gebouwen, het poortgebouw !
'T"
V
«q
-w-TBÉ-r"*^"
De gerealiseerde gebouwen, het hoofdgebouw - typologie - bouwmassa - ontwerpmethodiek - maatanalyse - de functionele structuur - de ruimtelijke structuur - de binnenzijde - de stoffelijke structuur - de materialen en hun toepassing - de bepaling van het bouwjaar
^
. .V *-frr<.> ■=-"■*-« i
- de relatie met bouwwerken uit dezelfde periode - wie was de ontwerper? Noten
284
BODEGAS GUELL TE GARRAF
Tweede thema Het
auteurschap
wordt
of
aan
Gaudï,
of aan Berenguer, of aan
1894
- eerste ontwerp (vermoedelijk)
beiden in vereniging toegedacht. De onzekerheid over
1895
- bouwaanvraag
schap vindt misschien
189»
- aanvang bouw, naar gewijzigd ontwerp
voordeed bij de plannen voor de coöperatiegebouwen:
1904
- einde bouw
ontwerper
was (nog) niet in het bezit van een architectendiploma,-
en
derhalve
mocht
het
auteur
zijn oorzaak in iets dat zich ook in Mataró de feitelijke
de bouwaanvragen niet ondertekenen. In Matar5
Inleiding en thema's
betrof dit Gaudï, in Garraf misschien Berenguer.
Het hoofdgebouw van de bezittingen van Eusebio Güell aan de Costas
De verhouding Berenguer-Gaudï is voor
de Garraf, aan de Middellandse Zeekust ten noordoosten van Sitges,
weest tot ver uiteenlopende meningen. Feit is, dat Berenguer gedu
zou,
naar zijn kwaliteiten gemeten, voor dienen te komen in over
zichten van de Westeuropese architectuurgeschiedenis. Merkwaardigerwijs
komt
het
"Architecture: Nineteenth
zelfs
and
in
Twentieth
gerichter
(l)
literatuur als
Centuries"
van
Henry-
Russell Hitchcock slechts met een halve zin voor. De ontstaansgeschiedenis van het complex onduidelijk. cies,
wie
(2)
"Bodegas Güell" is nogal
rende
meer
dan
aanleiding
25 jaar, tot zijn vroege dood in 1914, met Gaudï
heeft samengewerkt. De mogelijkheid dat Berenguer aan werkt heeft,
Garraf
de
ge
is zeer groot; of hij de ontwerper was, kan in twij
fel getrokken worden. In
ge
(5)
literatuur omtrent Garraf vinden wij de volgende veronder
stellingen aangaande datering en auteurschap.
Wanneer de opdrachten verstrekt zijn en aan wie pre de ontwerpen maakte en wanneer deze gerealiseerd zijn?
Het zijn vragen waarop in antwoorden
gegeven
de
literatuur
diverse
Oriol Bohigas
tegenstrijdige
zijn. De datering van het complex loopt in de
Arquitectura
1888-1890
Berenguer
1895
Gaudï,
Modernista J. Bassegoda Nonell Obras Completes
literatuur uiteen van 1882 tot 1913, de ontwerpen en de uitwerking daarvan worden aan Gaudï en/of zijn medewerker Francisco Berenguer
medewerker
Berenguer David Mackay
toegeschreven.
The Anti
1888(-1913)
Rationalists
Eerste thema Sinds in het archief van de gemeente Sitges tekeningen documenten
(4)
schrijvers
betreffende
en
andere
Güell's bezittingen in Garraf zijn aange
G. Collins
Antoni Gaudï
J. Rafols
Gaudï
C. Martinell
Gaudï,
J. Bassegoda Nonell Las Bodegas
troffen, is het zeker dat hoofdgebouw en poortgebouw na april 1895 gerealiseerd zijn; en daar de oudste foto's van deze
gebouwen
in
(1882)1888
Berenguer
-
Berenguer Berenguer
(1882)-1904 vriendschap
Güell, de Garraf
Gaudi-Berenguer
R. Pane
Gaudï
1905
gepubliceerd zijn moeten de gebouwen binnen de periode 1895-
C. Flores
Gaudï, Jujol,..
1895-1901
Berenguer en Gaudï
1905
ontstaan
T. Torii
El Mundo ... de
1895-1901
Gaudï-Berenguer .
zijn.
jaren van deze eeuw.
Bassegoda
noemt
als bouwperiode de eerste (3)
Berenguer
Gaudï I. Sola
Morales
1882
(6)
285
boerenhoeve. Drie jaar later vroeg José Pardo (de aannemer met wie
Korte geschiedenis van de situatie De oudste beschrijvingen van de kuststreek om Garraf de
twaalfde
eeuw.
In
stammen
onder de naam Campdasens aan een zekere presbyter Juan,
van
de
ter
martelaar San Vicente. Vanaf het midden van de vijf
tiende eeuw raakte het klooster in
verval,
er
bleef
niets
van
Gaudi
lange
tijd samenwerkten) in naam van Güell toe van
de
steengroeve
waaruit het marmer voor het Palacio Güell werd gewonnen.
onder het
stichten
en
stemming tot voortzetting van de exploitatie
1163 schonk Alfonso II het gebied, bekend
beding dat deze er een basiliek of een klooster zou ere
Güell
uit
475
Op
19 januari 1895,
ten leste, werd er namens D. Eusebio Güell y
Bacigalupi vergunning gevraagd voor het komens
(dos
bouwen
van
twee
onder
cobertizos) te Garraf. Deze aanvraag is voorzien van
over.
tekeningen waarop de gebouwen verwantschap vertonen met het hoofd
In
gebouw en de portierswoning,
de
zestiende eeuw werden twee landkaarten getekend waarop het
klooster nog voorkomt.
Beide kaarten, respectievelijk uit 1571 en
1586, tonen bij de naam Garraf een huis, een toren en ning;
tussen
toren
"Bodegas
omhei
en huis slingert zich de weg van Sitges naar
Barcelona. Zowel toren als huis werden deel van het als
een
Güell"
bekend
staat
en
complex,
dat
dat ons in dit hoofdstuk
In het begin van de negentiende eeuw werd er in het huis een kapel ontworpen in opdracht van
het
kapittel
van
de
kathedraal
van
In 1864 werd een plan goedgekeurd waarin de hierbovengenoemde
weg
Barcelona.
zou
worden
omgelegd. Het nieuwe tracee is vrijwel overeenkomstig
het nu bestaande, zij het dat de weg
sindsdien
aanzienlijk
ver
breed is. In 1879 was de nieuwe weg gereed. Vanaf
1878
werkte
men
aan de aanleg van de spoorlijn, die zich
tussen het strand en de terreinen van de Bodegas Güell Deze spoorlijn werd op 29 december 1881 officieel in
doorperst. gebruik
ge
nomen . Terreinen en opstanden in Garraf werden in 1874 door Eusebio Güell i
Bacigalupi
aangekocht voor de aanleg van wijngaarden, en moge
lijk ook met het oog op de winning van natuursteen.
(7)
De eerste activiteit die uit archiefstukken blijkt,
is het graven
van een put in 1884. De plaats ervan is onduidelijk en op het ter rein niet terug te vinden. een bouwvergunning.
286
Sinds het ontstaan van de Bodegas Güell heeft er binnen de
Het
Uit 1885 stamt de eerste aanvraag voor
betreft
een
"Casa
de
Labranza",
een
omhei
ning geen noemenswaardige bouwactiviteit meer plaatsgevonden. Wel ontstond er in de onmiddellijke van
de
firma
nabijheid
een
(8)
cementfabriek
Asland, eigendom van Eusebio Güell. Vanaf het ont
staan van deze fabriek (na 1916?) ging de aantrekkelijkheid van de situatie verloren.
bezighoudt.
zoals die uiteindelijk gebouwd zijn.
(9)
schrijft Bassegoda in plaats daarvan
Literatuur en bronnen
het
voornoemde
jachtpavil
joen.
(12)
Literatuur
Collins noemt het jachtpaviljoen en schrijft in een noot: "Later a
Zoals ik in de inleiding van dit hoofdstuk reeds opmerkte, zijn de
quantity
schrijvers in het algemeen van mening dat de
Francisco Berenguer,
van
Gaudï
hand", Francesc Berenguer i mening
Bodegas
Güell
niet
admired
zijn maar van één van zijn medewerkers, zijn "rechter
verkondigd
dat
het
Mestres
(1866-1914);
ook
wordt
van
gebouwen
worden
door
werken, vermeld als: landschap
Rafols,
eerste
Garraf
van
de
Bodega's
van
de
familie
at
Garraf
closest
for
the
associate
Güells by
(
) . Gaudï
Arquitectura I , 1927, p. 1 0 ) , and it has
gaudiaanse
principe
de parabolische boog en gewelf is hier met absolute construc in een structuur van wit
marmer in opera incerta."
Gaudï's
In
"... het originele werk, dat het betoverende
respecteert,
Gaudi's
(Salvador,
done
tieve samenhang tot uitdrukking gebracht
gerealiseerde
beschrijver
it
was
Robert Pane zegt over de Bodegas Güell: "Het
complex in nauwe samenwerking tussen
te
building
been frequently mistaken for his own work".
de
beiden ontstond. De op de terreinen van'de familie Güell
of
"The
Anti-rationalists"
wordt een hoofdstuk aan het werk van
Berenguer i Mestres gewijd. David Mackay beweert hierin dat de ge
Güell die
Berenguer in de Costas de Garraf oprichtte ...". Wel vinden wij in
bouwen in Garraf van diens hand zijn. Mackay
zijn boek "Gaudï" de afbeelding van een geveltekening "Proyecto de
Berenguer door Gaudï onder de voet is gelopen en dat de laatste te
Pabellon de Caza en las costas de Garraf".
veel eer is gegeven ten koste van zijn medewerkers.
bouw in de tijd
Rafols plaatst dit ge
In
bij de Coöperatie te Mataró, de ingangspaviljoens
van Güell's buitenplaats in Las Corts (de "Pabellones
Güell")
is
Rafols,
hoorlijke beschrijving van enige omvang van de
Gaudï een (verder onbekende) afgewezen prijsvraagin
zending voor een Casino in San Sebastian
misschien
voor
de
Martinell
schrijft:
fact that his own most famous work,
in
gebouwen
op
de datering. Er bestaat in de literatuur voorts geen be
in
Garraf,
can
be
seen
in
the
Voor of tijdens de bouw genomen foto's zijn
Wel
(ll)
477
te Barcelona foto's, die juist voor de
Bassegoda heeft de uitgebreidste verhandelingen geschreven over de
478
moeten zijn.
details, and textures in the Gaudinian manner".
gebouwen
te
Garraf.
Jorge"
in
het
Gaudï,
vida
y
arquitectura"
be
onbekend.
Zelfs
er
in
de archieven van Mas en van de Catedra Gaudï in
gebruikneming
gemaakt
Het terrein is hierop nog niet geheel vrij van bouw
terwijl
de
beplanting die op latere opnames voorkomt
nog geheel afwezig is. Deze latere foto's (uit 1909 en aanwezig in
tijd
het Instituto Ametller te Barcelona) worden gevolgd door
de voorgeschiedenis van het terrein bevat;
"Antonio
bestaan
materialen
Zijn twee geschriften dekken
elkaar grotendeels, zij het dat alleen het artikel
mij
van de opening van het gebouw bestaan er geen. 476
in het hoofdstuk in
de
terwijl evenmin uitgebreide pogingen onder
structural
"San
van
Foto's
the "Bodegas Güell" in Garraf
of such an attribution because of its daring solution,
schrift
structuur
nomen zijn verbanden te leggen met de andere gebouwen van Gaudï.
(10)
is frequently mistaken for one of the master's works; it is worthy
en
(13)
"He (Berenguer) had an admirably deep under
standing of his friend's (Gaudï) style, as
ontwerpen
dat
tuigend bewijs over het auteurschap aanvoert. Evenmin is er zeker
en
heid
dracht voor het jachtpaviljoen heeft willen gebruiken.
mening
het kort kan geconcludeerd worden dat de literatuur geen over
Casa Vicens, als behorend tot één coherente groep. Voorts schrijft dat
van
497
1916.
Er
bestaat
nog
een
uit
een opname waarop het gebouw versierd is;
287
deze is volgens gemaakt.
van het huis. Behalve het verbouwen van
Bassegoda ter gelegenheid van een kerkelijk feest
dieping
Enkele details doen vermoeden dat hij later werd genomen
tot
een
ruimte
op
ver
kapel wilde men over de weg en bijna aansluitend aan
dan de vorige (zoals een hoge boom op de achtergrond en de kleding
de toren nog een kleine sacristie bouwen. Er
van enkele dames). De eerstvolgende foto's zijn die welke Salvador
stemming
Amós publiceerde (+_ 1920), dan volgen die van Rafols (1929). Torii
Barcelona. Van de aanbouw zijn geen sporen te vinden.
publiceerde
De eerstvolgende tekening dateert van 19 januari 1895.
een foto van de bekende fotograaf Thomas uit het blad
de
gevraagd
aan
het
kapittel
van
werd
hiervoor
de
kathedraal
toe van
Deze teke
Ilustració Catalana (8-1-1905) die moet behoren bij de twee foto's
ning geeft de plattegronden van twee gebouwen weer in
in
tie. Eén ervan, vergelijkbaar met de gerealiseerde portierswoning,
het
archief
van het Instituto Ametller en die gedateerd zijn
als "Garraf-1909 Colonia Güell"
en
"Garraf-1909 Casa Güell".
hun
ligt nog 'aan de landzijde van de weg Barcelona-Sitges;
De
zijn
niet gesigneerd, zijn echter op dezelfde tijd van de
vergelijkbaar
een huifkar staat op exact dezelfde plaats als op de
zeezijde en niet ver van de plaats waar het hoofdgebouw werd opge richt. De in de
foto van Thomas in I.C.
ontbreekt.
Voor
het
de andere,
dag genomen,
foto's
met
situa
gerealiseerde hoofdgebouw, ligt al aan de
bouwaanvraag/-vergunning dit
Güell desea construir en la finca denominada
Het Arxiü Historie Municipal van Sitges De zogenaamde Costas de Garraf behoren tot het bestuurlijke gebied
el término municipal de Sitges"
van de Catalaanse gemeente Sitges. Sinds april 1982
verleend.
gemeentelijk
apparaat
over
een
genoemde
uitstekend
beschikt
het
geoutilleerd gebouw
waarin enig materiaal kan worden aangetroffen met
betrekking
tot
479
Garraf,
Bassegoda publiceerde een aantal tekeningen dat door studenten van de
Hogeschool
voor
Architectuur
te Barcelona voor de leerstoel
! Het
ze
gering,
en
beperkt zich in tijd tot de jaren
1884-1895. Het bestaat uit enige tekeningen, betrekking Hoewel
tot
en
geschriften
met
het verzoeken en verkrijgen van bouwvergunningen.
gering in hoeveelheid en onvolledig is het aanwezige mate
er
op
het
zichten suggereert een exactheid, hebben.
die de tekeningen in feite niet
voor en wordt veroorzaakt door onvoldoende kennis van de structuur
gebouwen in Garraf pas
waarde voor een juiste weergave van gebouwen.
eeuwwisseling
gerealiseerd
dan
Dit verschijnsel doet zich vaak in weergavee van gebouwen
van een gebouw. Een grondige bouwkundige kennis
de
correct
eerste gezicht uitzien. De tekenwijze van de aan
riaal voldoende om Bassegoda te steunen in zijn mening dat de twee omstreeks
en
(14)
j de bezittingen van de familie Güell in Garraf. is
situada
werd op 26 april 1895 toestemming
Gaudi is gemaakt. Helaas zijn deze tekeningen minder
materiaal
geveltekening
"Proyecto de dos cobertizos que Don Eusebio
is
immers
voor
zijn. Archiefstukken Behalve
Tekeningen Zoals
ik
in
de
paragraaf
over de geschiedenis van de situatie
reeds schreef, zijn er uit de zestiende eeuw twee waarop
de
288
een
bekend
oudste, nog bestaande bebouwing reeds geschetst staat,
te weten een huis, een toren en stamt
kaarten
aantal
tekeningen
een
omheining.
Van
veel
later
dat bedoeld was voor de verbouwing
de
laatstgenoemde
bevinden
Arxiü Historie Municipal van Sitges,
alle tekeningen zich in het voorzien van de bijbehorende
teksten. Deze behelzen (voornamelijk) verzoeken betreffende
en
toestemmingen
bouwactiviteiten op de terreinen van Güell. De oudere
stukken bevinden zich in archieven te Barcelona.
(15)
1878 werd gemaakt, namelijk de datum van de geveltekening voor het
Het Pabellon de Caza 482
Hoewel Rafols schrijft dat dit project bedoeld was reinen
voor
de
ter
van Eusebio Giiell te Garraf wordt zijn bewering door niets
gestaafd. geving
Het ligt dan ook niet voor de hand om in de directe om
van
een toren een gebouw met toren te plaatsen. Misschien
was men van plan de oude toren af te breken.
De asymmetrische op
bouw van de massa's van
het
jachtpaviljoen
hoort
latere
bij
geaccidenteerd
terrein
uitspraken
wil
naar
Gaudi's
zoals we in
Garraf aantreffen. Hoewel van het ontwerp voor het jachtpaviljoen
slechts
één
van
deze
voor naar men beweert ook de Casinotekening
eerst
werd
gemaakt)
dit onmogelijk.
ont
Vooralsnog
lijkt (18)
kan het door Rafols genoemde jaar 1882 dus juist zijn,
maar gezien de overeenkomsten tussen de tekeningen voor het Casino
aan
"Pabellon zijn.
de
Cooperativa de
Mataronense
en
de
geveltekening
van
het
Caza en las Costas de Garraf" zou 1878 ook mogelijk -
(19)
(17)
het
ontwerp
van
we
con
het Pabellon de Caza tot Gaudi's
vroege werk behoort. De
voorganger
Gaudï
toepaste in' de Pabellones Güell en daarna
voor
het
had gemaakt voor de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1878 (waar
van
werk omstreeks 1882 zeer goed herkennen.
dat
voor
hij in opdracht van de firma Cornelia een uitstalkast
tekening, een aantal karakteristieken van Gaudi's
Uit het ontbreken van parabolische overspanningen kunnen cluderen
toen
(16)
zicht bewaard bleef, kunnen we, geholpen door de grote nauwkeurig heid
Casino te Mataró. Daar Gaudï Eusebio Güell moette
het
eerst
daarvan,
onder andere in het Palacio Güell, vinden we
de
Maya-boog,
hier
ook
nog
die
niet
(net zo min als in Casa Vicens of in het Casino van de Cooperativa Mataronense). De hoge terrasdeuren plaatsen het paviljoen (in de tijd) dicht bij het Casino. balkons
van
De diverse baksteenconstructies in de dakranden en de het
jachtpaviljoen hebben een sterkere overeenkomst
met die van het trappehuis in het Casino te Mataró dan met die van Casa "Vicens. "{Classicerende" details, zoals de
omranding
van
hoofdingang en van de vensters in het souterrain van Mataró,
de zijn
in het Pabellon de Caza niet te vinden. Mogen
we
uit het ontbreken van de regelmatige horizontale banden
(zoals we die in het metselwerk van het Casino, van El
Capricho
en
de
worden
Vicens,
Pabellones Güell vinden) concluderen dat het
jachtpaviljoen het eerste is van deze gebouwen, Flores
Casa
samengevoegd
die
door
Carlos
onder het begrip "obras manifiesto"?
Dat zou betekenen dat het ontwerp voor het jachtpaviljoen vóór mei
289
De oude bebouwing
De bouwvergunning van 15 februari 1895
Voor
Op 19 januari 1895 vraagt Ramón Pico y Campanar
uit
1895 bestond de bebouwing van Güell's terreinen in hoofdzaak twee
elementen.
Een Middeleeuwse ronde toren, opgebouwd uit
tizos
houten brug
villa". De aanvraag gaat
over de voormalige weg Sitges-Barcelona verbonden met aan de helling gebouwde
boerderij. Toren en boerderij bestaan nog steeds.
administra
teur van Eusebio Güell vergunning voor het bouwen van
breuksteen en met weinig opmerkelijke details, was door een kleine
de bovenste verdieping van een evenwijdig
als
en
waarvan
"dos cober-
la finca denominada Garraf situada en el término de esa vergezeld
van
een
aantal
tekeningen,
er
slechts één bewaard bleef in het gemeentelijk archief
van Sitges.
(23)
De vergunning wordt op 26 april 1895 verleend onder een aantal be
De boerderij bergt twee lagen onder een flauwhellend zadeldak.
De
perkende
voorwaarden
van
Openbare
Werken
van
de
provincie
bovenste verdieping ligt op het niveau van de oude weg,
de onder
Barcelona:
ste ligt ingegraven in de helling. Het
uit
twee
- De tweede voorwaarde bepaalt dat de gebouwen op minimaal 4 m van
hoofddelen waarvan het laatstgebouwde aan de landzijde ligt.
Voor
gebouw
bestaat
dit deel werd in 1885 een bouwvergunning aangevraagd, de gunning
werd
bouwver
verleend op 21-4-1885. In de aanvraag is sprake van
een "casa de labranza con su cuadra y redil" boerenhofstede vertaald kan worden.
wat
het
beste
Het huis zal op 13 a 14 m van
de weg komen, waarom toestemming van de gemeente vereist is. Het in 1885 gerealiseerde zondere
details
met
(20)
de kruin van de weg moeten komen.
Op de tekeningen is exact 8 m
aangehouden. - De vierde voorwaarde houdt in dat de gebouwen gepleisterd dienen te worden. Bij de gerealiseerde gebouwen is dit niet gebeurd. - De
vijfde voorwaarde stelt dat het werk in zes maanden geklaard
moet zijn.
(24)
deel van de boerderij heeft enkele bij
(kenmerkend
voor
eenvoudige
gebouwen
uit die
jaren) zoals in baksteen uitgevoerde,
boogvormige
overspanningen
voor deuren en ramen in overigens uit
gepleisterde breuksteen be
Van
de
tekeningen
bevindt zich in het Arxiu Historie van Sitges
alleen een situatie op schaal 1 : 1O0, plattegrond zijn aangegeven.
waarop
twee
op de plaats van het later gerealiseerde hoofdgebouw;
in
L-vormig
soheidings- en keermuren waarvan enkele misschien reeds
in het begin van de negentiende eeuw tot stand kwamen.
De parabo
in
Een langwerpig gebouw staat, ongeveer
staande gevels. Dezelfde overspanningswijze zien we op het terrein enige
gebouwen
een kleiner
gebouw bevindt zich iets verder landinwaarts dan het ge
realiseerde poortgebouw, aan de overzijde (!) van de weg.
lische of daar naar neigende overspanningen moeten echter tegelijk met het hoofdgebouw zijn gerealiseerd. De
(21)
benedenverdieping van de boerderij, in gebruik als bodega (op
slagplaats) is op gelijk niveau verbonden met het het
latere
boerderij
hoofdgebouw,
dat
evenwijdig
souterrain
van
aan de hier beschreven
werd aangelegd; dus eveneens evenwijdig aan de oude weg
maar aan de andere kant daarvan gelegen.
(22)
- het kleine gebouw Het L-vormig gebouwtje komt in zijn afmetingen het poortgebouw na bij ;
de
aanbouw.
hoofdvorm
wijkt enigszins af, zo ontbreekt de halfronde
De indeling van de plattegrond en de plaats van vensters
en toegangen wijkt bijna volledig hoekvensters
stemt
af;
slechts
het
gebruik
van
overeen. Er moet voor het poortgebouw met een
vrijwel gelijkluidend gebleven programma van eisen, (het toegangs hek niet meegerekend), een andere oplossing bedacht zijn. De rede-
290
nen voor de plaats van dit gebouw
zijn
mij
niet
duidelijk
ge
worden. 483
Er
komt
door weinig
interessants voor in het ontwerp voor het kleine
huis. Slechts de plaatsing van twee vensters bij hoeken in
functies enigermate verklaarbaar, maar
Gaudï's
werk
is
nieuw
en zal ook later weinig voorkomen. Wel paste de
de
wordt
toch
ook
weerlegd
afwijkingen van de driehoekige hoofdvorm die nodig waren
om de functies voldoende ruimte te geven. De bergachtige situatie zou aanleiding geweest kunnen zijn om voor een langgerekte plattegrond te kiezen,
evenwijdig aan de helling;
architect de doorbreking van de hoek zelf reeds toe bij het Jacht-
daarmee zouden de problemen als gevolg van
paviljoen, Casa Vicens, El Capricho, de Pabellones Güell; vaak met
tot
een diagonaal geplaatst venster, deur of balkon. Deze balkons zijn
rekte vorm als in een aantal details herkent men het latere hoofd
het
het
hellende
terrein
minimaal mogelijke zijn ingeperkt. Zowel in deze langge
soms vierkant, soms rond van plattegrond.
gebouw. Tot deze
Op de tekening die nog in het Arxiu Historie de Sitges aanwezig is
koppelde openingen in de buitenwanden,
zijn de plattegronden vrij slordig getekend (het werk van een niet
ningen in de bedrijfsruimten en het hoekbalkon. (Voor de verschil
geheel begrijpende copiïst?); zij vertonen voorts
indelingen
die
behoren
bijvoorbeeld
de
kleine,
ge
de spleetvormige lichtope
len verwijs ik naar de beschrijving van het hoofdgebouw).
aandoen
door de structuur van gesloten cellen en de
Waarom
rechthoekige ruimten.
De ruimteschakeling is weinig begrijpelijk,
als
traditioneel
details
in
het hoofdgebouw zowel in het oorspronkelijke plan van 1895 werkelijkheid tussen de weg en de oude boerderij werd ge
bezit niet de duidelijke structuur die de belangrijkere woonhuizen
plaatst , wordt
van Gaudi kregen, en komt meer overeen met bijvoorbeeld die van de
lenging van de boerderij zou ook mogelijk zijn geweest.
portierswoning van de Cooperative Mataronense.
De geïsoleerde ligging zou er op kunnen wijzen dat er
Uit
eerste opzet van een bijzonder gebouw sprake was. Dit betekent nog
de plattegrond van het L-vormige gebouw is weinig af te lezen
waarvan
de
tekening
niet duidelijk; een tweede ver
ook
in
de
niet dat die opzet andere dan loodrechte wanden zou krijgen, zoals
ene twee lagen, de andere misschien één laag
in het gerealiseerde gebouw. Hellende wanden vallen in de tekening
gaan
om
bevat. Het is evenmin duidelijk of de onderste of de bovenste laag getekend is.
de
twee
over de massavorming en de structuur. Het lijkt te massa's
uit
van 1895 niet waar te nemen.
Tussen de twee massa's, ofwel op de scheiding van de
twee poten van de L, moest
mogelijk
een
boog
de
bovenliggende
vloerconstructie opvangen, zoals Gaudi dat in dergelijke situaties gewoon was te doen.
- het grote gebouw Het langwerpige gebouw levert als eerste vraag op of het getekende ontwerp
eenzelfde,
tentvormige
opbouw zou hebben als het gerea
liseerde hoofdgebouw. Dit is van betekenis omdat gezien kan worden als een de
Sagrada
hoogst
Familia,
het
hoofdgebouw
onderzoeksmodel 1 : 1 voor de daken van
in de zogenaamde parabolische oplossing. De
singuliere vorm van het hoofdgebouw in Garraf is vanuit de
291
seerd werd (maar dan is niet begrijpelijk dat het op de tekeningen
De g e r e a l i s e e r d e gebouwen
van 1895 niet voorkomt) of een
"V
jongere
494
Inleiding Bijh'mijn
495
bleken de gebouwen van top tot
diverse
ruimtes ontoegankelijk zijn. klein Uit
te
meten,
daar
de
meeste
498
tekeningen
blijkt
zijn
van
één
van
zijn
In
(26)
zijn opstanden vertoont het huis zekere overeenkomsten met het
coöperatiegebouw in de Colonia Güell
Tijdens een van deze bezoeken is een
dat aan Berenguer wordt toe
geschreven. Het materiaalgebruik is er identiek:
deel van het hoofdgebouw opgemeten en in tekening gebracht. die
ontwerp
die zich de kenmerken van Gaudï's werk pro
beerden eigen te maken.
bezoeken aan het complex is het onmogelijk geteen
medewerkers,
de grote vlakken en
de nauwkeurigheid waarmee het gebouw
breuksteen
voor
baksteen voor de beëindigingen en voor de om
Hoewel in de beschrijving van het hoofdgebouw ge
randingen van de vlakdoorbrekingen. Ook daar waar veel kleine ope
tracht is de nauwgezetheid van het ontwerp te benaderen, blijft er
ningen grotere vlakken in baksteen noodzakelijk maken. Voorts zijn
behoefte aan een precieze meting van het gehele complex.
de
ontworpen werd.
Zoals reeds duidelijk is kunnen worden,
De
de
van
vormen
van
overspanningen en uitkragingen, bogen, Typisch is het in één vlak liggen
van baksteen en natuursteen, dat in Gaudï's werk verder niet voor
tekeningen
komt.
hierboven genoemde meting is ook daarom van belang.
Het is niet aantoonbaar waarom de gebouwen zo verschillen
gebruikte
rollagen en consoles, identiek.
wijken zowel het poortge
bouw als het hoofdgebouw op allerlei punten af van van 1895.
(25)
De karakteristieke hoekerkers,
de
die zowel in het ontwerp als in de
tekeningen voor de bouwvergunning. Wel zijn daarover enige sugges
gebouwen voorkomen, zien we terug in het huis dat
ties te doen.
Gaudï in Park Güell ontwierp.
Berenguer
voor
Opmerkelijk is daar ook de gelijke
nis van de loggia op de verdieping met die van het poortgebouw van Garraf. De halfronde uitbouw achter het poortgebouw vinden wij ook
Het poortgebouw poortgebouw
van
de
aan
Bodegas Güell bestaat in hoofdzaken uit
het
woonhuis van Güell in Park Güell en aan het "coöperatie
^92
Het
493
twee delen: een klein woonhuis en een haaks daarop (evenwijdig aan
gebouw" in de Colonia Güell.
496
de nieuwe weg) staande hoge wand, waardoor men het terrein oprijdt
bouw door Berenguer ontworpen en onder zijn leiding gebouwd werd.
184
of betreedt. Een fraai ogend en slim bedacht hek
sluit
de
grote
500
Dit kan erop duiden dat het poortge
Het door Rubió gebouwde directeurshuis in dezelfde
doorgang in de wand hermetisch af. Boven de doorgang is een wacht-
vertoont
hok
wijze waarop de in baksteen uitgevoerde
met
terrasje
aangebracht waarvanuit men toezicht op de ter
echter
in de opvallende op
de
dakrand
488
Het huisje bestaat uit
school in Barcelona afgestudeerd en begon
489
grootste nog een ronde uitbouw heeft die alleen op de begane grond
eerder met Gaudï samen te werken en kan dus (mede)verantwoordelijk
490
voorkomt.
zijn voor het poortgebouw in Garraf.
491
Het
heeft
voorts
een
hoofdmassa's
waarvan
de
eigen overdekte en onoverdekte
stalling en een terras op de laagste hoofdmassa. Het poortgebouw vertoont Gaudï's vroegste periode. een
292
vroeg
ontwerp
de
meeste
verwantschap
met
werk
uit
Daar het na 1895 gebouwd is, zou het of
van hem moeten zijn dat pas na jaren gereali-
Bellver
zoals rollagen
beëindigd
vierkante
Rubió
verwantschap,
Güell
reinen en de toegang daartoe kan houden. twee
zijn.
sterkere
Colonia
was in 1893 aan de architectuurin
datzelfde
jaar
of
(27)
Het hoofdgebouw
- bouwmassa De
487
Het
complex
Bodegas
Güell
valt het beste te vergelijken met de
traal gebouwencomplex,
van
het
hoofdgebouw
is
in
hoofdzaak een driehoekig
Daar waar de gehuisveste functies dat noodzakelijk maken,
wordt deze massa aangetast of aangevuld
met
voornamelijk
recht
Een cen
hoekige, sterk geometrisch bepaalde ruimtes en massa's. Het duide
dat voor de opslag en de verwerking van de
lijkst is dat aan de beide uiteinden van het gebouw met de diverse
zestiende-eeuwse villabouw op de Terraferma van Venetië.
oogst, voor berging van het materieel, huisvesting diende,
massa
prisma.
- typologie
van
personeel
maar vooral ook een representatief karakter kreeg, repre
sentatie van de grootgrondbezitter. De plaatsing van de "villa" op
poorten, trappen, schoorstenen en terrassen, en de
altaarruimte
in
in het midden met
de kapel en de omlopen die nodig zijn om het
voorste en het achterste deel met elkaar te verbinden.
het terrein heeft het meest van doen met deze laatste functie; een centrale plaatsing levert echter ook de kortste gemiddelde afstand
- ontwerpmethodiek
op het terrein op.
De bijzondere hoofdvorm van het gebouw is te verklaren als het ge
(28)
499
In het geval van de Bodegas Güell .was er sprake van een combinatie
volg van het onderzoek van Gaudi voor
501
van ontginning
Familia waarmee hij destijds bezig geweest kan zijn.
502
vangst
505
verblijf van de familie. Hierop berust
. 508
van
van
(zowel wijnbouw als natuursteenwinning) en de ont-
het
gasten
complex,
(tijdens de jacht?), wellicht ook kortstondig functionele
structuur
en daarmee'van het hoofdgebouw. Dit gebouw be
vatte, zoals voor de hand ligt, duidelijk tot uitdrukking komt bovenste
de
verdieping.
de representatieve functie, zoals in
de
kapel
met
loggia
op
de
De. terreingesteldheid heeft, samen met het
van
het
de
daken
Het archiefmateriaal betreffende het ontwerp Slechts
(met één tekening van de plattegronden van de twee
gebouwen) rest ons
als
oorspronkelijk
document
gebouwen en uit andere ontwerpen moeten halen.
nante
plaats
familie
domi
kreeg, hoewel deze in de loop van de tijd gerelati
veerd is door de bebouwing van de naaste van
een
omgeving
(cementfabriek
Güell). Het representatieve karakter van het complex
komt tot uitdrukking in de twee, opeenvolgende, toegangspoorten en in de uiterst diverse
precieze»
vormgeving
van
het
hoofdgebouw
waarin
elementen de grenzen van het noodzakelijke overschrijden,
zoals de schoorstenen die hier,
als in ander werk van Gaudi, meer
dan rookkanalen geometrische plastieken zijn.
is bijzonder gering.
de aanvraag voor de bouwvergunning voor het niet-gereali-
seerde project
1885 uitgebreid), ertoe geleid,
wel
De doorsnede
gebouw laat parabolen zien met de zijvlakken van het ge
Bodegas
dat het complex van Gaudï niet in
de • Sagrada
bouw als directrices.
bestaan van eên middeleeuwse toren en hét oude hoofdgebouw (nog in
het geografisch centrum van het terrein ligt maar
van
Güell.
We
Het ontwerp komt in de breedte met de eerste gerealiseerde
gebouw
betreffende
de
zullen onze kennis dus nagenoeg geheel uit de
verdieping
van
het
overeen; daar er geen aanwijzingen zijn dat
er in het ontwerp van een tentvorm sprake was, cluderen dat de beslissing
dienen wij te con
tot die vorm pas in of na 1895 genomen
is. We hebben te doen met een ontwerp voor een
langwerpig
gebouw
van minimaal een begane grond en een verdieping, misschien met een kelder.
Het
is onduidelijk of de verdieping over dezelfde lengte
zou doorlopen als de begane grond. De begane woningen en stallen,
grond
bevatte
twee
de verdieping was mogelijk bestemd voor ont
vangsten, etc.
293
- maatanalyse
koppeld zijn door een lang middenstuk van +_ 1600 cm. Ook
[De plattegrond
van het voorontwerp van het poortgebouw heeft een
L-vorm, bestaande uit twee rechthoeken van gelijke breedte cm)
en
(+_ 480
lengtes. De buitenwanden zijn +_ 40 cm dik.
verschillende
Daarmee is de ruimtemaat +_ 400 cm,
waarin een raster van +_ 100 cm
werd aangebracht waarop binnenwanden geplaatst zijn (er
is
zoals
opvatting
huldigen
delen (waarvan één deel opgedeeld weerszijden
vindt
is
in
vier
maatvoering
van
als
verhoudingen
identiek
op
te
Ter
Een maatsystematiek, zoals wij die zo duidelijk in andere gebouwen
het gerealiseerde gebouw is dat begrijpelijk
De onnauwkeurigheid in de
vertrekken).
men dan de wat samengestelder koppen die in de
kan
tot een exact vierkant raster geconcludeerd worden. Het
men
lengte van het gebouw zich tot de middenstukken verhouden als 2:3.
van Gaudï hebben gevonden,
niet
kan
dat er een middenstuk is van twee gelijke
meestal in Gaudï's werk een lijnraster toegepast.) Uit de tekening
lijkt erop dat het raster de maten 100 en 95 cm bevatte. 503
de
van
de
is in dit geval niet aan te tonen. Bij
plattegronden
voor
betreft,
schuinstaande langswanden te maken hebben.
zover
het
de
daar we immers met
Op
zichzelf
betekent
vatten vensters doet vermoeden dat de tekening met enige haast tot
dit feit niet dat de ontwerper in de plattegronden geen ordenings
stand is gekomen. De bedoeling van de ontwerper was waarschijnlijk
principe
preciezer
en de kerk van de Colonia Güell.
dan
die
er
van de tekening kan worden afgelezen. Het
ontbreken van maten op de tekening
(een hinderlijke gewoonte, die
niet gecompenseerd wordt met het aangeven van tekening)
maakt
de
schaal
van
de
het vaststellen van een raster moeilijk, zo niet
gehanteerd
zou hebben; men vergelijke daartoe Casa Mila Maar de verhouding tussen hóógte
en breedte is voor Gaudï misschien belangrijker geweest. houding
tussen
de
nagenoeg gelijk aan 2:1, althans op verdiepingshoogten
systeem in de plattegrond.]
langs het schuine vlak gemeten, de zijgevels
lijker.
ligt
de
van 305 cm en 355 om te kunnen worden afgeleid: wat de
zaak
nog
moei
Van de tekening in het Arxiü lijkt een alternerend raster
dicht kelder
gemiddeld 330 cm;
van
vrijwel
(inclusief
tekening,
onmogelijk. Toch staan de binnenwanden niet zo maar zonder (maat-)
Bij de plattegrond van het hoofdgebouw
onderzoeker vooralsnog ontgaat.
hebben
gemeten
de
verhouding
in
4:3:4. Voorts valt op dat,
stelsel te kunnen worden gevangen. Men ziet
van
hoofdgebouw
vloer)
ook
een
verhouding
1:2 tussen hoogte en breedte hebben. De nuanceringen
ook
gerealiseerde
ver
in deze gevels blijken niet op eenvoudige wijze in een verhouding
bij de 325 cm ligt, de hart-op-hart afstand die wij in het
De
schuine zijde en de breedte van het gebouw is
in
de
gevels
van
verschuivingen
zoals
Casa Mila voorkomen waarvan de logica de
(9 velden x 3,25 m ) . Het vermoeden is gerechtvaardigd dat Gaudï in de
lengterichting
van
het
gebouw een rastermaat van 30 cm han
teerde met als vertrekmaten 120, 270, 300 stellingen
507
daarvan
(300 + 360 + 300
en
360 cm,
of
samen
en 300 + 360). Door de ver
- de functionele structuur Het gerealiseerde gebouw is ten opzichte van de lengte gespiegeld.
het
ontwerp
De stalling van paarden en rijtuigen zijn
smalling naar boven is een raster in de breedte niet wezenlijk.
verwisseld.
Ik heb getracht enige regelmaat in de vertrekken te vinden waarbij
van elkaar af, het gebouw ligt iets dichter bij de weg.
de van Gaudï bekende verhoudingen 4:5).
Het
lijkt
294
(men
rol
speelden
(2:3,
3:4,
of de koppen van het gebouw (L-vormig) in vier
kanten van respectievelijk zijn
een
vergelijke
het
750 x 750 om ontwerp
en
640 x 640 cm
gepast
voor het poortgebouw) en ge-
Wat
over
de plaats betreft wijken plan en gebouw weinig
Het gebouw bestaat uit vier lagen, die elk over
de
volle
lengte
hetzelfde niveau houden. Aangezien de breedte naar boven toe sterk afneemt,
is
er
op de bovenste laag slechts plaats voor functies
die met smalle en langgerekte ruimtes
toekunnen.
De
kapel
vond
hier
haar
plaats
als bekroning van alle functies. Ook voor deze
kapel met centraal geplaatst altaar was de breedte zo beperkt, dat
bouw
er een uitbouw nodig was om het altaar te kunnen bergen en
structuur lijkt geheel ingegeven door de situatie van de bestaande
tevens
een omloop naar de achterliggende ruimte te verschaffen. Het
510
schuinstand van de buitenwanden en de beperkte breedte van het ge
(29)
souterrain bevat de eigenlijke bodega en wordt bereikt vanuit
al
gauw
buiten
de hoofdmassa komen te liggen. De lineaire
gebouwen, de wegen en (de ligging langs) de helling. Dit laatste gegeven betekent ook dat ruimtes in de
onderste
laag
het voormalige hoofdgebouw door een korte, gebogen tunnel.
aan de hoge kant van de helling onderaards kwamen te liggen, zodat
De begane grond,
Gaudi
aan de noordzijde (de wegzijde) ingegraven in de
in
zijn ontwerp aan die zijde een groeve aan moest brengen
helling, bevatte, van land- naar zeezijde bezien, de stalling voor
om deze ruimtes toch licht en lucht te kunnen geven.
de rijtuigen, waarschijnlijk de paardestallen en
De ligging langs de helling bracht Gaudi ertoe de ingangen in zijn
bedrijf
dat
eerste verdieping. Voorts vindt men een binnentrap
het
personeels-
met een binnentrap verbinding had met een zaal op de
naar
toegang
tot
een
andere
de verdieping en een prachtige, merkwaardig ver
lopende buitentrap aan de zeezijde van het gebouw,
die
een
deel
ontwerp aan de lage kant van de helling aan te uitgevoerde
gebouw
De
brengen;
bij
het
is dat enigszins gewijzigd. De toegang tot de
stalling kwam op de ene kop, die tot de andere.
(30)
beheerders(?)woning
bovenverdiepingen
behield
op
de
zijn ingang aan de lage
van de eerste en de gehele tweede verdieping bedient. Het curieuze
kant, aan de hof, die tussen oud- en nieuwbouw ontstond.
van de trap is dat hij éérst tot de hoofdmassa van het gebouw toe
Het uitgevoerde gebouw heeft door zijn
gang geeft, via een parabolische boog. Men bevindt zich dan in een
wanden
naar twee zijden open, vierkant portaal, dat op zijn beurt uitkomt
afwijking van het ons bekende ontwerp van 1895. De speciale groeve
op een terras aan de kop van het gebouw. In het portaal is slechts
in dat ontwerp is in
één deur, van ondergeschikt belang.
schuinstand van de buitenwand en de helling van het terrein.
Misschien was dit portaal be
verdiepingen
schuinstaande
(31)
zij-buiten
van naar boven afnemende breedte gekregen in
werkelijkheid
"vanzelf"
ontstaan
door
de
doeld als een schuilplek voor met de koets voorgereden gasten. De
eerste
verdieping
bevat aan de landzijde een woning met ter
rassen, zowel overdekt als open, aan + 12
x
de
zeezijde
een
zaal
van
4,50 m, die via een omloop met de woning verbonden is. De
zaal komt uit op een bordes aan de buitentrap. Het terras woning staat via een gang boven de (tweede)
van
de
toegangspoort in ver
- de binnenzijde Terwijl
het
gebouw
aan
de
buitenzijde geen enkele verandering
onderging (er zijn daarvan althans geen sporen te vinden) inwendige
wel
zo
is
het
gewijzigd dat de oorspronkelijke toestand niet
goed te traceren valt.
Zo
binding met het voormalige hoofdgebouw. Misschien was de zaal deel
liggende
tussen
van de woning, maar gezien de bescheidenheid van de toegang tot de
respectievelijk de
woning lijkt dat onwaarschijnlijk.
ruimtelijke
verbindingen
eerste
structuur
is
ontbreekt de
een
verdieping. dan
aantal
voor
de
hand
vertrekken op de begane grond,
ook
Over
niet
de
veel
oorspronkelijke met zekerheid te
zeggen. - de ruimtelijke structuur
Waarschijnlijk lagen
Het
koetsenstalling
is evident dat de langgerekte vorm van het gebouw het verkeer
tussen de vertrekken of
slechts via andere vertrekken mogelijk maakt
via (geheel of gedeeltelijk overdekte) zijgangen,
die door de
(met
ders(?)woning), de en
de
op
de
begane
achtereenvolgens:
de
terzijde de toegang en trap naar de beheer-
paardestal,
buitentrappen
grond
het
koetsiers-/bediendenverblijf
naar de tuin en de verdiepingen. De ruimtes
295
zijn rechthoekig in plattegrond, hebben overwelfd
met
bogen
op
regelmatige
schuine
wanden
afstanden
en
zijn
- de stoffelijke structuur
waarover in één
In de inleiding tot dit proefschrift is reeds naar voren
gebracht
richting gewelfde vloervelden. De stal en de personeelsruimte zijn
dat Gaudï
tamelijk schaars van daglicht voorzien, de
de architectuur, waarin begrippen als stijl, harmonie, verhouding,
koetsenstalling
heeft
een grote toegangspoort zonder deuren. Ook
de
ruimtes
op
(32)
niet alleen geïnteresseerd was in de formele bouwkunde,
relatie,
symmetrie,
geometrie,
ritmiek,
voorgrond treden, maar minstens evenveel
de verdiepingen zijn rechthoekig van platte
enzovoort belang
sterk op de
hechtte
aan
de
zijn
studie van de "verniculaire", de eenvoudig-traditionele bouwkunde,
beide verdiepingen overwelfd met een parabolisch tongewelf. Dit is
waarin hoofdzakelijk het herbergen, de ruimtebehoefte, de beschik
wat de topverdieping betreft inderdaad juist;
baarheid
grond. Volgens de opmetingstekeningen van de
dieping woning
Catedra
Gaudï
voor de eerste ver
een
daarvan
aardse bodega en de begane grond laten zien, lijkheden.
De, steeds smallere, ruimtes hebben wat meer lichttoe-
treding dan de begane grond. boeiendste
ruimtes
504
Het souterrain
De
515
lage kant van het midden van het gebouw, boeiend
bevinden
zich aan de uiteinden en aan de
514
betrokkenheid van binnen- en buitenruimtes.
door
de
sterke
Hiertoe behoren zowel
paste
graag
elementen (33)
wordt gevormd door een stelsel van in baksteen ge
metselde, vlakke bogen, waartussen Catalaanse gewelven rusten, die eveneens
512
en
daaruit toe in eigen werken. Zo ook in Garraf.
onder
behoort tot de moge
en de beheersing van de bouwtechniek de
die met deze bouwkunde waren opgedaan
afwijkend plafond. Een structuur van parabo de
materialen
vorm bepalen. Gaudï trok voordelen uit de fundamentele ervaringen,
is het mogelijk maar op zijn minst heeft de loggia van de
lische bogen met daartussen gebogen vloervelden, zoals
van
met
bakstenen
vaste grondslag;
zijn samengesteld. De bogen rusten op de
de geboortes ervan zijn verdwenen achter de zij
wanden, die als keermuren werken en (dan ook) naar tot
de
buiten
hellen
lijn waarop bogen en wand samenkomen. Daarboven vinden we
de loggia en het terras van de woning als de omlopen op beide ver
een verticale vulling. De kopwanden van het souterrain zijn verti
diepingen.
caal gemetseld. Alle wanden zijn opgetrokken in
Heel
bijzonder
is
echter
de route van de binnenhof
ter
plaatse
tussen oud- en nieuwbouw door, langs en over het gebouw, tot in de
wonnen
mirador, de loggia,
nodig om de gewelven op te vangen zijn in baksteen uitgevoerd.
die dienst doet als voorportaal van de kapel,
als zithoek en als overdekte uitkijkpost over de Middellandse Zee. Een werkelijk unieke ruimte, uniek in de wijze binnen in elkaar overgaan, als
men
op
de
waarop
ruimte
die
en
uniek in het ervaren van deze overgang
scheiding
van binnen en buiten plaatsneemt, het
bovenlichaam buiten het gebouw, het onderlichaam een
buiten
binnen.
Het
is
haar gelijke misschien niet kent. Het is ook een
van de plaatsen in Gaudï's werk
waarin
men
de
invloed
van
breuksteen;
de
aanrazering
op de bogen tot vloerhoogte,
Deze constructiewijze was niet nieuw. Tokutoshi Torii voorbeelden
uit
is
de
geeft
twee
1740 in de omgeving van Tarragona. (Zoals in het
hoofdstuk "Invloeden uit de legd,
ge
architectuurgeschiedenis"
is
uitge
"arco diafragmatico" reeds in de veertiende eeuw in
Catalonië gemeengoed, juist
in
grote
en
zeer
grote
overspan
ningen.) De bogen in Garraf zijn haast identiek aan die in Vinols.
de
Het metselwerk is echter zorgvuldiger, de voegen dunner, de stenen
Moorse architectuur merkt: het relateren van ruimtes via schermen,
gelijkmatiger. Zij zijn vlakker dan de parabolische in de bleekhal
roosters en dergelijke in een continuüm, een relatie op het niveau
van
van de ruimtelijke structuur.
stallen van de Pabellones Güell over hun hele lengte gebogen.
de
Coöperatie
van Mataró en in tegenstelling tot die van de
wil zeggen dat er geen sprake lijkt te zijn
296
van
het
Dat
uitmetselen
van consoles teneindevde eigenlijke boog een kleinere overspanning
De eerste verdieping is waarschijnlijk geconstrueerd op
te geven.
die
Een constructiewij ze, die Gaudi vele malen in zijn werk
toepaste maar in Garraf verdekt- voorkomt
in de scheefstand van de
gehele buitenwand. De
afmetingen
van
(34) de
bogen
zijn zodanig, dat men niet beducht
hoeft te zijn voor aanmerkelijke vervorming in richting,
ook
niet
langs-
of
dwars-
door de horizontale component van de gewelf-
druk.
'v . .
(35)
we
op
de
bovenste
(vensters,
statisch
deuren)
wijze
verdieping kunnen waarnemen. Er is daar
sprake van een parabolisch tongewelf dat met de voortreffelijk
de
geheel
noch
buitenwanden
een
vormt. Incidentele doorbrekingen
toevoegingen
(omlopen,
schoorstenen,
klokkestoel, uitbouwen) zijn in staat het evenwicht te verstoren. Op
de
tweede
verdieping lijkt de mirador een zeer gewaagde con
structie, men verbaast zich over de uitermate slanke
zuiltjes
en
De vloervelden zijn in Garraf als "boveda tabicada" gemetseld. Met
het evenwicht. Men verwacht dat de eerste de beste storm dit alles
dunne holle stenen of
als een kaartenhuis zal doen instorten, maar niets is minder waar.
tegels zijn deze vlakke Catalaanse gewelven
zonder ondersteuning (formelen, bekisting of dergelijke) in een of
Gaudï
meer lagen opgebouwd met de kleinst mogelijke porring.
niet lang
Het aantal
lagen wordt bepaald door de belasting en de overspanning. De toegepaste metseltechniek heeft enige grote
past
Familia
voordelen,
waarom
hier
op
hiervóór
had
lineaire wijze een constructie toe, die hij
als
toegepast
een
andere
a. er zijn geen of nauwelijks formelen nodig
Aufrissentwicklung
voor
in
een
negentiende
der
spits) nur dadurch
c. het werk vordert snel en vraagt weinig voorbereiding
mauerte,
d. de
dass man oben eine so grosse
door
de
snelle
harding van de gipsspecie
deren
reeds kort na het sluiten beloopbaar e. door de toegepaste vorm
krijgt
het
Catalaanse
gewelf
grote
de
koetsenstalling.
so
Hier
worden
de
bogen
althans in
opgevangen
door de
machen,
das
Einfluss
die
in
eeuws
leerboek
dass
man
den
jeder
Last
Wandhalfte
eine
zijwanden
Aan de hoge
entsprechend
unter steile
legt
de
schrijver
uit
dat bij een (holle) kegel de
spanning
groter
wordt
naarmate
de
echter
de
ringdruk-
kegel vlakker wordt. Bij de kunnen
stellen.
Er
juist door de massa van de top geen desastreuze torsie
mogelijk.
(37)
hebben op de begane grond een aanmerkelijke
intrados. De buitenzijden geven de directrices aan van de parabool
dikte,
die echter naar boven sterk afneemt en het geringste is in
de zuiltjes van de mirador. In tegenstelling tot de de
sich
Gaudï koppelde de kegeldoorsnede als extrados aan een druklijn als
De
hier
voll
) , oder
gecompen
seerd.
zijn
Zwickel
dass
massa zich als het ware zelf onder druk zet waarbij
is
gronddruk
"Die
(36)
kegel zou men zich bovendien een torsie voor
zijde wordt de horizontale component door de
oberen
aufbrachte,
structie wordt (klaarblijkelijk)
de totale last door de wand naar de fundering geleid.
onder
Stützlinie darin Platz fande (
schuinstaande buitenwanden; door de last van de bovenliggende con aan de lage zijde van de helling
Sagrada
Stützlinie bilden kó'nnte ...." Vervolgens
statische voordelen. Ook in de begane grondlaag vinden we deze constructie,
de
Türme: "Haltbar könnte man Sie (de toren
b. het eigen gewicht van het gewelf is gering
zijn
in
Geboortegevel). Deze "zware top"-constructie van Garraf komt onder
zij in Spanje bijzonder geliefd was:
gewelven
centraal-structuur
(de kleine spitsen links en rechts van de
begane
grond
aanrazeringen boven de baksteenbogen in breuksteen
uitgevoerd. De binnenwanden echter in baksteen.
waarmee de druklijn (nagenoeg) samenvalt. Het hoofdgebouw van de Bodegas Güell is het bouwwerk waarin wel al de binnenzijde gelijkloopt met buitenzijde
zoals
in
de
druklijn,
maar
nog
niet
de
de torens van de Sagrada Familia en tot op
297
zekere hoogte reeds de torens van het ontwerp voor
de
missiepost
souterrain en in de gewelven, stucwerk op de verdiepingen, hout in
in Tanger (_+ 1892). Daarin treffen we ook al enigermate de schuine
deuren,
stand van de gevels en de balkon-omlooppartijen van Garraf.
metaalwerk zoals voor de luidklok en natuurlijk het
kozijnen
vormde
toegangshek
altaar, glas in ramen en altaarwand en enig
in
de
prachtig
- de materialen en hun toepassing Na
een van die gebouwen
de vorm van de hoofdmassa is het materiaalgebruik het meest in oog
springende
aspect
van
het
hoofdgebouw van de Bodegas
Güell. De toepassing van ter plaatse gewonnen Garraf, Ö" d
steen
("piedra
de
2
=
794 kg/cm ) verleent het bouwwerk met zijn strenge
lijke
diversiteit
in
werd
Garraf
waarin geprobeerd is met een zo gering moge aan materialen toe te komen, waarmee de sterke
eenheid van het gebouw een solide basis kreeg; een basis vestigd
ge
hoofdpoort. Ook de vloeren zijn (voor
zover bekend) van natuursteenplaten. Al met al zien we
het
met
de
heldere
die
be
hoofdvorm, de eenheid van boog en
geometrie een sterke band met zijn omgeving. Dezelfde tinten oker-
omhulsel en de eenvoudige detaillering.
grijs (niet geconcentreerd per tint, zoals in Bellesguard waar ook
vindt men enige "wulpsheid", enige beweging zoals
met lokaal materiaal gewerkt is) doen gebouw en omgeving in elkaar
van de schoorstenen, die in hun vorm duidelijk verwant zijn aan de
overgaan.
schoorstenen van Palacio Güell.
(38)
De goed te bewerken kalksteen van Garraf, cementindustrie,
is
ook
men
een
combinatie
van
bewerkingen
zijn.
voor
van
Garraf
de
treft
buitenzijde
Slechts in enkele details de
beëindiging
de
aan. De grote vlakken zijn
opgetrokken met steenbrokken die slechts aan vlakt
geschikt
door Gaudï herhaaldelijk toegepast; bijvoor
beeld in het Palacio Güell. In het hoofdgebouw
ge
(Het is op zich al een wonder hoe deze forse vlakken
- de bepaling van het bouwjaar De
bouw
moet hebben plaats gevonden in of na 1895, toen de bouw
vergunning was verleend. Volgens binnen
zes
maanden
beëindigd
de
voorschriften
zou
(van grofweg 15 x 30 m) zo strak en recht zijn geworden. De steen-
Calafell, Alejandro Rubió, 23 april 1895) dus eind 1895. De
gepakt; men herkent er regelmatige lagen van
geven over de feitelijke bouwtijd.
beeld
schoorstenen
stenen
Er is echter nergens een doorlopend, bijvoor
halfsteens-verband.
Gezoete of
rechthoekige
In
details
als
balkons,
consoles,
en loggia's is er van nog grotere verfijning sprake. gepolijste
bouchardeer-
of
vlakken
frijnwerk.
treft
Misschien
men
niet
aan,
is
voor
de rechthoekige
blokken gebruik gemaakt van de reeds elders
genoemde
ook
geen
drievoudige
lintzaag, die Güell voor zijn steengroeve in Garraf aanschafte. Zoals
vrijwel
geen
enkel gebouw werkelijk uit één materiaal be-
516
staat, zo ook de Bodegas Güell niet. Behalve de specie die voor de
517
natuursteenconstructies gebruikt is, vinden we de baksteen
298
in
reeds
genoemde
de bogen in het interieur van de begane grond en het
volgende
onderdelen
van
de
bouw
moeten zijn, (Decreto Informe del
Ingeniero encargado de la Carretera de Barcelona a Santa
blokken in de beëindigingen van de vlakken zijn geometrischer aan
van divers formaat.
515
en
Cruz
de
het hoofdgebouw kunnen aanwijzingen
1. de hoofdvorm de doorsnede
en de kopgevel aan de landzijde hebben duidelijke
overeenkomst met delen van het tweede zgn. parabolische ontwerp van de Sagrada Familia (
1905); de mirador aan de zeezijde kan
men vergelijken met het torentje van de Rozenkranskapel 1897). (Men
vergelijke
echter
ook
het
toptorentje
(1896van
El
Capricho.) 2. de onvolledige parabolische boog (vergelijk ook El Capricho) 3. de
schuine
kolom
in
de
rijtuigstalling (Bellesguardviaduct
1904, St. Eulaliaviaduct 1906, Park Güell 1900-1903) 4. de geometrische detaillering zoals
die
ook
voorkomt
aan
de
binnenzijde van de Geboortegevel van de Sagrada
Pamilia
(1893
begonnen, 1896 vergevorderd).
522
van Garraf toe -in het ontwerp van
523
Geboortegevel.
Wij
de
dakconstructies
en
in
[5. de publikatie van de foto's (de eerste 8 januari 1905)]
waarop in de Bodegas Güell de steen uit de groeven van Garraf
Hoewel
we nadien nauwelijks meer aantreffen.
en verwerkt werd. De strakke geometrie van beide geen
exacte conclusie te trekken valt, kan gesteld worden
dat het ontwerp voor het gerealiseerde gebouw
omstreeks 1896-1897
de
Geboortegevel
de
herkennen aan de binnenzijde hiervan de wijze
is
de
bouwsels
be
zullen
Reeds in de buitenzijde van
"strengheid"
van
Astorga en León, het
gemaakt is en dat het gebouw voor 1905 maar wellicht reeds in 1903
Colegio Teresiano en het hoofdgebouw in Garraf, verlaten. Maar ook
gereed was.
daar herkennen wij onder de door velen als overdadig ervaren, ver
- wie was de ontwerper?
halende decoratie structurerende elementen. Daaronder is (één van)
Ook
de belangrijkste
na
mijn
onderzoek van de plannen en gebouwen van de Bodegas
Güell, blijkt het moeilijk de feitelijke
ontwerper
met
absolute
de hiervoor genoemde combinatie van kegel en in
geschreven parabool,
welke combinatie wij in de Geboortegevel als
zekerheid aan te wijzen.
kolossale en als kleine orde kunnen
Hoewel
elkaar
beweerd
is, dat Gaudi zelf Berenguer heeft aangewezen als
de ontwerper en ook
dat
Berenguer
aan
de
binnenzijde
van
de
Geboortegevel van de Sagrada Familia werkte, verwijst het werk van Francisco Berenguer als gemeente-architect van Gracia
(Barcelona)
zien
wij
het
thema
onderkennen.
verschijnen:
en
éénmaal
boven
naast
tweemaal in de kleine
spitsen ter weerszijden van de Geboortegevel, zijportalen
Vijfmaal
tweemaal
boven
tonen de doorsnede van Garraf, overdekt met stalactieten en andere
nergens
duidelijk naar de sterk geometrische aanpak en het enkel
symboliek, gecombineerd met direct
voudige
materiaalgebruik
lingen van de spitsen terzijde op aanzienlijk grotere schaal.
stand kwamen. Eerder detaillering,
en
van de werken die in Gaudï's studio tot
bestaat
in
het
er
verwantschap
geometrische
van
in de
structuur
en
vormgeving, met
fascinerende combinatie van geometrie,
talen overstijgende torens,
Ware er duidelijk
reren
dubbele
vierkant)
of
van
de
het
"ouadrado
superpuesto"
(het
kubus, dan zou Gaudi zonder twijfel de
architect zijn. Nu dat niet zo blijkt
te
definitieve
staat vast dat Gaudi bij de
conclusie
trekken.
plannen betrokken geweest is
Het
zijn,
kunnen
we
geen
daarachter
oprijzende
herha Een
statica en symboliek waar
van de vorm volstrekt harmonieert met de vier op hun beurt de por
Rubió's werk. sprake
de
het hoofdportaal. De laatste drie
aan
de
"Maya"-bogen
die in hun hoofdvorm nog steeds refe van
de
Pabellones Güell en Colegio
Teresiano. Nu gaan alle verworvenheden samen: de
"Maya"-boog,
de
statica, de fysica, de geometrie, de symboliek.
(hij ondertekende per slot van reke
ning de enige bekende tekening betreffende de twee hier behandelde gebouwen).
Wij moeten echter ook zijn medewerkers, zowel hier als
bij het andere werk, de
eer
gunnen
die
hen
toekomt.
Ook
het
grootste genie brengt zonder voortreffelijke medewerkers niets tot stand. 519
- de relatie met bouwwerken uit dezelfde periode
520
in de Sagrada Familia passen Gaudi en
de zijnen de verworvenheden
299
(6)
Noten (1)
In
"Modern
Architecture,
(2)
Hitchcock, H.R.,
a
critical
history",
and
(7)
(8)
volgt: ".., and the
uit
een
Bodega
artikel Güell
at
Garraf
of
1913
ontleend aan de monografie: "Las
by (9)
Sitges,
vriendelijk
verstrekt
door
Vinyet
Een bijzonder interessante cementfabriek van de firma Asland
van
"Projecte de Francisco
Arxiü Historie
de
Llobregat
La Pobla de Lillet aan de oorsprong
gebouwd
door R. Guastavino (1842-1908),
Berenguer".
Catalaans architect/constructeur
Francisco
furore maakte met zijn Catalaanse gewelfconstructies.
de
Asis
Berenguer
Francisco Berenguer i Mestres
i Mestres (geb. Reus 21 juli
studeerde
vanaf
zijn
vijf
(10)
Rafols, J., "Gaudï", p. 20.
(il)
Martinell, C , "Gaudï, his
life,
die in de Verenigde Staten
his
work,
his
theory",
tiende (n.b.) (1881 tot 1886) aan zowel de Escuela de Bellas
p. 220, 221, 237, 330, 340.
Artes
Martinell vermeldt o.a. de steengroeve, die Eusebio Güell in
als
aan
de
Escuela
Superior
stopte zijn studie voortijdig 1889 tot zijn dood in 1914.
de Arquitectura. Hij
Garraf exploiteerde en
en werkte met Gaudï samen van
heeft hij nooit als archi
(12)
Joan Rubi5 i Bellver (geb. Reus 24 april 1871) 15-jarige
leeftijd
Bassegoda Nonell, J., "San Jorge"
(overdruk van), Barcelona
1976: Las Bodegas Güell, de Garraf.
tect kunnen tekenen.
op
waaruit het grijze gepolijste marmer
in het Palacio Güell gewonnen werd.
Omdat Berenguer zodoende nimmer
de titel van architect verkreeg,
zijn
begon
zijn diploma op 1 september 1893.
id.: Antonio Gaudï, vida y arquitectura, p. 70 e.v.
reeds
architectuurstudie en ontving In hetzelfde jaar startte
hij zijn werk bij Gaudï ("Joan Rubió i Bellver y la
fortuna
(13)
Bron:
"The
Anti-Rationalists",
David
Mackay
Het is hier wellicht de juiste plaats Mackay te citeren: "If one is ready to agree that "Modernisme" is
Sola-Morales noemt Rubió de belangrijkste theoreticus van de
fore-runners
"cïrculo gaudinista".
Berenguer should be classed
De vraag in hoeverre andere assistenten
for
Güell
hebben
meegewerkt,
van
Gaudï
aan
de
is in de literatuur nog
e.a., p. 6,
Londen 1973.
del gaudinismo", Ignaci Sola-Morales, p. 15, 16, 21).
Bodegas
300
zijn
werd in de omgeving van
Ilustración Catalana 8 januari 1905:
Dit kan betekenen dat
De voorgaande gegevens zijn ontleend aan het
Panyella.
1866).
(5)
gegevens
Municipal van
own best work".
(4)
Voorgaande
van David Mackay als
Berenguer are of a quality worthy of comparison with Gaudi's
(3)
zijnde,
Bodegas Güell, de Garraf", Juan Bassegoda Nonell.
Architectural Review Dec.
1964, p. 410-416. citeerde
belang
het werk van Gaudï niet van belang geacht.
Twentieth
Centuries", Penguin Books, Harmondsworth 1976, p. 416.
Hitchcock
van
de gebouwen door hen aan Berenguer worden toebedacht en voor
Nineteenth
Mackay, D., "Francesc Berenguer",
Gaudï-onderzoek
schrijvers wordt Garraf niet vermeld.
Kenneth
Frampton komt het bijvoorbeeld niet voor. "Architecture:
Door de overige, voor
his
realism
of
the
rationalising in
niet opgeworpen. Toch zien wij evenveel verwantschap met het
decoration".
werk van Gaudï bij bijvoorbeeld Rubió als bij Berenguer.
(Merkwaardig
handling
is
de
Catalan among
influence materials
opmerking
Modern the on and
"for
one
Movement,
leaders, Gaudï
of
but
not for
the then. only his
for the cubism of his
his
rationalising
influence" in een boek over de Anti-Rationalists!) (14)
Vertaling:
"Ontwerp
voor twee panden die Don Eusebio Güell
wenst te bouwen op het Garraf genaamde terrein, is binnen de hebben
gemeentegrenzen
eenzelfde
van
belettering
Sitges."
van
De
diverse
getekend?
Opmerkelijk
tekeningen
Rubió
tot
tekende. voor
Duidt
Garraf
y
23 april 1895
vanaf
hechtte?
Zie
"Obras
Completas
de
zijn
lezen
de
de
voor
de
"dos
een
cobertizos"
van
voor
zover
weg zichtbaar, dienen voor een beter aanzicht ge de
(uitbreiding
van de) hofstede maar niet bij de gebouwen van 1895' (22)
Gaudï",
Behalve
de
keermuren
toren, de boerderij, de genoemde scheidings- en en
de
twee
gebouwen
waarvoor
Gaudï
in
1895
J. Bassegoda Nonell, o . c , 2 - fig. 59 t/m 63.
tekende, vinden we nog enkele kleinere gebouwtjes met bijbe-
Het ' is
horen op het terrein. Van deze gebouwtjes, die
de eerste tekening van de terreinen en gebouwen van
Garraf in het metrieke stelsel.
bestaande
Arxiu Capitular de Barcelona.
of zij in of kort na 1895 ontwikkeld zijn.
(16)
Las
Conversaciones
"Constructies
in
vlakte (....)". teerd zodat
de
Gaudï
con
bergland: (...)
Juan
Bergós,
135.
verder
Symmetrie is eigen aan de
tekening,
hoe
klein
ook,
deze
afbeelding
Rafols, J., "Gaudï", p. 25.
(19)
De overeenkomst
tussen
straatverlichting
(een
de
van
vinden
van
de
de
schoorsteen
op
het
Vertaling: twee gebouwen op het terrein Garraf
(24)
De overige
op
ge
voorwaarden zijn in de context van dit onderzoek
niet van belang. (25)
De
opmeting
en
de uitwerking ervan werd verricht door een
aantal studenten van de TH Delft,
Casa
was gevraagd door D. José Vidal y Gimbernat,
genaamd
legen binnen de grenzen van die plaats.
we zowel in het schoolproject "Patio
Vicens. vergunning
heeft er volgens de bouwaan-
verder onbekend, rechthoekig gebouw
(23) elektrische
de un edificio para una Diputación Provincial" als
De
bakstenen
op het terrein gestaan, ongeveer tussen de twee gebouwen van
en die op de torentrans van het jachtpaviljoen zou naar 1880
Jachtpaviljoen
Voorts
van
Gaudï, dat bij diens bouwactiviteiten verdwenen moet zijn.
bekroning
van
voorzien.
vraag van 1895 nog een,
blijkt het mogelijk de
project voor de gemeente Barcelona)
kunnen wijzen; de bekroningen
Zij blijven hier
klaarblijkelijk bij de
aanleg van hoofd- en poortgebouw verhoogd en
lagen van het metselwerk te tellen. (18)
de
buiten beschouwing daar zij geen wezenlijke bijdrage
afdekkingen op
op
voorkomen, is niet helemaal duidelijk
Sommige keermuren in breuksteen zijn
we met de plaatsbepaling van het paviljoen niet
Rafols, J., "Gaudï", p. 26. Zelfs Gaudï's
tekeningen
niet
voor mijn betoog vormen.
Nu is vrijwel geheel Spanje flink geacciden-
erg opschieten.
(20)
in
voorwaarden wèl genoemd. Het vierde
(15)
(17)
we
zonder dat deze nader gepreciseerd
pleisterd te worden". Dit gebeurde wel bij
onder
dit op het belang dat Güell aan de opdracht
25 april 1885
zekere voorwaarden aan de bouw van de
punt vermeldt: "Zowel voorgevels als zijgevels,
tegen
Campanar
van
er
zijn. In de bouwvergunning
of
andere bouwaanvragen voor Güell uit hetzelfde
jaar die zijn administrateur Ramon Pico
dat
hofstede worden gesteld,
is voorts dat de tekening in
In de bouwvergunning kanttekening
andere, kleine
door Eusebio Güell, als eigenaar, ondertekend is stelling
(21)
dat gelegen
werken van Gaudï uit dezelfde tijd. Zijn zij door Berenguer
gemachtigde van Eusebio Güell.
Afdeling
der
Bouwkunde,
onder leiding van Hans de Soeten. (26)
Of hoorde het bij het ontwerp voor het Jachtpaviljoen?
(27)
Waarom
Gaudï
zelf
Berenguer
als architect van de Bodegas
301
Güell heeft genoemd, blijft onduidelijk maar
kan
een
uit
(35)
Bergés,
J.,
Construcciones Urbanas y Rurales, p. 305 Arcos
no-elasticos.
vloeisel zijn van de verwijdering tussen Eubió en Gaudi. (28)
Men leze "Die Villa als Herrsohaftsarohitektur", R. Bentmann
(36)
Lehrbuch der Gotischen Konstruktionen, 2te Auflage.
en M. Muller, Frankfurt 1970, p. 31.
(37)
Het eenvoudigst kan men dit vergelijken met een
(29)
Vanuit
de
functie
lijk. Volgens de tekeningen van de Catedra
(30)
ligt
het
niet de uitbouw. Door de onvolledigheid van eigen opmetingen
steensoort tuf ( &" a=86 kg/cm 2 ) en als een basalt
laatste paste Gaudi toe voor de zwaar
het
wordt via twee roosters bij de koppen
gebouw geventileerd, zonder daglicht te ontvangen.
Astorga,
Gaudi
meermalen
een
groeve
León, De Sagrada Pamilia; in zekere zin
kolommen
Castelfullit
van
de
crypte
(Gerona)
te
weg
Sitges-Barcelona
een
overblijfsel
van
en is wellicht
de veekraal die reeds voorkomt op de
tekening uit het begin van de negentiende eeuw de
la
Traca),
(in
Archivo
zij het dat de plaats niet erg overeenstemt
met de tekening. Conversaciones de Gaudi con Juan Bergós, 100. Zo paste Gaudi in de Pabellones Güell de adobetechniek toe. Slechts de eerste boog in het souterrain en de begane grond laag loopt, aan één zijde,
door tot op het vloerniveau door
de verbreding van het gebouw over twee traveeën. Van
belang is uiteindelijk de combinatie van de evenwichts-
constructie (construcción equilibrada) en
de
diafragmaboog
(die van oorsprong een rondboog/spitsboog is en bij Gaudï in vorm
aan
de belasting wordt aangepast. En derhalve parabo
lisch maar ook veelzijdig kan zijn lastingen).
(gelijkmatige of puntbe-
belasten
midden
op het altaar. dezelfde lijst verschafte Gaudi aan Bergós gegevens
graniet van La Junquera.
Het langwerpige bouwsel in het verlengde van het hoofdgebouw
hardste
van de kerk voor de Colonia Güell
Dus daar waar in
de
de
waar een geringe doorsnede gewenst was vanwege het doorzicht
over zandsteen van Folgaroles, zandsteen
tijden
van
( 0" d =2041 kg/cm ). Dit
Volgens
was misschien in gebruik als hondenverblijf,
302
uit
p. 25
2
ook bij Casa Mila. vroeger
met
de Garraf in een lijst waarin als zachtste
kan de juistheid niet gecontroleerd worden.
liep.
(34)
Marmol
De onderaardse bodega
toepaste:
(33)
Bergós, J., "Materiales y Elementos de Construcción",
altaar exact in het midden van de langsas van het gebouw; zo
Er zij hier aan herinnerd dat
(32)
(38)
vermeldt
van
(31)
Gaudi
wigwam
in het midden de in de top opgehangen kookpot.
is de plaats van het altaar niet 'uide-
van
Montjuich
en
ANTONI GAUDI, EEN WEG TOT OORSPRONKELIJKHEID TOT BESLUIT
Inhoud
Inleiding Gaud誰 en de Barok -aanbeveling 1 -aanbeveling 2 -aanbeveling 3 -aanbeveling 4 Meesters van onweerstaanbare grootheid -aanbeveling 5 -aanbeveling 6 Algemene aanbevelingen voor het onderwijs -aanbeveling 7 -aanbeveling 8 -aanbeveling 9 -aanbeveling 10 -aanbeveling 11 -aanbeveling 12
304
ANTONI GAUDl, EEN WEG TOT OORSPRONKELIJKHEID; TOT BESLUIT
Gaudï en de Barok Het hoeft geenszins te verbazen
Inleiding Met
het
blemen hoofdgebouw
van
de
Bodegas Güell zijn we beland in de
tweede helft van Gaudï's loopbaan en bij
het
einde
van
de
kon
oplossen
dat
Gaudï
wiskunde, de mechanica, de fysica, en
be
zijn
daaruit
lijke generatoren wist vast te stellen,
de
lang waren;
en
uiteindelijk, de Barok in zijn werk binnenhaalde.
Terugblikken
op
dit proefschrift, vooruitzien
gemeenschappe
die voor zijn vak van be
schrijvingen van dit proefschrift. Dit is het moment van terugblik vooruitzicht.
vormgevingspro-
door zich in de wetenschap te verdiepen, de
het hoeft evenmin te verbazen,
dat hij juist daarom, (4)
naar Gaudï's verdere werk. We beginnen met het laatste. Het is in het hoofdgebouw van Garraf gin nagestreefde
dat Gaudï zijn vanaf het be
oorspronkelijkheid bereikte in een
volledig ge
aanbeveling 1 524
Het verdient aanbeveling het werk van Barok-architecten,
met name
slaagde synthese van functie, ruimte, materiaal en situatie.
(l)
525
dat
In wezen had Gaudï dit resultaat weliswaar reeds
het
526
met als uitgangspunt dat het de ontwikkelingen in de geometrie, de
voorgaande project, de missiepost in Tanger, maar het eerste tast
527
mechanica, de fysica zijn geweest die deze
bare
resultaat
werd
toch
waarover
Anthony
in
het hoofdgebouw in Garraf. Dit unieke
bouwwerk luidde ook de periode in werk
bereikt
Blunt
had
van
Borromini
en Gaudï in relatie tot elkaar te bestuderen,
architecten
528
stelden hun vormen te ontwikkelen en te realiseren.
Gaudï's
529
gezegd worden van de
kunnen verklaren wat hij over
530
rialen.
531
Het
van
die
gebouwen
in
Borromini's werk zei:
is
niet
in
staat
Hetzelfde mag
ontwikkelingen van bouwmethoden en bouwmate-
toevallig dat Gaudï zich pas tegen 1900 in de Barok
"... Borromini seems to inspire those who write about him to do so
verdiepte, nadat hij
in the most complicated and alembicated style, so that
"barokke stijl die in zijn beladenheid van vormen en sculpturen de
to
lose
one
tends
sight of the genuine and fascinating complexities of his
Romeinse
ver
nog
achter
zich
in
1878
in
zijn
aantekeningen
laat", veroordeeld had. Het is immers
art in the process of unravelling the complexities of the writer's
juist in de tussengelegen periode dat "... the
style".
first used as a stylistic term as opposed to a term of abuse
(2)
word
De volmaaktheid van de in Garraf bereikte synthese kan in essentie
Jakob Burckhardt and Wilhelm Luebke in 1885 - — "
aangegeven worden met de oplossing die Gaudï
Dat
geometrisch
probleem
uit
in
het
gaf
samengaan
van
wimberg?
Gaudï
hyperbool).
betekende
van
tegelijkertijd
een
de
vond
de
kegelsneden: de driehoek (twee
snijdende lijnen en de parabool, c.q. de
statica:
voor
de Gotiek: hoe combineert men een boog
met de rechte lijnen van de omsluitende oplossing'
daar
oplossing
Deze
Gaudï
in
Baroque
was - by (5)
1878 (dus) niet alleen stond in zijn afwijzing van
"de barokke stijl", mag ook blijken uit "Encyclopaedia
deze
of
Architecture".
In
een 1868
citaat
uit
vermeldde
Gwilt's dit boek,
zonder de term Barok te gebruiken:
keuze
een probleem uit de
de ideale boogvorm te vinden bij een bepaalde belasting.
Het betekende het samenvallen van de oplossingen de functionele,
van problemen in
ruimtelijke en de stoffelijke structuur,
maakte synthese die Gaudï zich steeds gewenst had.
de vol (3)
305
Het is eenzelfde soort beschrijving als deel is gevallen. 347. Before we proceed to the Venetian school, it will, however, be proper to notice Cl an Tir^T^^nn0*3^? ! «e m u c h forthe » ° ™ theP architecture of Bo , ZVZZZ " ° m i n l ? n . d B u e r n i n i . '""ugh the latter was certainly purer in hi» taste than the former. Borromini, whose example in his art wa, followed throughout Europe, and who, even in the present day, has his returning admirers, was the father of all modern abuses in architecture ; and the reader must on no account confound his works with those ot the Roman school, which had ceased nearly half a century before the native of B.ssona had begun to practise. He inverted the whole system of Greek and Roman architecture, without replacing it by a substitute. H e saw that its leading forms, sprung from a primitive type, were, by an imitation more or less rigorous, subjected to the prin ciples of the model from which its order and arrangement emanated. He formed the project of annihilating all idea of a model, all principles of imitation, all plea for order and proportion. For the restriction in the art resultant from the happy fiction, or perhaps reality of a type, one whose tendency was to restrain it within the bounds of reason, he substituted the anarchy of imagination and fancy, and an unlimited flight into all species of caprice. Undulating flexibility supplanted all regularity of form j contours of the most grotesque description succeeded to right lines j the severe architrave and entablature were bent to keep up the strange delusion j all species of curves were adopted in his operations, and the angles of his buildings were perplexed with an infinite number of breaks. What makes this pretended system of novelty more absurd is (and we are glad to have the oppor tunity here of observing that the remarks we are making are applicable to the present fashionable folly of decorating rooms d la Louis XIV. and XV.), that its only novelty was the disorder it introduced, for Borromini did not invent a single form. H e was not scru pulous in retaining all the parts which were indicated by imitating the type ; he decom posed some, transposed others, and usually employed each member in a situation directly the reverse of its proper place, and, indeed, just where it never would be naturally placed. Thus, for example, to a part or ornament naturally weak, he would assign the office of supporting some great weight; whilst to one actually capable of receiving a great load, he would assign no office whatever. With him every thing seems to have gone by contraries; and to give truth the appearance of fiction, and the converse, seems to have been his greatest delight. Out of all this arose a constant necessity for contrivance, which marked Borromini as a skilful constructor, in which respect he attained to an extraordinary degree of intelli gence. It seems, however, not improbable that one of his great objects in studying construction was, that he might have greater facility in carrying his curious conceits into execution ; for it may be taken almost as an axiom in architecture, so great is the relation between them, that simple forms and solid construction are almost inseparable ; and it is only necessary to have recourse to extraordinary expedients in construction when our pro ductions result from an unrestrained imagination. Further notice of this architect is not necessary ; one of his most celebrated works is the restoration of the church of St. Giovanni Laterano, — after St. Peter's, the greatest in Rome. His purest work is the church of St.Agnese; whilst that of St. Carlo alle quattro fontane, which we have here tofore noticed, is the most bizarre. Borromini died in 1667.
en Borromini, rijke
rol
de ontwikkelingen in de
hebben
Gaudï
herhaaldelijk
ten
Dit is des te treffender daar bij beiden, Gaudï wetenschappen
een belang
gespeeld en Gaudï zich mogelijk op een gegeven
moment in Borromini herkende.
(7)
aanbeveling 2 Het verdient aanbeveling te onderzoeken op welke wijze en door wie Gaudï over de essenties van de Barok geïnformeerd raakte, met name van de Italiaanse en Duitse varianten. In
(8)
1888
ontwikkelde Wölfflin voor het eerst, in "Renaissance und
Barock",
het concept van zowel een Barokstijl als een Barokperio-
de, Gurlitt (1887) en Schmarsow (1897) waren de
eersten
die
positieve mening over Borromini verkondigden.
een (9)
In die tijd begon Gaudï's belangstelling voor de Barokstijl, zoals die door Wölfflin omlijnd was.
Evident is dat deze belangstelling
in Casa Calvet (l897-'98) en de Rozenkranskapel (na 1895) voor
het
eerst is omgezet in concrete architectuur; maar de ver
wantschap met de werken van bijvoorbeeld gebroeders
Asam,
Christopher
Wren
Borromini,
Guarini, de
in Casa Batlló, Casa Mila en
later werk is diepgaander, minder stilistisch, minder in het inci dentele detail en meer in het totale concept, meer in
het
archi
tectonische dan het decoratieve te vinden. Anthony
Blunt
verkondigde
een
Barok, die geheel stroken met wat en
de reacties
aantal ideeën over de (Romeinse) over
Gaudï's
laatste
periode
daarop gezegd kan worden: "Further it would be a
mistake to conclude that because this art appealed to the emotions it was lacking in intellectual context".
" —
Borromini based his
designs not, as is often thought, on fantasy but on careful geome trical constructions, ..." Voor Gaudï betekende de onderkenning schappen
(10) van de invloed van de weten
op de Barokarohitectuur en van het feit dat deze werken
niet op fantasie maar op zorgvuldige geometrische constructies ge-
306
baseerd waren, van het feit ook dat juist de intellectuele context
in zijn ontwerpen meer dan tevoren bewust lijkt van de rijkdom aan
ervoor zorgde dat deze kunst de emoties aanspreekt, dat
ideeën, concepten en bouwwijzen, die
hij
zich
had losgemaakt van de stilistische opvatting, die de Barokke bouw
in zich draagt.
werken slechts kon afwijzen als bizar, een vergissing, decadentie.
Mèt
Deze
onderkenning
is voor Gaudï's werk zeer belangrijk geworden.
Hij betekent immers dat Gaudï beeld kon gaan zien
en,
de Barok als navolgenswaardig voor
daarmee,
in
staat
geraakte
tot
zijn
de
herkenning
de
architectuurgeschiedenis
in "deze barokke stijl" (Gaudï, 1878), van de
betekenis van de wetenschap voor
de
architectuur
kan
de
keuze
van Gaudï van zijn medewerkers gezien worden bij zijn stap óver de drempel
naar
zijn complexe architectuur, naar de synthese van de
Barokke werken en de vormen waarvan hij onder andere gezegd heeft:
statica-fysica-geometrie in zijn vormgeving, naar de beweging ook.
"Met het beredeneerde gebruik van dubbelgebogen vlakken
Naast Francisco Berenguer (van 1889 (?) tot 1914)
zijn geen
mallen nodig, zij zijn zonder meer aan te passen aan elke situatie
rechterhand
en elk volume,
brengen van de ideeën van de meester op papier
waarbij
iedere
vorm van passieve of inerte massa
van
Gaudï,
die
een
de
nauwgezette
grote rol speelde in het over en
werkelijkheid,
wordt voorkomen, dus meer licht verkregen wordt en licht en geluid
Juan Eubió, vanaf 1893 (?), de rekenaar en José Maria Jujol, vanaf
op een bewonderenswaardige wijze bespeeld kunnen worden."
1906
Deze stap nam hij in zijn ontwerpen 1893
(het
jaar
(il)
duidelijk waarneembaar tussen
waarin hij het project voor Tanger voltooide) en
(?), de
colorist,
als zijn belangrijkste medewerkers, die
overigens zonder Gaudï tot mindere prestaties
kwamen
dan
in
de
werkplaats van Gaudï geleverd werden.
1896, zoals te zien is op een foto in El Propagador van I-IV-1896,
Een
waarop men in de aanzetten tot de
hebben, is een ingrijpende gebeurtenis in zijn persoonlijke leven,
Geboortegevel
van
de
Sagrada
ander
aspect dat met de keuze van de Barok te maken lijkt te
Familia Barokke trekken herkent.
een zeer strenge vastenperiode in
Zoals
missiepostproject
reeds
gezegd
is
het Casa Calvet het eerste evidente, ge
bouwde voorbeeld, maar ook de hekken voor
het
Colegio
(na juli 1890) en het Leonese Casa de los Botines
Teresiano
(1892 of later)
zijn vrijgezellenbestaan kunnen misschien
Het
verdient
enerzijds aanbeveling
een psychologische studie van Gaudï te
maken in samenhang met Borrimini.
de
architectuurtheorie
dat de omverwerping
wellicht
drijfveer in hun ontwerpen is geweest. Met
het
voortgaan
de
grootste (12)
project voor de missiepost in Tanger: "zou Gaudï het juk
van de historische stijlen van naar
zich
vanwege
van
problemen
afwerpen
en
triomfantelijk
de toekomst" (Juan Bassegoda Nonell). Was er ooit
sprake van een juk? We kunnen constateren dat Gaudï zich vanaf dan
nimmer
een
geanalyseerd
kan
worden,
tekort aan kennis op psychologisch gebied die
geweten
uit
zijn
zal worden hoe zich, in het hoofd van het
vak
afspeelde,
gedoofde
passie
tot
voor
waarin hij de hoogste toppen wilde bereiken, die steeds
verder door wilde dringen in de essenties van dat vak, keer
wordt
uitspraken als uit zijn werken duidelijk dat wij
te maken hebben met een man met een nimmer zijn
om (13)
genie dat Gaudï was, het proces van de synthese zowel
met
van cruciaal belang voor zijn verdere ontwikke
bij de promovendus, anderzijds vanwege de weinige feiten
Hoewel
het
hier katalyserend gewerkt hebben.
trent deze vastenperiode bekend zijn.
Hierbij dient in gedachten te worden gehouden van conventies in
mislukken
daarin een grote invloed gehad hebben; een
ling, meen ik dat dit aspect hier niet aanbeveling 3
Het
algemeen ongenoegen met zichzelf en zijn situatie,
Hoewel
trekken de aandacht.
kan
1894.
de
terug
de oorsprong wilde beleven. Typisch voor zijn tijd? Dat
307
zou onderzocht kunnen worden. Gaudi's werk is synthese
van
kunst
en
werk
voorbeeld
van
wetenschap, van emotie en ratio. De syn
these, die een schijnbare tegenstelling bevat: zijn
een
Gaudï
bewees
met
dat architectuur die emotioneert, rationeel ontwikkeld
kan zijn.
(14)
"Meesters van onweerstaanbare grootheid" Met betrekking tot Gaudi's werk en persoon kan nog veel onderzocht worden, het is in het voorgaande herhaalde malen aangegeven. Zeker het
project
voor Tanger komt in aanmerking, daarvoor zullen tijd
en haarscherp ruimtelijk voorstellingsvermogen
noodzakelijk
zijn
naast een grondige kennis van Gaudi's werk. Wij dienen ons daarbij aanbeveling 4
voor alles te richten op de wetenschappelijke zijde ervan, de geo
Gezien het voorgaande
metrie,
verdient
het
aanbeveling
te
onderzoeken
de
statica,
de fysica voortdurend op het project te be
waarom juist met rationele theorieën ontwikkelde architectuur ver
trekken. Maar is Gaudï onze
oordelingen oproept als die van Gwilt ten aanzien van Borromini in
grootheid", wiens werk keer op keer geanalyseerd kan worden?
1868 of van Van Doesburg ten aanzien van Gaudï in 1928.
énige
"meester
van
onweerstaanbare
(15)
Dit proefschrift
overschrijdt in de beschrijvingen bewust niet de
aanbeveling 5
drempel
periode
Een onderzoek naar het werk van een architect krijgt waarde indien
van
de
werken realiseerde
waarin Gaudï zijn karakteristieke bouw
maar biedt vanaf die plek wel een blik daarop.
dat
onderzoek
geplaatst kan worden in een algemeen kader. De re
in Gaudi's
sultaten van het onderzoek krijgen bovendien pas belang indien zij
werk aanwezig waren, zoals de geometrische en de statische, voort
afgemeten kunnen worden aan de resultaten uit ander, vergelijkbaar
gezet zullen worden (zoals in de schema's van
onderzoek.
Men ziet van daaruit
Mila, Park Güell);
dat die principes die reeds lang
Casa
architectuur
de
statica
(de
met name in de
van Da Vinci, Michelangelo, Borromini,
Guarini, Wren en anderen, waarin de ding),
Casa
men ziet ook nieuwe ontwerpmiddelen (het hang-
model) en de zelfherkenning van vroegere periodes, beredeneerde
Batlló,
geometrie
uitbuiting
manipulatie van licht en geluid)
als
(maat
en
verhou
van krachten), de fysica (de belangrijkste
bij het ontwerpen werden geïntroduceerd.
hulpmiddelen (16)
In zijn boek "Borromini" legt Blunt uit dat hem
de
meester
was,
"van
onweerstaanbare
deze
architect
voor
grootheid, de enige
architect wiens werken zo complex waren dat men ze
keer
op
keer
kan analyseren en ontleden, waarbij men voortdurend nieuwe schoon heid ontdekt,
nieuwe verfijningen, nieuwe oorspronkelijkheden, om
te eindigen met de conclusie dat steegs wat een gril van de fantasie was was,
gebaseerd
op
op het eerste gezicht
in werkelijkheid een serie variaties
een methode van vrijwel onverbiddelijke logi-
ca".
(17)
"Borromini" is hier te
vervangen
door
"Gaudï".
Daarbij
moeten
enige aantekeningen gemaakt worden: 1. Blunt's uitspraak kan niet letterlijk genomen worden. Gaudï
geldt
Ook voor
immers: "Maar (Borromini) laat je niet meer los, als
hij je eenmaal in zijn greep heeft".
Klaarblijkelijk is de fasci
natie niet aan één architect gebonden, anderzijds is niet iedereen door dezelfde architectuur geboeid. De onderzoeker dient zich ech-
308
de inbreng van de voorstelbare wiskunde en haar afgeleiden, herin
ter betrokken te voelen bij het te onderzoeken werk. 2. Blunt's uitspraak kan opgevat worden als architectuur.
een
graadmeter
voor
Ware, werkelijk goede architectuur leidt steeds op
voering
van
de
stereometrie en de stereotomie. (aanbeveling 9)
d. In het onderwijs aan toekomstige ontwerpers: een vergroting van
nieuw tot verrassingen, die veroorzaakt worden door een grote mate
de
van
architectuurgeschiedenis, (aanbeveling 10)
complexiteit,
veel-lagigheid,
ontstaan
via een methode van
ijzeren logica. Zoals Gaudï zei: "Método, método,
método,
genoeg
rust tegenover inspanning en onafgebroken gestadig werken". 3. De
uitspraak
heeft een algemene geldigheid indien wij hem om
draaien. Wij kunnen de vraag formuleren: "Is het werk tect
X
zo
(18)
van
archi
complex dat men zijn gebouwen keer op keer kan analy
seren en ontleden?
Ontdekt men dan voortdurend nieuwe schoonheid,
inbreng
van
het
stoffelijk
ontwerp
in het onderwijs in de
e. In het onderwijs aan toekomstige beoordelaars:
een
vergroting
van de inbreng van de bouwkundige analyse, (aanbeveling 11) f. In
het
algemeen
vormend onderwijs: een vergroting van de ge
voeligheid van een ieder voor kwaliteit in de
cultuur.
(aanbeve
ling 12) Een en ander vraagt enige uitleg.
nieuwe verfijningen, nieuwe oorspronkelijkheden?" "Is de conclusie dat wat op het eerste gezicht een gril lijkt van werkelijkheid
een
serie
de
fantasie
variaties, gebaseerd op een methode van
(vrijwel) onverbiddelijke logica?" Zo ja, dan hebben wij meester
van
in
met
een
onweerstaanbare grootheid te maken. Het verdient dan
ook aanbeveling het werk van andere architecten aan
de
hand
van
ad a. Een onderzoek naar deze functies zal tot de conclusie leiden dat een gebouw een continuïteit is
waarin geen absolute scheiding
bestaat tussen de verschillende functies; met name die in de 'stof felijke structuur besloten zitten: scheiden en dragen. Het
is
goed
bij
een
dergelijk
onderzoek
het- principe van de
schijnbare tegenstrijdigheid te hanteren. Het zal,
deze vragen te bestuderen.(aanbeveling 6)
om
een
voor
beeld te noemen, duidelijk moeten zijn dat iets dat er als dragend Algemene aanbevelingen voor het.onderwijs
element
Vanuit
mers altijd om het sprookje, het mirakel; de architect
de
studie
over het werk van Antoni Gaudï i Cornet en wat
daarover geschreven is maar ook vanuit het bestuderen architecten
waaronder
Johannes
Melnikov, de Constructivisten voorts
vanuit .het
en
Duiker, wat
over
Jan
van
Gerko
hén
andere
uitziet • niet per sé dragend hoeft te zijn. (Het gaat im als
tove
naar.)
Wiebenga,
geschreven
is,
bestuderen van de architectuurbeschrijving in
ad b. Zoals
in
de
toelichting
proefschrift te lezen valt:
op
de
probleemstelling van dit
"De uiteindelijke vorm van een gebouw
het algemeen meen ik het navolgende te moeten aanbevelen:
is het resultaat van een arbeidsproces dat gekenmerkt
a. Het architectuuronderwijs
een reeks (vorm-)beslissingen, die gebaseerd zijn op verschillende
dient gericht te zijn op de synthese
en uit te gaan van de menigvuldigheid van functies
van het geheel
aandacht
te
door
invariabelen en variabelen. Kennis van de (in-)variabelen betekent kennis van het waarom en waardoor van een bouwwerk en van de daar
en van elk der delen, (aanbeveling 7) b. Het is nodig in het onderwijs in de historie
wordt
van
het
vak
de
verschuiven van het produkt (het gebouwde resultaat)
voor
toegepaste methodes."
Hier kan toegevoegd worden:
"Grotere
kennis van historische ontwerp- en bouwmethodes, het waarom en het
naar de produktie (het ontwerpproces), (aanbeveling 8)
hoe ervan,
bevordert de toepassing
van die methodes in de heden
c. In het onderwijs aan toekomstige ontwerpers: een vergroting van
daagse architectuur waarin zij tot een efficiënte werkwijze kunnen
309
leiden en een bevredigend gebouw kunnen opleveren". Daarin schuilt
dekt,
ons
kunnen ontstaan.
belang
bij de historie van het bouwen en de essentie van dit
proefschrift.
ad c. Gaudi: "Die noemen,
twee
beheersen
architecten,
het
ketelmaken
die
zich
niet.
mijn
leerlingen
Ik heb mijn ruimtelijk
s voorstellingsvermogen omdat ik zoon,
kleinzoon en achterkleinzoon
van ketelmakers ben." Stereometrie en stereotomie dragen bij in de vorming van het architect
ruimtelijk
conditio
sine
voorstellingsvermogen qua
dat
voor
een
non is, althans dient te zijn. Men
dient zich af te vragen of de computer daarin een stimulerende rol kan vervullen of juist afstompend werkt. Indien geval
zou
zijn,
dan
doet
dat
laatste
het
men er verstandig aan van dit "hulp
middel" af te zien.
(19)
ad d. Bouwtechniek en bouwmethodiek krijgen in de opleidingen voor architectuurhistorici absoluut te weinig aandacht. hebben zelden voldoende kennis van het hebben daardoor impliciet tot gevolg komstige ontwerpers
bouwvak,
Kunsthistorici
hun
geschriften
dat die kennis niet aan toe
overgedragen wordt.
De gevolgen daarvan zijn
evident.
(20)
ad e. Beoordeling van bouwkundig werk gebeurt meestal ontwarbare
mengeling
van
subjectiviteiten;
heeft Blunt, zoals gezegd, reeds aangegeven. toekomstige beoordelaars
met een on
de gevolgen daarvan In het onderwijs van
en derhalve van architectuurhistorici en
ontwerpers, dient gezocht te worden naar
objectieve
analyses
basis van bouwkundige criteria.
ad f. Gevoeligheid voor kwaliteit tectuur. van
(21)
is de voedingsbodem voor archi
In een gemeenschap waarin slechts oog is voor handhaving
kwantiteit
zal "architectuur die men keer op keer kan analy
seren en ontleden waarbij men voortdurend nieuwe
310
op
schoonheid
ont-
nieuwe
verfijningen,
nieuwe
oorspronkelijkheden",
niet
Noten (1)
dat veel mensen overvalt als zij met "Originalidad" en "sïntesis" waren, zoals meermalen proefschrift
aangegeven,
voor
Gaudï
essenties
in
dit
voor zijn
architectuur. (2)
Penguin
Books
Ltd,
Harmonds-
befaamde
Catalaanse
rische
vroegere
zoals
gebouwen (Casa de los Botines, Bisschoppe
te
onbekend
zijn,
zeggen. Zeker speelt hierbij afgelegenheid op
te
gedefinieerd door J. Summerson in "The archi
voort
discussie
over
het
en bedenker van het begrip
begrip
in
de
kunsthisto
Barok; mogelijk hebben
d'Ors en Gaudï uit dezelfde bron geput. Anthony Blunt, "Some uses and misuses of the
terms
Baroque
en Rococo applied to Architecture", p. 5Zie nogmaals p. 107 van dit proefschrift: "De regelvlakken". Voorts: Juan Bergós, "Conversaoiones" 85.
César Martinell, "Conversaoiones con Gaudï", p. 23,
35,
83
t/m 86.
Blunt
geeft
de volgende trekken aan de Hoogromeinse Barok-
kunst:
Bijvoorbeeld: "Hij onderstreepte dat hij geomeet is, synthe-
"a preference for large scale,
ticus
complex
derhalve."
"De wetenschap is analyse en synthese. De
analyse op zich is geen fout, maar
wel
iets
onvolledigs."
forms,
movement
of the arts of painting
the
use
of
sculpture
with
"De
Sovjets zijn analytici en hebben geen algemeen
the
concept
van
het
action extended over architectural space,
probleem
dat
zij
zeggen
op
te
gaan
lossen". Etc. ...
bold
use
materials".
"It
of
would
be
impossible
architect who used them all equally",
en wij zouden Gaudï in zijn tweede periode
wijsheid"
en
tevens p. 114 noot (18) en
p. 115 noot (19). Anthony Blunt, "Some uses and misuses of the
terms
Baroque
and Rococo applied to Architecture", p. 5. blijkt
aan
uiteraard
niet
richness
find
of one
schrijft Blunt verder ook
zonder
bezwaar kunnen inlijven bij de architecten die Blunt
noemt;
en
wel
dicht
bij
dan
Borromini "(he) hardly ever worked on a
large scale or uses rich materials". Waar Blunt even verder
het eind van zijn boek deze zelfde para
graaf aan te halen, wat
architecture,
and
to
schap,
en
and
illusionism and directed light, dramatic
Men leze nogmaals p. 65 van dit proefschrift: "Gaudï, weten kunst
irregular
in line, mass and space, a fusion and
Voorts:
Blunt
ontstaan
criticus Eugeni d'Ors (geb. 1882),
Waarom
tecture of the eighteenth century", p. 7)
(7)
De
Nou-centisme, speelde pas later een rol
moeilijk
wetenschappelijke
kunsten
anti-modernistisch (art nouveau)
een rol, maar ook de stijl van deze gebouwen. (Stijl
(6)
voor en tegen het rationele in de
De tegenstelling complex - gecompliceerd zal duidelijk zijn.
vatten
(5)
het
kunsten worden geconfronteerd. Uit de strijd tussen
worth, G.B.
lijk Paleis, etc.) minder bekend of vrijwel
(4)
de
durend nieuwe stromingen en kunstwerken.
Anthony Blunt, "Borromini".
is
(3)
van
verwonderlijk
is.
op schrijft: "..., on the complexity of curves on the fagade of the Oratorio in which convex plays
concave
and
("Borromini", p. 234). Wel opmerkelijk is dat volgens Blunt
some
deze veroordeling nog in de uitgave van 1881 voorkomt.
and not curved", kunnen wij, bij
Zoals
p. 76 van dit proefschrift reeds werd aangegeven,
Mila invullen. Waar Blunt het over Borromini heeft kunnen we
gaat het om de onbekendheid van de beschouwers met de ideeën
vrijwel steeds Gaudi invullen; bijvoorbeeld: "With Borromini
van de architect. Het gaat ook om een gevoel
moreover,
op
van
onbehagen
of
against
the elements of the concavity are in fact straight Gaudi,
bijvoorbeeld
Casa
movement is extended (van lijn en vlak) to space,
311
and in many of his buildings (
are left open, so that each leads on to the next". gelijke
de
kerk
voor
Men leze ook: El Capricho, p. 163 van dit proefschrift.
) none of the elements of
the groundplan - wether oval or circular - are complete, but
(18)
en
volgende
(19)
Gaudï: "Voor harmonie is contrast nodig: licht
De
uitspraak
van
Gaudi
komt
van
en
Deze vakken kunnen bijdragen tot een
schaduw,
methodische
continuïteit en discontinuïteit, convexiteit en concaviteit, etc. (j. Bergós, "Conversaciones", 180).
ten, verordeningen en bepalingen,
(il)
J. Bergós, "Conversaciones", 80 en 85.
ontwerpen
(12)
Men leze onder andere p. 105 van dit proefschrift.
leren
(13)
Enkele gesprekken met dr. W. Sengers leidden tot enige inte
zetten. Zo ook nieuwe hulpmiddelen als
ressante veronderstellingen over de persoon Antoni Gaudi. Ka
reken- en tekentuig.
ampele overweging is een hoofdstuk
Men
"Gaudi, su vida una via"
dit proefschrift opgenomen. (De tekst werd gelezen
in een voordracht in de Akademie voor Beeldende Arnhem
op
Kunsten
te
veronderstellende bewoordingen gesproken
worden,
die
hoe daarvan uit te kunnen
kan daartoe bijdragen. De student moet deze'zaken
manipuleren,
leze
nogmaals
met
p.
plezier
naar
zijn hand te kunnen computers
De stoffelijke structuur
realisatie (van een idee), door middel
naar
leving haar ideeën kenbaar maakt;
geen uitsluitsel over zijn architec
van
de
waarvan
rationeler, begrijpelijker? En waarom zou niet
zijn?
synthese
informeren
over
Men leze nogmaals noot (7) op p. 78 van dit proefschrift.
dat
Is de tegenstelling tussen de "rationele" en de
"emotionele" ontwerper hierop terug te een
de
samen
zij is daarom de essentie
tuur(geschiedenis)student diepgaand te
(21)
een
architectuur. Daarom is het van belang de architec-
samenstellende factoren van die structuur.
analyse ten opzichte van synthese? Is de analyse
ontwerper
au
fond?
voeren?
Wat
drijft
Waarom zijn sommige ontwerpers zo
tegen diepgaande analyse, waarom twijfelen anderen
aan
het
synthetische als methode? Zie ook: Inleiding en Probleemstelling, noot (9). (15)
Van
Doesburg
in
Bouwbedrijf; men raadplege de literatuur
lijst. (16)
Men leze de aanbeveling onderaan op
(17)
A. Blunt, "Borromini", p. 9.
ander
(de constructie) is de bouwkundige
tuuropvattingen geven in relatie tot zijn persoon.
staat
en
73 van dit proefschrift, de stereo-
Men leze nogmaals p. 15 van deze dissertatie. Hoe
werkwijze
Ook het onderwijs in normen, voorschrif
tomie, en p. 70 over geometrie. (20)
4 juni 1986). Over Gaudi's psyche kan slechts in
mijn mening tot nu toe
(14)
proef
C. Martinell, "Conver
bij het ontwerpen.
in
dit
saciones con Gaudi", p. 98 (103, 106).
Cervelló.
niet
van
schrift.
Men ver
de Colonia Güell in Santa Coloma de
Gaudi's aantekeningen, p. 57
p. 104 van deze disser
tatie.
312
1
)
de
lijks aan bod. Het verdient aanbeveling deze alsnog boven water te
SAMENVATTING
krijgen. Over Antoni Gaudï i Cornet is al veel geschreven, kelen tot omvangrijke,
van korte arti
dubbeldikke boekwerken. Nochtans ontbreekt
Om
een inzicht te krijgen in de mogelijke inhoud van de
vakken heb ik mij georiënteerd
op de geschiedenis van wiskunde en
mechanica tot Gaudï's tijd en de Encyclopaedia of Architecture van
een zijn gehele werk omvattende studie waarin stelselmatig is uit
Joseph Gwilt als betrouwbaarste bron genomen voor wat
gegaan
tect omstreeks Gaudi's studiejaren diende te weten en te kennen.
van
premisses die Gaudï zelf stelde. Premisses die in dit
proefschrift tot uitdrukking komen in de rol van de hoofdzakelijk
geometrie,
werpen. Het is van belang, schrijving
als
de
mechanica zowel
en
voor
wetenschap
de
architectuurgeschied-
architectuurbeoefening,
die
studie
brengen. Dit proefschrift vormt daartoe een aanzet. dit proefschrift geconstateerde
Uit
fysica - in Gaudï's ont
problemen
zal
waaronder
komt
als
belangrijkste conclusie over deze
materie naar voren dat de figuratieve en niet kunde
en
statica
de
abstracte
wis
aan architectuurstudenten onderwezen dienen te
worden om hun ruimtelijk voorstellingsvermogen - conditio sine qua
Een aantal in
non voor een goed architect - te oefenen. Voorts kan geconcludeerd
dieper
uitgespit
worden dat de huidige studieduur voor ontwerpers moet
omstandigheden
bepalen naast
onderzoek
archi
te vol
moeten worden: De
mijn
een
iemand ter wereld komt en opgroeit,
persoonlijke condities zijn of haar beroepskeuze en
worden.
Ook
komt
het
beeld
te
kort
geacht
op van een student die op de
hoogte was en wilde zijn van "constructies die passen bij de voor uitgang, waarvan de mogelijkheden moeten worden
uitgebuit
en
de
loopbaan. Ik heb in grote trekken Gaudï's omstandigheden en condi
ongemakken die niet op te lossen zijn, voorkomen worden."
ties uiteengezet
Dit schreef de jonge,
juist afgestudeerde architect Antonio Gaudï
y
later
Studiekeus",
in
dat
het
hoofdstuk
"Afkomst,
maar zonder bronnenonderzoek. Er zal preciezer worden
hoe
groeide.
Geboorte,
uitgezocht
moeten
het milieu eruit zag waarin Gaudï geboren werd en op
Het lijkt ongewoon dat hij en zijn broer naar de univer
siteit in het afgelegen Barcelona gingen. Het is Antoni's
Jeugd,
werd samengesteld uit de beschikbare literatuur
condities
onduidelijk
zijn latere levenswijze.
Het is voorts onduidelijk wat hem zo ge
voelig maakte voor architectuur en waarom hém en niet Francesc,
evenmin
Inhoud èn kwaliteit
hoe
toen waren, en hoe die in verband stonden met
zijn
broer
wie dat bepaalde en hoe dat in zijn werk ging. van een opleiding bepalen de kwaliteit van de
latere vakbeoefening. De inhoud van onderwerp van discussie;
een
opleiding
is
menigmaal
Cornet
(pas
veel
schreef
wijze) in de aantekeningen van 1878 en 1879. Reeds
daarin
blijkt
hij het produkt van de rationalistische stromingen in de architec tuurbeschouwing
in
de
negentiende
eeuw:
de
boeken van Gwilt,
Rondelet, Durand, Hodgkinson en Viollet-le-Duc (voor Gaudï romantischI),
de
Encyclopaedie
in die aantekeningen een adept van die Neo-Gotiek, die op
structuur
en
al
te
Méthodique. Bovendien blijkt hij de
Gotiek
constructie, op logica accepteerde als de bijna
ideale bouwwijze, die men slechts diende te verbeteren; en ook kon verbeteren door de enorm toegenomen
kennis van wiskunde, mechani
ca, fysica, enz.
de rol van de exacte wetenschappen daar
in is zeer wisselend. Het is voor een goede architectuurbeoefening
Hoezeer Gaudï zich in de geschiedenis
van
blijkt
belang
hij zijn naam op Catalaanse
deze wetenschappen te onderwijzen. In de hoofdstukken
over Gaudi's (voor-)opleiding komt in dit proefschrift van de door Gaudï gevolgde studie
de
inhoud
door gebrek aan gegevens nauwe
reeds
uit
van
het
bouwen
van een ideaal plan van Du Cerceau; deze interesse lytische
vermogen
verdiepte
zijn studieplannen, waaronder de interpretatie
van
en
zijn
ana
historische ontwerp- en bouwwijzen zullen
313
hem tot de schitterendste ontwerpen brengen in zijn loopbaan.
ligt
Eén van de merkwaardigste ontdekkingen
Gotische bouwwijzen geïnteresseerd zijn. Wat de
gebruik van
in dit proefschrift is het
allereenvoudigste grondfiguren tot in zijn meest com
plexe gebouwen; de kubus en
het
dubbelvierkant
waarop
evengoed
tuur
een
groot,
(die
nieuw
veld
voor
onderzoek voor hen die in de
paald) betreft, constateerde ik dat er op indirecte is
Sagrada Familia, Casa Mila, de kerk van deColonia Güell zijn ont
wezenlijke, structurele invloed heeft gehad
worpen en
terwijl de bouwkundige essenties
lijkste voorbeeld vormt: 4:2:1.
Ook
daarin
de verhoudingen van een baksteen l:b:h =
is Gaudï de oplettende lezer van de architec-
van
invloed
op
eerst
in
de
in
de
iets niet kan staat Gaudï vooraan om het
in
tegendeel
te
bewijzen.
de architectuurtheorie stelde dat de parabolische
en hyperbolische boogvorm voor het oog onaangenaam
zijn
door
de
beginperiode,
"Some
uses
als gevolg van
jaren tachtig van de negentiende eeuw ontstane
"concept of a Baroque style and a Baroque period"
voorbeeld:
and
misuses
applied to architecture").
of
(Anthony
the terms Baroque and Rococo as
tot de weg naar de originaliteit, dat wil zeggen
tot
1852 - jKL900
ook
vormgeving, volstrekte originaliteit kunnen spreken.
overigens
ideale
vormen zodanig toe te passen dat het
twijfelachtige detail aan het oog onttrokken blijft. Uit deze obstinate houding ontstond eigen
architectuur.
Zijn
uiteindelijk
en
gaat
Vormgeving is het vak
Gaudï's
geheel
bijzondere karakter, zijn onalledaagse
laatste
algemene
tot
van
die ligt de neerslag
dubbelvierkant en kubus,
tans niet in dit proefschrift opgenomen, betreden waarop ik mijzelf weliswaar deskundig
mag
deze is noch
daar wij hier een gebied
goedwillend
maar
geenszins
noemen. Overigens dient Gaudï's standpunt ten aan
zien van dogmatiek in het licht van zijn tijd gezien te worden. Voor de waarheid diende men, zei ook Gaudï herhaaldelijk,
tot
oorsprong terug te keren, de ontdekkingstocht in den vreemde. Uit
de
Catalaanse
architectuurgeschiedenis
Gaudï zich sterk gebaseerd heeft op structiewijzen,
de
Catalaanse
con-
die hem in staat stelden zijn ideeën te ontwikke
len en tot werkelijkheid te maken. Daaruit concludeerde ik ook dat door
onbekendheid
met met name de diafragmaboog er grote misver
standen bestaan over de zogenoemde Catalaanse
Gotiek,
die
misschien, zij het voor een deel, bij Gaudï geheerst hebben.
311
Vormgeving
is
constateerbaar
berust
buiten op
zelfs Hier
ook
Barcelona. de
het
Dat
geometrie van
en in later werk ook van de kegelsneden,
op de unieke eigenschappen van de kettinglijn en inzichten in statica en fysica,
derhalve Gaudï's
komt in "Gaudï en de vorm-geving"
tot uiting.
een bouwkundig onderzoek
het
teit van Gaudï, zijn "método, uiterste
precisie
veldwerk,
van Gaudï's werken zelf waarin verschei
dene ontdekkingen gedaan zijn die de genialiteit en
concludeerde ik dat
typisch
architecten.
De beschrijvingen ten leste vormen het verslag van de
periode
het moment dat we van werkelijk eigen
gebouwen uit de hiervoor genoemde periode Gaudï's
van mijn overwegingen gereed;
de
hoofdstuk v5ór de beschrijvingen van een aantal
manier van leven heb ik getracht te doorgronden. Voor verdere stu
vormgeving
Blunt
Dit proefschrift blijft echter beperkt
niet-loodrechte snijding met de grondlijn. Rondelet adviseerde dan deze
sprake
van Barok pas in het latere werk
tuurgeschiedschrijving, maar een obstinate: waar gesteld wordt dat
Eén
wijze
Gaudï's werk, dat de "Maya"-architectuur een
hun allesoverheersende invloed konden gaan krijgen het
architec
de Spaanse architectuurgeschiedenis zo enorm heeft be
zijn eerste summiere bouwsels voor de Coöperatie van Mataró als de
waarvan het schooltje van de Sagrada Familia het duide
Moorse
método,
método"
de rationali
onderstrepen.
De
van zijn ontwerpen, zowel in de methode als in
de resultaten ervan, is de spil waar alles om van wat velen zien als een Capricho.
draait
in
weerwil
SUMMARY
(previous) training, the contents of Gaudï's dwelled
On Antoni Gaudi articles
to
i
Cornet
voluminous
much
has
books.
been
written,
Nevertheless
there
comprising his whole work starting systematically premisses
Gaudi
short
is no study
from
the
same
himself did. In this thesis these premisses find
expression in the role of science and
physics
the
historiography
accomplish
from
-
mainly
geometry,
mechanics
- in Gaudi's projects. It is in the interest both of
such
a
as
of
study.
the
practice
This
thesis
of
architecture
to
is a first move towards
this. A number of problems diagnosed in this thesis will
have
to
be dealt with in greater depth.
upon,
bring this matter to light in into
the
history
contents
of
studies
the
future.
To
gain
hardly
reliable
an
insight
of his subjects I have oriented myself on the
mathematics
and
mechanics
up
till
Gaudï's
taking the Encyclopaedia of Architecture by Joseph most
are
due to a lack of information. It is recommended to
source
for
what
Gwilt
time, as
the
an architect should know around
the period of Gaudï's training. The most important conclusion that emerges that
figurative
-
from
my
research
is
not abstract - mathematics and statics should
be taught to architectural
students
to
imaginative
conditio
sine
faculties
-
exercise qua
their
non
spatial
for
a
good
architect. The
circumstances
under
which
a
person is born into the world
and grows up, along with personal conditions, governs of
a
profession
and
his
career.
circumstances and conditions "Parentage,
Birth,
in
Youth,
I
broad
Choice
have
sketched
outline
of
study
how
went
Antoni's
influenced
the
Gaudi's chapter
research.
A
more
of the circumstances into which Gaudi was born and
grew up, will be necessary. It brother
in
choice
Study", that was compiled
from available literature but without original precise
his
unusual
that
he
and
his
informed
about
ties of which should be cannot
be
later
he
and
the
later
who
life
manner
were
then,
and
how
these
of life. It is furthermore unclear
brother
Francesc,
so
sensitive
for
stimulated him in his choice and how this came
subsequent
training
professional
practice.
subject of discussion; the role a
determine
of
the
The
the
quality
of
rationalistic
his he
the
century,
Encyclopédie
himself
to
In
the
chapters
be
name
in
evidenced
to
be
architectural by
adept
the
the
theory
In
books
improved increased
until
much
these
by
product
notes
of
the
during the nine Gwilt,
Rondelet,
for
he
Gaudi!),
also
proves
of that neo-Gothic style that accepted
the Gothic style as the almost ideal way be
that
the Catalan way) in his notes of 1878 proves
Méthodique. an
well,
prevented". This was written by the young,
already
trends
be
of
building
that
only
upon; and also could be improved upon by the knowledge
of
mathematics,
mechanics,
physics, etc.
curriculum is often
sciences
in
it
varies
good practice of architecture it is important to
sciences.
to
inconveniences
teenth
of
Curriculum and quality of a
For
exploited
Durand, Hodgkinson and Viollet-le-Duc (too romantic
his
these
wrote
and 1879. Here
immensely
teach
be
wanted
newly graduated architect Antonio Gaudï y Cornet (not
should
greatly.
solved
and
matching progress, the possibili
conditions
about.
the
"constructions
to university in distant Barcelona. It is not clear
what made him, and not his architecture,
seems
The image emerges of a student who was
dealing
with
Gaudi's
The designs Gaudi made as a student, for instance of
an
his
adaptation
ideal plan by Du Cerceau, shows how deeply Gaudi went into
the history of building; this interest and
his
highly
developed
315
faculty
to
analyse
historical
design and buildingmethods shall
this I also concluded with
lead him to the most brilliant plans later on in his career.
the
that
diaphragm
-
arch
especially
due
to
unfamiliarity
- the socalled Catalan Gothic Style is
greatly misunderstood, possibly partly even by Gaudï. There One of the most remarkable findings use
of
very
buildings: sketchy
simple
the
basic
cube
designs
and
figures the
of
this even
thesis in
his
double-square.
the
Colonia
l x w x h =
attentive
reader
obstinate
one:
Güell.
the
Sagrada
The
4 : 2 : 1 .
of
of
architectural
whereever
this:
too
it
Familia
intersect
recommended
first
the
ratio
a
Gaudï shows himself the
stated
to
of
that
prove
the
but
something opposite.
base
apply
at
these
right
the
eye
angles.
otherwise
because
they
Therefore
ideal
fast,
new
(that
has
ultimately
originates.
of
life
I
obstinacy
have
that
His
tried
to
"Maya"
exert
in
should
be
seen
in
the
Gaudï repeatedly said,
light
one
of
should
of
new
do
emerge
of
my
however
is
the
to
the
origins,
an
expedition into unknown territory.
the
history
has based himself methods,
that
on
the
and
1880's
typical
Catalan
Baroque
his
a
to
(Anthony
could
later work,
Baroque
Gaudi's
of
road
period"
design
Blunt).
to
all
Design
is
the
business
of
This
originality,
his
own,
an
architects. Design is also the last
general chapter before the descriptions of up
till
number
of
Gaudi's
1900 outside Barcelona. In the chapter "Gaudï
and design" it is established that the
a
his
designmethod
is
founded
geometry of double-square and cube and in later work also conic and
sections,
therefore
on
on
the
unique
Gaudi's
properties
insight
into
Lastly
the
architectural
descriptions examination
are of
an
account
Gaudi's
of
of
the
statics
and
works
the fieldwork, an themselves,
several discoveries have been made that underline
of Catalan architecture I concluded that Gaudï firmly
style
of in
absolute originality.
and From
period
the
influence
dogmatics
his time. To find the truth, return
important
till
The
of 1852 to approximately 1900, and stops at
architecture
regarding
all
work.
an essential, structural effect in
the moment when he reaches a level
physics.
point
had
that
One
this thesis because here we enter a field where I do Gaudi's
has
itself
catenary
not feel competent.
architecture
Eondelet
conclusions is
it's
not
penetrate.
it
Moorish
did
on that of
study;
to
the history of Spanish architecture to such a
because the "concept of a Baroque
on
further
for those interested in the
the beginning, while the architectural essence only
peculiar character, his uncommon way The
here
dissertation confines
configurations in
singular
defined
architecture
not
considerations is there for included
Gaudi's
research
great extent) I found an indirect influence on Gaudi's
buildings this
of
Gothic constructionmethods. With regard
an
such a way that the questionable detail remains hidden from view.
It is from
field
a
is
architectural theory stated that the parabolic
the
to
and
historiography,
is
and hyperbolic arch are unpleasant to not
his
small schoolbuilding of the
Here
impossible, Gaudï is the first one example
Gaudi's
most complex
Both
Sagrada Familia is the clearest example of this: the brick
is
for the structures for the Cooperative of Mataró
are based on these figures as are church
in
is
construction
enabled him to develop and realize his ideas. From
his
rationality,
his
"método,
precision of his designs, both pivot
on
in
Gaudi's
where genius
método, método". The utmost
method
and
results,
is
the
which everything hinges, in spite of what many see as a
"capricho".
316
/
ANTONI GAUDl, UN CAMINO A LA ORIGINALIDAD
espacial tiene la maxima importancia. Sin embargo, "espacio"
A todo el que Familia en
observa
por
Barcelona,
primera vez la iglesia de la
que ya hace mas de 100 anos
construcción, se Ie plantean enseguida dos la terminaran algün dia?, y La y
primera
pregunta
que
preguntas:
Sagrada esta
en
Sera
que
Cómo se Ie ocurrió a ese hombre?
alude por un lado a circunstancias futuras,
ésta se ha fijado para la posteridad. La segunda pregunta que
la
extravagantes,
de
los
espectadores
las
ven
como
excéntricas, fantasticas, o por lo menos oomo poco
comunes. También
para
los
que describen la obra de Gaudï lo especial, lo
diferente de sus edificios les lleva conjeturas
y
suposiciones
sobre
a
que
cuales
continuamente fueron
hagan
los motivos de
Gaudï para hacer sus edificios diferentes a los demas. hecho
en
"La lección de Gaudï" en 1962: "No
es
fécil
causas,
otra
que
una
conocimiento
y
material
de
un
que
la
es la componente formativa. Por lo tanto
no es exacto afirmar que
"el conocimiento técnico y constructivo"
De mi investigación se concluye que en la forma Gaudï
los
métodos
de
proyectar
ejemplar vez
de
se
Gaudï.
aducen
en
La
cantidad
relación
a
y la técnica, en sentido amplio, tuvieron una se
que
él
aplicó
y
en
desarrollar
sus
fundamental
importancia
parte
particulares
sino
justamente
singular
a
un
en
desarrolló formas.
Ie
A
este
gracias
a
a
su
esos
resultados
conocimiento
dedico
sobre
de
todo
hasta
en
sus
detalles,
en
no la
a
la
selección de materiales y métodos constructivos.
su
El
Gaudï
y Por
otras esta
fuentes forma
las
de
estudié
trabajo
la arquitectura. Un interés que
El
profundo
que
la
otros.
factor
dar
que
forma
prima
la
estudio
se
extiende
segunda
que
condujo
desde las primeras actividades de Gaudï
como arquitecto hasta poco después de 1900, a trabajar con él,
en
surgió naturalmente una
confrontación entre mis hallazgos y los de otros, lo
mas
pesar,
técnica de este
recién
a las conclusiones que se encuentran en mi tesis.
mucho
a
todo mirar, tocar, escuchar y medir los edificios; la bibliografïa
de lo comün por los diversos aspectos de la componente material de va
tuvo
método de investigación seguido fue antes que nada y por sobre
instancia.
tanto es mucho mas profundo que en muchos
posible
respecto
son importantes, en Gaudï justamente se comprueba un interés mayor
lo
construcción
hicieron
la obra del arquitecto Catalan por excelencia Antoni
edificio
Aunque en la arquitectura no solo la "técnica" y la "construcción"
por
(y
su conocimiento de problemas de estatica
y de fïsica; Gaudï pudo llegar
sobre
y
suponïa
Tanto su metodologïa de proyecto como los métodos de
de
técnico y constructivo, no llegan a la esencia de la
de
se supone).
cuestión."
superficie,
estructura
edifio
Gaudï: la selección metódica de las posibilidades para
plantear los términos para una investigación seria lo
medio de la componente material. Esto implica
construcción. En mi tesis me
El estudioso de Gaudï Carlos Flores escribió sobre este
sobre el significado y
edificio se hace perceptible sensorialmente por
importancia mucho mas grande de lo que en general
la causan sobre todo las formas de la obra de
mayorïa
un
componente
de Gaudï no llegarïa a "la esencia de la cuestión".
por otro lado a la competencia del arquitecto y a en qué medida
Gaudï,
de
la
cuando Jujol comienza
aparece el "barroco" en su obra, comienzan las
Asumiendo que la arquitectura consiste de dos componentes, espacio
investigaciones con modelos colgantes y se publican las teorïas de
y materia, podemos --afirmar
Einstein. 0 sea, hasta que surgen los edificios en los
sostener
(en
1984)
que
en
que la
Carlos obra
Flores de
tiene
razón
al
Gaudï la conformación
que
Gaudï
se ha vuelto indudablemente Gaudï.
317
Las
desoripciones mas extensas en mi estudio son las de edificios
fuera de Barcelona: la cooperativa de Mataró, la finca El Capricho en
la
provincia de Santander, el palacio obispal de Astorga y el
edificio de la Casa de los Botines en León, las bodegas
Güell
en
Garraf y el proyecto de las misiones católicas en Tanger. Los demas edificios de este periodo ya fueron tratados en publicación
"Gaudï,
racionalista
con
perfecto
material"; este material se ha corregido y ampliado.
318
nuestra
dominio
del
LITERATUURLIJST
IS*
319
320
Abella,
Puig
Boada
en
anderen; Antoni Gaudï, L'home - 1'obra -
1'anècdota; Barcelona, Criterion, 1964 Ackerman, J.S.; The architecture of
Michelangelo;
Harmondsworth,
Penguin Books, 1970 (ie druk 1961) Ackerman,
J.S.;
Palladio; Harmondsworth, Penguin Books, 1974, 4e
Adhémar, J.; Cours de Agostino,
mathématiques,
B.
d';
applications
de
geometrie
Thames and Hudson, 1978 Gaudi
Espanol
de
(1825-1926);
Tentoonstellingscatalogus.
Museo
Arte Contemporaneo Madrid, 1985; Madrid, Fundación
Ebeling Verlag, 1978 Geometrïa
(manuscrito-graficos);
Barcelona, 1867 B(attista);
Cosimo
Bartoli
en
James
Ten
Books on Architecture, (vert.
Leoni)
(facsimile);
London,
Alec
Tiranti Ltd, 1955
Caixa
de
Pensions
Aparicio, J.P.;
Ensayo sobre las Pugnas, Heridas (etc.) del Viejo
Architectuuropleidingen, 150; Antwoorden op 2 vragen over de toe
Sagrada Familia;
Barcelona, Castells Bonet, 1936
Art
(1')
Public,
nrs.
VII
+
VIII (Revue de 1'Institut Inter
Arwas, Victor; The liberty style,
The Structural Behaviour
Ribbed Vaulting (art.) Journ. of the Soc. of Arch.
Hist.; Princeton, 1977 de
Analytische
Meetkunde;
Breda,
Koninklijke Militaire Academie, 1916 Gaudï
Hew
Asher, B(enjamin); The American Builder's Companion (6th edition); R.P. en C. Williams, 1827 Assisi, F. von;
Aller, C. van; Beginselen van
tentoonstellingscatalogus;
York, Rizzoli Int. Publications, 1979
Alexander, K.D. en Mark, R., Abel, J.F.;
M.J.;
de relatie architectuur-
constructie, e.a.; Delft, T.H.D., 1972 (ongepubliceerd) national d'Art Public); Bruxelles, 1909
Album Record a Gaudï i al Temple Expiatori de la
Legenden und Laude;
Alonso Luengo, L.; Gaudï en Astorga; Astorga,
Artes
Graficas
Otto Karrer Manesse
Die Theorie des Schonen im
Mittelalter;
Köln,
Verlag M. Du Mont Schauberg, 1963 Atkinson,
Alonso Gavela, M.J.; Gaudï en Astorga; Salamanca, 1983, 2e druk
Zurich,
Verlag, 1945 Assunto, Rosario;
en Astorga; León, Institución "Fray
Bernardino de Sahagün", 1972
W.C.; A
history of Spain and Portugal; Harmondsworth,
Penguin Books, 1965, 3e druk D.
Sierra, 1954
Aubert, M.; De bloei van de
Gotiek;
Amsterdam/Brussel,
Elsevier
1981 (oorspr. Hochgotik, Baden-Baden, Holle Verlag 1963)
Alonso Luengo, L.; Gaudï en Astorga, "Revista" no. 74(1953) p. 14, "Revista" no. 75(1953) p. 14; Barcelona Fred;
Fundació
komstige betekenis van de architect en
L(eone)
Gavela,
Barcelona/Brussel,
Reino ( ) de León; León, Editorial Celarayn, 1981
Alberti,
Medieval
. Brussel 1985;
Tentoonstellingscatalogus Galerij ASLK,
Algemene spaar- en lijfrentekas
Monumente Groszer Kuituren: Hellas; Wiesbaden,
Albareda, Leandro; Problemas de
Angerer,
of the Maya (oorspr. Duits 1968); London,
Antoni Gaudi (1852-1926);
descriptive; Paris, Hachette (en anderen), 1856
Alonso
Art
caja de pensiones
Adhémar, J.; Traite de Charpente; Paris, 1861
of
Ferdinand;
Antoni
druk
t
1980 Anton,
Surface
structures
Ordenanzas Municipales (de Barcelona),
1856, 1891, 1946, 1947;
in building (oorspr. Duits);
London, Alec Tiranti, 1961 Antiguas Civilizaciones - Mesoamerica;
Ayuntamiento de Barcelona;
Bails, B. ; Diccionario de Arquitectura Civil; 1802 ; Roma,
Armando
Curcio,
Bak, P. en anderen;
J. Duiker, bouwkundig ingenieur, constructeur 321
in stuc en staal; Rotterdam, Stichting Bouw, 1982 Bak,
P.
de Arquitectos de Cataluna, 1889
en anderen; Sagrada Familia; Delft, Afstudeerverslag van
de afdeling der Bouwkunde, T.H.D., 1982
Delft,
Delftse
perfecte
Universitaire
mate
Pers,
1979
(Ie druk 1978)
Delft,
era,
tentoon
Equipo de Trabajo "Duiker", T.H.D.,
1985 Vasari
on
technique;
New
York,
Dover Publications, Inc., I960 (eerste bewerking 1907) M.
en
anderen;
Egypte, tentoonstellingscatalogus;
Barbier, M.;
Delft, Delftse Universitaire
Diccionario técnico de edificación y obras püblicas;
Barcelona, ed'itional Gustavo Gili, 1976
B.;
Nuevo
Glosario;
Barcelona,
Universidad
Politécnica de Barcelona, 1976 Nonell,
J.; Los proyectos de Gaudï para las religiosas
de Jesus-Maria (1877-1882); Barcelona,
Ediciones
literarias
y
cientificas, 1969
in:
De
Re
El Convento de Santa Catalina de Barcelona,
Restauratoria,
Bassegoda Nonell, J.;
Vol.
I,
1972;
Barcelona, Escuela
El Gremio de Arquitectos de Barcelona, Bij
lage bij het tijdschrift "San Jorge" no. 94, 1974
z.j.
de
Barcelona;
Barcelona,
Real Academia de Bellas Artes de San Jorge, 1974 Bassegoda
Nonell,
J.;
Las
Bodegas Güell de Garraf, bijlage bij
het tijdschrift "San Jorge" juli 1976;
Barcelona, la Diputación
Provincial de Barcelona
Barlow, P.; An Essay on the Strength and Stress of Timber; London, 1826 (3e druk) Barrionuevo,
Antonio
en
sobre
Francisco la
Torres;
Sevilla:
Algunas
ciudad y la casa, 2C Construccion de
la Ciudad no.11, juni; Barcelona, "Grupo 2C", 1978 Bartrina, J.; La
Sociedad
Cooperativa
Mataronense,
Bassegoda i Amigo, Bonaventura;
su
origen,
J.;
Santa Maria de la Mar; Barcelona,
Gaudï,
serie:
Gent
april 1927, nr. 96, p.
Crónica 158-160;
Nostra,
no.
1;
Sociedad
Central
de
Arquitectos Bassegoda, Joaquin;
Miscellane
escrito
por
Barcinonensia;
Nonell,
J.;
Historia
de
Arquitectura;
Barcelona,
Bassegoda
Nonell,
J.;
Antoni
Gaudï,
vida
y
arquitectura;
Bassegoda
Nonell,
J.;
La de
ceramica en la arquitectura de Gaudï; Bellas
Artes
de
Santa
Isabel
de
Hungrïa, 1978 Bassegoda Nonell, J.; El Jardïn de las Hesperides; Madrid, Boletïn
Barcelonesa, in: Arquitectura, Madrid,
in
Barcelona, 1976 Bassegoda
Sevilla, Real Academia
Barcelona, Edicions de nou art Thor, 1978 Buenaventura;
Artikel/Artïculo
Barcelona, Caja de ahorros provincial de Tarragona, 1977
Editores técnicos asociados, herdruk van 1976 (oorspr. 1923) Nonell,
Gaudï,
Editores técnicos asociados, 1976
vicisitudes y actual estado; Mataró, 1878 (1881)
i
Bassegoda Nonell, J.; El unico articulo periodïstico Antoni
consideraciones
322
Musté,
Bassegoda Nonell, J.; El templo romano
Barcelona "La perla del Mediterraneo"; Barcelona, Editorial David,
Bassegoda,
Boada, I. en anderen; Iglesia de la Colonia
Tlcnica Superior
Pyramides en Moskeeën, Architectuur in
Pers, 2e druk 1981
Bassegoda
Puig
Bassegoda Nonell, J.;
Baldwin Brown, prof. G. (Ed.);
Banning,
Bassegoda
Bassegoda
Bak, P. en anderen; Duiker Arquitecto de una nueva stellingscatalogus;
J.,
GUell; Barcelona, Ediciones Beascoa, 1972
Bak, P. en anderen (red.); Gaudï, rationalist met riaalbeheersing;
Bassegoda,
de la Real Academia de Bellas Artes de San Fernando, 1978 Bassegoda Nonell, J.; Guia del monasterio de Pedralbes; Barcelona, Ediciones de Nuevo Arte Thor, 1979
La Catedral de Gerona;
Barcelona, Asociación
Bassegoda
Nonell,
J.;
Obras
Completas
de
Gaudï,
1.
Arte
y
Arquitectura
de
Gaudi, 2. Lista de documentos y planos; Tokyo,
Rikuyosha, 1979 Bassegoda
Nonell,
J.;
La
Pedrera
de
Gaudi;
Barcelona,
Publicaciones de la Universidad Politécnica de Barcelona, 1980 Bassegoda
Nonell,
curso
1968-1969;
J.
en
anderen;
Barcelona,
Memoria
Ediciones
de la Catedra Gaudi
GEA,
Escuela
técnica
superior de arquitectura, 1970 Bassegoda
Nonell,
J.
en
Garrut
Roma,
J.M.;
Bassegoda Nonell, J., Carulla, J., Tusquets, 0.;
Guia
de
Gaudi;
1926-1976, T.H.D.,
J.,
Molema,
Los
muebles
de
Ambassade
Den
11 april
Haag,
-
11 mei 1978;
Ministerio
de
Asuntos
Exteriores Madrid
Editrice, 1976 1'antiquité
et
au Moyen Age, 2-ème edition; Paris, Purne et Compagnie, 1860 Gaudi and the Catalan Gothic, Journal of the Soc.
of Arch.Historians, XXXIV, no.1, march.'75,
p.
48;
Princeton,
1975
Belvianes, M.; French Cathedrals; The Hyperion Press Bentmann, R. en Muller, M.;
de
construcción;
Bergós
Massó,
J.;
Gaudi,
el
hombre
y
la
obra;
Barcelona,
Bergós
Massó,
J.;
Gaudi,
Madrid,
Dirección
y
segunda anotada
edición por
de
Juan
"Antoni
Gaudi"
Bassegoda
Nonell;
General del Patrimonio Artistico y Cultural,
Berlage, dr. H.P.; Het wezen der bouwkunst en
haar
geschiedenis;
Haarlem, De erven F. Bohn, 1934 Bernal,
J.D.;
Sociale
Geschiedenis
van
de Wetenschap (oorspr.
Berrueta, M.D.;
León
(Guïas
Artïsticas
de
Arquitectura
de Espana);
Barcelona,
Bevan,
B.;
Frankfurt am Main, Suhrkamp Verlag, 1970
Espanola;
Barcelona,
Editorial Juventud, 1950 Bibiena, F.G. Da; 1'Architettura Civile; Parma,
"Hogar y Arquitectura" 112, mei/juni 1974
Handlexicon
der
New
York,
Magischen Kunste von der Spatantike
bis zum 19. Jahrhundert; Graz, Akademische
Druck
und
Verlags-
Blazquez Martinez, J.M. en anderen; Augusta Emerita; Madrid, 1976
Paris, 1737 (facsimile 1967) J.F.;
Cours
d'Architecture
1750;
Paris,
El Futur del temple de la Sagrada Familia;
A. Guerinet
(facsimile) Blunt, A.; Some Uses and Misuses of the Terms Baroque
Barcelona, Biblograf, S.A. Gaudi,
1711;
1971 (facsimile)
Blondel,
Bergós, Juan; Las conversaciones de Gaudi con Juan Bergós; Madrid,
Antoni
la
Blondel, J.F.; De la distribution des Maisons de Plaisance (etc.);
Colegio Oficial de Arquitectos de
Cataluiia y Baleares
Bergós, J. en anderen;
Historia
antstalt, 1973
Die Villa als Herrschaftsarchitektur;
Bergós, Joan; Tabicados Huecos;
Juan;
elementos
Barcelona, Bosch, Casa Editorial, 1953
Biedermann;
Beigbeder, 0.; Lexique des symboles; La Pierre-qui-Vire, 1969
Bergós,
y
Editorial Artes
Batissier, L.; Histoire de 1'art monumental (dans
T.G.;
Materiales
titel: Science of History); Nijmegen, Sun, 1969 (herdruk 1976)
Bassi, Elena; Palazzi di Venezia; Venezia, La Stamperia di Venezia
Beddall,
J.;
1976, 2e druk
J., Schoen, N.; Gaudi na 50 jaar
Tentoonstellingscatalogus
Spaanse
Massó,
revisada, actualizada
Gaudi, The furniture of Gaudi; Barcelona, 1975 Nonell,
Editorial Bosch, 1945 Bergós
Universidad politécnica de Barcelona, 1974
Barcelona, Ediciones Literarias y Cientificas, 1970
Bassegoda
Editorial Mila, 1972 Bergós Massó, J(uan); Construcciones Urbanas y Rurales; Barcelona,
as
applied
to
Architecture;
and
Rococo
London, Oxford University Press,
1972 arquitecte
genial;
Barcelona,
Blunt, A., Borromini;
Madrid,
Alianza
Editorial
1982
(oorspr.
323
Borromini, Penguin Books 1979) Boekraad,
C.
Bouwvoorschriften Gemeente Barcelona 1891', Titulo Cuarto, Capitulo
en anderen; Het Geschiedenisonderwijs, Rapporten en
Eaadsverslagen
Afd.
der
Bouwkunde
T.H.D.;
T.H.D.
afd.
der
Bouwkunde, Delft, 1975 Bohigas, 0.; 1968 y
catalogo de la
arquitectura
modernista;
Boinet, A.;
La Cathedral d'Amiens;
Paris, Henri Laurens Ëditeur,
Domes von Köln etc.; Köln, Verlag Kölner Dom, 1979, heruitgave
di Camillo Boito; Milano, Luigi Mardi, 1889
London,
Crosby
Lockwood
de
PALENQUÉ
Bourbourg, et
E.C.;
Monuments
Anciens
de
Mexique,
autres ruines de 1'ancienne civilation du Mexique;
A.;
Andalucia
Barroca;
Brasseur de Bourbourg, E.C.; Histoire des
Barcelona,
Nations
civilisées
du
les siècles antérieurs
a Christophe Colomb (4 delen); Paris, 1857-1859 W.;
Abendlandische
Klosterbaukunst;
Köln, Verlag M.
Dumont Schauberg, 1969
Ediciones
Polïgrafa, 1978
Bresse; Cours de Mécanique Appliquée; 1859, 1866, 1880, Paris Bruschi,
Der Zentralraum; Stuttgart, Julius Hoffmann Verlag,
' 1937
A.,
Maltese,
Rinascimentali
di
C,
Tafuri,
M,
Bonelli,
R.;
Scritti
Architettura (Trattati di Architettura, vol.
4 ) ; Milano, Edizioni il Polifilo, 1978
Boon, A.A.; Gewapend "beton, een handleiding materialen,
constructie,
enz.;
Leiden,
voor
de
studie
van
A.W. Sijthoff's Uitg.
mij., 1908 Bottineau,
Building;
Staples, 1975
Braunfels,
Boito, Camillo; La Basilica de San Marco; Venecia, Ongania, 1889
D.;
of
Mexique et de 1'Amérique Centrale durant
Boito, Camillo; Il Duomo de Milano e i disegni per la sua facciata
Boniver,
History
Paris, 1866
Boisserée, S. (1821-1851); Ansichten, Risse und einzelne Teile des
Correa,
Jack;
Brasseur
1955, 5e druk
Ordenanzas Municipales de
la Ciudad de Ma'taró • Bowyer,
Resena
Barcelona, Editorial 'Lumen, 1975
Y.;
Burckhardt, J. und Lübke, W.;
Geschichte
der
neueren
Baukunst;
Stuttgart, 1887 Burney, Charles; From village to empire; Oxford, Phaidon, 1977
Living
architecture:
Iberian-American
Baroque;
London, MacDonald, 1970
Calzada, prof. A.; Historia de la Arquitectura Espanola; Barcelona
Bouman, prof.dr. P.J.; Cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw;. Amsterdam, Spectrum, 1964
XII; Reglas generales a que ha de ajustarse la
construcción
de
casas de nueva planta en la zona interior de la Ciudad Bouwvoorschriften Gemeente Barcelona 1891, Titulo Cuarto, Capitulo XIV; Obras de reforma 5 mejora de casas Bouwvoorschriften Gemeente Barcelona 1891, Titulo Cuarto, Capitulo XV; Construcciones de caracter especial
etc., Editorial Labor, 1949 2e druk (lste druk 1955) Camara,
Bouwvoorschriften Gemeente Barcelona 1891, Titulo Cuarto, Capitulo
324
Bouwvoorschriften Gemeente León 1885, Ordenanzas Municipales Bouwvoorschriften Gemeente Mataró 1885,
Arquitectura Modernista; Barcelona, Editorial Lumen,
Bohigas, Ö.;
Bonet
XVI; Requisitos previos al comienzo de las obras, t/m XXVIII
M.
de
la;
Tratado
de
la legislación de Arquitectura,
Agrimensura y caminos vecinaies; Valladolid, 1855 Campo Redondo;
Extractos de las lecciones de mecanica y construc
ción, dadas por ...; Madrid, 1854 Camprubi
Alemany,
Fr.;
Die
Kirche
der
Heiligen
Familie
in
Barcelona, Dissertationsschrift; Universitat München, 1958 Campuzano, D.R.; Diccionario manual de la lengua Castellana; 1851 Candela,
Felix;
En
defensa
del
formalismo
y
otros escritos;
Madrid, Xarait Ediciones, 1985
Cayón Waldaliso, M.;
Canet, E. (dir.); Barcelona artistica e industrial; 1916 Cantarellas Canups, Catalina; Obras
Militares
Pedro de Alcantara Pena, Maestro de
de Arquitectos de Baleares, 1984 Grans Monuments Romanics i
Filosofia de las estructuras; Barcelona, Editores
Crescencio;
José;
Geometria
Historia Antigua de
Yucatan,
2e
Descriptiva
Cerceau, J.A. du; Livres d'architecture Cerceau
(1559,
de
Jacques
Androuet
du
1561, 1582); New Yersey, (Facsimil 1965), Gregg
Cerceau,,J.A. du; Les plus belles
Cerceau,
Chabat,
Jacques
Pierre;
dibujado
Charnay,
"Gaudï
en
Astorga",
Distinción IV
dec. 1957,
Charnay,
p. 69-71; Barcelona
C,
Androuet
bastiments
de
France;
Paris,
dit du; Keceuil Nouveau ou du Chateau
Dictionnaire
Wiener,
Barcelona,
Ediciones
la
des
Termes
employés
dans
la
C , Crevaux, D., etc.; America Pintoresca;
7 december) J.;
Arquitectura
Templaria
Castellano-Leonesa;
Valladolid, Universidad de Valladolid, 1983
Catalana
fabrica
d'Espanya,
1833-1936,
un
tentoonstellingscatalogus;
Barcelona,
Composicio
II; Exposició conmemorativa del Centenari (cat.);
Barcelona, E.T.S.A.B., 1977 M.;
M.;
Leon;
Las
obras
de
Gaudï
"Vanguardia
and
explorations
León;
M.;
Leon;
Mitla,
Palanqué,
Uxmal, recueillies et photografiées par
NEW
WORLD
being
travels
in Mexico and Central America from 1857-1882;
Anciens
villes
du
Nouveau
Monde,
Paris,
1883;
London, 1887 L.;
Nacht
und Geheimnis der Templer; Olten, Walter
Verlag, 1978 Charpentrat,
P.;
Barock.
Chastel,
A.
monuments
en
Italien
anderen;
historiques
Chipiez, M. Charles;
und
Mitteleuropa;
Fribourg,
Palladio.
Speciale
editie
van
Les
de la France (1975/2); Paris, Edition de
Le Système modulaire et les proportions dans
1'architecture greque; El
Palacio
de Gaudï
en
Astorga
"Vanguardia Espanola" 21 oktober 1955 Cayón Waldaliso,
Itza,
américaines,
la caisse nationale des monuments historiques
Espanola" 28 juli 1954 Waldaliso,
ruines
Office du Livre, 1964
de 1'Escola d'Arquitectura de Barcelona 1875-76/1975-76
Waldaliso,
et
M. Desire Charnay avec un texte de Viollet-le-Duc, Paris, 1863
Charpentier,
segle d'industrialització
Ajuntament de Barcelona, 1985 de
Chichen
tevens: Les
Castan Lanaspa,
La
Cités
Charnay, D. ; The ancient cities of the
Casanelles, E.; Barcelona, Las ,Vanguardia Espanola, 1965 (artikel,
Catalunya,
D.;
Izamal,
Nueva vision ide Gaudï;
Poligrafa, s.a., 1965
Cayón
"Vanguardia
Barcelona, Montaner y Simon Editores, 1884 E.;
Casanelles, E.;
Cayón
León
Construction; Paris, Ve. A. Morel et Cie, Editeurs, 1875-78
(manuscrito;
mano) Casanelles,
Catedra
en
Ideal; Paris, Cabinet des Estampes
ed.; Mérida de Yucatan; Gamboa, Guzman y Hermano Casademunt,
Gaudï
A. Levy, 1868
tlcnicos asociados, 1970 (oorspr. geschreven in 1910) Carrillo y Ancona,
de
Press Inc.
Cirici, Alexandre;
Gotics; Barcelona, La Caixa, 1977 Cardellach, F.;
Obras
Espanola" 24 augustus 1969
(1823-1906) (cat.); Palma de Mallorca, Colegio
Carbonell, Eduard;
Las
Hemozamiento del Palacio de Gaudï en
Astorga "Vanguardia Espanola" 30 oktober 1959
Paris,
1891,
Ernest
Leroux,
editeur;
extrait de la Revue Archéologique, tome XIX, no. 4 Choisy, A.; 1'Art de Batir chez les Romains; Paris, 1873 Choisy,
A.;
1'Art
de
Batir chez les Byzantins (2 din.); Paris,
1883
325
Critchlow, Keith; Islamic Patterns,' an analytical and cosmological
Choisy, A.; Histoire de 1'Architecture (2 din.); Paris, 1899
approach; London, Thames and Hudson, 1976
Choisy, A.; 1'Art de Batir chez les Egyptiens; Paris, 1904 Cirici,
A(lexandre); Els
Envelats,
(artikel)
Serra
d'Or;
Barcelona, 1972 Cirici,
A.;
1982),
Arquitectura
Gótica
Catalana; Barcelona, Editorial
Lumen, 1968
Alexandre
en
Altisent,
Aurora;
La
Barcelona
Obra
a
Barcelona
Catalunya
(1850-
1982-1983;
Barce
lona, 1982 Font,
L(uis)
en
Bagen,
Garraf, Trabajo para el curso de tendra;
püblica
tentoonstellingscatalogus
Cuspinera
Cirici, A.; 1'Arquitectura Catalana; Barcelona, Teide, 1975 Cirici,
Cullell, Josep M. en anderen;
C(lemente); Bodegas Giiell en
Historia
de
la
Arquitectura
en la E.T.S.A.B.; Barcelona, 1967
Barcelona, Editorial Lumen, 1975 Ciudad Real, A. de;
Diccionario de Matul Maya Espanol (facsimil);
Dehio, G.;
1929 Claudel, J.;
Pratique de 1'Art de construire: Magonnerie;
Paris,
Climent Ortiz, J.;
Francisco Cabrero, arquitecto;
Madrid, Xarait
Coll Tomas,
Baltasar;
Mallorca
Cathedral;
Palma
de
Mallorca,
Stuttgart,
Verlag
der Cotta'schen
Dehio, G.; (Ein) Proportionsgesetz der antiken Baukunst im
Mittelalter
Collins, George H.; Antonio Gaudi; New York, George Braziler Inc., I960
und
und
sein
in der Renaissance; Strassburg,
Karl J. Trübner Verlag, 1895 Dehio, G. en Bezold, G.;
Baltasar Coll Tomas, 1977
ler Band
1892
+
Die kirchliche Baukunst des Abendlandes,
Bilderatlas,
2er
Band
1901
+
Bilderatlas
(Siebentes Kapitel: Spanien und Portugal), Stuttgart
Collins, G.E.;
The drawings of
Antonio Gaudi,
tentoonstellings
catalogus; New York, The Drawing Center, 1977 Collins, G.R. en Farinas, movement
1870-1930;
M.E.;
Antoni
Charlottesville,
Gaudi The
in
Modern
the
American
Catalan Ass.
of
Architecture
1750-1950;
London, Faber and Faber Ltd., 1965 Copplestone,
Trewin
(ed.);
World
London
etc.,
historical
outline
of
architectural
science;
de
Gaudi,
met
La vision artistique et réligieuse
bijdragen van Salvador Dali en Francesc Pujols;
Lausanne, Edita, 1969 Desdevises
du
Dezert;
Barcelona
et
les
grands
sanctuaires
Deswarte,
S(ylvie)
en
Lemoine,
B.;
1'Architecture
et
les
Early
Muslim
Architecture;
Dieulafoy, M.;
Geschichte
der
Kunst
in Spanien (etc.), p. 310;
1913
Crémer, V.A.; Léon Insólito; León, Editorial Everest, 1980
Penguin Books, 1958
Descharnes, R. en Prévost, C ;
ingenieurs; Paris, Eds. du Moniteur, 1980
London, Applied Science Publishers Ltd., 1977
K.A.C.;
Cathédrale de Reims; Paris, Henri Laurens, Editeur,
Catalans; Paris, H. Laurent Editeur, 1913 Architecture;
Hamlyn, 1972 6e druk An
Demaison, L.; 1954, 3e druk
and
Arch. Bibl. Papers Vol. X., University Press of Virginia, 1973 Collins, P.; Changing Ideals
326
Bauproportionen;
Nachleben
Ediciones, 1979
Creswell,
Untersuchungen über das gleichseitige Dreieck als Norm
Gotischer
Buchhandlung, 1894
1850
Cowan, H.J.;
Dalisi, R.; Gaudi furniture; London, Academy Editions, 1980
Harmondsworth,
Dieulafoy, M.; Art in Spain and Portugal; 1913
London, Heinnemann, W.,
Dieulafoy, M.; Histoire Generale de 1'Art,
Espagne
et
Portugal;
Paris, Hachette, 1913
de
Bibliotèque
Historique
de
Sicile, Traduite du Grèc avec preface, des notes et
un index par Ferd. Hoefer; Paris, 1865 Domenech i Montaner, Lluis;
Historia General del Arte; Barcelona,
Barcelona,
b.d.
ediciones
de
Poblet, no. 12 uit de serie:
Domenech y Estapa, J(osé); La
El arte en
geometrïa
Proyectiva
en
el
Arte
tura y Construcción es modernas; Barcelona, M. Bordoy
Editions de la Reunion des musées nationaux Christopher The
Wren;
Whitechapel
Art
ordonnêes en 1805, 1806, 1807 pour la recherche; notamment de Mitla et Palenque
des antiquités
(met tekeningen van L.
Castaneda), Paris 1834, '36 J.N.L.;
1'Ecole
Royale
Précis
1.
dr.
des
legons
Polytechnique;
d'architecture
Ecole
Royale
(données
a
Polytechnique,
Halb-Band
Josef
Salamanca,
C.;
Jaca y el romanico; Le5n, Editorial
Hans
Magnus;
Der
kurze
Sommer
der
Anarchie;
Frankfurt/Main, Suhrkamp, 1972 der
Mathematischen
Wissenschaften,
(1901-1914),
band 1-6; ; Leipzig 1898-1935 Wagnerians;
(cat.)
Palau
Güell
1983/1984;
Barcelona,
Institut del Teatre
Evers,
H.;
De
Architectuur
in
Hare Hoofdtijdperken (2 delen); deel
1911,
Amsterdam,
L.J.
Veen)
Marquez,
T.; La catedral de Sevilla; Sevilla, Servicio de
Publicaciones del Excelentisimo Ayuntamiento
de
Sevilla
etc,
1980 Faldi
Guglielmi,
Carla;
Florence/Santo Spirito; Special Edition
Feduchi, L.;
Arquitectura Popular Espanola, La meseta septentrio
nal; Barcelona, Blume en Labor, 1974 Feduchi, L.; Arquitectura Popular Espanola, La orla cantabrica, la
J(oseph) e.a.; Handbuch der Architektur, Vierter Teil, Die
Proportionen
in
der
Architektur,
August
Thiersch; Arnold Bergstrasser, Darmstadt, 1893 Durm,
de
for the Church of the Holy Spirit, juli 1968
Paris, 1809 Durm,
Espasa-Calpe
Everest, 1973
Falcon
Durand,
Americana;
Trustees of the Whitechapel Art Gallery,
Antiquités mexicaines, relations de trois expeditions
du Pays,
Delft/
S.A., Bilbao/Madrid/Barcelona
Groningen, J.B. Wolters, 1905 (2e
(cat.)
1982 Dupaix, G.;
1964;
Euclides; Los 6 primeros libros de ...; Madrid, 1774
Donzet, B. enSiret, Ch. (ed.); Viollet-le-Duc (cat.) 1980; Paris,
London,
(cat.)
Leipzig 1860 (Duits)
Espais
Domingo Sugranes; Tratado Completo teórico y practico de Arquitec-
Sir
Wereld
Traite de 1'Art de la Charpenterie; Paris, 1837-1841;
Enzyclopaedie
Arquitectónico(discurso); Luis Tasso y Serra, Barcelona, 1883
Gallery;
A.R.;
Enzensberger,
Espana; Barcelona, Hijos de I. Thomas
Kerry,
Emy,
Enriquez (Cat.);
disseny, 1979
Downes,
zijn
Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo
Montaner y Simón, 1886 Domenech i Montaner, L.;
Domenech y Montaner, L.;
in
Antwerpen, 1964-1965
Diodore de Sicile (Diodorus Siculus); Diodore
Emmens, J.A.; De schilder
en
anderen;
Handbuch
der
Architektur
2. Band); Alfred Kroner Verlag, Leipzig, 1905
Espana del hórreo; Barcelona, Blume en Labor, 1975 Feduchi, L.; Arquitectura Popular Espanola, Los antiguos reinos de las cuatro barras; Barcelona, Blume en Labor, 1976
(II. Teil,
Feduchi, L.;
Arquitectura Popular Espanola,
Los pueblos blancos;
Barcelona, Blume en Labor, 1978 Feduchi, L.;
El mueble espanol;
Barcelona,
Ediciones poligrafa,
327
Frezier,
1969 Feldhaus, F.M.; Die
Technik
der
Antike
und
des
Mittelalters;
Potsdam, 1951
en
la
Espana
Ideologïa y ensenanza de la arqui-
contemporanea; Madrid, Ediciones Tucar,
1975 F.;
La
theorie
architecturale
a
1'age
classique;
von Walter de Gruyter & Co, 1930 Fullana, M. ;
Diccionari de 1'art i dels oficis de la construcció;
J.
en
anderen;
(second edition,
The Penguin Dictionary of Architecture
reprint);
Harmondsworth,
Middlesex,
Penguin
Las atarazanas de Barcelona, In: Eevista nacio-
nal de arquitectura ano XIII okt. 1953 no.142
p.15-19;
Carlos;
Algunas
en torno a la obra de J.M.
Jujol, overdruk uit "Hogar y Arquitectura"
no.101,
juli/augus-
tus 1972 C.j
Arquitectura
popular
Espanola,
4
delen;
Madrid,
Aguilar, 1982 Una familia Catalana de
industriales
y
mecenas ennoblecidos: Los Güell; Madrid, Hidalguia, 1970
dr.;
San
Francisco
el
grande
de
Madrid;
Madrid, Escudo de Oro, 1975 Garcia
Fernandez,
J.L.
en anderen; El Camino Real del Puerto la
Cogul,
Frampton,. K.;
Eufemia;
Gaudï
i
la
restauració
de
Poblet;
G.N.
en
anderen;
The
Penguin
English
Dictionary
Harmondsworth, Middlesex, Penguin Books,
1965
Modern
Architecture,
a critical history; London,
de
arquitec
tura 1954-1984; Madrid, Xarait Ediciones, 1985 of
anderen;
Gaudï
en
el
Reino
Architectural
Miscellanea
Barcinonensia,
no.
XLIV,
de León; "Correo de las Artes" III juni/juli
Gaudï Excursiegids 1977; ; THD, Gaudigroep Delft, 1977 Gaudïgroep Delft;
Frampton, Kenneth; Martorell Bohigas Mackay 30 anos
Principles
Garrut, J.M. en
1959> p. 4-6; Barcelona
Thames and Hudson Ltd., 1980
Paul;
Garmonsway,
augustus 1976; Barcelona, ayuntamiento de Barcelona
Barcelona, Rafael Dalman, Editor, 1976
of
(ed.); Global Architecture, Antonio Gaudï; Tokyo,
Gamier, Ch. en Ammann, A.; 1'Habitation humaine; Parijs, 1892
Fluvia y Escorsa, A. de;
phases
Yuko
A.D.A. Edita, 1972
(second edition 1976);
Flores, C ; Gaudï, Jujol y el modernismo Catalan, 2 delen; Madrid,
Frankl,
historio
Mesa; Oviedo, Colegio Oficial de Arquitectos de Oviedo, 1976
Aguilar, 1973
i
la
grafie arquitectónica; Madrid, Alberto Corazon, 1970
Garcia Barriuso, P.
precisiones
de
Madrid,
Colegios de Arquitectos de Espana
Flores,
Fusco, Renato de; Historia y estructura, teoria
Futagawa,
Books, 1974 Florensa, Adolfo;
Flores,
Fürst, V(iktor); The Architecture of Sir Christopher Wren; London, Lund Humphries, 1956
Bruxelles/Liège,, Pierre Mardaga, 1979 Fleming,
History,
"Vlaanderen",
Dubois,
nr.198
De
M.;
Vijf
Sagrada
Europese Familia
kathedralen,
in:
te Barcelona; Tielt
(B.), jan./febr. 1984 The
four
architectural style 1420-1900; (oorspr. Duits 1914),
Cambridge/London, the MITPress, 1968 Fresco's uit Florence; (cat.), Rijksmuseum Amsterdam; 1968
328
pour la coupe de pierres; Paris, Ch. Anton Tombert, 1760
Mallorca, Editorial Moll, 1980 (2e druk)
Fichet,
Forti
Elements de stéréotomie a 1'usage de 1'architecture
Frischauer, A.S.; Altspanischer Kirchenbau; Berlin/Leipzig, Verlag
Fernandez Alba, Antonio (ed.); tectura
M.;
Gazette des Beaux-arts, 1910 2e p. 39:
Les salons de 1910, Archi
tecture; Paris, 1910 Gedenkschrift van de Koninklijke Akademie en van de Polytechnische School 1842-1905; (t.g.v. de oprichting van de Technische Hooge-
school Delft); Delft, 1906
gaya ciencia, 1973
Gibbs-Smith, Charles; The inventions of Leonardo Da Vinci; Oxford, Phaidon Press Ltd., 1978 Giedion, S.;
Tubingen,
La cappella palatine nel palazzo normanni; Palermo,
Het ontwerpen van vlakke versiering;
Amsterdam, J.
Ahrend & Zn. (Ahrend's Bibl. voor Kunst, Techniek en Wetenschap,
Wilhelmus;
D'Algemeene
Bouwkunde*
volgens
d'Antyke en
Homenaje
al
excelentïsimo
senor don Eusebio
Güell Bacigalupi, primer conde de Güell; Barcelona, 24-11-1954 Guastavino, R(afael);
Essay on the theory and history of cohesive
Gombrich, E.H.; Norm and form studies in the
art
of
renaissance
I; London, Phaidon Press Ltd., 1971 (2e druk) Moreno,
R.;
The
cohesive
construction,
it's
past,
it's
present, it's future?; Boston, 1893 Gudiol, J.; Kunst van Spanje; Den Haag, W. Gaade, z.j.
M.; Catalogo monumental de la provincia de Leon (2
delen); León, Editorial Nebrija, 1979 Goor, van; Handwoordenboek, Spaans; Den
ed); Boston, Ticknor and Co., 1893 Guastavino,
Hedendaagse Manier; Amsterdam, 1681
Guédy, H.;
La
Construction
Moderne
Pratique;
Parijs,
Gamier
Frères, z.j. Haag/Brussel,
Van
Goor,
Gugel,
E(ugen);
Geschiedenis van de Bouwstijlen in de hoofdtijd
perken der architectuur; Arnhem, Is. An Nijhoff en Zoon, 1869
1969 Grabor, Oleg;
La Alhambra: iconografia, formas y valores; Madrid,
Graefe, R(ainer); Hübsch,
der
Heinrich Hübsch als Konstrukteur (in:
Heinrich
grosse Badische Baumeister der Romantik, Katalog);
ahnlicher
Anlagen;
José
M.;
Dos
eminentes
figuras
reusenses
en
Zeltdacher Mainz
am
Guix Sugranyes, J.M.; Defensa de Gaudï; Reus, Ediciones Monterols, 1978 (2e druk) Gwilt,
Karlsruhe, Verlag C.F. Muller, 1983 Graefe, R.; Vela Erunt, die
Guix Sugranyes,
Astorga, "Vanguardia Espanola" 30 mei 1967, p. 34
Alianza Editorial, 1981
und
Verband Freierwerbender Schweizer Architekten
construction applied especially to the timbrel vault by ... (2nd
no. 7 ) , z. j.
Gomez
Grötzebach, Dietmar; Der Mythos von der konstruktiven Ehrlichkeit,
Gual Villalbi, P.;
Edizioni Poligraf, 1984
Goeree,
Zoon,
in: Arohithese 5, 1973; Niederteufen, Verlag Arthur Niggli AG en
Verlag Ernst Wasmuth, 1969
Godefroy, J.;
en
1912
Architektur und das Phanomen des Wandels;
Giordano, S.;
Groot, J.H. de; Vormharmonie; Amsterdam, Wed. J. Ahrend
der Rhein,
Verlag
Joseph;
Theater
Theoretical
Philipp von
Books, 1867
römanischen
The and
Encyclopedia Practical
of
Architecture,
Historial,
(facs. van 1982); New York, Bonanza
Zabern, 1979 Graefe, R.; Zur Formgebung von Bogen und Gewölben,
in:
Architec
ture. Sonderdruck, München/Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1986 Graefe,
R.;
Tomlow,
J.;
Walz, A.; Ein verschollenes Modell und
seine Rekonstruktion, "Bauwelt" 1983, Heft 15 Gras y Elïas, F(rancisco);
Hijos
ilustres
de
Reus;
Barcelona,
G.;
La
construcción
de
la arquitectura; Barcelona, La
seit
1800,
(cat.)
1983; Aarau, Sauerlander, 1983 Hatje, deel
Librerïa de Francisco Puig y Alfonso, 1899 Grassi,
Hang zum Gesamtkunstwerk, Europaische Utopien
Gerd;
Elseviers
1
deel
en
II
encyclopedie van de moderne architectuur (oorspr.
Duits);
Amsterdam/Brussel,
Elsevier, 1967 Haug,
Hans;
Musée
de
1'oeuvre Notre Dame; Musée Strasbourgeois
du Moyen Age et de la Renaissance, 1959
329
Hauser, Arnold; Sociale geschiedenis van de kunst;
Nijmegen,
Sun
Martin;
The
book
of Bridges; London/New York, Marshall
Delft,
Technische
G.;
Lexicon
der
Symbole;
Düsseldorf/Köln,
Eugen
Revista
Nacional
de
Arquitectura
13(maart
Cuadros de La Naturaleza, 1. Vol. de VI, 589 pp;
Helmken, Frz.Th.;
Humboldt,
A.
von;
Der Dom zu Köln, seine Geschichte und Bauweise,
De industrialisatie van Europa 1780-1914; Baarn,
Het gelamineerde hout in Nederland;
Delft, Uni
ir.
H.;
Renovatietechniek;
Diktaat
Cordilleren
Tubingen,
1810
und
(Edición
Ensayo politico sobre la isla de Cuba (5 vol.);
Der Kölner Dom;
Köln, Greven Verlag, 1974
(7e druk) René
(ed.);
&
Byzantine
Medieval
Art
(Larousse
Encyclopedia of - ) ; London, Hamlyn, 1981 (oorspr. Frans 1958) Huyghe,
versitaire Pers, 1979
Vb'lker;
der
Gerona, A. Oliva, 1839
Huyghe,
Ten Have, 1971 (oorspr. Engels 1969)
Ansichten
Espanola, 1878)
Huppertz, prof.dr. A.;
Bildwerke und Kunstschatze; Köln, 1887
Henket, ir. H.J.; Warreman,
Pittoreske
Amerikanische
Humboldt, A. von;
Diederichs Verlag, 1971
Hengeveld, D.J.;
Humboldt, A. de;
Monumente
Hogeschool, 1981
Henderson, W.0.;
in:
Paris (Bouvry), 1851; Madrid, Gaspar, 1876
Cavendish, 1976 Heide, R. van der; Stageverslag Catedra Gaudï;
Heinz-Mohr,
Cordoba,
1953)135, p. 14-18; Madrid, Colegios de Arquitectos de Espana
(1957, reprint 1975) Hayden,
en
René
(ed.);
Prehistoric
&
Ancient
Art
(Larousse
Encyclopedia of - ) ; London, Hamlyn, 1981 (oorspr. Frans 1957)
Afd. der Bouwkunde T.H. Delft, 1980 Hernandez-Cros,
Emili
J.
en
anderen;
Guia
de arquitectura de
Barcelona 1716-1977; Barcelona, Editorial la Gaya Ciencia, 1977 Hernandez-Cros, J.E. en anderen; Guia arquitectura
de
Barcelona;
D.,
Gendrop,
P.;
Architektur
der Hochkulturen Mittel-
Prentkunst
van Martin Schongauer, Albrecht Dürer,
Gaudï, cat. museum of modern art 1957, inleiding
de tentoonstelling; Rotterdam, Museum Boymans, 1955 M.;
Moskwa,
Pamiatinki
architekturji
Ilustración (la) Espanola, 1881: XXXIX p. 238
Ilustración (la) Espanola, 1883: XXVI p. 23, 176
Holt, E.G. (ed.); A documentary history of art, vol. I.; New York,
Ilustración (la) Espanola, 1883: XXVII p. 345
Doubleday & Company Inc., 1957
Ilustración (la) Espanola, 1884 and
its
influence;
New
York, Dover Publications Inc., 1980 Hormiga (la) de Oro, tijdschrift v/m 1884
330
Rafael
de
Wekow;
Ilustració (la) Catalana; tijdschrift
Hofstatter, dr. H.H.; Gotik; Fribourg, Office du Livre, 1968
Hoz
XIV-XVII
Moskou, Iskussiwo, 1973
Ilustración (la) Espanola, 1882: XXVI
van Arthur Drexler; New York, 1957
architecture
bij
Ilustración (la) Espanola, 1881: XXX, XXXVI, XXXVII, XXXVIII
Harmondsworth, Penguin Books, 1976 (2e druk)
Hope Reed, H.; Palladio's
Catalogus
Illustrated (the) Paris Universal Exhibition; ; London, 1878
amerikas; Stuttgart, Belser Verlag, 1975 Hitchcock, H.R.; Architecture: nineteenth and twentieth centuries;
Hitchcock, H.R.;
B.L.D.;
Israhel van Meckenem uit een part, verzameling,;
Iljina,
Barcelona, Editorial de la Gaya Ciencia, 1973 (2e druk) Heyden,
Ihle,
la, Paredes, José M.G. de; Viviendas ultrabarataa
Irving,
¥.;
Tales
of the Alhambra; Granada, Miguel Sanchez 1832
(facsimil uitgave 1985) Ivanoff, P.;
Monumente grosser Kulturen: Maya; Wiesbaden, Ebeling
Verlag, 1978
Janik,
Allan;
Toulmin,
Stephen;
Het
Wenen
van
Wittgenstein;
Meppel, Boom, 1976 Jencks, C.A.; The language of
post-modern
architecture;
London,
Academy Editions, 1977 Joedicke,
J.;
Willkür
Bindung
im
Werk von Antonio Gaudi,
(art.) in: Bauen und Wohnen 14(1960)5, p. 181-187
la
distribution
des
Eaux
de
la
et
Paris, 1869
Ancient
Mexican
Paintings
Klingender, Francis D.; Art and
the
"El
Pensamiento
Astorgano" 18 september 1954; Astorga
J.M.
Jr.
en
anderen;
La
Kloes,
arquitectura
Werken;
Baukunst
Gilbers'sche
revolution;
St.
J.A.
van
der; Handleiding voor den metselaar; Leiden, vh
E.J. Brill, 1923 7e druk and
Annual
architectural
Review; London, Academy Architecture, 1891 Koch,
Alex
(ed.);
Academy Architecture and Annual Architectural
Review; London, Academy Architecture, 1894
de
J.M. Jujol;
Barcelona, Editorial de la Gaya Ciencia, 1974 Junghandel, Max en Gurlitt, C.; Die hervorragendsten
comprising
and Hieroglyphics;
industrial
Koch, Alex (ed.); Academy Architecture Astorga,
Jujol Reisgids 1977; ; T.H. Delft, Jujol-studiegroep
Kölner Dom im Jahrhundert seiner
Vollendung,
le
+
2e;
Katalog
zur Ausstellung, 1980; Köln, Hugo Borger
Spaniens
in
Ihren
Königliche Hof-Verlags-
buchhandlung Dresden, J. Bleijl, 1889-1890 Junyent, E.;
of
Mexico,
Albans, Granada Publ. Ltd., 1975 (le drukl947)
ventilation
dans 1'habitation particuliere;
Juarez, L.M.; Antonio Gaudi, Gloria de
Jujol,
facsimilies
of
London, 1830-1848 und
Joly, V.C.; Traite pratique du chauffage, de
press, 1972 Kingsborough, E. Viscount of; Antiquities
Krafft; Maisons de campagne, habitations rurales, chateaux, fermes (...)
situés
aux
environs
de
Paris et dans les Départements
Voisins; Paris, Maison Bance Ainé, 1849
La basilica del Monasterio de Santa Maria de Ripoll;
Ripoll, Quinta Edición, 1979
Kuile, prof.dr. E.H. ter;
De
bouwkunst
van
Hellas
tot
heden;
Antwerpen, Uitg.mij W. de Haan, 1961 Kunsthaus Zurich Sammlung; Zurich, Zürcher Kunstgesellschaft, 1976
Karageorghis, V.;
Archaeologia Mundi; Genève, Les editions Nagel,
1968
Gemeentemuseum, Den Haag 1953;
Kaufmann, E.;
Architecture in the age of reason;
New York, Dover
Publications Inc., 1968 (le drukl955) Kennes, J. Beyaert,
en
anderen;
(cat.)
1978;
De
eclectische
Brussel,
Kunstschatze aus Iran; (cat.) Kunsthaus Zurich; Zurich, Kunsthaus, 1962
bouwkunst
van
Hendrik
de Nationale Bank van België,
1978
Lambert,
Elie;
Art
Musulman
et
Art
Cretien dans la Peninsule
Ibérique; Paris, 1958
Kerrigan, A(nthony); Panorama Balear: Monografïas de Literatura
y
Arte,
Vida,
Paisage, no.. 78 Gaudi en la Catedral de Mallorca;
Palma de Mallorca, Impr. Mossen Alcover, I960
King, C.; Benton, T.; Arts: A Reformation.
second
level
course.
Lambert, E.;
El arte gótico en Espana en los siglos XII
Renaissance
Unit 8, 9, 10; Bletchley, the open university
y
XIII;
Madrid, Ediciones Catedra, 1982 Lange, W.; Katechismus der
Kersten, C ; Freitragende Holzbauten; Berlin, Springer, 1926
and
Kunstschatten uit Vaticaanstad, Italiaanse kerken en musea (cat.);
Baukonstruktionslehre;
Leipzig,
J.J.
Weber, 1895 Laroche,
Lucienne;
Meaopotamien,
Kuituren; Wiesbaden, Ebeling
Verlag,
serie: 1975
Monumente (oorspr.
grosser Italiaans
331
Byzantine; Paris, Editions des Deux Mondes, 1962
1971) Laurent, J.;
Fotografies de monumentos arquitectónicos de Espana;
Madrid, Paris, Laurent (zonder jaartal) Lavedan,
P.;
1'Architecture
Gotique
en
Catalogne,
Davidsfonds, 1954 (2e druk)
Vignole, traite élémentaire pratique d'Architecture cinq
Ordres,
Nouvelle
Edition; Paris, Gamier
Llamazares, J.A.; El Entierro de Genarin; León, Biblioteca Popular
(ook:
Architectural
Review,
dec. 1964); London, Architectural
Manual completo del albanil yesero y del pizarrero;
Madrid, Boix,
Marchini, G.; Il Battistero e il Duomo di Firenze; Firenze, Scala, Instito fotografico editoriale,1972
Structure,
(art.)
Journal
S.; of
Wind
loading
Architectural
on
Gothic
Historians;
Princeton, 1970
Leonesa, 1981 Lopez Collado, Gabriel; Ruinas en construcciones antiguas; Madrid,
Marquina, I.; Arquitectura prehispanica; Mexico, 1951 Martinell,
Ministerio de obras püblicas y urbanismo, 1976 (3e druk) Carpinterïa de lo Blanco y tratado de alarifes y
de relojes de sol (fascimile); Madrid, Imp. Alvarez, 1912 Loredo, R(oman);
Iron
The Anti-rationalists (art.: F. Berenguer)
Mark, R(obert) en Jonash, R(onald)
Frères, z.j.
Lopez de Arenas;
Cast
1840
grafics; Barcelona, Edicions del Cotal, 1983
des
MacFarlane,
Press, 1964
Lerïn Vilardell, Miguel; Wagner i Catalunya. Antologïa de textos i
Etude
Walter
Macintosh, Ch.; The Book of the Garden (1853) Mackay, D. en anderen;
Lemaire, Kan. R.; De Romaanse bouwkunst in de Nederlanden; Leuven,
ou
of
Manufacturers; Glasgow, 1882
Beligieuse
Valence et Baleares; Paris, 1935
Leveil, J.A.;
MacFarlane, Walter; Catalogue
C;
El Monestir de Santes Creus; Barcelona, Editorial
Barcino, 1929 Martinell, C ; Gaudi: la Sagrada Familia;
La Arquitectura, in: Historia del Arte, Tomo VI,
Apéndice (Woermann); Madrid, Editorial Saturnino Calleja, 1925 Love, G.H.; Des Divers Résistences et Outres Propietes de la Fonte du Fer et de 1'Acier; Paris, 1859
Barcelona,
Ayma
S.L.,
1951 Martinell,
C.;
Gaudi;
his life, his theories, his work (oorspr.
Gaudi: su vida, su teoria, su obra, 1967);
Barcelona, Editorial
Blume, 1975
Ludolph, G.L., Potma, A.P., Montagne, H.;
Leerboek der Mechanica,
Martinell, C , Puig Boada, I., Sostres, J.M.; Sesión de critica de
eerste deel A en B, tweede, derde en vierde Deel (A); Groningen/
Arquitectura
Jakarta, J.B. Wolters, 1951-1954
Gaudi, in: Revista nacional de arquitectura 13(1953)139, P-; 35-
Ludolph, ir. G.L. en
anderen;
Coördinatenleer;
Groningen,
J.B.
Wolters, 1952 (9e druk) Luttervelt,
dr.
R.
van en anderen; Bourgondische pracht, (cat.)
en
en; Barcelona como homenaje
anderen;
De
triomf
het
Maniërisme
(cat.); Amsterdam, Rijksmuseum, 1955
Antonio
Gaudi en Astorga y Leon,
"Destino" XXIX
2 april I960, p. 22-23; Martinell
van
a
44, Madrid, Colegios de Arquitectos de Espana Martinell Brunet, Cesar;
Rijksmuseum Amsterdam; Amsterdam, 1951 Luttervelt, R. van
celebrada
Brunet,
C;
Conversaciones
con
Gaudi;
Barcelona,
Ediciones Punto Fijo, 1969 Martinell Brunet, C ;
Construcciones
agrarias
en
Cataluna;
Barcelona, Editorial de la Gaya Ciencia, 1975 MacDonald,
332
William
L.;
1'Architecture
Paleo-Chrétienne
et
Martinell
i
Brunet,
C;
1'Arquitecte
Gaudi,
resum biografie;
Barcelona, Ayuntaimiento de Barcelona, 1976
Corvina Kiadó, 1978
Martinez, J.M.; Comillas, Apuntes Históricos; Santander, 1881 Martorell,
Josep;
Guia
d'arquitectura
de
Menorca;
Muller, W.; Vogel, G.; Sesam
Barcelona,
Editorial la Gaya Ciencia, 1980
Muller,
Mataró; Ordenanzas Municipales de la
Ciudad
de
Mataró;
Mataró,
1888
Mataró, 2-8-1885
W.;
De Etrusken; 's-Gravenhage, Staatsuitgeverij,
1977
de
bouwkunst,
Ie
deel
Vogel,
G.;
Sesam
Atlas
van de bouwkunst, 2e deel
Die neueren Methoden des Festigkeitslehre
und der Statik der Baukonstruktionen; Leipzig, 1886 Murray, P.;
Meer, L.B. van der;
van
(oorspr. dtv-Atlas der Baukunst); Baarn, Bosch en Keuning, 1983 Muller Breslau, H.F.B.;
Mataró; La Velada de la Cooperativa (art. in: La Voz del Litoral);
Atlas
(oorspr.dtv-Atlas zur Baukunst); Baarn, Bosch en Keuning, 1976
The Architecture of the Italian Renaissance
The Architecture of the Renaissance 1963);
Londen,
(oorspr.
Thames
and
Hudson, 1978
Messenger and Co; Artistic Conservatories; London, 1880
Museo
Middleton, R., Watkin, D.; Neoclassical and 19th century architec
Güell,
Gids
van
het;
Barcelona
(Centre
d'Estudis
i
Documentaciode les Arts de 1'Espectacle i de la Communicació)
ture; New York, Harry N. Abrahams Inc., 1980 Millington,
John;
Elementos
de
Arquitectura
(I, II), vert. D.
Mariano Carrillo de Albornoz; Madrid, 1848
Verlag, 1971
Konstruierens
I
Konzepte
SFB,
Gaudï,
in:
Heft 5, 1985;
Stuttgart, SFB 230 Universitaten Stuttgart/Tübingen
Monge, Gaspard; Encyclopedie Méthodique (Diderot et d'Alembert) Gaspard;
Geometrïa
Descriptiva
(1782-1830),
Lecciones
dadas a las Escuelas Normales por Monografïa
de
Morgan, M.H. (vert.); Vitruvius. The ten
Güell amb motiu de
Richard
books
on
architecture;
Wagner
Plana,
L.;
El
Templo
de
Roomsche
Kerkgebouw;
Nijmegen,
J.F.
Norberg-Schultz, Christian;
Baroque architecture; New York, Harry
Norberg-Schultz, C ; Existence, space
and
architecture;
London,
Studio Vista, 1972 (2e druk) Norberg-Schultz,
C;
Late
baroque
and Rococo architecture; New
la
Norberg-Schultz,
C;
Intentions
in
Architecture;
Cambridge,
Normas
Urbanisticas;
;
Barcelona,
Corporación Metropolitana de
Barcelona, juli 1976 y
el
teatro
clasico
Espanol; Barcelona, Huguin - Fotocolor, 1983 Moya
Het
Massachusetts Inst. of Technology, 1977 (4e druk)
New York, Dover Publications Inc., I960 Infiesta, M.;
M.C.;
Kloosterman, 1908
York, Harry N. Abrams Inc., 1974
la casa palau y museu del
la visita oficial feta per lo centre; Barcelona, 1894
Mota, J.,
Geografico
N. Abrams Inc., 1971
Monasterio de Poblet (20 ansichtkaarten); Block Postal no. 1
Monge,
Istituto
Neue Pinakotek, catalogus; München Nieuwbarn,
Molema, Jan; Einfluss der Maya-architectur auf Antoni des
Novara,
de Agostini, 1948
Mohr, G.H.; Lexikon der Symbole; Düsseldorf/Köln, Eugen Diederichs
Geschichte
Nebbia, U. (inl.); Duomo di Milano;
Sagrada
Oosterhoff, prof.ir. J.; Familia 1882-1982;
Barcelona, Templo de la Sagrada Familia, 1982 Mravik, Laszló; Oberitalienische quattrocento - Gemalde; Budapest,
Constructies;
Delft,
Delft
University
Press, 1980 (2e druk) Oosterhoff,
prof.ir.
J.;
Draagconstructies
mentatie bogen; Delft, TH, Dokumentatie
van gebouwen, Docu
Bouwtechniek
Bouwkunde
333
Delft, 1972 Ordenanzas
Planat, P.; Pratique de la mecanique appliquee a la resistence des
Municipales
de
Barcelona
1839,
1856,
1891,
1947;
Barcelona
materiaux; Paris Plo y Camin, A(ntonio); El arquitecto practico, civil,
Orme, Philibert de 1'; Lettres et Devis et autres pieces relatives a la construction du Chateau de Chenonceau; Paris, 1874 Oviedo y Valdés, G.F.;
agrimensor
(3
din.)
Historia General y natural de las
Indias;
The four books of architecture; New York, Dover
Designs
for
Rural
Residences,
Hints
on
Pardo, A.; The World of Ancient Spain; Geneve, Minewa, 1976 Pater, W.; Essays form the Guardian;
London,
MacMillan
del
J.
Prescott,
W.H.;
preliminary
Col.
Co,
en anderen; Monografïa: Gaudï, La construcción
Oficial
de
Aparejadores
y
Barcelona,
Publ.
Arquitectos Técnicos de
Barcelona, 1981
Puchstein, Otto;
en
el
Colegio
The Arch. Press Ltd., 1976 (ie druk 1973) An Outline of European Architecture;
Jean;
Saint-Sernin
La
Sagrada
History of
of the
the
Toulouse;
Familia
Conquest
ancient
Harmondsworth,
Die
Ionische
Herkunft;
Toulouse,
Jane
Bourguignon Éditeur, z.j.
Alhambra;
de Autonio Gaudï;
of
Mexican
Mexico,
with
Civilization
Saule
als
klassisches
Sagrada
a
...;
Barcelona,
Boada,
I.;
L'eglésia
de
la
Colonia
Giiell;
Barcelona,
Familia;
Barcelona,
Editorial Lumen, 1976 El
temple
de
la
Sagrada
Edicions de Nou Art Thor, 1979 Boada,
I.; Set noves esglésies al Bisbat d'Urgell; L'Hospi-
talet de Llobregat, La Gaya Ciencia, 1982 Gaudi,
Compilació
de
textos
i
oomentaris per ...; Barcelona COAC, 1981 Puig
i
Cadafalch,
J.,
Falguera,
A. de, Goday y Casals, J.; Le
premier art roman. Oorspr. 1'Arquitectura romanica
Planat, P.;
per
Encyclopédie de 1'Architecture et de la Construction,
Bauglied
Familia;
Piliavski, V.I.; L'Ermitage; Leningrad, Aurora, 1974 (Russisch)
Volumes I-XIII; Paris, 1893
la
Leipzig, J.C. Hinrichs'sche Buchhand-
Puig Boada, J.; El Pensament de de
de
Ediciones de Nuevo Arte Thor, 1952
Puig
Penguin Books (4th ed. 1953) Peyrade,
y
lung, 1907
Puig Boada, I.;
Teresiano (scriptie E.T.S.A.B.); Barcelona, 1979 Pevsner, J.; Richards, J.M. (eds.)i The anti-rationalists; London,
Pevsner, N.;
Granada
Puig Boada, Isidre; El templo de la
Puig
Pérez Oyarzun, Fernando; La intervención de Gaudï
(ed.);
view
orientalischer Ignacio
de
London, 1843
and
1918
de una arquitectura (2), in: CAU, maart 1981;
Recuerdos
Barcelona, Ediciones Omega, 1952
Ornamental Gardens; London, 1818; facsimile Farnborough, 1971
Patricio,
de Pantaleon
Barcelona, Escudo de Oro, 1982 (facsimil van 1837) Prats-Vallés,
Pane, R.; Antonio Gaudi; Milano, Edizioni di Comunita, 1964 B.;
Imp.
and Inventions; M.I.T., 1970
Publ., 1965 (oorspr. 1738)
John
Madrid,
Prager, F.D., Scaglia, G.; Brunelleschi, Studies of his Technology
Prangey, Girault de;
Papworth,
edición;
y
Aznar, 1767
Madrid, 1535-1537 en 1851-1855
Palladio, Andrea;
3e
militar
...;
Barcelona
Instituto
a
Catalunya
d'Estudis Catalans, 1909, 1911,
1918
Planat, P.; 1'Art de Batir; Paris, 1904-1908 Planat, P.; F e m e s des Combles; Paris
334
Quincy, Quatremère de (1825);
Encyclopedie
Methodique
1782-1830
Rijpma,
(Diderot et d'Alembert); Paris, 1825 Quintana
Martinez,
Alicia;
La arquitectura y los arquitectos en
la Real Academia de Bellas
Artes
de
San
Fernando
1744-1774;
Madrid, Xarait Ediciones, 1983
dr.
E.; De ontwikkelingsgang der historie II; Groningen,
J.B. Wolters, 1939 (2e druk) Ripoll
Perelló,
Barcelona,
E.;
Inst.
Ampurias,
gids
en
routebeschrijving;
de Prehistoria y Arqueologïa de la Diputación
Provincial de Barcelona, 1978 Rafols,
Josep
F.
en
Folguera,
F.;
Antoni
Gaudï;
Barcelona,
Risco, Manuel, del orden de San Augustïn; Historia
Editorial Canosa, 1929 Rafols,
J.F.
en
anderen;
Album
Record
a
Gaudï
i
al Temple
D(aniel);
1'Architecture
de
la
Construction
pratique
D.;
Dictionnaire
General
des
termes
d'Architecture en
Diez,
H.;
Historia
Ciudad
de la ciudad de Astorga; Astorga,
Ediciones y Publicaciones Astorganas, 1981 (facsimil)
no. 22, 16 juli 1966 Rondelet, J. ; Traite Théorique et
Francais, Allemand, Anglais et Italien; Paris, 1868 Ramie, D.; Histoire Générale de 1'Architecture; Paris, Amyot, 1860 Ramée, D.; Manuel de 1'Histoire générale de 1'Architecture; Paris,
Pratique
de
1'Art
de
Batir;
Paris, 1802, 1804, 1805, 1810, 1817, 1847 en 1848 Rotger
Capllonch,
M.;
Restauración
de la catedral de Mallorca;
Tipo-litografïa Amengual y Muntaner; Palma de Mallorca, 1907
1843 Redtenbacher, R.;
Tektonik, Principien der künstlerischen Gestal-
tung, etc.; Wien, R. v. Waldheim Verlag, 1881 Reinink, A.W. ;• Amsterdam
en
de
Beurs
van
H.
(bew.);
Den
Haag,
Zeichnungen aus dem Nachlass Balthasar
Meppel, Boom, 1971 Traite d'Architecture (Libraires des corps des et
Vor
Dalmont, 1850-58 Gaudï Disenador/Gaudï Designer,
(cat.) "Gaudï
J.M.;
de
pedra
Arquitectos
en
sec,
in:
de Cataluna, 1914;
Barcelona, 1914 Conferencia de la Catedral de Mallorca,
Anuario de la Asociación de Arquitectos de Cataluna;
in:
Barcelona,
Rubió Tudurï, S(antiago); La Teorïa mecanico-constructiva de Gaudï en la Arquitectura moderna (art. Manuales
de
arquitectura 7 ) ;
Gaud!
i
la
An
Cooperativa de Mataró (artikel);
introduction
Ruiz
de
Arcante, Agustïn; Juan de Herrera; Madrid, Espasa-Calpe,
1936
Barcelona, la Serra d'Or, 1965 Richards,
Asociación
de
Barcelona, Editorial Blume, 1970
dissenyador"; Barcelona, Editorial Blume, 1978 M.;
la
Construccións
1912
ponts et chaussées et des mines); Paris, Carilian Goery
Piera,
de
J(oan);
Rubió y Bellver, J.;
Revel, J.F.; 'Geschiedenis van de westerse filosofie, deel 1 en 2;
Ribalta, M. (ed.);
Rubió i Bellver, Anuario
Dei
Neumans; Berlin, Gebr. Mann Verlag, 1979
Reynaud, L(éonce);
Rovira i Rabassa, A(ntonio); Estereotomïa de la Piedra; Barcelona, 1897 + 1899
Berlage;
Staatsuitgeverij, 1975 Reuther,
Ribas
la
Roli, Renato; Firenze/S. Miniato al Monte, Tesori d'Arte Cristina,
(etc.). Paris, Firmin Didot, 1871 Ramée,
de
y Corte de Léon y de sus Reyes; Leon, 1792 Rodriguez
Expiatori de la Sagrada Familia; Barcelona, 1936 Ramée,
Ripoll, L.; Die Cathedrale von Mallorka; Palma de Mallorca, 1975
Rupprecht, B.; Die Brüder Asam, Sinn und
Sinnlichkeit
im
bayer-
ischen Barok; Regensburg, Verlag F. Pustet, 1980 to
Modern
Harmondsworth, Penguin Books, 1953 (6e druk)
Architecture;
Ruskin,
John;
The
seven
lamps
of
architecture; New York, the
Noonday Press, 1977 (6e druk)
335
Sabat, A.; Gran teatro del Liceo; Barcelona, Escudo de Oro, 1979 Sabat, A.; Palau de
la
müsica
catalana;
Barcelona,
Escudo
Schmidt, H. en M. ; Die vergessene Bildscprache christlicher Kunst; de
Oro, 1974 Sagrista,
E.;
Gaudi
en la Catedral de Mallorca; Castellón de la
Plana, 1962 "El
Universo"
XV 21 juni 1914; Madrid Ruiz,
Michelangelo;
New
York, Reynal and Co., z.j.
Amos;
Jan.;
1927
vol.
IX
p. 10-18; Madrid
Lange-
Llagostera,
S.;
La
genialidad
de
Gaudï, "El Pensamiento
J.;
Zur
Statik
Gotischer
Kathedralen
(proefschrift);
Aachen, 1969 in:
Anuario
para
Sengers, dr. W.J.; Homosexualiteit als klacht; Bussum, Paul Brand, 1969 Smith, Bradley; Spain, a history in art; Gemini Smith L u c , 1979
Salvador y Carreras, Amós; "Gaudï (impresión de viaje)", "Pequenas Monografias", Revista Mensual I nov. 1907 p. 1-4; Madrid Trujillano, M.T.;
Sola-Morales
Rubió,
I.;
Joan
Rubió
i Bellver y la fortuna del
Gaudinismo; Barcelona, Editorial de la Gaya Ciencia, 1975
El Capricho de Commilas, de Gaudï
Altamira, Revista del Centro de Estudios Montaneses;
in:
Santander,
1975
Soler y Faleca, Juan; Tratado de la Estatica (manuscrito) Spada, Virgilis;
Borromini, Opus Architectonicum 1720-1725; Roma,
1725
Sanchez Trujillano, Teresa; Altamira,
revista
del
El Capricho de Comillas de Gaudï, in: centro
de estudios Montaneses, vol. I;
Santander, Centro de Estudios Montaiieses, 1975 Sandars,
N.K.;
The
Epic
Ltd., 1979
J.;
hunderts,
Ornamenten
(oorspr.
Symbolik
des
Kirchengebaudes;
Munster,
Ornamentstil,
1904);
J.L.;
Incidents
of
travel in Yucatan, met tekeningen
van Frederick Catherwood; New York, 1848 Gaudi
y
Cornet;
Köln,
Du
Mont
Mehren
u.
Stierlin,
Henri;
Arabische Kunstschatten; Alphen a/d Rijn, ICOB,
1981
Umberto;
Chr.;
Der
Buchverlag, 1979
Islam,
serie:
Monumente
grosser
Kuituren
(oorspr. Italiaans 1972); Wiesbaden, Ebeling Verlag, 1979 Schaedlich,
A.;
Amerongen, Gaade, 1980
Sterner, G.; Barcelona: Antoni
Hobbelig, 1964 Scerrato,
Speltz,
Stephens,
of Gilgamesh; Middlesex, Penguin Books
Santamarïa, J.M.; La Vera Cruz (de Segovia); Segovia, 1979
Das
Beitrage
Eisen zur
in
der
Geschichte
(Habiturschrift 1967); Weimar, 1966
336
Taunus,
1903; Barcelona, 1903
En recuerdo de Gaudi, in "Arquitectura" organo
oficial de la Soc. Central de Arquitectos
im
Astorgano" nr. 7674, 19 maart 1955; Astorga
Sellés y Bar5, Salvador; El Parque Güell, art.
Salons (les) de 1910; Gazette des Beaux Arts, 1910 - 2e, p. 39
Sauer,
des Barook in Spanien; Esslingen a.N.,
wiesche Bücherei, z.j.
Segger,
Salmi, Mario en anderen; The complete works of
Sanchez
Geschichte
Paul Neff Verlag, 1908
Sedó
A.; El Palacio Episcopal de Astorga, El Propagador
XLVIII biz. 228-232, 1914; Madrid
Salvador,
0.;
Schürenberg, L.; Vierzehheiligen; Köningstein
Salcedo Ruiz, A.; El Palacio Episcopal de Astorga,
Salcedo
München, C.H. Beek Verlag, 1981 Schubert,
Architektur des 19. Jahreines
neuen
Baustoffs;
Strandl, Sigvard; Historia de la Maquina (org. A
history
of
the
machine); Madrid, Editorial Raïces, 1984 Straub,
H.;
Die
Geschichte
der
Bauingenieurkunst;
Basel,
Birkhauser, 1949 Street, A.E.;
Memoir of G.E. Street 1824-1881 by his son; London,
John Murray, 1888; New York, 1972 Summerson, J.;
Torii, Tokutoshi;
Architecture in Britain 1530-1830;
Harmondsworth,
Penguin Books, 1977 6e druk (ie druk 1953) Sweeney, J.J., Sert, J.LI.;
Antoni Gaudi;
gepubliceerde
Stuttgart, Verlag Gerd
Torii, T.;
Torres,
Editori Laterna);
Barcelona,
Editorial Laia, 1977 (2e Spaanse druk)
N. Abrams Inc., 1979 forma
(art.
Spaans-
Japans in: Architecture and Urbanism) Antoni
Eeuwfeest
Gaudi,
van
de
Sagrada
deel I: texto, deel II:
Elïas;
Guia de arquitectura de Ibiza y Formentera (islas
Piriusas); Barcelona, la Gaya Ciencia, 1981 Torroja, E.; Logik der Form (oorspr. Razón Madrid);
München,
y
Verlag
ser Georg
la construcción de una arquitectura Col.
Oficial
de Aparejadores y Arquitectos Técnicos de Barcelona
los
tipos
D.W. Callwey,
Carpentry;
London,
1840 (4e druk) Triadó,
(l), in: CAU, februari 1981; Barcelona, Publ. del
de
1961 Tredgod, Thomas; The Elementary Principles of
Tarragó, Salvador; Gaudï entre estructura y
S.;
het
El Mundo Enigmatico de Gaudi,
estuecturales,
Tafuri, M.; Fracensco Dal Co; Modern architecture; New York, Harry
Tarragó,
t.g.v.
laminas; Madrid, Instituto de Espana, 1983
Teorïas e historia de la arquitectura (oorspr. Teorie
e storia del 1'architettura 1970,
lezing
Familia, 1982; Tokutoshi Torii, Madrid, 1982
Hatje, I960 (oorspr. tekst in Engels)
Tafuri, M.;
Como nació el Templo de la Sagrada Familia, on
J.R.
en
anderen;
L'epoca del barroc (cat.); Barcelona,
Caixa de Barcelona, 1983 Tzonis, Alexander; Het
architectonisch
denken.
Sunschrift
189;
Nijmegen, Sun, 1982 (oorspr. 1972)
Tarragó, S.; Gaudï; Barcelona, Escudo de Oro, 1974 Tarrus Calter, J. (ed.);
Rafael Masó; Barcelona, Asesorïa Técnica
de Ediciones, 1971
Ungewitter,
Thédenat, Henry; Pompei; Paris, H. Laurens Ëditeur, 1906
Band,
Vierter
van
Handbuch
der Architektur (j. Durm en
Verlag
von
Velhagen
su
provincia;
Barcelona, Escudo de Oro S.A., 1983
G.;
Lehrbuch
der
Gotischen
Konstruktionen;
¥.0.
Valdés
Fernandez,
M.;
Arquitectura
Mudéjar en León y Castilla;
Vanderperren, J., Kermes, J.; "Aplus"
31
sept.
1976
p.
67-97.
Vazquez
Prada,
F.;
El
Palacio
Episcopal
de
Astorga,
"El
Pensamiento Astorgano" 29 mei 1956; Astorga
Tomlow, Jos; Gaudis Entwurf für die in:
Geschichte
Kirche
der
Arbeitersiedlung
des Konstruierens I Konsepte; SFB, Heft
5, 1985; Stuttgart, SFB 230 Univ. Stuttgart/Tubingen Tompkins, P.;
de la catedral de Mallorca,
Dossier: Guarino Guarini; Brussel
(2a edición)
Giiell,
restauración
León, Colegio Universitario de León, 1981 &
Klafing, 1899 y
La
Weigel, Leipzig 1859-1864
anderen); Darmstadt, Verlag Arnold Bergstrasser, 1893
León
Hora;
Die Proportionen in der Architektur, 1. Halb-
Teil
Thode, Henry; Giotto; Bielefeld/Leipzig,
Todo
(la)
art. 11, 12 en 22 dec. 1922; Palma de Mallorca, 1922
Tavanti, U.; Vita d'Arte V (tijdschr.); Siena, 1910
Thiersch, A(ugust);
Ultima
Mysteries of the Mexican Pyramids; New York, Harper
and Row, 1976
Ven, Cornells van
de;
Space
in
architecture;
Assen/Amsterdam,
Van Gorcum, 1978 Verbeek,
A.;
Der Graltempel in romantischer Sicht, in: Kunst als
Bedeutungstrager Gedenkschrift
für
Günther
Bandmann;
Berlin,
1977
337
Verdaguer, Jacinto;
La Atlantida; Barcelona, Librerïa Cientifico-
Literaria Toledano, López y Comp.a, 1905 Verdaguer, J.;
L'Atlantida; Barcelona,
Edicions 62 i "la Caixa",
1979 A Barcelona,
Oda premiada en la XXVa festa
dels Joes Florals; Barcelona, Estampa Espanyola, 1883 B.A.;
Handleiding
eenvoudige gewapend
voor
Verhoeven,
betonconstructies,
enz.;
Amsterdam,
L.J.
A.C.;
Bouwfysische
evolutie;
Delft, Uitgeverij
Waltman, 1969
A.;
métallique
(Vignola),
au
XlXe
Siècle
et
Vignole,
par
J.A.
Leveil,
architecte; Paris, Gamier Frères
plantacircular
anderen; i
Les
romaniques
Barcelona,
catalanes de
Artestudi
Edicions,
1975
Luis;
mecanico
de
Consideraciones los
arcos
pétreos,
acerca in:
del De
He;
Restauratoria, vol. I., Barcelona, 1972 F.
de
P.
del;
Apuntes
de
Xle
au
de
1'Architecture
Bruxelles/Liège,
E.;
Histoire
Bruxelles/Liège,
d'un
hotel
Pierre
de
ville
Mardaga
et
d'une
(facsimil
1978,
humaine;
Bruxelles/
E.;
1'Architecture
Raisonnée,
Hubert
Damisch
(ed.); Paris, Hermann, (facsimil 1978)
1980;
Editions
de
la
Nationales
du
Grand
Palais
Reunion des Musées Nationaux, Ministère
de la Culture et de la Communication
Morgan,
oorspr.
architecture
vertaling
(transl.
Morris
Hicky
1914); New York, Dover Publications
Inc., I960 Göknil,
Ulya;
Living
architecture:
Ottoman;
London,
Oldbourne, 1966 U.;
Früh-Islamische
Bogenwande;
Graz, Akademische
Druck- und Verlagsanstalt, 1982 Vogüé,
Le
Comte
de;
Syrië
Centrale,
Architecture
Civile
et
Voss, Herbert von; Tafelbauweise; Stuttgart, Berliner Union, 1958
1968 (oorspr. 1604) Vriend, J.J.; Nieuwere Architectuur; Bussum, Moussault, 1957
XVIe Siècle (10 delen); Paris, B. Bance,
1858-1868 Viollet-le-Duc, M.; Dictionnaire
338
forteresse;
Vredeman de Vries, Jan; Perspective; New York, Dover Publications,
Vinayo, A.; La Provincia de León; Le5n, Editorial Everest, 1977 Viollet-le-Duc, Etienne; Dictionnaire Raisonné du
facsimil 1978,
Religieuse du Ier au Vile Siècle; Paris, J. Baudry, 1865-1877
la parte legal; Barcelona,
Escuela especial de maestros de obras, 1869
Frangaise
in
Liége, Pierre Mardaga (facsimil 1978)
Vogt-Göknil,
Bartrina,
comportamiento
druk
2;
oorspronkelijke tekst van 1878)
Vogt La Alhambra y el Generalife; Granada, Miguel
Sanchez, 1985
Villar,
Viollet-le-Duc,
Vitruvius; The ten books on
esglésies
triangular;
Villa-Real, Ricardo;
Villanueva
(2e
d'une
Viollet-le-Duc, E.; (cat.) Galeries
J.B. de; Traite élémentaire pratique d'Archi-
tecture d'après Jaques Borazzio de
en
Mardaga
en
Pierre Mardaga (facsimil 1978, oorspr. tekst van 1874)
Viollet-le-Duc,
1'Architecture
1'Exposition de 1889 a Paris; Bruxelles, 1890
J.
Pierre
1
oorspr. tekst 1863-1872)
Viollet-le-Duc, E.; Histoire de 1'habitation A
cier; Louvain, 1900 Vierendeel,
a la renaissance, première partie;
Viollet-le-Duc, E.; Entretiens sur 1'architecture, deel
cathedrale; ir.
Vierendeel, A. ; La Construction architecturale en Per, Fonte et
Vigué,
carlovingienne
Viollet-le-Duc, E.; Histoire
de berekening en uitvoering van
Veen, 1912
Vignole
1'époque
Bruxelles/Liège,
Verdaguer, Mossen J.;
Verhey,
de
Paris, B. Bancé Editeur, 1858
Wagner, Richard; raisonné
du
mobilier
frangais
Parsifal; München, Wilhelm Goldmann Verlag (her
uitgegeven door Kurt Pahlen 1981)
Wagner, R.; Lohengrin; München, Wilhelm Goldmann Verlag (heruitge geven door Kurt Pahlen 1982) Waldeck, F.
de;
Voyage
et
archeologique
dans
la
1932,
G. Bell and Sons, Ltd.); New York,
Barcelona,
Woodforde, J.; Bricks to build a house; London,
Kegan
Paul
Ltd,
1976
Ware, D., Beatty, B.; Diccionario manual ilustrado de arquitectura Engels);
Grundbegriffe,
Dover Publ. Inc., 1950
pittoresque
Province de Yucatan; Paris, 1838
(oorspr.
liche
Editorial Gustavo Gili, 1977 (6e
druk)
Worringer,
dr.
W.;
Formprobleme
der Gotik; München, R. Piper &
Co., Verlag, 1920 (12e druk) Wright, Thomas; Arbours and Grottos; London, Scolar Press, (facs.)
Watkin, D.; The Rise of Architectural History;
London,
Architec
tural Press, 1980 Wattjes, J.G.;
Constructie van gebouwen, deel l t/m 4; Amsterdam,
Wed. J. Ahrend & Zn, 1922-1926 Weimarn,
1979 Wundram, M.; Frührenaissance; Baden-Baden, Holle Verlag, 1970
B.W.
en
anderen;
Allgemeine Geschichte der
Zadow, Mario; Karl
Die
Kunst
Kunst,
deel
des 7;
20.
Jahrhunderts.
Leipzig,
VEB
Friedrich
Schinkel;
Berlin
West,
Rembrandt
Verlag, 1980
E.A.
Seemann (oorspr. Russisch 1965) Wentinck, Charles;
De geschiedenis van de Europese schilderkunst;
Zeist, W. de Haan, I960 Werner,
Barbara;
suchungen.
Antoni
Bense, Gaudï.
Ingenieursarbeit;
Uebersicht,
Einflüsse,
Unter-
Max;
Konturen
einer
Geistesgeschichte
der
Mathematik,
Hamburg, Claasen und Goverts Verlag, 1946
Stuttgart, Staatsbauschule, 1970-
1971 Wiedemann,
J.;
Antoni
Gaudï,
Inspiration
in
Architektur
und
Handwerk, in: Reihe der Bayerischen Akademie der Schonen Künste; München, Georg D.W. Callwey, 1974 Wieninger, K.F.; Grundlagen der Architekturtheorie; Wien, Springer Verlag, 1950 Williams, John;
Spaanse miniaturen uit de Middeleeuwen;
Utrecht/
Antwerpen, Uitg. Het Spectrum, 1978 Wilton-Ely,
John;
Piranesi,
tentoonstellingscatalogus;
Arts
Council of Great Britain, 1978 Wittkower,
R.;
Architectural
Principles in the age of humanism;
London, Academy Editions, 1973 (ie druk 1949) Wolff, Arnold, Toni Diederich;
Das Kölner Dom Jubilaumsbuch 1980;
Köln, Verlag Kölner Dom Wölfflin, H.; Principles of art history
(oorspr.
Kunstgeschicht-
-
339
'310
PERSONENREGISTER
Abd-el-Rahman II, 86 Alberti, L(eon Battiste), 16, 22, 71, 73, 79 Alcaraz Bernal, Miguel, 29, 44, 49, 33 Alfonso el Magno, 86 Alfonso II, 90, 286 Ali-Bey, 233 Almanzor, 87, 230 Alonso Gavela, Maria Jesüs, 17, 197, 200, 201, 202, 203, 220, 221, 222, 225 Alonso Luengo, L(uis), 200, 222 Amfortas, graalkoning (Parsival), 268, 269 Amós Salvador, 201, 201, 222, 288 Andrés Gonzalez Luna, M., 256 Andrés Luna, M(ariano), 247 Andrés, Mariano, 250, 253, 254, 256, 261, 262 Androuet dit Du Ceroeau, j(aques), 52 Aparicio, J(uan) P(edro), 253 Apolonius van Perga,99 Arana, Teresa de, 176 Archimedes, 38, 80, 112 Armenini, 22 Arnau de Vilanova, 84 Artus, Kö'nig, 269 Aaam, gebroeders, 38, 65, 67 Asturiërs, 230 Atkinson, W.C., 93 , 94 Avalós, S(imeón), 222 Avalos, Simeón, 200
Bacon, R(oger), 38 Badia y Leblich, Domingo, 233
341
Bak, P(eter), 190
Bohigas, O(riol), 285
Bakunin, 152
Boisserée, S(ulpiz), 270
Baldwin Brown, 22
Bolgai, 39
Bardier Pardo, J(uan), 169, 173
Bolland, 22
Barry, Ch(arles), 236
Bonet Garï, Ll(uis) (ook Luis), 16, 17, 21
Bartrina, J., 125, 128, 134, 135, 140, 142, 143, 147, 152-154, 155
Bonifas, 27
Bassegoda, 21, 260, 262
Borgnini, 22
Bassegoda i Mateu, P(ere), 52
Borja (Borgia), 84
Bassegoda Nonell, j(uan), 16, 17, 33, 44, 45, 49, 86, 93, 94, 144,
Borromini, 22
154, 155, 163, 177, 179, 181, 182, 183, 185, 190, 191, 221, 223,
Botticelli, 100
232, 254, 272, 273, 276, 277, 278, 287, 288, 300, 301, 285
Bouillée, 103, 259
Batissier, L., 40
Brasseur de Bourbourg, C E . , 183, 184, 186, 189, 190, 192
Bauschinger, 38
Brentano, J., 280
Bentmann, E., 301
Brueghel, 100
Berenguer, (Francisco de Asis Berenguer i Mestres), 25, 221, 259,
Brullet, 126
268, 285, 287, 292, 299, 300, 301
Brunelleschi, 8
Berenguer, gemeente architect in Gracia, Barcelona, 299 Bergós, 14, 15, 17, 20, 21, 28, 45, 59, 65, 66, 69, 70, 75, 76, 78,
79, 80, 106, 107, 108, 115, 126, 139, 143, 145, 147, 152,
Cabanes, E(milio), 123, 125, 126, 127, 129, 152, 153 Calderón, 279
154, 155, 176, 181, 218, 223, 229, 232, 233, 237, 243, 253, 255,
Calzada, A(ndrés), 89, 93, 94
261, 264, 279, 280, 281, 301
Cantabriërs, 230
Bergós i Massó, J(oan); ook Juan Bergos (y Massó), 8
Carthagers, 93
Bergós Luna, M(ariano), 250, 256
Casa Quijano, Quijada, Quijote, 162
Bergós Massó, 16
Casademunt Torrens, j(osé), 86
Berlage, H.P., 53
Casanelles, E(nrique), 143, 152, 155, 177, 221, 261, 262, 278
Bernal, 112, 114
Casas, Planas y Cia, 244
Bernouilli, j(akob) (ook James), 102
Cascante Colom, C(ristóbal), 55, 159, 169, 177, 188, 192
Bernouilli, j(ohann) (ook John), 102
Castigliano, 38
Berrueta, M(ariano) D., 253
Catalanen, 61, 84, 90, 91, 92, 95
Bevan, 94
Catanea, 22
Bevan, B(ernard), 89, 93 Bisschop Grau van Astorga, 222
312
Catherwood, F(rederick), 183, 189
Da Vinci, 273
Cellini, 22
Dalmases, J(osé) Maria de, 279
Cerda, i(ldefons), 52, 191, 231
Damians, Sr. Hijo de Ignacio, 244
Cernini, 22
Daura, Sr., 223
Chabat, P(ierre), 40
Dehio-Bezhold, 233
Charnay, D(ésiré), 183, 184, 187, 190, 192
Delorme, 141, 142, 144, 145
Choisy, A(uguste), 16; 189, 192, 210, 223
Descartes, 38, 39, 41, 102, 112, 114
Chretien de Troyes, 279
Diaz de Quijano y F. de San Juan, familie, 162, 175
Christenen, 86, 94
Diaz de Quijano, Benita, 161, 162, 176, 177
Cirici-Pellicer, A(lexandre), 84, 91, 93
Diaz de Quijano, Maximo, 159, 161, 162, 176, 191
Cirlot, J(uan) Eduardo, 261, 278
Diaz de Quijano, Nicolasa, 176
Cisterciënsers, 84, 85
Diaz de Quijano, Paulino, 161, 191
Clapés, A(lejandro)
Diaz, Paulino, 176
110, 186
Clavé, 279
Dijk, H(ans) van, 22
Coderch, 254
Diz, el Ingeniero Senor, 256
Coll, C.J(uan), 244
Doesburg, T(heo) van, 18, 59, 61
Collins, G(eorge) E., 16, 94, 95, 125, 143, 152, 155, 200, 221
Domènech i Montaner, Ll(uis), 52, 53, 162, 233, 267
232, 235, 253, 255, 261, 278, 285, 287 Collins, Peter, 8
Don Quijote, 279 Don Quijote, de Graalridder, 280
Colon, Cristobal, 182
Dona Urraca, koningin van León, 197
Columbus, 179, 182, 183, 190, 264
Du
Cornelia, firma, 126, 289
Cerceau,
J(aques) Androuet dit, 16, 163, 165,
267, 271, 272, 273, 277, 278
Comillas, Markiezen van, 162
Due de Berry, 99
Conrad von Würzburg, 268
Durand, J.N.L., 72, 79, 140
Considère, 38
Dürer, A(lbrecht), 101', 113
Cornet i Bertran, A(ntonia), 25
Durm, J., 80, 153
Corts Ferran, S(ebastiana), 61 Cosima, vrouw van Richard Wagner, 268
Egyptenaren, 50, 80
Crémer, V(ictorano), 253
Einstein, A(lbert), 39, 79, 119
Cremona, L., 36, 45
El Greco, 61
Creswell, K.A.C., 88, 89, 94
Elias, 279
Croix, La, 41
Enzensberger, H(ans) M., 152
Culmann, C., 45
Escapisten, 104
Escubós, firma, 128, 131
Fusco, R(enato) de, 20
Euklides, 39, 72, 114, 119 Euler, L(eonhard), 37, 45
Galilei, G(alileo), 39, 74,102
Evers, 255
Galli Bibiena, F., 112
Evers, H(enri), 177
Garcia Fernandez, J.L. en E., 93 Gartner, 104
Fairbairn, W., 37
gaudi, 28
Fermat, 38, 102, 112, 114
Gaudi,
3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23,
Fernandez Riu, José en Aquilino, 256
26,
27, 29, 31, 28, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
Fernandez, 253
45,
47, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 57, 59, 60, 63, 65, 66, 67, 68,
Fernandez Alba, A(ntonio), 44
69, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 83, 94, 95, 97, 99,
Fernandez en Andres, 231, 232, 235, 239, 245, 250, 251, 252, 254,
101, 102, 103, 105, 106, 107, 108. 109. H O . Ill, 113, 115, 116,
256
119, 123, 125, 126, 127, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 136, 137,
Fernandez y Andres, 230, 236
138, 139, 140, 142, 143, 146, 147, 150, 151, 152, 153, 154, 155,
Fernandez y Fernandez, 256
159, 162, 163, 164, 165, 170, 173, 174, 175, 177, 179, 181, 183,
Fernandez y Fernandez, S(imón), 247, 250
184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 195, 196, 197,
Ferrós Puigvert, C(hristina), 124, 152
198, 199, 202, 203, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 212, 199, 206,
Flores Lopez, C(arlos), 16, 21, 185, 222, 233, 243, 249, 253-256,
213, 214, 215, 218, 220, 224, 225, 229, 236, 238, 240, 242, 243,
270, 285, 289
245, 246, 247, 242, 254, 255, 259, 261, 264, 266, 269, 271, 272,
Folguera, F(rancisco), 16, 17, 21
275, 276, 279, 281, 285, 287, 291, 292, 293, 294, 289, 295, 297,
Font, 53
299
Font i Guma, A(ugust), 52
Gaudi i Cornet, Anton Placito Guillem, 25
Fontseré, j(osé), 52, 55
Gaudï i Cornet, Antonio, 4
Föppel, 38
Gaudi i Cornet, F(rancesc), 00k Francisco, 25, 27, 29, 33, 49
Fort i Cogul, E(ufemia), 28
Gaudï i Salvany, F(rancesc), 25
Fourrier, 259
Gaudi i Serra, F(rancesc), 25
Fra Giocondo, 259, 278
Gaudi, familie en geslacht, 25
Frampton, K(enneth), 21, 160, 175, 300
Gaudigroep Delft, 6, 16, 21, 60, 190
Franciscanen, 259, 260, 274
Gauss, 39
Frobenius, L(eo), 278, 261
Genarin, 234
Fuchs, P(eter), 270
Gerstner, Fr.Jos. v., 38 Giotto, 99,100, 112, 113, 271 Glas, E(duard), 45, 116
344
Godfried van Bouillon, 268
Hendrik, Duits keizer, 268
Goeree, ¥., 22
Hercules, 83, 181, 182, 183, 186, 191, 264
Gomez Moreno, M., 93, 201, 222, 224, 234, 253
Hesperiden, 181
Gonzalez Echegaray, 175
Hitchcock, H(enry-Russell), 104, 115, 285, 300
Gonzalez Echegaray, R(afael), 161
Hodgkinson (zie ook Okinson), 37, 38, 42
Gorden, 38
Horns y Botinas, 239
Gothen, 50
Horns y Fernandez, 254
Gowen, H(enry) J., 115
Hooke, R(obert), 42, 102, 114, 115
Graefe, R(ainier), 45
Hübsch, H(einrich), 103
Graner, 169
Humboldt, A(lexander) von, 183, 184, 190
Grau y Vallespinós, Juan Bautista, 197, 210, 215, 225
Huygens, 101
Gregory, D., 37, 102, 103, 115 .Grieken, 27, 37, 38, 50, 83, 85, 95, 99
Iberiërs, 27, 93, 95
Grimm, gebroeders, 268, 280
Infiesta, M., 280
Grootte, E(berhard) von, 270
Innocentius III, 113
Güell Churrica, Maria Carmen, 161
Islamieten, 83
Güell i Bacigalupi, 110, 138, 161, 162, 169, 175, 176, 182, 185,
Ivanoff, P., 191
186, 187, 191, 216, 217, 236, 248, 252, 285, 286, 288, 289, 290, 300, 301
Jaime I (Jaime I van Catalonië), 90
Güell i Bacigalupi, familie, 175, 182, 187, 191, 287, 288, 293
Jaume I, 90
Güell i Ferrer, j(uan), 186
Jaume II, 90
Güell Lopez, Juan Antonio, 161, 175
Jaume III, 90
Güell y Martos, Pilar, 161
Juan, Presbyter, 286
Güell, Vizconde de, 191
Jujol i Gibert, Josep Maria (ook José), 16, 168
Guereta, R(ioardo), 197, 202, 203, 208, 211
Junghaendel, M(ax), 234
Guix Sugranes, J.M., 28 Gwilt,
J(oseph),
31, 40, 41, 42, 43, 45, 72, 75, 76, 77, 79, 80,
102, 114, 115
Kant, 39 Kant (en Gaudi), 8 Karel de Grote, 22, 86
Hachette, 41
Katholieke Koningen (Isabel en Fernando), 85, 88
Hafsid dynastie, 91
Keizer Augustus, 196
Halley, 113
Keizer van Byzantium, 92
Hausmann, 231
Kelten, 93 315
Kepler, 58
Lopez y Brü, Isabel, 185
Kerr, H(obert), 8
Lopez y Diaz de Quijano, Eusebio, 161, 175
Kirchhoff, 38
Lopez y Diaz de Quijano, Jenara, 175
Kline, M(orris), 38, 39, 45, 78, 114, 115, 119
Lopez y Diaz de Quijano, Santiago, 161, 162, 175, , 176
Klingsor (Parsival), 268
Lopez y Lopez, A(ntonio), 175, 176, 182, 185, 190
Krafft, 177
Lopez y Lopez, Claudio, 161, 175, 176, 177
Kundry (Parsival), 268
Lopez y Lopez, familie, 159, 162, 182
Kyot (de Provencaal), 266, 279
Lopez, familie, 169, 175, 187, 191 Lorme, Ph(ilibert) de, 22, 80
Lahire, Ph(ilippe) de, 37, 80
Love, 38
Lampérez, 89
Love, A.E.H., 38
Lastra Santos, D(omingo), 175
Luisa Brü, 161, 175
Lavedan, P(ierre), 84, 95
Lull, E(amon), 84
Lazaro, ST.,
200, 222
Le Corbusier, 254
Maokay, D(avid), 285, 287, 300
Ledoux, 104
Maragall, J(oan), 268, 279
Leibni(t)z, 59, 102
Marial (y Tuy), J(ulio), 121, 123, 125, 127, 129, 153
Leoni, J(ames), 79
Markies van Comillas, 259, 260, 261, 262, 265, 266, 279,
Leroi, 41
Markiezen van Comillas, 159
Letamendi, Dr., 279
Markiezin van Comillas, 278
Levy, M(aurice), 45
Marsillach, j(oaquin), 268, 279
Llamazares, J(ulio) A., 255
Martinell, C(ésar), 8, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 22, 25, 26, 28, 35,
Llimona, J(osep), 268
56, 42, 44, 45, 49, 52, 55, 59, 61, 66, 68, 70, 75, 78, 80, 94,
Llorens i Barba, 42
95, 99,
Lobatchevsky, 39
200, 204, 209, 222, 229, 252, 254, 235, 252, 255, 256, 259, 260,
Lohenrrain Grain, 268
265, 279, 280, 285, 287, 300, 278
107-112, 114, 116, 145, 151, 152, 154, 155, 177, 190,
Loherangrin, 268
Martinez Galan, B(ernardo), 256
Loos, A(dolf), 61
Martinez, J.M., 175
Lope de Vega, 279
Martorell i Montells, J(oan), 52, 162, 188, 280
Lopez de Arenas, D(iego), 42, 100
Marx, 152
Lopez i Rabassa, 112
Mas i Vila, j(osep), 52
Lopez y Brü, Antonio, 185
Matamala Flotats, J(oan) (ook Juan), 18, 20, 278
Lopez y Brü, Claudio, 175, 182, 185, 263
Maxwell, 37, 99
346
Meckenem, J. van,113
Pacheco, 22
Mediterranen, 5, 8, 15
Pages, S(alvador), 123, 124, 125, 127, 129, 130, 131, 152, 153
Melnikov, 79
Pahlen, K(urt), 269, 279, 280
Menaechmos, 99
Palladio, 8, 16, 22, 71, 78, 79, 139, 140, 154, 176, 240
Michelangelo Buonarotti, 38, 101
Palomino, 22
Mies van der Rohe, L(udwig), 8
Pane, E(oberto), 16, 125, 134, 143, 151, 152, 154, 155, 232, 235,
Millet, Ll(uis), 268
253, 261, 285, 287
Minkowski, 39, 119
Panyella, Vinyet, 300
Mohammedanen, 86, 94
Pareifal, 266
Mohr, O.Chr., 38
Pardo Casanovas, J(osé), 169, 173, 286
Molema, J., 281
Parent, 80
Monge, 36, 37, 41, 44, 45, 69, 78
Parsival-"Parzival"-"Parsi-vale"-"Por-sï-vale",
Montano Barbarano, graaf, 71
Parzival, 279
Moren, 83, 86, 87, 88, 91, 95, 196
Pedro II (Pere I van Catalonië), 90
Morgan, M(orris) H., 79
Pere II, 91
Moro, Evaristo, 176
Pere II El Gran van Catalonië (Pedro III van Aragón), 90
Moro, Paulino, de, 176
Pere III "el Ceremonies", 94
Mossen Jacinto Verdaguer, 262
Perronet, J.R., 37
Mota, J., 280
Pevsner, 18, 78, 116
Muller, M., 301
Pevsner, N(ikolaus), 9
Muselmannen, 93
Phoeniciërs, 27, 83, 85, 189
268
Pico y Campanar, R(amón), 290, 301 Navier, L.M.H., 37
Plato, 8
Newton, i(saac), 37, 69, 102, 115
Poleni, G(iovanni), 37, 102, 103
Nietzsche, 79
Poncelet, 37
Noordelingen, 5, 8
Pontormo, 99
Nuno, bisschop van Astorga, 197
Profeet, de, 86 Puig Boada, i(sidre), 6, 16, 17, 21, 99, 112, 154, 260, 261, 278,
Okinson, zie Hodgkinson, 42
280, 274, 275
Oliveras, Camilo, 176
Puig i Cadafalch, J., 93
Oriol Mestres, J(osep), 52
Pythagoras, 69
Owen, R(obert), 259 Quadrado, 221
Quintana Prieto, A(uguato), 200, 201, 208, 222, 225
Saenz de Oïza, F(rancisco), 22
Quiros, C(armen) Fernandez B. de, 95
Salvador y Carreras, A(mós), 200 Salvany, geslacht, 25
Eafols, J(osé) F., 17, 20, 21, 28, 79, 125, 154, 145, 147, 152,
San Genadio, bisschop van Astorga, 197
154, 155, 159, 160, 165, 167, 170, 171, 175, 174, 175, 176, 177,
San Vicente, 286
185, 190, 191, 168, 200, 202, 205, 204, 220, 221, 222, 252, 255,
Sanchez Trujillano, M(aria) T(eresa), 161, 175
255, 253, 259, 260, 261, 262, 278, 281, 285, 287, 288, 289, 501
Santiago (St. Jacobus), 196
Ramón de San Gil, 268
Saraceners, 50
Eamón de San Pedro, J(osé) M. , 190
Satrustegui, P(atricio), 176
Regelindis, 115
Soamozzi, 22
Eeinink, A.W., 22, 154
Scharoun, H(ans), 113
Eevel, j(ean Frangois), 8
Schinkel, K(arl) Friedrich, 140, 154, 237
Eibas Piera, M(anuel), 152, 125
Serli(o), 22
Ribera i Sans, J(osé), ook Josep, 25, 26, 27, 28
Serra, J.B., 115
Richardson, H(enry), 257
Sert, Josep Ll(uis)
Ripoll Perelló, E., 95
(ook José Luis), 16, 160, 162, 172, 173, 175,
176, 177, 261
Risco, M(anuel), 255
Siegfried-Sant Jordi, patroon van Catalonië, 268
Eoberts, H(enry), 155
Sint Joris, 232
Rodriguez Diez, 201, 206, 208, 221, 224
Soane, J(ohn), 104
Eodriguez, V(entura), 85
Soeten, H(ans) de, 501
Eogent i Amat, Elïes, 52, 55, 86
Sola Morales, i(gnaci), 262, 285, 500
Eoger de Flor, 90, 94
Soler de Viladell, 268
Roland, R(ené), 21
St. Franciscus, 113
Roldan y Vizcaino, F(rancisco), 18, 22
Stanz, V(incenz) Dombaumeister, 272
Romeinen, 27, 50, 80, 83, 85, 99, 159, 250
Steinle, E(duard) von, 270, 272
Rondelet, J., 41, 42, 75, 80, 105, 104, 105, H 2 , 115, 188
Stephens, J(ohn) L., 183, 184, 186, 187, 188, 189, 192
Rovira i Rabassa, J., 42, 44, 55, 55, 75, 75, 80
Sterling, 102
Eovira Muntadas, M(anuel), 280
Stirling, J., 37
Rovira y Trias, A(ntonio), 52, 86
Straub, H., 114, 115
Rubió i Bellver, j(oan), ook Juan, 44, 292, 500, 501
Sweeney, j(ohnson) J., 16, 160, 172, 175, 176, 261
Rubió, A(lejandro), 298 Ruskin, 5
Tarragó, 232 Tartaren, 84
348
Tetmayer, 38
Viola, 22
Theophilus, 22
Viollet-le-Duc,
E(tienne), 14, 16, 20, 22, 40, 42, 52, 79, 104,
Thiersch, A(ugust), 72, 73, 80
163, 165, 176, 189, 192, 200, 204, 210, 221, 222, 223, 242, 254,
Thomas, 288
271, 278
Timoshenko, 37, 80
Visigoten, 95
Toda i Güell, E(duardo), ook Edoard, 25, 26, 27, 28, 29
Vitruvius (Pollio), 16, 18, 22, 72, 79, 139, 224
Torii, T(okutoshi), 16, 18, 21, 22, 152, 154, 155, 160, 161, 176,
Vogt-Göknil, U(lya), 92, 95
177, 200, 201, 202, 221, 222, 224, 233, 253, 259, 260, 262-265, 270, 272, 274-281, 285, 288, 296
Wagner, Cosima, 279
Torras i Guardiola, J(oan), 53, 55
Wagner, O(tto), 53
Torrats Aleu, j(uan), 44
Wagner, E(ichard), 83, 190, 264, 266, 267, 268, 269, 279, 280
Truesdell, C , 44
Ware, i(saac), 79
Turken, 90
Ware, S(amuel), 42 Westgoten, 83, 88
Uceda Bejar y Medina de Rioseco, Duques de .., 250, 251
Whitwell, 259
Uceda, familie de, 232
Wieninger, K(arl) F., 72, 79
Ulsamer Puigari, F(ederico), 226
Winkler, 38
Uta, 113
Wittgenstein, 79 Wolff, A(rnold) Dombaumeister, 280
Vallée, 41
Wolfram von Eschenbach von Scharfenberg, 268, 270, 279
Vasari, 22
Woodforde, J., 153
Verbeek, A(lbert), 281
Wren, Ch(ristopher), 45, 102, 103, 114, 115
Verdaguer, Mosén Jacint (ook: Mossen Jacinto), 179, 181, 182, 185, 189, 190, 264, 280
Zadow, M., 154
Vidal y Gimbernat, J(osé), 301
Zeising, A., 72
Vignola, 22, 86
Ziebland, 104
Vigué, J., 93 Vilaseca Casanovas, j(osé), 86 Villar i Carmona, F(rancisco) de Paula del, 44, 52, 53, 55, 279 Villard de Honnecourt, 113 Vinay, A(ntonio), 253 Vinayo, A., 93 Vinci, L(eonardo) da, 80 319
350
ZAKENREGISTER .
Acropolis Athene, 140 Afrika, 278 Afrika, Spaans bruggehoofd in ..., 274 Agrigento, Zeustempel, 140 Albanië, 92 Albi, 91 Alcazaba, 87 Alcazar de Atlas, 262 Alhambra, 87, 222 Alhambra, Granada, 95 Allegheny County Jail, 237 Altamira, Santander, 83 Amerika, 263, 264 Amiens, kathedraal, 72 Amigos de Gaudi, 152 Ampurias, 83 Amsterdam, 53 Amsterdam, Centraal Station, 19 Amsterdam, stadhuis op de Dam, 251 Anagarano (Huis - ) , 71 Anatolië, 90, 92 Andalucia, 88, 94, 199, 260, 261, 278 Andalusië, 87 Antiochië, 268 Apocalips, 264 Aqsa-moskee, 88 Aragón, 88, 90, 94 Aragón, Gotiek, 233 Aragonese Koninkrijk, 85 Archis, 22 Archivo Mas, 175 Arxiu Historie Municipal, Sitges, 288, 290, 291, 294, 300 Arxiu Mas, 201
351
Asland, cementfabriek te Garraf, 286
Azay-le Rideau, 253, 243, 254
Asland, firma, 300
Azië, 89, 263
Asociación de Senoras, 278 Assisi, 113
Balearen, 90, 91
A s s i s i , b a s i l i e k van S i n t F r a n c i s c u s , 101
Barcelona, 4, 25, 31, 33, 34, 51, 66, 78, 83, 85, 89,
A s s i s i , Bovenkerk, 112, 271 Astorga, 17, 7 3 , 130, 153, 201, 234, 242, 254
160, 197, 199, 225, 236, 243, 244, 268 Barcelona, architectuurschool, 27
Astorga, archieven, 203
architectuurschool, 42
Astorga, Bisschoppelijk Paleis, 109, 111, 116, 119, 189, 190, 191,
Arxiü Capitular, 301
193
t/m
Arxiü de la Tra$a, 301
226, 232, 233, 242, 253, 265, 273 t/m 276, 279, 281,
Biblioteca de Cataluna, 184
299, 301 Astorga, Casa Consistorial (gemeentehuis), 196
bibliotheek Ateneo, 184
Astorga, Diocees, 224
bibliotheken, 182, 184
Astorga, Diocesaan Archief, 207, 221, 222, 225
bouwvoorschriften, 191
Astorga, heiligdom van Fatima, 196
Colegi Oficial d'Arquitectes, archief, 280
Astorga, kathedraal, 196, 205, 206, 207, 222, 223
Escuela de Bellas Artes, 300
Astorga, kerk van de Heilige Bartolomeus, 196
Escuela Superior de Arquitectura, 300
Astorga, kerk St. Franciscus, 196
Iluminación Eléctrica, 301
Astorga, kerk van de Heilige Martha, 205
Joes Florals, 190
Astorga, Palacio Episcopal, 240, 248
Kathedraal, 269, 280, 288
Asturias.l 83
Liceo Opera, 267
Astürica, 196
Palau de la Müsica, 267
Asturië, 196
Plan Cerda, 231
Atarazanas, 90, 91
provincie: Openbare Werken, 290
Ateneo Barcelona, 20
Teatre Principal, 267
Athene, Hertogdom, 90
Tivolitheater, 167
Athene, Parthenon, 14, 72
Werken van Gaudi: zie de betreffende werken
Atlantida, 1', 131, 179, 181, 182, 185, 186, 189, 190, 262, 280
Barcelona-Astorga, spoorlijn, 221
Atlantida, La, 264
Barok, 19, 38,100, 102, 119, 181, 195, 196
Atlantis, 183, 190, 264
Basiliek van Palladio, 8
Atlantische Oceaan, 85, 263
Baskische Golf, 166
Auvergne, 25
Bath, 114
Avila, kathedraal, 221
Bayerische Lohengrin, 280
352
Bayreuth, 267, 268
Can Feliu, 181
Bayreuther Blatter, 279
Carrer Nou, 86
Beaux-Arts, 223
Carrer Princesa, Barcelona, 52
Beieren, 38, 65, 67, 87
Case Batlló,
België, 73 Bellesguard
66, 73, 109, H I , 116-, 119, 153, 168, 173, 174, 177,
252, 255 (Bell-Esguard), 4, 73, 109, 138, 153, 167, 189, 215,
218, 225, 233, 243, 252, 255, 275, 281, 298
Casa Calvet, 73, 109 t/m 111, 116, 195, 225, 239, 246, 252, 276 Casa de los Botines, León; zie León, Casa de los Botines
Bellesguard, viaduct, 298
Casa Güell, 288
Bernesga, 230
Casa Mila, 109 t/m 111; 116, 119, 130, 153, 173, 174, 225, 239,
Beurs (Lonja), Barcelona, 33 Bierzo, 242 Bierzo, El, 217 Bishapur, paleis, 100
275, 281, 294 Casa
Vicens, 8,
66, 70, 71, 73, 79, 109, H I , 137 t/m 139, 157,
159, 160, 164, 165, 170, 171, 177, 185, 187, 188, 192, 213, 216, 225, 239, 244, 248, 281, 289, 291, 301
Bisschoppelijk Paleis, Astorga, 193 t/m 226
Casino, 130
Blanqueo, (Sala de), 141
Casino, Mataró, 124, 126, 128, 131, 133 t/m 140, 151, 185, 248,
Bleekhal, Mataró, 133, 141 t/m 147
289
Bodegas Güell,.Garraf; zie: Garraf, Bodegas Güell
Casino San Sebastian, 287
Boghazkoz, 100
Castelfullit (Gerona), 301
Bohemen, 39, 65, 67, 87
Castilië, 85
Bordeaux, 196
Catalaanse Gotiek, 84, 85, 92, 93
Bouwvoorschriften, Léon, 245 t/m 249, 251
Catalaanse Koninkrijk, 84
Boveda tabicada, 297
Catalaanse Rijk, 27
Bülach, 104
Catalan Movement, 16
Byzantium, 83
Catalonie', 7, 37, 65, 66, 81, 83 t/m 85, 88 t/m 95, 146, 266, 268, 278, 279
Cadiz, 263, 265, 278
Catalonie - Aragón, 90
Cairo, 177
Catedra Gaudï, (leerstoel E.T.S.A.B.) Barcelona,
Cairo, El'Ahzar, 18
16, 161, 175,
182, 288, 296, 301
Cairo, El Moyed, 18
Cenotaaf Newton, Boullée, 259
Cairo, grafkapel, 170
Cerdagne, 90
Camp de Tarragó, 23, 25, 26
Chagga, basiliek, 92
Can Baldiro, 181
Chateau Ideal, 267, 271, 272, 276
Can Cuyas de la Riera, 181
Chicago, brand 1871, 237
353
Chicago, Wereldtentoonstelling 1893, 237
Conde de Asalto, Calle, 186
Chichén Itza, 186, 187
Cooperativa Mataronense, 76
China, 8 4
Coöperatie la Obrera Mataronense, 123 t/m 155
Christendom, 269
Coöperatie van Mataró, 5 5 , 8 0
Cité Ideale, 276
Coöperatie, Mataró, 2 5 4 , 260, 287, 296
Ciudad Condal, schip, 182
Cooperativa
Ciudadela, Barcelona, 52
Mataronense,
3 6 , 5 1 , 109', H l , H 9 , 121, 185, 2 8 9 ,
291
Ciudadela, Park, 151
Córdoba, 86 t/m 8 8 , 94
Ciutat Condal, 190
Corts de Sarria, Las, 1 8 2 , 183, 185, 287
Codex Cortesiano, 190
Costas de Garraf, 285, 287
Codex Madrid (Trocortesiano), 190
Crystal Palace, 7 2
Colegio Teresiano, 6 7 , 73, 1 0 9 , 130, 138, 179, 188, 189, 210, 2 1 5 ,
Ctesiphon, 100 Cyprus, 91
216, 219, 233, 240, 254, 255, 262, 274 t/m 276, 280, 299 Colomb, C(hristobal), 183 Colonia Guëll, 51, 7 0 , 177, 275, 288
Damascus, grote moskee, 8 8
Colonia Güell, Coöperatiegebouw, 292
De Beide Siciliè'n, 9 0 Delft, 13, 20, 43, 47, 50
Colonia Güell, directeurswoning, 292 Colonia Güell, kerk, 75, 7 8 , 99-, 107/, 116,
119, 1 4 4 , 2 4 1 ,
294, 301
277,
Delft, Gaudigroep, 6 Der Junge Titurel; von Scharfenberg, 280
Colonia Güell, kerk van, 17
Diputación, 86
Colonia Güell, woningbouw, 173
Diputacion Provincial, studieproject, 66, 147, 301
Cornelia, firma, 289
Drakenhek, 181
Comillas, 159, 192, 216, 2 2 4 , 255
Duitsland, 259
Comillas, El Capricho; zie El Capricho, Comillas Comillas, familiegraf Moro en Diaz de Qujano, 176
E.T.S.A.B.
(Escuela
Comillas, gemeente-archief, 160, 175
Barcelona), 183, 190
Técnica
Superior
de
Arquitectura
de
Comillas, kerkelijk archief, 160, 175
E.T.S.A.B., bibliotheek, 184
Comillas, kiosko chinesco, 175
Êcole (Royale) Politechnique, 43, 72, 79
Comillas, koninklijke bezoeken, 174 t/m 176
Egara, kathedraal, 83
Comillas, seminarie, 159
Egypte, 18, 92,100, 270
Comillas, Seminario, 188
El Capricho, Comillas, 18, 66, 73, 83, 130, 138, 139, 157 t/m 177,
Comillas, Universidad Pontifical, 162
179, 182, 185, 187, 188, 191, 213, 215, 218, 225, 238, 244, 248,
Compania Transatlantica, 1 8 2 , 190, 263 t/m 265
254, 255, 271, 289, 291, 298
351»
El Embarcadero, studieproject, 177
Garraf, Dos Cobertizos, 286
El vaixell fantasma; Wagner, 267
Garraf, Pabellon de Caza (Jachtpaviljoen), 157
Embarcadero, studieproject, 244
Garraf, steengroeven Güell, 187
Engeland (= Groot-Brittannië), 241
Gibraltar (straat van), 263
Ensanche, 109 t/m 111, 191
Gijón, 225
Epidaurus, 100
Gotiek, 19, 85, 89,100-, 168, 177, 181, 195, 196, 233, 269
Escolapios (Colegio de los - ) , Tarragona, 28
Gotiek (constructies), 273
Escuela de Nobles Artes de Lonja, 86
Graal, 270
Escuela Politécnica Provincial, Barcelona, 44
Graal(ridders), Gralsritter, 269'
Escuela Provincial de Arquitectura, Barcelona, 35, 44, 49
Graal(tempel), 270, 271, 281
Escuela Técnica Superior de Arquitectura, Barcelona
Graal(vertellingen), 269
(E.T.S.A.B.),
, 44, 50
Graal, Congegratie van de, Parsifal; Wagner, 267
Esla, 230
Graalburcht, 264, 266, 267, 268, 270
Espluga de Francolï, 27
Graalkoning Titurel, 280
Ethiopië, 84
Gracia, 123
Europa, 88, 89, 259, 263
Granada, 87, 94 Griekenland, 85, 93, 278
Filadelfia Exposition, 95
Griekse Archipel, 91
Finca Güell (landgoed), 179, 181, 182, 185
Guastavino, R., 300
Firuz-Abad, 100 Florence, 115
Hagia Sofia, 100
Folgaroles, 301
Heilige Congregatie van Propaganda Fide, 279
Franciscanen (in Tanger), 263
'Hemelse Jeruzalem, 270
Franciscaner Orde, 262
Hercules, poort van, 263
Frankrijk, 84, 85,100, 102.', 196
Hesperiden, 183, 189 Hospital de la Santa Creu, 91
Galicië, 93, 196 Garraf, 17, 138, 151, 185
Iberisch Schiereiland, 81 t/m 86, 93, 196, 230
Garraf,
Ifrikija, 90, 91
Bodegas
Güell, 102, 109, 119, 167, 171, 173, 189, 225,
276, 283 t/m 302
Ilumninación Eléctrica, 95
Garraf, Campdasens, 286
Instituto Ametller, Barcelona, 278
Garraf, Casa de Labranza, 286
Instituto Balmès, 25, 34, 35
Garraf, cementfabriek, 293
Islam, 85, 93, 264, 269, 266 355
Italië, 85 t/m 85, 101', 259, 278 Jachtpaviljoen, (Pabellon de Caza) project, 138, 185, 216, 248, 287, 289, 291, 301
León, Bibliotheek, 231 León, Bouwvoorschriften, 231, 245 t/m 249, 251 León, Calle de Ruiz de Salazar, 249
Jardin Beaujon, 170, 177
León, Calle Ordono 2°, 231, 254, 252
Jardin de las Hespérides, (El), 179, 181, 182, 190
León, Carretera de Asturias, 252 León, Casa Consistorial, 236
Kabah, Codz Poop, 187
Léon, Casa de los Botines, 109', 111, 151, 189, 191, 195, 199, 204,
Kadaster, 176
206, 209, 211, 213, 214, 217 t/m 219, 222, 223, 225, 227, 265,
Kadaster, San Vicente de la Barquera, 161
273 t/m 275, 279, 281, 299, 301
Kairuan, moskee, 90, 91
León, Casa de los Guzmanes, 231, 232, 234, 256, 251
Kapitool, Rome, 38
León
Karlsruhe, 104
León Comisión de Policïa, 256
Kekucan, 186
León Comisión de Policia y Obras, 250
Keulen, Dom, 266, 268, 269 t/m 271, 280, 281
León Diputación, 222, 250, 251, 251, 256
Keulen, Maria im Kapitol, 281
León El Pleito, 247, 250 t/m 252, 256
Keulen, Opera, 270
León
Klassicisme, 204
León Gemeente, 229, 234 t/m 236, 248, 250
Klein-Azië, 85, 92
León gemeente-archief, 235, 251
Knossos, Kreta, 100
León Hospital, 230
Koninklijke Academie van Schone Kunsten van San Fernando, Madrid,
León kathedraal, 221, 230, 231, 233, 234, 246
85, 109, 189, 199, 210, 215, 214, 216, 218, 225
Comisión de Monumentos, 250
foto Exacta, 253
León kerk San Marcelo, 230, 231, 236, 252
Koninklijke Academie, Delft, 55, 45
León kerk Santo Domingo, 231
Koran, 86
León Koninkrijk, 230
Krak des Chevaliers, 262, 264
León Ordenanzas Muncipales, 245 t/m 249, 251, 255, 256
Kunsthaus Zurich, 278
León Palacio de los Guzmanes, 230, 249 León
La Atlantida, 179
Plaza
San
Marcelo, 222, 230, 251, 254, 247, 249, 250 t/m
252, 256
La Barceloneta, 86
León Plaza Santo Domingo, 250
La Junquera, 501
León Pósito, 230, 235
Legio, 230
León Provinciaal Museum en Bibliotheek, 251, 252
Leningrad, Hermitage, 103
León provincie, 243
León, 83, 150, 155, 196, 201, 230, 242
León
provincie, koninkrijk, 196
León, Archivo Municipal, 253
León
stadsplan 1889, 231, 234, 235, 251
356
León-Astorga, weg, 221
Mérida, 87, 88, 94
Les Andelys, Chateau Gaillard, 22
Mesopotamië, 100
Les Corts de Velles, 181
Mexico, 183, 190
Llobregrat, 300
Mézieres, Ecole des Ponts et Chaussees, 37
Llotja (Lonja, Beurs), 241
Mezquita, Córdoba, 88, 94
Lohengrin, Bayerische ..., 269
Middeleeuwen, 269, 271
Lohengrin, opera van Richard Wagner, 266 t/m 268, 270
Middellandse Zee, 85, 90, 197, 263, 285, 296
Londen, St. Paul, 102, 103-, 115
Middellandse Zeegebied, 93
Lonja, 49, 86
Milaan, Dom, 280
Lonja (Beurs), Barcelona, 33
Milaan, Kathedraal, 269
Lonja (ook Lottja), 92
Minister van Justitie, 222 Ministerie, 217
Madrid, 85, 206, 266
Ministerio de Gracia y Justicia, 198, 221
Madrid, Museo Arqueológico, 190
Misericordia, kerk te Reus, 27
Madrid, San Francisco el Grande, 264
Misión Franciscana, 278
Malaga, 265, 278
Misiones Catolicas, 260
Mali, 270
;..
Misiones Catolicas en Africa, 262
Mallorca, 84, 90, 92
:.
Modernismo Catalan, El, 222
Manuscrito Troano, 190
Montaner i Simon, uitgevers, 184
Marburg B.R.D., Universiteit, 78
Monterols, 26
Marokko, 89, 199, 260, 263, 266, 278
Montjuich, 67, 301
Marsala, Sicilië, 91
Montsalvatge, 264, 266, 279
Marshall Field Warehouse, 237
Montserrat, (klooster) 83, 93, 264, 266, 268, 269, 279, 280
Mas, Archivo .. (fotografie), Barcelona, 287
Moskou, 79
Mataró, 111', 121, 123, 127, 143; zie ook Coöperatie, Cooperativa;
Mozarabe, 94
Casino en Bleekhal
Mudéjar, 160, 271
Mataró, gemeente-archief, 144, 147, 152 t/m 154
München, Propylaën, 73
Maya-architectuur, 106, 181, 182, 185 t/m 189
Munsalvaesche, 279
Maya-architectuur (bogen), 273
Muntsalvasch, 279
Maya-boog, 276, 289, 299
Muralla del Mar, project, 90, 95
Maya-cultuur, 183
Muret, 90
Medina-az Zahra, 94 Melilla, 18, 278
Natuur, 15, 28 357
Naumburg, 113
Palenque, 183
Neo-Arabe, 89
Palenque, Grote Paleis, 187
Neo-gotiek, 52, 86
Palenque, Pyramide van de Inschriften, 187
Neo-Medievalismo, 86
Palestina, 92
Neo-Mozarabe, 89
Palma de Mallorca, Franciscaner Klooster, 280
Neo-Mudéjar, 86, 89
Parcival, 269
Nieuwe Bouwen, 19
Parcivalzyklus, Steinle, 272
Nigde, Sungur Bay Moskee, 92
Parijs, Ëcole Politechnique, 37
Nijlvlakte, 67
Parijs, Notre Dame, 223
Nimreh, basiliek, 92
Parijs, Opéra, 14
Noord-Spanje, 90
Parijs, Sainte Chapelle, 190, 204 Parijs, Tour Eiffel, 244, 280
Obras Manifiesto, 289
Parijs, Wereldtentoonstelling, 126, 134, 146, 154
Ordenanzas Municipales, León; zie León, Ordenanzas Municipales
Parijs, Wereldtentoonstelling 1878, 289
Ordenanzas, Voorschriften gemeente León, 229
Parijs, plan Hausmann, 231
Orfeó Catala, L', 267
Park Güell, 4, 66, 86, 119, 139, 169, 173, 177, 244, 275, 298
Oriënt, 86, 94
Park Güell, Calvario, 189
Oud-Castilië, 88, 93
Park Güell, Gaudï's woonhuis, 292
Oviedo, 83
Park Güell, ingangspaviljoens, 252
Oxford, 102, 115
Park Güell, viaducten, 225 Park Güell, woonhuis Güell, 292
Pabellon de Caza, 289
Parque de la Ciudadela, 55
Pabellones Güell, 22, 109, 119, 138, 139, 159, 177, 179, 181 t/m
Parsifal, opera van Richard Wagner, 266 t/m 268, 270, 279
185,
187 t/m 189, 213, 264, 271, 273, 287, 289, 291, 296, 299,
Perceval- of Parzival epos, 268 Perpignan, 92
301 Padua, Arenakapel, 112
Philadelphia, 95
Palacio Güell, 66, 78, 102, 109, 119, 138, 146, 154, 159, 171,
Philadelphia, Wereldtentoonstelling 1876, 237
177,
179, 182, 185 t/m 189, 191, 195, 199, 206, 212, 215, 217,
221, 225, 233, 239, 240, 242 t/m 244, 252, 254, 261, 273 275, 281, 286, 289, 298, 300
t/m
Pla Cerda, 51 Plaga del Palau, 86 Placa Reial, Barcelona, 52
Palau d'Industria, 55
Pla?a San Jaume, Barcelona, 52, 86
Palazzo Farnese, 236
Pla(n) Cerda 109, 264
Palencia, 225
Plaza de Cataluna (project), 52, 54, 147, 276
358
Plaza Real (Barcelona), 15
Rome, Colosseum, 99
Plaza Real, lantaarns, 151
Rome, de Kerk van ..., 277
Pobla de Lillet, La, 300
Rome, Fortune Virilis tempel, 72, 73
Poblet, klooster, 23, 26 t/m 28, 91, 93
Rome, Heilige Congregatie de Propaganda Fide, 276
Poitiers, 83
Rome, St. Pieter, 102, 103
Polytechnische School, (Provinciale) Barcelona, 31, 34, 36
Roussillon, 90
Polytechnische School, Delft, 45, 55
Royal Society, 115
Pompei, Jupitertempel, 72 Sagrada Familia, 3,
Ponferrada, 196
15 t/m 17, 20 t/m 22, 44, 53, 55, 66 t/m 69,
Porticos de Xifré, 86
73, 75, 76, 99, 107, 109, 160, 171, 175, 179, 188, 189, 191, 195
Propaganda Fide, 276, 279
t/m 197, 199, 211, 222, 233, 255, 259 t/m 262, 264, 266, 269,
Provence, 90
273 t/m 277, 279, 281, 291, 293, 301
Pyreneeën, 83, 87, 90
Sagrada Familia, archief, 203, 220 Sagrada Familia, Geboortegevel, 297, 299
Quetzalcóal, 186
Sagrada Familia, Rozenkranskapel, 298 Sagrada Familia, schooltje, 73, 176, 255
Ramblas, Barcelona, 52, 186
Sagrada Familia, torens, 297
Real
Sala del Cent, 92
Academia
de Bellas Artes de San Fernando, Madrid, 111, 193,
195, 198, 203, 205, 221, 222, 224
Sala del Tinel, 92
Reformclub, 236
Sala del Tinell, 91
Reims, Kathedraal, 280
Samarra, moskee, 100
Renaissance (Italiaanse), 84, 85, 89,100, 101, 204, 273, 278
San Ivo alia Sapienza, 18
Heus, 4, 25, 27, 33, 44, 125, 152, 197
San Vicente de la Barquera, kadaster, 161
Rhodos, 91
Sanci (India), 100
Rifoorlog, 278
Sang Real, 279
Riudoms, 25
Sant Estéban, 142
Robla, León, La -, 244
Sant Gral, 279
Roco Foradada, Montserrat, 269
Santa Coloma de Cervelló, (Colonia Güell); zie Colonia Güell
Roemenië, 90, 92
Santa Cruz de Calafell (weg van Barcelona naar...), 298
Romantic Classicism, 104
Santa Maria del Pi, 81
Rome, 92, 266
Santander, provincie, 266
Rome, Antonius en Faustina tempel, 73
Santes Creus, klooster, 81, 93, 271
Rome, Campodoglio (ook Kapitool), 101
Santiago de Compostela, 196, 235 359
Santiliana del Mar, 162
Syriërs in Andalucïa, 94
Sants Just i Pastor, 81 Sardinië, 18
Tanger, 263, 278
Sarria, 181
Tanger, archieven, 276, 281
Schloss Orianda, 237
Tanger, Franciscanen, 265
Schwanritter (Der); Conrad von Würzburg, 268
Tanger, Grande Zoco, 264
Semana Tragica, 278
Tanger, Grote Moskee, 264
Sevilla, 85, 87, 94
Tanger, kathedraal, 264
Siciliaanse Vespers, 90
Tanger, klooster Heilige Geest, 264
Sicilië, 90, 91, 93
Tanger, missiepost; zie Tanger, project ...
S i n t J o r i s b e e l d , 245, 248, 255
Tanger, project Misiones Católicas (de Africa
S i n t P i e t e r , Eome, 19, 37
en
..),
18, 22,
83, 93, 119, 188, 189, 215, 221, 255, 257 t/m 281, 298
S i t g e s , 285, 286
Tannhaüser, 279
Sitges, Arxiü Historic Municipal, 288, 290, 291, 294, 300
Tarragona, 25, 26, 28, 66, 83, 197, 296
Sobrellano, 175
Tarrassa, kerken van San Pedro, San Miguel en Santa Maria, 83
Sobrellano, kapel, 162
Technische Hogeschool Delft, 13
Sobrellano, (Paleis van), 161, 162, 169
Tempel van de Natuur, Boullée, 259
Sociedad Cooperativa Mataronense, (La), 152 t/m 154
Teodorik, 196
Sociedad La Obrera Mataronense, (La), 123, 152
Tetuan, 259
Societat Catalana de Concerts, 267
T.H. Delft, (Afdeling Bouwkunde) 20, 44, 301
Spaans-Amerika, 89
Titurel, 272
Spaanse Burgeroorlog, 16
Titurel; von Eschenbach, 280
Spanje, 7, 3 1 , 37, 5 1 , 67, 8 1 , 8 3 , 84, 86, 89, 145, 243, 266, 268, 278, 297
Toledo, 87, 94 Torio, 230
Spoorwegmuseum, Madrid, Spaans -, 221
Torre Graner, 169, 173, 177
St. Eulaliaviaduct, 298
Tristan en Isolde, 279
St. Jorisbeeld, Casa de los Botines, 234
Tristany i Isolde; Wagner, 267
Stichting Architectenresearch, 78
Tunesië, 90, 91
Suezkanaal, 263 Susa, (moskeeën) 90, 91
Umm-idj-Djimal, 92
Sydenham, 72
Universiteit, 49
Syracuse, 38
Universiteit van Barcelona, 33, 36
Syrië, 92, 94
Universiteitsauditorium, studieproject, 66
360
Uxmal, 184 Uxmal, Gouverneurspaleis, 187 Uxmal, Nonnenvierkant, 187 Valencia, 90, 91 Valladolid, 250 Vanguardia Espanola, (La), 152 Venetië, 113 Venetië; Terraferma, 293 Verenigde Staten (van Amerika), 241, 300 Vicenza, 71 Vilafranca del Penedés, 25 Villa Valmarana, 141 Vinols, 296 Vliegende Hollander (de); Wagner, 267 Voorschriften, Ordenanzas, gemeente León, 229 Wad-Ras, 278 Walkïria (La), cavalcade; Wagner, 267 Warkworth, 223 Weimar, 267 Wenen, 53 Werkgroep Geschiedenis, 13 Westgotisch Koninkrijk, 83 Yucatan, 183, 189 Zamora-Astorga, spoorlijn, 225 Zaragoza, 87 Zenon y Courbon, Santander, 175 Zonnestraal, 19 Zuid-Frankrijk, 90, 91 Zuid-Itallë, 90
361
362
BIJLAGEN
363
364
BIJLAGE I
Vignola's, die zij in de Academie van San Fernando leerden kennen,
bij Gaudi's vooropleiding
en de anderen door de ontwikkeling (in de zin van vereenvoudiging) De architectuuropleiding in
Spanje,
meer
in
het
bijzonder
in
van de zeer bezadigde Catalaanse barok."
Barcelona tot en met Gaudi's studietijd 1845-1878
In 1832 wordt in Barcelona een overzicht gepubliceerd van de in de
In
stad gevestigde bouwkundigen:
1446 ontstaat in Barcelona een nieuw gilde van vaklieden in de
bouwkunde de
door aamengaan van het gilde van architecten en dat van
molensteenhouwers
Het nieuwe Gilde
-
("moleros" (Spaans), "molers" (Catalaans)). Gremio
de
Arquitectes,
Molers, Talladors i Picadors de Pedra van
Mestres
de
Cases,
zal tot aan de oprichting
de Academie voor Schone Kunsten van San Fernando als enige de
opleiding voor architecten blijven verzorgen.
(l)
"Catalogo de los aprobados
por
Académicos la
Real
de
Mérito
y
oprichting
betekent
van
die eerste Koninklijke Academie (Madrid 1752)
het begin van een opleiding die, los van de beroepsprak
tijk en in tegenstelling tot
de
hoofdzakelijk
theorie
richt
op
de
opleiding en
in
het
gilde,
zich
de rol van de klassieke
Arquitectos
existentes en esta ciudad de Barcelona, a quienes, y no estan
concedidos
por
su
medir, tasar, reconocer y dirigir fabricas cïviles de
todas
clases
a
otros,
Majestad amplias facultades para poder y
hydraulicas
y que las certificaciones, tasas e informes que
estos dieren sean los que ünicamente hayan De
Maestros
Academia de Nobles Artes de San Fernando
de
hacer
fe
en
los
tribunales de justicia, y son los siguientës: Académico de Mérito: Antonio
Celles.
Maestros
Arquitectos:
welke die van José Casademunt). aprobados
también
por
la
Hay
(volgen tien namen onder
otra
Academia,
clase
de
profesores,
que se titulan maestros de
Romeinse bouwkunst en haar derivaten in de theorievorming. Het zal
obras, a los cuales les esta concedido el uso
dan nog meer dan een eeuw duren alvorens de opleiding in gilde (en
en
praktijk)
reconocimientos, tasas, retasas y cuantas obras de ella3 resulten,
geheel vervangen is door die in staatsscholen (en theo
rie). In die periode zal de Koninklijke Academie in
de
architec
cuanto
a
la
construcción
tenopleiding eerst het Gilde overspelen en vervolgens ook zelf van
por
ser
het
anteriores;
los
cuales
verdwijnen. De strijd van meer dan 100 jaren voor een
casas
esta
particulares,
éstas son
reservadas los
a
las
demas
(volgens vier namen)
studie begint en wordt in 1875 tijdelijk beëindigd als
Uit vorenstaand citaat wordt het volgende duidelijk.
hij
Vanaf
de
oprichting
(2)
van de Real Academia de Bellas Artes de San
Fernando in 1752 is er in Spanje sprake van tecten:
academici
reeds
twee
soorten
archi
en niet-academici, "arquitectos académicos" en
"maestros de obras". J. Bassegoda Nonell schrijft er
(3) in
zijn
monografie
"El
Templo
sus
clases
siguientës: Maestros de Obras:
moderne architectenopleiding duurt nog voort als Antoni Gaudi zijn
halverwege zijn opleiding is.
profesión
con limitación a no emplearse en las de uso püblico ni en la parte hidraulica,
toneel
de
de
"
(4)
Zowel de vakbeoefening van (Maestro) Arquitecto als van Maestro de Obras is koninklijk beschermd.
Een Maestro de Obra mag, in tegen
stelling tot een Maestro Arquitecto, slechts
particuliere
huizen
bouwen en heeft geen bemoeienis met publieke werken, waaronder hy draulica. vooral
van
Opvallend is het geringe aantal van de architecten maar de
"werkmeesters",
de Maestros de Obras. Terwijl de
Romano de Barcelona" het volgende over: "Beide soorten architecten
Escuela de Lonja in 1828 meer dan 40 leerlingen
brachten academische, dat wil zeggen klassisistische, architectuur
vier
voort; de eersten als gevolg van hun studies van de Serlio's en de
gediplomeerden opgeleverd.
jaar
later
voor
telde,
had
deze
Barcelona klaarblijkelijk nog maar weinig (5)
365
Als
in
1850
in
Barcelona
de
oude "Escuela de Nobles Artes de
Lonja" overgaat in de "Real Academia de Bellas Artes de San Jorge"
Reeds de Gildemeesters hadden examens in aritmiek, geometrie
betekent
en praktijk.
dat eindelijk de instelling van een staatsopleiding voor
Maestros de Obras in Catalonië.
In
De Escuela de Nobles Artes de Lonja had ondervonden
van
de
architectuurschool, te
ressorteren
Comercio
in
dat
jaar
(Openbare
Academie
het
Ministerio
de
concurrentie
Obras
Püblicas
y
Werken en Handel). Dit was de eerste Spaanse opereerde
van
de
Konink
van Schone Kunsten van San Fernando in Madrid. De
onafhankelijkheid van deze school was echter dan
1845
de Escuela Especial de Arquitectura, die kwam
onder
architectuurschool, die onafhankelijk lijke
vanaf
in Madrid opgerichte speciale
ideologisch;
de
oprichting
meer
administratief
was meer een afscheiding van de
de
catalogus
Centenari
de
van
de
1'Escola
1875-1876/1975-1976
"Exposició d'Arquitectura
"El Templo Romano de Barcelona" komen de in dit proefschrift vermelde data voor. In 1759 wordt uit de leraren van de Koninklijke Academie van Schone
Kunsten
de
eerste
van vele commissies benoemd die
zich met de organisatie van de (üit de
afhankelijke richting.
vecinales", Valladolid 1855, p. 185).
In 1857 verkrijgt de Architectuurschool van Madrid volledige onaf
Tussen
hankelijkheid van de Academie
Petersburg,
opleiding
wordt
ver
leend. De
(7)
Revolutie
van 1868
maakte
een
eind
aan de centralistisch-
katholieke staat van Isabel II. Eén van de nieuwe ideeën ledere
gemeente
was
dat
of provincie een architectuurschool in het leven
1720
nale
erkenning
Architectuur van Polytechnische
kreeg
Het
betekende
ontstaan
van
de
Provinciale
ook het einde van de Escuela de
los Maestros de Obras. Het lerarencorps verdween in 1870 nieuwe
architectuurschool,
de
"Escuela
Técnica
Arquitectura de la Universidad de Barcelona".
366
natio
onder de naam: "Technische Hogeschool voor
Barcelona". School
officiële,
y
caminos
van
St.
Rome
en 'Madrid
waar
getroffen. In april 1752
(La Arquitectura y los Arquitectos en la
haar statuten.
Real
Academia
de
Bellas Artes de San Fernando (1744-1774), Quintana Martinez,
van
Ereleden van de Academie van Meester-Archi
tecten van de Koninklijke Academie van San
Fernando
in
de
Schone
mogelijkheden
bouw-
kunnen
en
waterwerken
Kunsten
van
stad Barcelona, aan wie, uitsluitend,
door Zijne Majesteit ruime te
zijn
de
de rechtbank van waarde zijn, en welke zijn:
Superior
de
Celles.
Meester-architecten
gegeven
om
meten en leiden van alle
klassen, en van wie de certificaten de enige zijn
naar
(8)
Tratado de la
Academies
gesticht, kreeg de Real Academia pas in 1757
"Catalogus
architectuurschool welke op haar beurt in 1875
zullen
Stockholm, Ferrara en Kopenhagen. Na
waren
in 1874
plaats voor de Vrije Provinciale
de
Napels,
nische
maakte
ontstonden
voorbereidingen
Madrid 1893).
School"
1750
Camara,
agrimensura
1750 volgden Genua, Mantua,
Barcelona.
Polytech
en
la
vanaf 1744
ding van architecten in
"Provinciale
de
arquitectura,
Toulouse,
kon roepen. Zodoende ontstond in 1869 de eerste provinciale oplei Deze
"Marcial
architectenopleiding
legislación
en wordt zij in de Universiteit op
Barcelona
de Lonja" 1775 aangegeven (blz. 343: l.l). In de monografie
bezighouden.
genomen waarmee haar de status van hoogste
de
del
wordt als stichtingsjaar van de "Escola
Academie dan het begin van een instituut met een specifieke en on (6)
Commemorativa
(...).
die
voor
Erelid Antonio
Er bestaat nog een be
roepsklasse, eveneens
goedgekeurd
"maestros
worden genoemd, aan wie toegestaan is
de
obras"
door
de
Academie,
die
dit beroep uit te oefenen woningen,
inclusief
met
en
beperking
alle
andere
tot
particuliere
werk dat daaruit mag
voortkomen, terwijl zij niet te werk gesteld mogen openbare
werken
tijd
zijn
alle opleidingen
in
Maestros
alle
Deze
gratis
reeds
avondopleiding
was
een
in 1779
de
werd
de
initiatief
van
de
(6)
de Real Junto de Comercio,
Madrid
en
zijn
openingsrede
in 1817,
bijna
uitgesproken
projecten
door
de
Academie"' goedgekeurd
40
jaar
jaar
duurde
meer
de
overeenstemming met de
heersende
gematigde
(7)
Ideologïa y Ensenanza de la Arquitectura, p. 50. De
Barcelona vermeldt (p. 345) het jaar 1848.
van Celles. De lessen konden pas (in
1819) beginnen "niet voordat zouden
de
candidaat-leerlingen
zich
hebben voorbereid in de exacte weten
staatsinvloed,
die op het materiële belang gericht was.
geredigeerde
leerplan
architectuur
op het comfort gericht raakte en derhalve meer in
vooraleer de eerste lessen begonnen op basis van het in 1815
behoren
in
De afscheiding bracht programmatisch nauwelijks verandering,
wat
door de eerste
directeur, Antonio Celles, waarna het nog twee
naar
dépendances
(Ook moesten vanaf 25 november 1777
behoudens een enkel technisch vak, waarmee
noodzaak van een architectuurschool
voor Barcelona onderkend had. Pas later,
te
worden, men leze "Het Bisschoppelijk Paleis van Astorga".)
handelsvereniging van Barcelona, die
belangrijke
gemaakt mede door de stopzetting van
behalve die aan de Real Academia de Bellas
Valencia en Valladolid.
de Obras (...)"• (5)
werd
Artes de San Fernando
noch in waterwerken, die voorbehouden zijn
aan de voornoemde klassen; welke de volgende zijn:
onmogelijk
(8)
Catalogus
Centenari
de
De Escuela de los Maestros de
1'Escola
Obras
werd
d'Arquitectura
op
de
30 juni 1869
opgeheven. Een van de leraren was Francisco de P. de Villar.
schappen". De diploma's van de school door
de
Academie
van
chicanes gepaard ging.
dienden
Het
feit
te
worden
In 1825 was nog geen enkele leerling
afgestudeerd en werd reeds gedreigd school.
bekrachtigd
San Fernando, hetgeen met nogal wat
met
opheffing
van
de
dat de leerlingen de gehele dag werkten,
en alleen in hun vrije uren de school konden
bezoeken,
zal
wel de grootste moeilijkheid geweest zijn. Ook
de
stopzetting
van 1796 tot 1817
van de opleiding van Maestros de Obras
zal op het geringe aantal zijn invloed in
1832 nog hebben doen gelden. De genoemde periode een belangrijk deel samen met de
pogingen
om
komen (1780-1817).
valt
voor
de Franse overheersing en met
in Barcelona tot een architectuurschool te Hoewel Bassegoda Nonell er in zijn mono
grafie "El Templo Romano de Barcelona" niet is, meen ik te kunnen constateren,
duidelijk
over
dat de oprichting van de
architectuurschool zoals men die in Barcelona wenste,
lange
367
368
BIJLAGE II
bij Gaudi's vooropleiding
voor financiële malversaties niet te goed
achtte
-
haar
moeder
werd om die redenen voorgoed Spanje uitgezet - werd door leden van Korte
verhandeling
over
de
politieke
situatie tijdens Gaudï's
studiejaren en daarvoor
van de camarilla op allerlei wijzen gepoogd de macht van Spanje in de
wereld
uit
te
breiden en te consolideren ten koste van veel
bloed en ellende. Toen koning Fernando in 1829, na de dood kinderloos Cristina
een van
nieuw
huwelijk
Napels
zette
van
aanging
dat
met
kwaad
zijn
derde
zijn
vrouw,
nicht
Maria
bloed bij zijn broer Don
Carlos en een groot deel van zijn onderdanen. Toen
Fernando
kort
Toen in 1867 0'Donnell overleed en in 1868 Narvaez waren voornaamste
steunpilaren
van
de
twee
Isabel weggevallen. Vanaf 1864 had
generaal Prim, belangrijk opponent van 0'Donnell, "nu de drijvende kracht van de republikeinse zaak" reeds enige malen
vergeefs
ge
voor
zijn dood in 1833 de eersteling uit zijn vierde huwelijk tot
probeerd
zijn
troonopvolger
autoritair, centralistisch, rooms-katholiek en behoudend hield het
erfopvolgingswet.
benoemde
van
dit bovendien in strijd met de
Deze eersteling was namelijk een dochter, en de
vrouwelijke opvolging samengaan
was
de
was
indertijd
verboden
om
een
mogelijk
Spaanse met de Franse troon te verhinderen. De
beslissing van Fernando,
die pas in tweede instantie zo uitviel -
hij was daarvóór, dodelijk ziek, geprest Don Carlos
als
opvolger
aan te wijzen; hij herstelde echter en wijzigde zijn beslissing
-
in
opstand
te
komen
tegen
ontwikkelingen in de richting van een
marine
èn
leger
taak heeft de constitutie te verdedigen niet
verklaard en besteeg zij de
troon
als
Isabel II.
- 1846-1868, de periode 1833-1846 werd ingevuld door
Haar
regeren
haar
moeder
menigvuldig
waren
de
Afschaffing
van
de
men "koninklijke waardigheid" pleegt te noemen.
buitenlandpolitiek
Isabel
echter
haar neef Francis, op voorstel van de Franse
Koning Louis Philippe. Het weinig
kans
op
gesloten
in
1846,
maakte
kinderen door de notoire homoseksualiteit van de
echtgenoot. Het zal dertienjarige
huwelijk,
duidelijk
leeftijd
zijn,
dat
uitgehuwelijkt,
het niet
kind
Isabel,
op
meteen de sterkste
persoonlijkheid in het land was en bij voorbaat omringd
was
door
ideeën over het nieuw te vormen beleid vijand,
dienstplicht
kreet waarop de revolte
met
samen
bleek
gelukt
hadden
te
was
was: veel
erfkwestie
slachtoffers
niet
en
gouverneur
tot
markies
van Madrid bracht - en de koninklijke familie zich
en
Spanjes
gemaakt.
Toen
te doen was om de feitelijke afschaffing van het koningschap
bleek alras toen hij als premier zich
ging
bezighouden
met
het
zoeken naar een nieuwe koning: voor republikeinen en regionalisten een tweede teleurstelling.
Savoye, zoon van Victor Emmanuel, kwam de moord op
Italiaan Marfori, op deze wijze het van banketbakker
zoon
bewindvoerders, begon de teleurstelling. Dat het generaal Prim ook
Toen
ene minnaar na de ander had - waarvan een, de
haar
dat de dienstplicht gehandhaafd werd door de nieuwe
Terwijl
de
met
welhaast de belangrijkste de
een kliek (de "camarilla"), die in feite de dienst uitmaakte. Isabel
onverzoenlijke
Alfonso (1857) en dochters, vertrokken was.
als regentes - werd gekenmerkt door alles wat in strijd is met wat
trouwde
zijn
Zo eensgezind als men tegenover Isabel en haar bewindvoerders was, zo
Fernando's dochter meerderjarig
staat
vijand behoort te zijn": Isabel vertrekt naar Frankrijk.
toen Isabel^de gemeenschappelijke
werd
liberaal-burgerlijke
samen verklaarden, dat "de persoon die tot
Op
leeftijd
verdrukkende bewind;
zoveel mogelijk tegen. Op 18 september 1868 was het zover gekomen, dat
werd de oorzaak van de twee Carlistische oorlogen. dertienjarige
het
de
nieuwe koning gevonden was, in de persoon van Amadeo van Prim
als
een
ongewenst welkomstgeschenk (30 december 1870). Zonder Prim was "de vreemdeling" nergens.
Carlisten en Republikeinen vormden een mon-
369
sterverbond
in
de
Cortes;
de
laatsten
behaalden
voorts
een
Hoe
reageerde
de scholier en aankomende student Antoni, hoe rea
daverende overwinning in de gemeenteraadsverkiezingen van 1871.
geerde zijn directe omgeving op de politieke veranderingen?
Ook
Daarover is weinig bekend.
de
Eerste Internationale bedreigde de zwakke positie van het
nieuwe koningshuis. In 1870 was Barcelona, vooral door toevloed
van
een
grote
Andalusische immigranten, het belangrijkste centrum
Buiten Spanje probeerde Don Carlos III "de drijven
vreemdeling"
te
ver
door tot een algemene opstand op te roepen, juist terwijl
uitgelaten,
maar uit zijn schooltijd is slechts één getuigenis overgebleven: Eduardo Toda,
van het anarchisme in Europa geworden.
Wel heeft Gaudï zich veel later tegen
over Martinell en Bergós over politiek en samenleving
schoolvriend van Antonio Gaudï, ontving van hem een
op 26 november 1870 gedateerde brief. zijn woonplaats Reus.
Antonio bevond zich toen in
Daar was, nog in hetzelfde jaar, de Revolu
Spaanse troepen op Cuba in een hopeloze strijd gewikkeld waren dat
tionaire Junta samengesteld nadat de uit Reus afkomstige
eiland voor Spanje te bewaren. In juli 1872 vond er een aanslag op
Prim, terug uit verbanning, in Cadiz het einde van het koningschap
het
van Isabel II had afgekondigd.
koningspaar
plaats.
In februari 1873 vertrok de koning, hij
bedankte voor de hem aangedane eer. De republiek werd uitgeroepen, de dienstplicht werd afgeschaft en midden Carlistische huiswaarts.
troepen
trokken
de
in
de
strijd
met
de
soldaten van het Spaanse leger
Catalonië verklaarde zichzelf onafhankelijk en Spanje
In november 1874 werd Alfonso (cadet in Sandhurst) de
leeftijd
zestien
jaar,
waarop een pretendent de troon mag bezetten. In 1875
In 1876 waren de Carlistische troepen definitief verslagen hadden
de
Spanjaarden
werkbaar.
Het
en
in
de macht op Cuba weer in handen. De
aan
de
hand
"Ik heb niets te melden", schreef hij in de bewuste brief
en
heb verder niets te melden daar hier niets bijzonders ge
"Ik
" schreef hij Toda. Pas op 13 januari 1871 laat hij
zich weer op de universiteit inschrijven; inschrijving
het
P.S.
samen
met
de
verhuizing
mogelijk hing deze late van
zijn
ouders
naar
De enige verwijzing naar "omstandigheden" vinden we in van
de brief, waarin Antonio zijn vriend Eduardo vroeg
hem over de situatie van de studenten te schrijven.
tot
(Toda heeft later gezegd dat het hierbij ging om de onlusten op de
was de situatie waarin Gaudï zijn bezigheden
universiteiten waar men Amadeo van Savoye steunde als troonpreten
nieuwe situatie was voor niemand erg bevredigend 1931
jaar in Reus verbleef, alhoewel er niets bijzonders scheen:
Barcelona.
keerde hij naar Spanje terug.
1878
In zekere zin is het opmerkelijk dat Antoni, midden in het cursus
beurd is,
had binnen een jaar vier opeenvolgende presidenten.
generaal
maar
bleef
dent. Korte tijd later deed Amadeo zijn intrede, wat generaal Prim
als architect uit zou gaan oefenen.
op 30 december 1870 het leven kostte.) De hiervoor beschreven periode werd strijd
die
zich
gekenmerkt
door
een
het instituut dat zich met de geestelijke vorming bezig weinig
behoefte
bourgeoisie,
macht
ook op het onderwijs richtte. De kerk, van ouds
aan
vernieuwende
ideeën
had,
hield
en
en de opkomende
die juist grote behoefte had aan de ontwikkeling van
nieuwe kennis, probeerden hun greep op het. onderwijs respectievelijk te krijgen.
te
houden,
Hoewel het heel goed mogelijk is dat het studieverloop in
hoge
mate
bepaald
belangrijke gebeurtenissen zelden Gaudï's
studie.
Zelf
van
Gaudï
werd door maatschappelijke onrust, vielen samen
met
trage
periodes
in
heeft hij zich daar, voor zover valt na te
gaan, niet over uitgelaten, op één uitzondering na. Voor zijn late inschrijving op 11 oktober 1869 voor het eerste jaar opleiding geeft hij
als
verklaring
"politieke
van de voor
omstandigheden".
(C. Martinell, "Gaudï, his life, his theories, his work", p. 30)
370
Bijlage III: Samenvatting der aantekeningen
geven,
niet
meer
dan
het metrum en het ritme in de poëzie. Een
concept kan op diverse manieren tot uitdrukking komen (Martinell geeft een samenvatting van Gaudï's een
nieuwe
aantekeningen,
iedere samenvatting punten laat liggen of onderbelicht, de
mening
die
samenvatting haast overbodig maakt, ware het niet dat
van
die
naar
andere schrijvers voor een goed begrip van belang
zijn.)
duister
en
ontdaan
van
zijn
essentie
maar
wordt
als we, op willekeurige
wijze, obligate toevoegingen aanbrengen, die een goed
begrip
van
het ontwerp bemoeilijken." De kwaliteit,
die een voorwerp voor alles dient te hebben om mooi
te kunnen zijn, is dat het aan zijn doel beantwoord. Gaudï bepleit de
De aantekeningen van Gaudï vallen
in
enkele
delen
eerste deel omvat wat hij tussen 10 augustus en schreef,
synthese
van materiaaleigenschappen, functiegebruik en karak
ter.
Eerste deel
en
begint
bestuderen. Mijn
met:
doel
is
"Ik
stel
voor
het
interessant
uiteen.
Het
"Het gebruik is de aanleiding tot het maken van iets, het karakter
22 september 1878
is de definitie van de esthetische en morele omstandigheden, en de
versiering serieus te
fysische omstandigheden zijn die welke op de materialen, duurzaam
en
begrijpelijk
doen".
te (1)
heid, behoud, enz. gericht zijn". Vervolgens gaat Gaudï in op het, al enige malen
genoemde,
Geometrische vormen blijken voor Gaudï van groot belang voor open
karakter,
bare en religieuze gebouwen. Hij geeft historische voorbeelden als
zijn. Het laatste betreft het gezin en zijn leden.
Griekse
tempels,
pyramides
en
kathedralen
worden
om
religieus,
begrip
burgelijk, militair of particulier kan
om zijn bewering te
staven. Wel vragen puur geometrische vormen, zeker peteerd
dat
als
ze
gere
een contrast van een zeer vrije vorm, die tot
In zijn uitleg over het religieuze karakter schrijft dit
altijd
"dat
het meest naar het grootse tendeert wanneer zijn doel
"geen enkele algemene vorm behoort".
een mysterie is, een kwaliteit die met oneindig veel
"Het is bekend", aldus Gaudï,
bereiken
"dat eenvoudige vormen kenmerk zijn
Gaudï,
valt.
De
middelen
te
tijd dat het geloof en het religieuze enthou
van grootsheid en dat de overdadige versiering eigen is aan kleine
siasme een oneindig aantal kathedralen tot stand bracht
massa's.
bij;
het religieuze karakter is onzeker, de religieuze voorwerpen
zijn
onderworpen
Versiering dient gekleurd te zijn, is dat ook altijd ge
weest. In de natuur is niets eenkleurig.
Daarom
moet
alles
een
kleur krijgen; die misschien op den duur verdwijnt, maar vervangen zal
worden
door
het
patin van de veroudering". "De architecto
nische schildering heeft op sommige punten
het
enorme
dat zij contouren en structurele vlakken aanscherpt,
voordeel,
waardoor het
is
voor
aan een wereldse idee: de kunst. Bij het bouwen
van een kerk is niet (meer) het karakter vereist,
dat
de
eigen
schappen bezit, die behoren bij een verschrikkelijke God, die zich voor
de
mens
opoffert,
het huis van een almacht over miljarden
miljoenen zonnestelsels (
) ; nee, men tracht vormen uit andere
object helderder naar voren komt."
tijden na te maken, die ,
hoe geweldig ze ook voor die tijd waren
(Over
en gesteld al, dat wij iets van dat heilig
de
Parijse
Opéra
is Gaudï niet te spreken: het gebouw is
overladen met versieringen om
de
(structurele)
fouten
te
ver
bergen. ) "Versiering
nemen,
niet
onze
vormen zien, is meer is,
hoe belangrijk ook om karakter aan het gebouw te
(
wierook
zouden
waar
taal hebben; en wat wij in de weergave van die de
herinnering
aan
de
) dan aan de idee die daarboven zweeft (
plastische )
vormen
wat inhoudt,
371
dat wij in de voortzetting van de gotische stijlen meer de Middel
volledige harmonie tussen het constructieve systeem en de weergave
eeuwen
van religieuze ideeën,
aanbidden
met hun kwaliteiten en fouten, waarmee men meer
romantische dan religieuze ideeën kunst,
overeind
houdt
(
); geen
die zich met de religie identificeert, maar een kunst, die
zich als stijl opdringt. Vandaar
dat
de
(2)
moderne concepties zuiver architecturaal genoemd
kunnen worden; (de versieringen) zijn geworden
waarin
men
puur
plastisch
"koolblad"
noch het martelaarschap, noch het mysterie,
noch de goedgeefsheid, noch de aanbidding herkent. de wijzen van uitvoering volledig veranderd (en
Bovendien zijn
zijn
wij
finan
cieel niet meer in staat de dingen op dezelfde wijze te maken)."
grote massa's niet verbergen, integendeel,
de grootsheid eraan ontlenen, het materiële opheffen, indien nood zakelijk,
door
middel
van adequate en eenvoudige versiering. De
buitenvormen dienen afschrift te zijn van de pilaren
kunnen
zich
bogen
handarbeid
in
waarde stijgt, neigt de waarde van de mate
Gaudï
is
klaarblijkelijk
geeft.
De
halfbolkoepel
van de vorm verdwijnen.
pleidooi
voor
moderne,
daarbij enkele voorbeelden die direct verband met
de
Gaudï houdt hier
fabrieksmatige produktie. Hij noemt blijken
te
houden
korte tijd later door hemzelf toe te passen materialen en
verwerkingswijzen
zoals
machinaal
geproduceerde
baksteen
en
baksteen
en
de
sferische
koepel
de ideale
en
met
de
goddelijke
lantaarn
geeft
een
eenheid
opmerkelijke (5)
"De koepel verschaft licht, leidt tot grootse ideeën en gedachten, zijn constructie op horizontale
vier
deling,
die
pilaren de
veroorzaakt
hoogte
een
natuurlijke,
nog doet toenemen. Maar het
grootste voordeel van de sferische koepel is
"dat de drukkrachten
door middel van een ijzeren ring kunnen worden opgevangen
tot
gekleurd glas, ijzerproduktie en marmerzagen, enz.
materialen
als één geheel zal werken ook al wordt de ring vernietigd,
rialen
te beschrijven maar laat dat helaas achterwege, waarna hij
zich enige tijd verdiept in het uitwendige karakter van kerken.
de nodige samenhang hebben verkregen, waarna de koepel
beveelt
"Het exterieur dient
den.
materialen
zijn:
ongepolijst
steenhouwwerk, enig beeldhouwwerk,
baksteen en gebakken kleiprodukten voor reliëfs
en
versieringen,
Dan
keert
van religieuze gebouwen: "Het aanschijn moet volmaakt zijn
en mag niet
De
372
in het algemeen grote ingangen met beelden, de belas en
bogen
zichtbaar
maken
door
steunberen,
Het
zou
lei
lijkt
en
waardig
overdadig (versierd) zijn." Dan volgen enkele
effecten van gekleurde vensters.
gewelven
resultaten
de schrijver terug naar het karakter van de buitenkant
materiaaltoepassingen,
vormen:
geringe
(J5)
soms brons, ijzer, lood, weinig hout. ting van
(4)
vervolgens studie van belastingskrommen aan in een
constructie, welke studie tot niet
De te gebruiken
dit en
wijl geen hulpconstructies nodig zijn".
N.B. Het volgende is een woordelijke vertaling van Gaudï's tekst: waarbij het pyramidale karakter moet overheersen.
de
dat men haar kan bouwen met machinaal vervaardigde materialen ter Gaudï
in overeenstemming te zijn met het inwendige
aan
spiritualiteit en laat de zwaarte en het materiële
Gaudï neemt zich klaarblijkelijk
voor vervolgens een aantal mate
velden
vierkant, met vier pendentieven op vier pilaren, heeft een buiten
rialen te dalen." Gaudï pleit er dan ook voor, "daar beeldhouwwerk
een
van
manier om een kerkelijke ruimte af te dekken: "De halve bol op een
veel arbeid vraagt, produkten in gebakken klei, gevernist glazuurd te maken want die zijn veel goedkoper".
hoge
in dik of dun metselwerk (mamposterïa of tabicadas)." Voor
grootsheid
of ge
op
en gewelven verheffen in evenwichts-
vormen (formas equilibradas) met graten
gewoon luchtige vorm, die bovendien "Daar
inwendige,
het
gebruik
van
plantenmotieven,
de
keer op keer of Gaudï door een imaginaire kerk dwaalt,
plotseling via ramen en deuren naar tuiten schiet,
en
weer
naar
binnen
onderwijl verwijzend naar vergelijkbare situaties elders.
Bovendien is er hier eigenlijk niet sprake van een studie ornament
maar
van het
zou beter van een ontwerpbespreking, de toepassing
van materialen en constructies
en
hun
ornamentele
werking
ge
"Beton", zo verklaart Gaudï vervolgens,
"is ongetwijfeld de meest
economische constructie van ons tijdperk zowel in massa's, van
en
vóór
diverse
diktes,
als in
in dragende achterwanden voor dun
zuivere,
geometrische vormen: "ieder object en elk deel
ervan moet zijn eigen, geschikte vorm hebben versiering
ontstaat
aan
waardóór
reeds
Dóórlopende
profielen
ont
de verschillende samenstellende delen hun speciale rol
waardoor de structuur
verwarrend
overkomt.
Naarmate
de
vormen
zuiverder zijn,
vragen zij minder versiering; in de onoorspronke
lijke
die dus van de andere zijn afgeleid is de versie
stijlen,
natuursteenwerk als in steunberen.
ring van groot belang: de Romaanse stijl
De gewelven (hebben als functie de verspreiding van het
beelden en de Barok, die de vorige nog ver achter zich laat.
het
interieur
en)
licht
in
worden in beton op eenvoudige wijze als dunne
een
die eventueel in overeenstemming met het ge
wenste karakter verrijkt kan worden. nemen
sproken kunnen worden.
gewelven
grandeza, grootsheid, bijdragen en pleit hij tégen ingewikkeldheid
De
imitatie
van
een
evenwichtsvormen met simpele hulpconstructies gerealiseerd."
vloedige versiering,
Een stijl ontstaat als consequentie van een lijnenstelsel, de con
structuur."
stijl
beladen
met
vormen
en
leidt noodzakelijkerwijs naar over
de eenvoudige stijlen zijn die met een goede
structie en de plaatselijke omstandigheden, waaronder de fysische. Daarbij is de ene stijl verticaal, de andere
horizontaal
ontwik
de boog is
voerige
versierend motief toegevoegd aan het systeem
bureau.
"In de Oriënt is alles gebaseerd, op stijlen en regels; als
een
eenvoudig,
van kolommen en balken; de gewelven zijn luxe,
Tweede deel Op 22 september begint Antonio zijn
keld."
die
bepaalde
ingehangen,
uitsluitend
individuen zich op kosten van de gemeenschap
kunnen permitteren.
(6)
Hij
aantekeningen
geeft
verschillende
motieven
versierd zouden kunnen worden. natuur,
Alle motieven zijn ontleend aan de
de plaatsing ervan wordt gerelateerd aan de hoogte waarop
welstand is er voor iedereen, in de Christelijke kerk kan iedereen
zich
binnen, zelfs de slechtsten."
omdat zij bijvoorbeeld te groot uitvallen voor
Opéra en pleit hij voor: bij
(dus)
op
voorbeeld)
de
Parijse
"economisch verantwoorde gebouwen, waar
de produktie-condities van vandaag gelet wordt. We
moeten naar goedkopere
middelen zoeken, niet opdat onze concepten
schamel zijn maar opdat wij over middelen beschikken,
waarmee wij
In de volgende alinea's stelt
Gaudï
dat
eenvoudige
vormen
in
tot
de
natuur
insecten,
bevinden.
waterdieren
en
planten,
Diverse motieven worden afgewezen het
te
versieren
object. Een
door Gaudï gerealiseerd bureau is alleen van een foto bekend.
Deze
foto
geeft de indruk dat het om het bureau van de beschrij
ving gaat.
In werkelijkheid is de hoeveelheid versiering geringer
dan de beschrijving laat vermoeden. komen
in vrijheid het esthetisch-morele doel kunnen bereiken."
uit
waarmee de diverse onderdelen
deze motieven, zoals vogels,
(als
een
beschrijving van de mogelijke versiering van een schrijf-
In de huidige samenleving worden voorrechten niet geaccepteerd, de
Vanuit deze gedachte verwerpt Gaudï
met
hierna
frequent
De
naturalistische
motieven
in Gaudï's werk voor, maar ook de natuur
lijke motieven uit de beschrijving zullen
wij
vroege
maken mede het werk van
gebouwen
vinden;
deze
motieven
(vooral)
in
zijn
373
Gaudï herkenbaar.
Gaudï vergelijkt het gebouw met een lichaam clusies
Een ander middel tot herkenning vindt zijn basis
in
de
volgende
zin. "Deze versiering moet conform de constructie,
de materialen en de
zijn
verhouding,
of wel de wet van de betrekking van de delen met
zakelijk benaderen, de studie van de natuur directe
kennis
materialen
geven,
maar
de
studie
kan
ons
een
zekere
van de ontwikkeling van
geeft elk tijdperk en elk gebouw zijn eigen bijzondere
karakter. De verhouding tussen basis en hoogte staat:
"stutten
belang geweest,
de structuur ervan uit de natuur. Als voorbeeld ge
bruikt hij het gemeentehuis (een "openbaar lichaam")
- Ten
eerste
waarbij
hij
in
is
voor
kolommen
metselwerk van natuursteen") altijd van
en is dat nog steeds, en bevond zich in de bloei
diging van de burgers en de plaats waar zij zich
- Ten tweede de plattegrond:
behoeften en de materialen die daarin voorzien. - En
ten
derde
de
opstanden:
het karakter brengt samen met de
materialen de opstanden tot stand; delen van een geheel,
niet los van elkaar maar als
en daar het de bedoeling is het gebouw te
maken en niet de plattegronden en opstanden dient men bij het bestuderen van de plattegrond in grote behoeften
over de
stellen.
een
grote
rol
gaan
spelen;
middelen om de bovengenoemde relatie te
wij
beschikken
bepalen
in
de
te
onderkennen,
die
men
lijnen met
de
de
bewegingen
formules "Er zijn", schrijft Gaudi, "twee bewegingen te onderkennen
(stenen?)
weergave
bovendorpels
aan (van 1:3 tot 1:6 a 7) en vermeldt het afmetingen
van
ijzeren
liggers.
van
zijn
beschouwing over constructieve aspecten af met
de
natuur:
de
en waarin de vormen in essentie aan de natuur eigen
zijn. In de eerste is de vorm
zontale en verticale nuttige belasting en eigen gewicht, en met de
levendigheid
stelling, dat de samenstellende elementen
wordt de éénkleurigheid gecompenseerd
moeten
zijn
de
archaïsch-griekse, die niet zonder
enige opmerkingen over verschillende soorten belasting zoals hori
eenvoudig
in
(toegevoegde) kleur kan en de andere, die uitgaat van de kleur van het materiaal
sluit
en
opstanden kan bij
van Love en Okinson (sic!)". Hij geeft voorts de verhoudingen voor
bestaan van formules ter bepaling van de
waar
deze wordt bepaald door de materiële
ijzeren
vrijstaande
rechten
borgen en plichten opleggen.
tijden van de kunst altijd tussen de bovenste en onderste limiet".
kolommen
(7)
de functie: de gemeentelijke overheid als behoefte-
Het is volgens Gaudï beslist nodig, dat: "de
Gaudï
con
bevrediger; de historische en duurzame eenheid als vertegenwoor
het geheel én van de delen met elkaar", zo zegt Gaudï, "kunnen wij
(er
trekt
de eerder genoemde ontwerpelementen vermeldt.
economie zijn." "De
voor
en
van
opdat de verbindingen ook eenvoudig worden.
kiende details.
Na
Beeldhouwkunst
de
eleganter, kleur
gedistingeerder,
terwijl
de
een sterk reliëf geeft. In de tweede met
minitieuze
en
uitge
Het eerste is een volslagen logisch en succesrijk
systeem. Het tweede is weifelachtig en doel op zich. deze
aantekeningen
betreffende
de sterkte van materialen en
constructies gaat Gaudï in op het belang van geschiedenis, en geometrie als componerenten in de architectuur. De de
natuur,
vermeldde
studie
van
ik reeds hiervoor, geeft ons volgens Gaudï
een soort directe kennis, een intuïtie.
374
natuur
hoort
volgens
gebouw (de schildering binnen).
Gaudi Zij
aan moet
de buitenzijde van een zichtbaar
aangebracht
zijn en geenszins in nissen die de wand zouden verzwakken. (Er
volgt
dan
een bladzijden lange uiteenzetting over de eigen
schappen van beeldhouwwerken gevolgd door een
korte
verhandeling
van
afstand
tot
een gebouw(-versiering) en blikpunt. Voor zover
hierin nog punten van belang voorkomen zullen zij
elders
in
dit
geschrift aangehaald worden.)
het overbodige zou kunnen ontdoen, of beter: zoals voor een levend wezen
een
compleet,
heeft de weergave
levend
organisme absoluut noodzakelijk is,
van dat levende wezen genoeg aan een vereenvou
digde vorm dat wil zeggen, dat het niet om een fotografische weer Derde deel In
het
gave maar om zijn synthetische vorm gaat."
derde
deel
geeft
Gaudï zijn gedachten over de bouw van
"De Grote Kerk".
(Kort gezegd:
het is niet nodig een fotografische weergave van de
natuur te maken;
"Als het doel gegeven is, is het noodzakelijk
het
te
kennen
en
een vereenvoudigde weergave van het voorbeeld is
voldoende om een juist idee ervan te geven.)
daarna te bestuderen, er het overbodige af te halen; na het geheel
Versiering is een middel waarmee men
omschreven te hebben met zijn problemen en ongemakken dient men de
iets
vorm
aan
het idee te toetsen, voortdurend de vorm te versimpelen
en de kunstzinnige opvatting niet los te laten blemen van de constructie,
totdat
alle
pro
van de vorm, de plattegrond, gerieven,
kan
zekere
vormkwaliteiten
geven om het zodoende een van te voren bedacht karakter
te verlenen, waarmee men soms de massa
oplost
teneinde
tot
om
de
natuur
met al haar eenvoud te laten voelen, de resultaten
hiervan zijn verschillend in grootte, materiaal, kleur, enz..
De beste middelen om goede resultaten te bereiken en met voldoende
De synthese van een idee vormt
ongetwijfeld de basis voor de ver
nauwkeurigheid de vorm te (kunnen) zien, is de potlood-, de houts
siering.
kool-
een betekenis, die wij nu niet goed kennen,
de
pentekening
of
andere
middelen,
maar altijd met
schaduwwe rking.
en
begint
men
als alle problemen opgelost zijn, gaat men voort met
de doorsnede; dadelijk daarna elk handelen
volgens
Indertijd hadden eieren, waterplanten, parelsnoeren enz. ik geloof niet dat de
(keuze van) tuinvruchten in onze kathedralen puur willekeurig was,
Als de plattegrond van een project van belang is, dan daarmee,
der
aangeduide
delen
te
be
de navolgende nummers, dat wil zeggen beginnend
met het geheel van de versiering, waarbij
slechts
de
afmetingen
en eigenlijk geloof ik dat het toepassen van de middelen ons
ter
wijze tot
dit
verloren
lijnen
het
minder
en
ajour
zodat
tussen
de
veelheid
architectuur kan spreken." Gaudï
hierna
in
de (9)
wil
ik
slechts
het
volgende
De
aantekeningen
worden
afgebroken
met
een lijstje van enkele
onderwerpen waarover Gaudï gegevens wilde verzamelen.
bestudering van versieringsmotieven zijn er twee hinderpalen:
een tendens de natuur te imiteren,
ten gevolge waarvan het uit te
komen alle voort uit wat Gaudï direct ervoor schreef over
drukken (uitgedrukte) idee zijn eenvoud verliest, en anderzijds de
bouw en hoog- en laagbouw.
in dit proefschrift ter sprake.
die het idee verblinden; als men een
systeem zou kunnen vinden waarbij men het idee van de
natuur
Deze onder
werpen (zoals het prijzenverloop van hout en ijzer over
maatschappelijke
conventies
die
enige bladzijden nog onder de kop "De
brengt
releveren: Bij
van
belang heeft dan dergelijke
vindt." wat
God
uitdrukking van onze dank voor de aanwezigheid van deze
gaven is, maar vaak gaat
vruchten in de natuur hebben; het is echter de enige taal
Grote Kerk" onder woorden
die
beschikking stelt voor ons onderhoud en onze voeding een
van de plattegrond en de opstand worden genomen die men van belang
Van
een
spiritueel resultaat te komen en soms de massa wordt geaccentueerd
etc. zijn opgelost.
of
aan
20
jaar)
woning
De hierin genoemde punten komen elders (10)
van
375
Noten (1)
verstand. Helaas zijn de aantekeningen, hoewel interessant, begrijpelijk
geschreven.
Het
kost
dan
niet
erg
(7)
ook moeite er een
tot zaken,
wat
elders,
maakt dat hij met zijn gedachten nog niet bij het
waar
de
invloed
de
Gaudï stelt zich tegen
het
hier
(8)
van Moorse bouwwijzen op Gaudï's
dus
duidelijk
uiterst
aanhangen van een "stijl", door middel
zich
tegen
het
bespreekbaar
(9)
Hoewel Gaudï
(4)
een
het ont
gedefinieerd
and
vertical
Men kan verschillend denken over moeten
de
(Wij
woordelijk
Helaas geeft hij niet
in de catalogus Antoni Gaudï (1852-1926)
(van
de
reizende
Caixa de pensions) gelegde relatie
tussen Oriënt en de jonge Gaudï berust dan ook op
een
mis-
teksten
moeilijk
te
moeten steeds bedenken dat het om notities
mogelijk
-
vertalen
duidelijke bezwaren heeft, meen
in
taal
zinsbouw
berusten.
(10)
De
het bovenstaande lijken de confusie in De
ingewik
van Gaudï lijkt in volstrekte tegenstelling
tot de helderheid van zijn gebouwen.
waarvan
hierom is er geen neo-mudejar of andere vorm van
de
zijn
Gaudï's aantekeningen het beste weer te geven.
helaas
imitatie van oriëntaalse architectuur bij Gaudï mogelijk. De
van
waarop
er goed aan te doen geen interpretaties te geven die meer op
kelde
hij toen dus kennis gehad zou hebben.
tentoonstelling
Het tegelijkertijd
wijze
onduidelijkheden
Gaudï duidt hier waarschijnlijk op de grafostatica,
of
worden. De gecompliceerde en meermalen on-
vermoedens dan op kennis van de Spaanse
al
combinations
ik
over de kracht hij
daarbij
was een samenhang tussen een en
geometrisch optimale vorm) vooralsnog de ideale koepelvorm.
aan welke methode hij bedoelt.
376
horizontal
Klaarblijkelijk
Gaudï had hier duidelijk reeds eigen ideeën
Alleen
hij
Men vergelijke Gwilt's Encyclopedia of Architecture, Chapter
zo
is
niet verder uitlegt.
(6)
had
de Italiaanse Renaissance in de mode zijnde schema's
begrijpen.
optimaal krachtenspel is de sferische koepel (een
die
opleiding
zal hij zich tegen Bergós op ver
volgbare zinnen in Gaudï's aantekeningen
kennelijk kennis had van constructies in even
werking in koepels (ook tijdens de bouwl),
(5)
een
en niet meer gaat.) Hoewel de gekozen wijze van
wicht (formas equilibradas) waarin de vorm door
in
vertaald
werpen van hun bouwwerken. (3)
immers
tekenen van gevels en plattegronden hangt samen met de (ont
maken van de architectuurge
schiedenis en door architecten werden gebruikt bij
Later
die
wikkeling van de) stereometrie-stereotomie (Monge).
het
zoals die in de negentiende eeuw
verbanden met het menselijk lichaam
ander indertijd niet zo vanzelfsprekend.
op,
de architectuurhistorici gedefinieerd werden als hulp bij
volgde.
II, Section II:
historiserende dat in die jaren (hij schreef dit
in 1878!) nog overheersend was. Hij verzet
arts
buildings.
modern
deze
voor ogen. (Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós, 218)
werk besproken wordt, op deze aantekening in te gaan. (2)
deels
gelijkbare wijze uitlaten. Waarschijnlijk
onderwerp was. Er volgt een korte weergave van wat Gaudï van een aantal foto's van het Alhambra leerde. Het is van belang
zal
aan zijn broer ontleend hebben,
redelijke vertaling van te geven. De eerste korte notities slaan op geheel andere duidelijk
Gaudï
In het hoofdstuk over La Cooperative Mataronense.
BIJLAGE IV
bij hoofdstuk (invloeden uit) de
vroegere
architec
tuur
Terwijl dus de goot langzaam daalt en het landschap geaccidenteerd is,
past
het
kunstwerk
ertussen
raster met aanpassingen aan Dragen
en
scheiden:
de
Romeinse
aquaducten en de Mezquita van
Córdoba
boven-
in een nauwkeurig orthogonaal en
onderzijde.
Er
is
hier
duidelijk sprake van een bouwsysteem dat onveranderd van begin tot eind
is
doorgevoerd.
Er moet een stelsel afspraken zijn geweest
waarmee het mogelijk werd op een aantal plaatsen tegelijk bezig te In het hoofdstuk over de probleemstelling is over de dragen
en
scheiden,
twee
schreven. Het is duidelijk volledig
te
scheiden
relatie
van
essentiële functies van gebouwen, ge dat
zijn
deze
functies
bouwkundig
nooit
en dat elk element tegelijkertijd in
zijn. Standaardisatie van lagenmaten, steenafmetingen, de profile ring en de hoofdmaten van bogen en pijlers zorgden voor een snelle bouw,
nog bevorderd door het gebruik van geavanceerde werktuigen,
zoals die door Vitruvius beschreven zijn.
enigerlei mate dragend én scheidend is. In onze tijd blijkt er een
De lijn, die de reeds genoemde holtes in de
hecht geloof te bestaan in de mogelijkheid de
ducten
twee
volledig
los
vormen,
° bogen
van
wekt de suggestie dat de Romeinen reeds de begrippen
tie
kettinglijn
vandaag als die van het verleden en leidt onvermijdelijk
tot misverstanden over de betekenis van delen.
Het
zoek en
gebouwen
en
hun
onder
is van de grootste betekenis in een historisch onder
in het ontwerpen de ratio dragen-scheiden van een bepaald
onderkend
moeten
aqua
het denken gezet hebben,
druklijn
een
Romein
Het de
aan
temeer daar zij het fenomeen zwaartepunt
klaarblijkelijk wisten uit te buiten.
tekenis van dat deel voor het geheel te kunnen bepalen.
en
hebben. De duidelijke lijnvoraing,
die de parabool benadert, móet hier of daar toch
deel van een gebouw na te gaan, teneinde op de juiste wijze de be (l)
de
geeft in zekere zin de druklijn in de boog aan en
van elkaar te zien. Dit beheerst ons zicht op zowel de bouwprodukvan
(3)
(4)
is echter de vraag of de Islamitische bouwers het inzicht van Romeinen
in op druk belaste constructies benaderden en of zij
over het door hun voorgangers gebruikte materieel beschikten. Bij de aquaducten van de Romeinen in Mérida is de duidelijk dominant,
functie
dragen
en het scheiden van het landschap een automa
tisch (en niet gewenst) gevolg. Een
continue
te dragen,
muur
behoort tot de mogelijkheden om een watergoot
maar dit vraagt veel materiaal en leidt tot de grootst
bij
waarom de Romeinen de pijlerarcade als ducten
noch
het
een aquaduct een vereiste is. Het antwoord op de vraag
kozen,
is
bouwvorm
voor
hun
aqua
hiermee niet beantwoord. Het antwoord moet ge
Islamitische
bouwkunde
ten dele stamt van de tentbewoners, de ahl al-wabar, die samen met de
mogelijke scheiding. Het is duidelijk dat noch het een, ander
Wij moeten hier het feit releveren dat de
ahl
al-madar, de huisbewoners, de bevolking van het geboorte
land van de Islam, Arabië, vormden.
(5)
Ook vandaag nog vormen tentconstructies bij de Bedoeïen de belang rijkste bouwwijze,
terwijl in moskeeën vaak een deel van de voor-
laats met doekconstructies overdekt is. Vooral de
illusie
dit
laatste
kan
opwekken dat de oude moskeeën, zoals de Mezquita, als
tent opgevat dienen te worden, waarin de kolommen de stenen inter
zocht worden in de stand van de bouwtechniek.
pretatie van de houten tentstokken en het dak de interpretatie van
Bekijken wij het belangrijkste element, de transportgoot, dan con
het gespannen doek moet zijn. Dit klopt in zekere zin: de kolommen
stateren wij een zeer geleidelijk verval dat,
zijn de in de ruimte staande dragers van het, meest
om
geen
ongewenst
sterke waterstuwing te krijgen, gelijkmatig dient te zijn.
(2)
vlakke,
Maar in de moskeeën spelen de trekkrachten een ondergeschikte
dak. rol
377
ten opzichte van de drukkrachten.
Er
is
geen
sprake
van
"ge
Creswell is van mening dat de
moskee
spannen" vlakken, zoals in een tent; integendeel, de zware omslui
Syrische invloed ontstaan is.
Hij voert daartoe enige bouwkundige
tende muren zijn uitgesproken drukconstructies.
overeenkomsten
aan
en
van
Córdoba
onder
sterke
schrijft voorts dat Andalucïa vol Syriërs
zat. Het is mogelijk dat zij goed op de hoogte waren van de in het Assimilatie
land van hun herkomst voorkomende bouwmethoden. Creswell noemt een
Reeds
viertal kenmerken en wel:
de eerste moskeeën bestonden uit een deels overdekte, deels
onoverdekte, rechthoekige ruimte binnen een zware omheining. De
overdekking,
tegen
de
zon
maar
steeds op lage arcaden, die op enigerlei elkaar
werden
(6)
a. de richting van de arcaden ten opzichte van de mihrabwand,
ook tegen de regen, rustte afstand
evenwijdig
in Córdoba
aan
is
van
de
functie
van
de
moskee
basilikale bouwwijze afgeleid (Damascus),
is
van
kan
Bernard
gepaard
zijn
gegaan
toegeschreven
wordt
aan
(Andres
met
moskee; maar ook aan die van Damascus; d. de arcaden van Damascus, die voorbeeld geweest
aange
zijn
Zeker zijn zowel de Aqsa-moskee als de Grote Moskee
Syrië als moskee in gebruik genomen; ook in Córdoba werd de moskee
ouder
op de plaats van een bestaande kerk ontwikkeld. Hierbij heeft zich
Mezquita kunnen zijn;
iets opmerkelijks voorgedaan.
Alleen al de deportatie van de Syriërs naar elders,
In
halve
vroeg-christelijke kerken ziet men een voorliefde
voor het toepassen van het basilikale gebouwtype. structuur
is
De
stoffelijke
haaks op de arcaden: men bidt in de richting van
eerste
vrijwel en
christelijke
Mekka.
Damascus
ten noorden van Mekka. In Damascus staat een van de
belangrijkste basiliek,
moskeeën,
een
oorspronkelijk
vroeg
(dus) op het oosten georiënteerd. Zo ont
stond waarschijnlijk de gewoonte in moskeeën tuur haaks op de aandachtrichting te bouwen.
378
die
dan
van
Damascus
de Mezquita en zij zouden derhalve voorbeelden voor de
eeuw
vóór
de
nochtans is Creswell niet echt overtuigend.
bouw
van
ongeveer
een
de Mezquita, verzwakt zijn stel
ling.
(8)
daarin in hoofdlijnen op dezelfde as gericht als de
functie. In de grotere moskeeën daarentegen staat de functie juist
ligt
voor
van de Mezquita.
past aan de nieuwe functies. Zo werden vele Christelijke kerken in
grotere
Calzada,
de Visi-goten en/of
c. de dakvorm van de Mezquita die identiek is aan die van de Aqsa-
uit de historie van de Islam concluderen dat de (snelle) voortdurend
Bevan)
Tarrassa (Catalonië) voorkomt;
terwijl de andere geïn
het overnemen van bestaande gebouwen die enigermate werden
de
Syrisch,
zelfs de Romeinen, en in plattegrond reeds in de San Miguel van
de
spireerd kan zijn op de bouwwijze van de Romeinse aquaducten.
veroveringen van de Islam
ook
van haakse plaatsing van de stoffelijke ten
b. de hoefijzerboog; die door andere schrijvers
haaks op elkaar, zoals in Damascus, soms evenwijdig
zoals in Córdoba. Dit veroorzaakte twee typen: de een
Men
sprake
opzichte van de functionele structuur;
De richtingen van de arcaden en soms
echter
die
Jeruzalem ten
tijde van de Syrische overheersing; in Damascus,
geplaatst; daardoor is een moskee van enige omvang
altijd een zuilenhal.
stonden
dezelfde is als in de Aqsa-moskee in
de
hoofddraagstruc(7)
De Mezquita van Córdoba kan worden opgevat
als
een
stelsel
van
evenwijdig geplaatste aquaducten. De
Romeinse
aquaducten
zijn in Spanje de oudste voorbeelden van
de arcade, de bogenrij. De Moren op
het
namen
Iberisch
deze
vorm
over
in
hun
grootste
moskee
Schiereiland, de Mezquita van
Córdoba.
Er gebeurde echter iets opmerkelijks: terwijl de pijlers
van de Romeinse aquaducten een eigen stabiliteit hebben, lijken de
arcaden van de Mezquita ieder werkelijkheid
bleef
moment
om
te
kunnen
vallen.
In
de moskee meer dan 1000 jaren overeind en is
haar stabiliteit groter gebleken dan die
van
de
Romeinse
Noten (1)
aqua
Uiteraard
is niet uitgesloten dat een bouwdeel meer "beteke
nissen",
meer
functies
dan
de genoemde twee uitoefent. De
ducten waarvan grote delen zijn ingestort.
kunstmatige scheiding tussen de functies scheiden
Dit moet wel betekenen dat de stabiliteit op een andere wijze ver
dient gevolgd te worden door een synthese van de twee.
kregen
is
dan
men verwacht. Als een gebouw "eigenlijk niet kan"
dan moet onze conclusie zijn dat wij tekort schieten
in
ons
(2)
in
Het
water,
dat
over
stuwmuur tot stad moet
en
dragen
grote afstand met adequaat verval van stromen
heeft
zelf
weinig
gewicht
zicht en dat de bouwers ons de loef afsteken.
(+_ 200 kgf/m'). De grote hoogteverschillen in het te passeren
In
terrein
de
Mezquita werd de stabiliteit van de arcaden verkregen door
als
even
wordt
wind
op
de
men geen gebruik van
hoge constructies, waarbij de noodzaak van een
dak-
vestering
in de dwarsriohting door de dakconstructie zelf en naar
(3)
daartoe bijgestaan door de onderste bogen, terwijl
dwarsschotten
materiaal
in
en arbeid grote inventiviteit ver
Vitruvius Pollio, M., "Tien boeken over
architectuur",
boek
X. (4)
de last van de arcadewanden en de gootcon
structie op de pendels centreren.
van
minimale
eiste.
de
De bovenste bogen van de arcaden concentreren de vertikale daklast
de
indien
leidelijk verval te geven; dit leidde in Mérida tot vaak zeer
zijkanten overgebracht.)
ook
om,
zovele pendelstaven die slechts vertikale last
moeten
in de langsrichting door de wandgedeeltes van de arcaden
op de pendels,
nodig
pompen en hevels wil of kan maken, de stroomgoot een zeer ge
hoeven over te brengen. (Horizontale last door vlakken
het
worden
de verzwaringen in de vier buitenwanden. De zuilen opgevat
maken
Te
constateren
valt
tevens de grote precisie in de (verti
cale) maatvoering van het
(9)
geheel
uit
natuursteen bestaat maar ook voorkomt in een afwisseling
steenwerk,
dat
soms
van
vijf lagen natuursteen met vijf lagen baksteen. De hoogte van vijf
lagen
baksteen
is gelijk aan een laag natuursteen. De
voegen in de opeenvolgende pijlers bevinden zich op
dezelfde
hoogte, zo ook de kraagstenen en de bogen tussen de pijlers. (5)
Creswell, K.A.C., "A short account
of
Early
Muslim
Archi
tecture", p. 1. (6)
Creswell,
K.A.C.,
"A
short
account of Early Muslim Archi
tecture", Ch. 1. (7)
De hier opgezette redenatie vindt men bevestigd in Creswell's verhandeling over "The great mosque of Damascus" ( o . c , p. 44 e.v.).
(8)
Hij baseert zich onder anderen op 977):
"We
will
Ibn
al-Qutiya
(overleden
swear obedience and fidelity to you", cried
the Berbers and the Arabs of the towns, "but we can no longer
379
endure in our midst these hordes of Syrians". Kalief Hisham Damascus
in
(724-743)
verspreidde
de
SyriĂŤrs
"die
van
Elvira, van de Jordaanse provincie in Ryia, van
Palestina bij Sidonia, van Horns in de buurt van Sevilla,
die
van Qinnosriin in Jaen". (Creswell, K.A.C.: A short account of Early Muslim Architecture, p. 227) N.B. Eyia is geen bestaande Spaanse plaats, Sidonia moet zijn Medina Sidonia, J.M. Mogelijk
voorkomen deze dwarsschotten ook het plooien van de
arcadewand maar dit is nogal hypothetisch.
Wel helpen zij de
overspanning te verkleinen. Het feit dat scheefstand
alle hebben
pendels zou
de
in
het
oudste
deel
eenzelfde
hiervoor gestelde hypothese beÂ
treffende het stabiliteitsprincipe
van
de
Mezquita
kunnen
verklaren. Bij de uitbreiding werd de mihrabbuitenwand wegge broken;
op
dat
moment nam de stabiliteit af en begonnen de
arcaden te vervormen op hun zwakste kapiteel op kolom.
plek,
de
overgang
van
BIJLAGE V
boven de statica liet prevaleren, eigenlijk niet bekend.
\
daarvoor
meetkundige
werkmethoden
gebruikte,
zoals
methode bij de ellips lijkt evident.) Hoe hij de
Definities van enkele vormen
(Dat hij de koorde
vormen
statisch
bepaalde, is daarentegen veel bekender geworden. Gaudï
heeft
voortdurend nadruk gelegd op de tegenstelling van de
Ook daar nam hij
zijn toevlucht tot meetkundige methoden zoals de
analytische, "abstracte" en de beschrijvende, "concrete" wiskunde-
grafostatica en tot het eerder genoemde hangmodel, waarin richting
vlakken. Voor hem was het evident dat de
en
traind diende te worden met leervakken, stellingsvermogen
ontwikkelen.
architectuurstudent
ge
die het ruimtelijke voor
Zijn uitspraken over de verschil
grootte
van
(belastingen en) krachten direct vastgesteld kan
worden. Hier ontstaan overwegend stangenfiguren door de veelvuldig voorkomende puntlasten
lende door hem toegepaste lijn- en vlakvormen waren steeds gericht
verdeelde
op een (concrete) voorstelling van zaken,
voorkeur nog uit naar
ontwikkelde ontwerpmethode met
terwijl ook de door hem
hangmodellen
als een direct gevolg van de behoefte
gezien
moet
worden
zich de dingen zo werkelijk
lasten
en
kettinglijnen
voordoen. de
In
waar
"geometrischer"
reeds opgemerkt naar hogere graads,
kegelsneden
Wij
door J.H. de Groot, van wie Berlage schreef:
Gaudï
dan ook geen formules, maar wel een groot
inzicht in wiskundige zaken. Hij beweerde, dat dan
eenvoudige
wiskunde
had
hij
nooit
anders
toegepast. Deze voorkeur van Gaudï
voor eenvoudige wiskunde blijkt hij met Gwilt
gemeen
te
hebben;
en
zoals
krommen. Deze
bij
gelijkmatig
algebraïsche en transcendente
mogelijk voor te stellen. vinden
zich
een vroeger stadium ging Gaudï's
vormen
vindt
men onder andere in het boekje "Vormharmonie"
meetkunstige gegevens berustte, was De dat
alleen
op
deze
wijze
Groot
"Daar dit stelsel op ervan
doordrongen,
harmonische verhoudingen konden ont
staan".
deze besluit zijn overzicht van schrijvers over evenwicht in bogen
De Groot geeft in zijn boekje
met de zin: "Het verlangt bovendien niet de grote kennis van inge
waarmee wij de diverse lijnvormen kunnen uitvoeren. Deze beschrij
wikkelder zaken, die nodig is om het onderwerp te kunnen begrijpen
vingen
in de behandeling door latere schrijvers", (dan Rondelet) (Gwilt's
voerd", zoals cirkel en ellips, en andere krommen. De Groot noemt:
Encyclopedia of Architecture, 1363)
"de conchoïde van Nicomedes,
betreffen
krommen
ook
"die
praktische
in
vormbeschrijvingen
één trek kunnen worden uitge
de limagon van Pascal, de sinusoïde,
de trochoïde, de ellips, de ovaal, de strophoïde, de Terwijl Gaudï de vormen vooral
uit
geometrisch
die hem zo bekend gemaakt hebben eerst en oogpunt onderzocht, is het daarnaast het
de
hyperbool."
toegepast,
Naar
mijn
parabool
en
mening zijn al deze vormen door Gaudï
omdat zij een uitdaging vormden voor zijn kunnen, zijn
statische aspect dat zijn vormen steeds meer gegenereerd heeft.
beheersing van de geometrie konden aantonen en bovendien omdat "de
In zijn werk vinden we een heel
Natuur het grote Boek is waarin alles
ingen,
verschuivingen,
die
exposé vormen
van
wentelingen,
opleveren
als
draai
cissoïden,
cycloïden, trochoïden, enz., alle bekend als krommen van een alge
Gaudï
de
logica
geschreven
staat"
en
ook
daarin ontdekt had. "Want in den groei van zijn
werk bestaat geen willekeur".
braïsch hogere graad en transcendente krommen. Hoe Gaudï de vormen geometrisch vaststelde,
formuleerde
en
uit
zette is, ondanks het feit dat hij in zijn uitspraken de geometrie
Van diverse vormen vindt men hierna een aantal definities ten
eerste
uit
en
wel
Gwilt's Encyclopedia of Architecture, ten tweede
381
uit van Dale's Handwoordenboek van
de
Nederlandse
Taal
en
ten
derde uit de boeken over mechanica van Ludolph, Potma en Montagne.
Kettinglijn: de krachtenkromme die gevormd wordt slap
koord
of
ketting
van
gelijkblijvende
door
een
zwaar
dichtheid (uniform
density), aan de einden vrij opgehangen. De definities bij Gwilt: Ellipsoïde (zie conoïde) Kegel: een lichaam met een cirkel als basis, eindigend in een punt (top); zodanig van vorm dat een rechte lijn vanuit een willekeurig punt
op
de
met het convexe oppervlak.
Als de as, ofwel de rechte lijn tussen
het middelpunt van de basis en de top haaks wordt
het
Paraboloïde (zie conoïde)
omtrek van de basis naar de top getrokken, samenvalt
lichaam
op
de
basis
staat,
een rechte kegel genoemd; zo niet, dan is het
Hyperboloïde (hyperbolische conoïde):
een massa die gevormd wordt
door draaiing van een hyperbool om zijn lange as,
of
middellijn,
loodrecht op de dwars-as.
een scheve kegel. Parabolische spiraal of helicoïde: Kegelsnede: de figuren die worden gevormd door de snijding van een
as
vlak met een kegel. Er zijn vijf
waarbij de ordinaten delen zijn van de stralen bij de omtrek.
ellips,
parabool,
kegelsneden:
driehoek,
cirkel,
van
de kromme die ontstaat door de
hyperbool. De term is gewoonlijk op de laatste
drie van toepassing.
Conoïde: verwant aan de kegel. Een figuur wenteling
Ellips: de kegelsnede, die ontstaat door het gebogen vlak kegel
volledig
cirkel,
van
de
te snijden; niet parallel aan de basis, noch door
een subcontraire (sic!) snede te maken, zodat de ellips, de
een
een parabool op de omtrek van een cirkel te superponeren,
net
als
van
die
ontstaat
soorten conoïdes: de elliptische, de hyperbolische en lische,
die
door
de
een kegelsnede om één van zijn assen. Er zijn drie
soms
benoemd
worden
als
de
parabo
ellipsoïde of spheroïde,
hyperboloïde en paraboloïde.
boog is die in zichzelf terugkeert en een ruimte
volledig omsluit.
Hyperbolische paraboloïde: komt bij Gwilt (nog) niet voor.
Parabool: ..., een kromme die ontstaat bij
een
doorsnijding
van
N.B. Differentiaal/integraal komen bij Gwilt
niet
voor;
evenmin
een kegeloppervlak met een vlak evenwijdig aan een raakvlak aan de
vinden we formules uit de analytische meetkunde. De omschrijvingen
kegel.
van de verschillende lijnen en vlakken zijn meer op het maken dan het berekenen gericht.
Hyperbool:
de
kegelsnede,
die ontstaat door de doorsnijding van
een vlak met het kegeloppervlak top,
aan de andere zijde van de kegel-
of van een vlak dat een grotere hoek met de kegelbasis maakt
dan de andere kant van de kegel doet.
382
Van Dale's Handwoordenboek:
Paraboloï'de: parabolische kegel, lichaam begrensd
door
het
vlak
dat ontstaat door omwenteling van een parabool om haar as. Kegel:
lichaam,
ingesloten
door
een rond oppervlak, beschreven
door een rechte lijn, die aan één einde steeds door eenzelfde vast
Hyperboloïde:
punt blijft gaan en waarvan een ander punt zich langs
koeltorens hebben veelal de vorm van een hyperboloïde.
keurige
lijn
een
wille
omwentelingslichaam
beschreven door een hyperbool:
in een plat vlak beweegt, en door die vlakke figuur
zelf; gewoonlijk met een cirkel tot grondvlak;
Hyparschaal: schaaldak in de vorm
rechte kegel: een kegel waarbij de as loodrecht op
het
grondvlak
van
een
hyperbolosiche
para-
boloïde.
staat en die ontstaat door de wenteling van een rechthoekige drie hoek om één van de rechthoekszijden.
Kegelsnede: regelmatig gebogen lijn,
Hyperbolische paraboloïde: wordt niet beschreven.
die ontstaat als een cirkel
vormige kegel door een plat vlak gesneden wordt.
Ellips:
een
der
kegelsneden, niet evenwijdig aan het grondvlak;
een gesloten vlakke kromme
waarvan voor ieder punt de som der af
standen tot twee erbinnen gelegen vaste punten gelijk is.
Parabool: een der kegelsneden, een ongesloten kromme lijn die ont staat wanneer een kegel, evenwijdig met de mantel,
een stuk wordt
afgesneden.
Hyperbool: een der kegelsneden, een
ongesloten
kromme
lijn
die
ontstaat wanneer van een kegel, evenwijdig met de as van de kegel, een stuk wordt afgesneden.
Kettinglijn:
kromme
einden opgehangen,
lijn overeenkomend met een aan de beide uit volkomen buigbaar, niet rekbaar koord van uni
forme dichtheid en doorsnede.
Ellipsoïde:
lichaam dat ontstaat door het wentelen van een ellips
om een harer assen.
383
Boeken over mechanica:
Funiculaire
=
kabelspoor = samenstel van werklijnen van krachten
in een constructie, onder invloed Uit: Ir. G.L. Ludolph, Ir. A.P. Potma, ir. H.
Montagne,
Leerboek
van
de
erop
werkende
belas
tingen, = momentenlijn.
der Mechanica: Uit : Conversaciones de Gaudï con Juan Bergós: Een
ellips
is
de verzameling van punten, waarvoor de som van de
afstanden tot twee vaste punten constant is:
Kegelsneden:
x2 v2 - + £ = 1 a2 b2
kegelsneden komen voor in
Een parabool is de verzameling van punten, waarvoor tot
een
gegeven
de
afstanden
punt (brandpunt) en tot een gegeven rechte lijn
gelijk zijn: y 2 = 2px.
de
meeste
van de zogenoemde tweedegraadskrommen of hyperboloïde
(cirkel-
of ellipsvormig), want daar vinden we ook de hyperbolen.
[88]
De
ellips,
de
hyperbool
de
regelmatige
en de parabool kunnen worden getrokken
met een draad die in gelijke delen verdeeld is, waarbij men ervoor zorgt
dat respectievelijk de som of het verschil van de afstanden
tot twee punten gelijk blijft Een
hyperbool
is
de
verzameling
van
punten,
waarvoor
het
of de afstand tot het brandpunt
de richting.
en [86]
verschil van de afstanden tot twee vaste punten constant is:
ê a
2
z2 - !
De kegelsneden als momentenlijnen (funiculas): hyperbool, parabool
b2
en kettinglijn zijn momentenlijnen. In de eerste bevindt
zich
de
grootste last in het midden, afnemend naar de einden; in de tweede Hogeregraads, transcendente krommen: - logarithmische,
exponentiële
en
is de belasting gelijkmatig en in de derde neemt de belasting naar goniometrische
kettinglijn is een exponentiële functie (een
lijnen:
volkomen
de
de einden toe (waarmee deze tussen parabool en ellips staat). [87]
buigzaam
koord met constante doorsnede onderworpen aan de zwartekracht):
Kettinglijn:
IL Zï. a / a , a.\ y = "2 (e + e )
aantrekking
de zwaartekracht is een radiale (en geen parallelle) en
derhalve
is
een
gecomprimeerde kettinglijn een
kromme met twee takken, een gesloten en de ander open en oneindig; dat wil zeggen dat hij de overgang vormt van de
De sinusoïde behoort tot de goniometrische lijnen.
(gesloten) ellips
naar de (open) hyperbool. - cycloïden
(cirkelontwikkeling):
gewone;
epicycloïde,
hypocycloïde, trochoïden-astroïde, cardioïde, cirkel-evolvente.
Funicula. De momentenlijn wordt gevormd door de aangrijpingspunten
Stangenfiguur van krachten.
=
stangenveelhoek, grafostatische figuur, veelhoek
krachten. (...) stractie:
de
van
de
door
de
De continue momentenlijn continuïteit
moet
belastingen is
van
veroorzaakte
slavernij,
een
ab
verbroken als het gebruik en de
plastiek van het gebouw daarom vragen.
38H
opeenvolging
Gewone hyperboloïde. De algemeenste (sic!) hyperboloïde welke
gegenereerd
plaatste ellipsen
wordt
is die,
door twee gelijke tegen over elkaar ge
met assen die zich op gelijke afstanden tot een
cirkel bevinden.
[ll9]
De tekenhaak. Zowel een rechthoekige driehoek, een cirkel als een parabool kunnen met de tekenhaak gemaakt worden.
[l67]
(Deze constructies worden ook behandeld door J.H. de groot in zijn "Vonnharmonie".) Funiculas. Deze kunnen de omsluitingen (van een ruimte) niet be palen, want
de eerste zijn lijnen, de laatste vlakken, of te wel
elementen van een hogere orde. Bovendien beantwoorden de Funiculas de statische eisen ( ). Zij zijn alleen maar een middel om de sta biliteit te controleren of vast te stellen op het moment
dat dat
het beste uitkomt ( ).
Hangmodellen van
de
grootste
[89]
(Funiculares) vestigen te veel de aandacht op de top
krachtenfiguur aandacht
(funicula),
verdienen
de
waar de druk minimaal is; de aangrijpingspunten,
grond.
in
de [90]
Er zijn twee belangrijkste bezwaren tegen hangmodellen: 1. de krachtenfiguren vlakken bepalen
zijn
lijnen
en kunnen
geen
omhullende
(het is de esthetica, niet de statica die deze
moet vaststellen); 2. de krachtenfiguren zijn wetenschappelijke middelen dien
noodzakelijk
gebruikt
om
die men in
te controleren; maar men moet
niet denken dat iets wetenschappelijks (analytisch) ons kunst zinnige vormen (synthetisch) verschaft. De constructie gaat voor de mechanica omdat deze slechts één dimensie geeft (...).
[91] slechts lijnen, [92] 385
CURRICULUM VITAE
Initiator
en
hoofdverantwoordelijke
voor
tentoonstellingen
en
boeken over A. Gaudi, J. Duiker, J.G. Wiebenga, e.a. Jan Molema, geboren 18 september 1935 te Assen
("Gaudi, rationalist met perfecte materiaalbeheersing") ("J. Duiker, bouwkundig ingenieur)
Fr旦belschool en lager onderwijs te Assen
Bestuursfuncties in studievereniging "Stylos", COC, NVSH
R.H.B.S.-B te Assen
diploma 1954
H.T.S. bouwkunde te Amsterdam
diploma 1957
Militaire dienstplicht onderofficier inlichtingen
1957-1959
Academie van Bouwkunst
1960-1962
T.H. Delft bouwkundig ingenieur
1962-1969 diploma december 1969
Tijdens de studie aan de T.H. Delft organiseerde J. Molema diverse excursies en tentoonstellingen voor studenten. In zijn derde studiejaar verwierf hij de tweede prijs in de prijs足 vraag voor derdejaars-studenten. Gedurende de jaren 1957-1970 als bouwkundig tekenaar/ontwerper bij o.a. Gemeente Assen, Gebr. Terlingen te Amsterdam, P. Amsterdam,
Ministerio
de
Zanstra
te
la Vivienda en Antonio Lamela, arq. te
Madrid.
Wetenschappelijk medewerker in tijdelijke dienst T.H. Delft
vanaf 01-01-1970
Wetenschappelijk medewerker Ie klas
vanaf 01-07-1972
Wetenschappelijk hoofdmedewerker
vanaf 01-01-1976
Tevens zelfstandig architect te Delft
vanaf 01-01-1970
Maat in Maatschap "Ontwerpgroep A4"
vanaf 01-09-1978
Incidenteel colleges aan Academies van Bouwkunst en
andere insti足
tuten in binnen- en buitenland. Eerste Prijs Berlagestichting (met Ir. J.B. Vercauteren) Begeleider van de door studenten ge誰nitieerde projecten en "Gimmie Shelter".
386
"Vietnam"
en
Medaille Centenario Sagrada Pamilia
Woonachtig: Hooikade 11, 2627 AB Delft, ongehuwd.
gaudi
?9
STAG