Singelland drachtster lyceum pws populisme lotus wilting en charlotte den hartog vwo by LC topwerkstukken

Populisme

'Wij zijn geen populisten. Veel succes verder'

L.D. Wilting (CM) & C.S.E. Den Hartog (EM) Mevrouw Hollander en mevrouw Ten Voorde Engels en Nederlands Het Drachtster Lyceum 19-12-2016

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

JP kijkt verder Is wellevendheid het antwoord op populisme? Ik waag het te betwijfelen. Door: Jean-Pierre Geelen 21 november 2016 - Column Volkskrant

Beleefd Wie het populisme wil begrijpen, kan leren van de Renaissance, betoogde de Canadese politicoloog Chris Kutarna zaterdag in deze krant, in gesprek met Fokke Obbema. Tegen het morele verval ziet hij een alternatief in het ‘aanwakkeren van deugden’. Hij denkt daarbij aan ‘sociale normen als beleefdheid, waardigheid, eerlijkheid en dapperheid’. Ik zou het graag geloven, maar ik betwijfel of het werkt. Dat komt door een vriendin, die me vertelde dat haar schoolgaande dochter (zesde klas VWO) samen met een klasgenoot een profielwerkstuk maakt over het populisme. Ze schreven een vriendelijke mail (‘We zullen ons eerst even voorstellen’) aan een aantal politici, die het tweetal deze dagen welwillend te woord zullen staan. ‘We zijn namelijk erg geïnteresseerd in de politiek en willen daar straks ook een vervolgstudie in doen’. Vandaag mogen ze Wouter Koolmees (D66) bellen. Sharon Gesthuizen (SP) bood een ‘dagje Kamer’ aan. Ook PVV’er Martin Bosma hoorde tot de geadresseerden. De scholieren schreven hem dat ze de ontwikkelingen in Amerika op de voet hadden gevolgd en dat ze veel nadenken over hoe dit Nederland zou kunnen beïnvloeden. Daarom vroegen ze zich af welke gevolgen de verkiezing van Donald Trump zou kunnen hebben voor Nederland. Of er verschillen bestaan tussen Nederlands en Amerikaans populisme. ‘Denkt u dat Trump zijn gedrag en opvattingen aan zal passen nu hij president is?’ ‘Hoe groot acht u de kans dat uw partij vaker gekozen zal worden doordat Trump president is geworden?’ Hoe groot was trouwens de kans op een populistische premier in Nederland? Vragen, vragen. Nu de antwoorden nog. De scholieren sloten hun mail af met een ‘We hopen dat u de tijd vindt om deze vragen te beantwoorden. Met vriendelijke groeten, …’. Keurig. Waardig, eerlijk, en misschien zelfs een beetje dapper voor 17-jarige scholieren. Helemaal volgens het beschavingsmodel van politicoloog Kutarna. Die zei immers: ‘De grote les van de sociale wetenschappen van de afgelopen decennia is dat je gedrag van mensen kunt veranderen door ze in een omgeving te zetten waar andere sociale normen heersen. Ik geloof echt dat we het kunnen redden door die sociale normen weer aan te wakkeren.’ Het duurde nog geen minuut voordat de twee scholieren antwoord kregen van Martin Bosma. Dit is wat de parlementariër de jeugd meegaf: ‘Wij zijn geen populisten. Veel succes verder.’ Geen aanhef, geen groet, in feite ook geen woord van de geachte afgevaardigde, tevens tweede ondervoorzitter van de Tweede Kamer en lid van het Presidium. Omdat ik het populisme wil begrijpen, keek ik op Bosma’s persoonlijke pagina op de website van de Tweede Kamer. Daar staat het, onder het kopje ‘Onderwijs’: naar eigen zeggen studeerde hij na het VWO bestuurskunde en sociologie. Maar geen geschiedenis. Ineens begreep ik iets.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Inhoudsopgave JP KIJKT VERDER ................................................................................................................................. 1 INHOUDSOPGAVE .............................................................................................................................. 2 INLEIDING .......................................................................................................................................... 3 DEELVRAGEN ..................................................................................................................................... 4 DEELVRAAG 1: WAT HOUDT POPULISME IN? .................................................................................................. 4 DEELVRAAG 2: HOE HEEFT HET POPULISME ZICH ONTWIKKELD IN NEDERLAND EN IN DE VERENIGDE STATEN? ............. 7 Nederland ........................................................................................................................................ 7 Verenigde Staten ........................................................................................................................... 14 DEELVRAAG 3: HOE KOMT HET DAT MENSEN ZICH AANGETROKKEN VOELEN TOT IDEEÃ&#x2039;N VAN POPULISTISCHE LEIDERS ALS TRUMP EN WILDERS? .............................................................................................................................. 16 DEELVRAAG 4: ZIJN ER VERSCHILLEN TUSSEN DE STANDPUNTEN VAN WILDERS EN TRUMP? ................................... 18 Standpunten Geert Wilders............................................................................................................ 18 Standpunten Donald Trump ........................................................................................................... 19 Vergelijking standpunten Wilders en Trump.................................................................................. 21 DEELVRAAG 5: WAAROM IS (HET POPULISME ONDER) TRUMP EEN SUCCES IN DE VERENIGDE STATEN? .................... 23 DEELVRAAG 6: HOE GROOT IS DE KANS DAT WILDERS NET ZO SUCCESVOL WORDT ALS TRUMP?.............................. 27 CONCLUSIE DEELVRAAG 1 T/M 6: UIT EIGEN ONDERZOEK ................................................................................ 31 DEELVRAAG 7: HOE GROOT SCHATTEN NEDERLANDSE POLITICI EN HOOGLERAREN POLITICOLOGIE DE KANS OP EEN POPULISTISCHE PREMIER? ......................................................................................................................... 32 Hoogleraren politicologie............................................................................................................... 33 Nederlandse politici: ...................................................................................................................... 43 CONCLUSIE DEELVRAAG 7 ......................................................................................................................... 50 VERANTWOORDING ......................................................................................................................... 52 VERLOOP SAMENWERKING ........................................................................................................................ 52 LOGBOEK ............................................................................................................................................... 52 LITERATUURLIJST ............................................................................................................................. 54 BIJLAGES .......................................................................................................................................... 57 PLANNING: ............................................................................................................................................ 57 GESCHREVEN BRIEVEN AAN POLITICI: ........................................................................................................... 57 Antwoorden politici:....................................................................................................................... 61 VERSTUURDE BRIEF AAN HOOGLERAREN....................................................................................................... 76 Antwoorden hoogleraren ............................................................................................................... 77

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Inleiding Het hierboven genoemde krantenartikel van 21 november is geschreven naar aanleiding van het profielwerkstuk dat wij, Lotus Wilting en Charlotte den Hartog, geschreven hebben over het populisme. Hierin onderzochten we hoe groot de kans is op een populistische premier in Nederland. Om die vraag te kunnen beantwoorden moesten we eerst de basisdingen over populisme weten. Daarom hebben we een aantal deelvragen opgesteld. Deze vragen hebben we ook per mail verstuurd naar veel hoogleraren politicologie en Nederlandse politici, onder wie Alexander Pechtold, die zelfs een telefonisch interview met ons af wilde leggen. Ook hebben we een mail verstuurd naar leden van de PVV, we kregen slechts van Martin Bosma een reactie, over dat antwoord is het krantenartikel hierboven geschreven. Door vragen te stellen aan hoogleraren en politici konden we controleren of we ongeveer dezelfde ideeën hadden als zij. Onze verwachting was dat de kans op een populistische premier in Nederland, meest waarschijnlijk Geert Wilders, aanwezig is. De PVV staat al jaren hoog in de peilingen maar het zou goed kunnen dat het presidentschap van Trump een (voor de PVV) positieve invloed heeft op het aantal zetels dat ze zullen behalen bij de komende verkiezingen in maart 2017. Aan de andere kant is de PVV in de peilingen wel vaker een van de grotere partijen geweest, waarna de uitslag soms toch tegenviel. Bovendien heeft de partij tot nu toe nooit echt geregeerd. Wilders heeft zoveel vijanden gemaakt dat niemand meer met hem wil regeren, zo zal het dus moeilijk voor hem worden om een coalitie te vormen en premier te worden. We zijn op dit onderwerp gekomen toen het duidelijk werd dat Trump een serieuze kans zou hebben in de Amerikaanse verkiezingen. Beide hadden we dit niet verwacht, we vroegen ons daarom af of Wilders ook heel groot zou kunnen worden. Dit leek ons erg interessant om te onderzoeken. Vandaar onze hoofdvraag: ‘Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?’ Toen we ons onderwerp eenmaal gekozen hadden, bleek hoe actueel het was. Overal verschenen nieuwsberichten over Trump en Wilders en Trump was opeens over als de enige republikeinse kandidaat. We werden nog nieuwsgieriger, vooral toen er een grote stroom aan slechte berichten over Trump verscheen. Hoe kon het toch dat mensen hem nog steeds fantastisch vonden? Over Wilders konden we dezelfde vraag stellen, ook hij is af en toe slecht in het nieuws geweest. Er werd veel gepraat over zijn rechtszaak. De vraag is of hij tijdens een verkiezingsbijeenkomst wel of niet heeft aangezet tot discriminatie met zijn uitspraak: ‘Willen jullie meer of minder Marokkanen?’ Daarop riepen zijn aanhangers:‘Minder! Minder!’. Hij is ondertussen schuldig bevonden maar gaat in hoger beroep. Wij hopen met onze deelvragen en hoofdvraag een verlaring te kunnen geven voor de grote aanhang van de PVV en Trump en proberen te voorspellen of er een grote kans is op een populistische premier in Nederland. We gaan verder weinig in op andere partijen die als populistisch beschouwd kunnen worden.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvragen Deelvraag 1: Wat houdt populisme in? Het populisme is een begrip waar eindeloze discussies over gevoerd worden en waar de wetenschap geen greep op kan krijgen. De een interpreteert het als een soort scheldwoord terwijl de ander het alleen ziet als een politieke stroming. 1 De term is ontstaan uit het Griekse woord populus dat ‘volk’ betekent. De meeste wetenschappers zijn het erover eens dat het populisme het volk centraal stelt. Het populisme wordt gezien als een 2 stijl, als een strategie of als een (dunne) ideologie. Hier zijn veel boeken en scripties over geschreven, de tekst is steeds anders maar de toon niet. Het populisme kenmerkt zich door het volgende: 3 profileren met eigen zuiverheid, afzetten tegen de elite en het aanhalen van volkswijsheden. Populisme algemeen Maar wat is het? Letterlijk gezien is het populisme een verzamelnaam voor politieke stromingen die 4 zich afzetten tegen de gevestigde orde. Het populisme wordt gezien als uitdrukking van volksontevredenheid en probeert verschillende bevolkingsgroepen aan te spreken en bij elkaar te 5 brengen. Populistische leiders zetten aan tot ‘wij - zij denken.’ Steeds meer schrijvers zijn het erover eens dat 6 het populisme bestaat uit een kloof tussen het (goede) volk en de (slechte) elite. Dit is tevens het belangrijkste uitgangspunt van populisten: de tegenstelling tussen de elite en het volk benadrukken. Door deze tegenstelling te benadrukken profileren populistische partijen zich als 7 ‘redder in nood’ voor het oplossen van maatschappelijke problemen. Maar wie vallen volgens populisten onder het volk en wie vallen onder de elite? Onder het volk verstaan we de ‘zuivere mensen.’ Zij werken hard en zijn moralistisch en oprecht. Onder de elite verstaan we: de culturele elite (schrijvers en wetenschappers), de economische elite 8 (bankiers en het financiële systeem) en de politieke elite (partijen en politici). Ook de media kunnen worden gezien als ‘slecht en corrupt’. Populisten hebben over het algemeen geen vertrouwen in de media. Populisten keren zich vaak tegen één of meerdere van deze groepen. De elite wordt bekritiseerd omdat die geen idee heeft wat het volk belangrijk vindt en daar dus ook nooit naar handelt. De elite zou egoïstisch en arrogant te werk gaan. Zij houdt zich teveel bezig met 9 haar eigen cultuur en te weinig met die van het volk. De wil van het volk zou worden genegeerd. Daarnaast gaat het populisme uit van volkssoevereiniteit. Populisten zijn vaak van mening dat het volk soeverein moet zijn en vertrouwen op het verstand van het volk. Het volk moet gezien worden als een homogene groep die niet onderling verdeeld is. Zij willen de naam binnen het politieke systeem verbeteren. Het populisme spreekt over het ‘onderdrukte volk’ en probeert het volk bewust te maken 10 van zijn onderdrukking.

Wikipedia, Populisme Van Dongen, Populisme bij gevestigde partijen, 7-8 3 Ibidem, 7 4 Parlement & Politiek, Populisme 5 Van Dongen, Populisme bij gevestigde partijen, 7 6 Ibidem, 9 7 Ibidem, 9-10 8 Van Dongen, Populisme bij gevestigde partijen, 10 9 Ibidem, 10 10 Ibidem, 10 2

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Verder gaat het populisme ervan uit dat de maatschappij ‘gezuiverd’ dient te worden. Het geeft de voorkeur aan een directe democratie. Een voorbeeld van directe democratie is het gebruik maken van directe referenda, waarbij het volk mag stemmen over een beslissing die genomen moet worden. De uitslag is bindend en doorslaggevend in het bestuur. Met ‘zuiveren’ willen populisten tradities herstellen of keren zij zich tegen een minderheidsgroep, 11 zoals de islamieten. Speciale omstandigheden Het populisme ontstaat onder speciale omstandigheden, zoals bij het gevoel van inbreuk op privacy of zodra er politieke ontevredenheid ontstaat. Dit in combinatie met de aanwezigheid van een charismatische leider leidt tot het opkomen van het populisme. 12 Onder een charismatische leider wordt dit zogenaamde ‘onbehagen’ gemobiliseerd. Ook in Nederland is dit gebeurd. Na het overlijden van Pim Fortuyn in 2002, en het verdwijnen van de LPF, werd het een tijdlang stil rond rechts-populistische partijen. Ondanks de populistische partij Trots op Nederland van Rita Verdonk, kreeg het populisme niet echt voet aan de grond. En dat terwijl het onbehagen nog steeds aanwezig was onder de bevolking. Pas toen Geert Wilders uit de VVD stapte en zijn eigen partij 13 oprichtte, groeide het populisme weer. Verschillende vormen van het populisme Er zijn verschillende vormen van populisme. Zo kennen we links populisme en rechts populisme. In Europa is het rechts populisme het sterkst vertegenwoordigd. Het legt de nadruk op immigratie, criminaliteit, nationalisme en belastingen. Bij het links populisme, in Nederland te vinden bij bijvoorbeeld de Socialistische Partij, wordt de nadruk juist gelegd op socialistische elementen. Bij de linkse variant staat het volk tegenover een onbereikbare elite van kapitalisten, bankiers en bureaucraten. Daaruit is het liberale populisme voortgekomen dat zich vooral tegen de politieke en bureaucratische elite keert. Deze elite richt zich volgens de liberalen vooral op zichzelf, in plaats van op het landsbelang. Mark Elchardus, Vlaams hoogleraar sociologie in Brussel, spreekt in deze context over het progressieve populisme, dat sterk verbonden is met het individualisme. Deze vorm van populisme streeft daarom ook naar een directe democratie. Naast links populisme, rechts populisme, liberaal populisme en progressief populisme, kennen we nog twee vormen. Socioloog J. Berting maakt onderscheid tussen verschillende vormen. Zo kennen we het protestpopulisme, dat meestal verbonden is met charismatisch leiderschap. Daarnaast kent men het identiteitspopulisme/nationaal-populisme, dat vaak verbonden is met 14 fundamentalistisch leiderschap. Geert Wilders en Donald Trump zijn hier goede voorbeelden van.

Ibidem, 10 Ibidem, 7 13 Ibidem, 7 14 Populisme, Parlement & Politiek 12

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Protestpopulisme Onder protestpopulisme verstaan we de populistische bewegingen waarbij de nadruk ligt op protest. Deze bewegingen protesteren, bijvoorbeeld tegen de globalisering. De wil van het volk is het belangrijkste uitgangspunt. Ze willen een betere democratie waarin het volk direct kan meebeslissen, bijvoorbeeld in de vorm van het referendum. Het protestpopulisme kent vaak een charismatische leider. De leider gelooft uitverkoren te zijn en wil 15 een nieuwe orde te scheppen. Het protestpopulisme heeft een sterk revolutionair karakter. Identititeitspopulisme / nationaal-populisme Identiteitspopulisme of nationaal-populisme legt de nadruk op de collectieve identiteit van een land, die beschermd moeten worden tegen negatieve invloeden. Deze populisten hebben een afkeer van vreemdelingen en beschouwen de eigen nationaliteit als superieur. Deze vorm van populisme kan 16 uitgroeien tot racisme. Het identiteitspopulisme kan verbonden zijn met fundamentalistisch leiderschap. Populisten willen terug naar ‘zuivere principes’, zij willen terug naar een ‘oorspronkelijke’ collectieve identiteit. Dit kan op het gebied zijn van geloof, zoals principes uit de bijbel of de koran. Maar men kan ook streven naar een ‘gezuiverde’ maatschappij, waarbij vreemdelingen worden geweerd. (naar: Parlement & Politiek, “Populisme”) Fundamentalistisch leiderschap steunt op traditioneel gezag. Tradities zijn prioriteit en sommige tradities zijn zelf bedacht. De samenleving moet hervormd worden op grond van de 'zuivere leer'. Dit leidt vaak tot onderdrukking minderheden in de bevolking. Deze vorm van leiderschap is 17 ondemocratisch.

15 16 17

Ibidem Ibidem

Parlement & Politiek, Populisme

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvraag 2: Hoe heeft het populisme zich ontwikkeld in Nederland en in de Verenigde Staten? In de voorgaande deelvraag hebben we vastgesteld dat we in de Verenigde Staten en Nederland een vorm van ‘identiteitspopulisme’ kennen. Ook hebben we de verschillende vormen van populisme onderzocht. In deze deelvraag gaan we wat dieper in op de ontwikkeling van het populisme in de VS en Nederland. We hopen antwoord te vinden op de vraag waar de oorsprong van deze politieke stroming ligt en wat deze partijen nu populistisch maakt. Dit doen we door verkiezingsprogramma’s te onderzoeken en te vergelijken. We bekijken de geschiedenis van deze twee landen afzonderlijk, te beginnen met Nederland. De laatste eeuw heeft Nederland meerdere populistische partijen gekend.

Nederland Plattelandersbond/NBTM - partij De eerste politieke partij die we als populistisch beschouwen, kennen we als de Plattelandersbond. Deze partij stond onder leiding van de boer Arend Braat en later onder de leiding van Frederik de Boer. Deze partij heeft bestaan van 1919 tot 1937 en zette zich in voor de belangen van boeren en 18 tuinders. Het meest opmerkelijke standpunt van deze partij was de afschaffing van de zomertijd. Van 1919 tot 1933 vormde de partij een eenmansfractie in de Tweede Kamer. Vanaf 1933 ging de partij onder een andere naam verder, namelijk de NBTM-partij (Nationale Boeren-, Tuinders- en 19 Middenstandspartij). Na deze naamsverandering kwam de partij op voor alle arbeiders. De Plattelandersbond wordt als populistisch beschouwd omdat zij zich afzette tegen de gevestigde orde en de heersende elite met als belangrijkste doel: opkomen voor het ontevreden plattelandsvolk. In het verkiezingsprogramma uit 1929 staat als negende programmapunt: ‘Bestrijding van overheidsmaatregelen, waardoor landen tuinbouw in hunne ontwikkeling worden 20 belemmerd.’ Hieruit spreekt de afkeer tegen de gevestigde orde. Programmapunt 14 van het verkiezingsprogramma uit 1922 bewijst dat zij zich afzetten tegen de 21 heersende elite. De partij pleit voor ‘inkrimping van ambtenarij’. Uit ieder verkiezingsprogramma kunnen we concluderen dat de partij opkomt voor het ontevreden plattelandsvolk. Het eerste programmapunt in elk verkiezingsboekje is: ‘Waken tegen achterstelling van het Platteland.’ Nadat de partij zich heeft omgedoopt tot NBTM-partij wordt het eerste programmapunt: ‘(...) Landbouw, Tuinbouw en Veeteelt door evenredige tarieven te beschermen, 22 opdat een redelijk bestaan verzekerd zij.’ Daarnaast pleiten zij in ieder verkiezingsprogramma voor het verlagen van de belastingen, een middel 23 om onvrede bij het volk weg te nemen. Dat zien we later bij veel populistische partijen terugkomen. Deze Plattelandersbond/NBTM-partij kunnen we beschouwen als links-populistisch omdat zij vanuit socialistisch oogpunt probeert de samenleving te verbeteren voor het platteland en later de

Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Plattelandersbond Ibidem 20 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1929) Plattelandersbond, 1 21 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1922) Plattelandersbond, 1 22 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1933) Nationale Boeren-, Tuinders- en Middenstandspartij, 1-2 23 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1933) Nationale Boeren-, Tuinders- en Middenstandpartij, 1-2 19

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

middenstand. Zij kende wel rechts-populistische elementen (zoals het verlagen van de belastingen), maar dat was niet het belangrijkste punt van de partij. Boerenpartij 21 jaar nadat de NBTM-partij uiteen viel, ontstond er in 1958 een nieuwe populistische partij: de Boerenpartij. Deze werd opgericht door boer Koekoek en heeft bestaan tot 1981. De partij kwam op 24 voor boerenbelangen en streefde naar minder overheidsbemoeienis in de landbouw. Van 1963 tot 1981 zat de partij in de Tweede Kamer. In de jaren 1969-1971 haalde de partij een recordaantal van zeven zetels. Door interne conflicten viel de fractie uiteen en ontstonden er afsplitsingen. Na de verkiezingen van 1971 had de partij slechts twee zetels over. In 1981 verdween 25 de Boerenpartij, die toen de Rechtse Volkspartij (RVP) heette, definitief uit beeld. We beschouwen deze partij als populistisch vanwege de volgende punten: de partij keerde zich tegen buitenlandse krachten (aanzetten tot wij-zij denken) en kwam op voor ontevreden boeren. Zeker in het begin, bij het verkiezingsprogramma uit 1963, komt de Boerenpartij op voor de boeren. Dat blijkt uit programmapunt 2: ‘Handhaving en herstel van een zelfstandige boeren- en middenstand. 26 Bevordering van het persoonlijke verantwoordelijkheidsgevoel van alle bevolkingsgroepen (...)’ Uit het verkiezingsprogramma van 1977 bleek dat de Boerenpartij niet gesteld was op buitenlandse arbeidskrachten. Punt 17 van het verkiezingsprogramma luidt: ‘Geen aantrekking van buitenlandse werknemers zolang bij ons grote werkloosheid heerst, er een groot woningtekort heerst, de ruimte in Nederland hoog nodig is voor eigen volk, en het economisch belang niet opweegt tegen de veelvuldige 27 problemen van allerlei aard, die buitenlandse werknemers met zich meebrengen.’ Met dit laatste punt steunen ze de ontevreden bevolking die het gevoel heeft dat hun banen zijn ingepikt. Opvallend was dat toen we de verkiezingsprogramma’s vergeleken, we de conclusie konden trekken dat de programmapunten door de jaren heen nauwelijks zijn veranderd. Zo staan in de verkiezingsprogramma’s van 1971, 1977 en 1981 (toen de RVP) bij programmapunt 3 en 4 dat de partij voor een belastingverlaging is; een standpunt dat overigens veel populistische partijen delen. De Boerenpartij kunnen we zien als rechts-populistisch. Programmapunten zijn onder meer: minder overheidsbemoeienis, lagere belastingen en geen buitenlandse arbeiders. Centrumdemocraten De Centrumdemocraten hebben van 1984 tot 1988 bestaan onder leiding van Hans Janmaat. De Centrumdemocraten ontstonden als afsplitsing van de Centrumpartij. Ze hadden als belangrijkste thema migratie en stelden het eigen volk voorop. Ze waren met maximaal drie zetels 28 vertegenwoordigd in de Tweede Kamer, maar de beweging is nooit echt doorgebroken. Ondanks dat het Nederland in die tijd voor de wind ging op economisch gebied, was er wel ontevredenheid over het Paarse kabinet in die tijd (een coalitie van PvdA, VVD en D66). Collectieve voorzieningen functioneerden niet optimaal en de sociale zekerheid stond onder druk. Ook was men ontevreden met de multiculturele samenleving die ontstond, de grote golf gastarbeiders die in de jaren zeventig naar Nederland was gekomen, integreerde niet goed. Er was ruimte voor een grote populistische beweging, maar het is de Centrumdemocraten niet gelukt. Dit is voor een groot deel te wijten aan de partijleider, Hans Janmaat. Het ontbrak hem aan charisma, financiële middelen en

Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Boerenpartij Ibidem 26 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1963) Boerenpartij, 1 27 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1977) Boerenpartij, 1 28 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Centrumdemocraten (CD) 25

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

genoeg kennis van de media om zichzelf goed te kunnen profileren. Daarnaast kampten de 29 Centrumdemocraten met interne strubbelingen waardoor zij moeilijk voet aan de grond kregen. We kunnen de Centrumdemocraten als populistisch beschouwen vanwege de volgende punten: instellen van een volksreferendum (directe democratie) en het sociale zekerheidsstelsel verbeteren (wegnemen onvrede onder de burgers). Het instellen van het referendum is programmapunt 2 in hun verkiezingsprogramma uit 1982: ‘De democratische besluitvorming op landelijk niveau wordt verbeterd door instelling van referendum en nationaal belang, zoals het energievraagstuk en de vreemdelingenstroom. (..) Ook op gemeentelijk en provinciaal niveau worden referendum en volksinitiatief als middel tot democratische besluitvorming 30 inzake plaatselijke en streekbelangen ingevoerd. ’ In hetzelfde verkiezingsboekje willen ze het sociale zekerheidsstelsel verbeteren (luisteren naar de stem van het volk). Bij programmapunt 3: ‘Het sociale zekerheidsstelsel kan alleen dan zinvol zijn en gehandhaafd blijven als het zekerheid geeft aan de eigen bevolking. Een andere opvatting voor dit 31 stelsel is zowel sociaal-kultureel als financieel-economisch rampzalig voor ons land.’ In het verkiezingsprogramma van 1994 pleiten zij in hun “10 punten programma” voor: “Nederland 32 geen immigratieland.” (Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, “(1994) CD”, 4) Later verduidelijken ze dit punt met: “De toelating van vreemdelingen zal aan strenge normen moeten worden onderworpen. (...) Bij gebrek aan middelen moeten zij het land wurden uitgezet. De overheid is 33 niet verplicht buitenlandse werkzoekenden financiële ondersteuning en woonruimte aan te bieden.’’ De Centrumdemocraten kunnen we beschouwen als een rechts-populistische partij omdat zij voor een volksreferendum waren en zich tegen migranten keerden. Toch heeft de partij ook links-populistische trekken, bijvoorbeeld als het gaat om het sociale zekerheidsstelsel dat zij voor alle burgers wilden verbeteren. SP (Socialistische Partij) In 1972 werd de Socialistische Partij opgericht. De SP is opgericht voor de laagopgeleide arbeidersklasse en heeft altijd gestreden voor de belangen van het gewone volk. In 1974 zei partijleider Jan Marijnissen: ‘het gaat er niet om wat wij willen, maar wat de burger wil.’ In de jaren 90 zette de partij zich vooral af tegen de zittende macht. Zij wilde een nieuwe, progressieve regering die de wensen van het gewone volk als leidraad in zijn beleid zou gaan gebruiken. Dat bleek uit het feit dat zij tegen de grondwet waren. Volgens een scriptie van Ten Hollander, die de mate van het populisme bij de SP onderzocht, ‘kan al met al worden geconcludeerd dat SP de afgelopen twintig jaar populistische kenmerken vertoonde. Vooral de basisingrediënten van populisme waren nadrukkelijk aanwezig.’ De SP behaalde voor het eerst twee zetels in 1994. In 2002 beleeft de partij zijn echte doorbraak door 34 negen zetels te behalen. In 2006 wist de SP maar liefst 25 zetels te behalen. In het verkiezingsprogramma van 1977 pleiten zij voor het volgende: “Wij zullen daarom alle voorstellen die in de Tweede Kamer worden gedaan en die in het voordeel zijn van de gewone man met onze stem ondersteunen. Alle voorstellen die tegen de belangen van de gewone man zijn, zullen 35 wij verwerpen.” Met dit standpunt komen zij op voor de werkende, arbeidersklasse vanuit socialistisch oogpunt. Daarnaast streven zij ernaar de huidige zittende macht (toentertijd kabinet Den Uyl) radicaal te

Van Dongen, Populisme bij gevestigde partijen, 25 en 28 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1982) Centrumpartij, 1 31 Ibidem, 1 32 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1994) CD, 4 33 Ibidem, 28 34 Van Dongen, Populisme bij gevestigde partijen, 28-29 35 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (1977) SP, 2 30

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

veranderen. “Wij willen en eisen van hen ook een socialistische maatschappij en nemen geen 36 genoegen met een waterachtig aftreksel daarvan. Wij willen het socialisme puur.” Ook nu nog heeft de SP populistische elementen. Zo streven zij in hun verkiezingsprogramma van 2013-2017 naar: “Schaffen we de huidige Europese Commisie af en houden we een referendum over 37 een afgeslankte EU. En gaat ons land geen oorlog voeren in het Midden-Oosten.” Eigen land eerst dus. De SP is altijd een partij gebleven die zich afzet tegen de gevestigde orde. In hun verkiezingsprogramma pleiten ze voor: “Ons land is geen BV. We moeten stoppen met de privatisering, verzelfstandiging en uitbesteding van 13 publieke taken. Niet alleen bestuurders en toezichthouders, maar vooral medewerkers en gebruikers gaan 14 voortaan bepalen hoe we voorzieningen inrichten en uitvoeren. Daar waar dat mogelijk is brengen we 15 voorzieningen die voor 38 iedereen bestemd zijn - en die door ons allemaal worden betaald - ook in publieke 16 handen.” De SP wordt beschouwd als een links-populistische partij, zij komt op voor de arbeidersklasse en streeft naar het socialisme in pure zin. Het referendum is belangrijk voor de SP en omdat zij sterk tegen de elite zijn, kunnen we ze kenmerken als populisten. Leefbaar Nederland In 2002 deed Leefbaar Nederland mee met de verkiezingen voor de Tweede Kamer. De partij wilde de politiek vernieuwen en zette zich bijvoorbeeld in voor directe democratie. In 2002 behaalde de partij 39 twee zetels in de Tweede Kamer, in 2003 keerde de partij niet meer terug. Het verkiezingsprogramma van 2002 heeft diverse populistische kenmerken: Leefbaar Nederland pleit 40 voor: “- een correctief referendum met hoge drempels via een moderne (elektronische) raadpleging.” Om dit te bekrachtigen zeggen ze dat ze zich verzetten tegen “die een tweekamerstelsel handhaven dat al meer dan een eeuw ter discussie staat en in de huidige vorm een kwalijke verspilling van tijd, 41 geld en energie is.” Hieruit blijkt hun populistische insteek, ze zetten zich af tegen de gevestigde orde. In het verkiezingsprogramma van 2003 wordt dit verder uitgewerkt met: “Niettemin moeten burgers ook de mogelijkheid hebben om wetten, verdragen en belangrijke beslissingen waarvoor geen draagvlak bestaat, te kunnen tegenhouden. Het voorgestelde correctieve referendum (conform de Tijdelijke Referendumwet) wordt omgezet in een bindende regeling en de drempels worden 42 verlaagd.” Opvallend is dat de partij bij het verkiezingsprogramma in 2002 opkomt voor achtergestelde bevolkingsgroepen. Uit het verkiezingsprogramma: “emancipatie van kansarmen en mensen in achterstandsgroepen moet worden bevorderd. Met name inwoners in achterstandswijken 43 (waaronder.allochtone vrouwen) verdienen hierbij speciale aandacht.” Ook waren ze voor een rechtvaardig asielbeleid. “Nederland is niet vol maar het is wel erg druk in ons landje. Binnen een Europees beleid zullen wij een verhoudingsgewijze bijdrage moeten leveren aan de opvang van politieke vluchtelingen. Het geld dat hiermee bespaard wordt, wordt geïnvesteerd in de opvang van vluchtelingen in hun eigen regio. Procedures worden ingekort tot maximaal zes maanden. 44 Niet-uitgewezen vluchtelingen worden in het arbeidsproces betrokken.”

Ibidem, 2 Socialistische Partij, Nu Wij, verkiezingsprogramma voor 15 maart 2017, 6 38 Socialistische Partij, Nu Wij, verkiezingsprogramma voor 15 maart 2017, 13 39 Van Dongen, Populisme bij gevestigde partijen, 29 40 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2002) Leefbaar Nederland, 2 41 Ibidem, 2 42 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2003) Leefbaar Nederland, 320 43 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2002) Leefbaar Nederland, 3 44 Ibidem, 3 37

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

In het verkiezingsprogramma van 2003 vinden we hier niets meer van terug. “Nederland hoeft vergeleken met de andere lidstaten van de Europese Unie niet meer vluchtelingen op te nemen dan haar quota. Asielaanvragen door vluchtelingen zonder identiteitspapieren worden in principe niet in behandeling genomen. Als de identiteit van de persoon in kwestie niet binnen zeer korte tijd is vast te stellen, doordat de autoriteit in het land van herkomst niet meewerkt, moet hiervoor een oplossing worden gezocht. Herkomst kan ook bepaald worden door kenmerken van de vluchtelingen zoals bijv. 45 het dialect dat gesproken wordt en andere demografische kenmerken.” En pleiten zij voor: “Leefbaar Nederland wil de illegaliteit in ons land sterk terugdringen door illegaal verblijf van vreemdelingen strafbaar te maken en zwaar te bestraffen. Daarom moeten illegalen snel opgespoord worden. Om dit mogelijk te maken, dienen de systemen van gemeenten, sociale dienst en woningcorporaties gekoppeld te worden. Illegaal verblijf dient vervolgd te worden en afgewezen asielzoekers moeten direct teruggestuurd worden naar het eigen land of naar de eigen regio. De strafoplegging en -uitvoering zouden bij voorkeur in het land van herkomst moeten plaatsvinden, 46 uiteraard tegen een financiële vergoeding aan het land van herkomst.” Hieruit blijkt hun afkeer van immigranten en de gedachte van een ‘zondebok’ om andere ontevreden bevolkingsgroepen tevreden te stellen. In eerste instantie vertoont Leefbaar Nederland links-populistische trekken, zij zijn voor een rechtvaardig asielbeleid en komen op voor migranten. Een jaar later lijkt de partij van gedachten te zijn veranderd. Het verkiezingsprogramma vertoont nu duidelijke rechts-populistische trekken. De partij keert zich tegen migranten en is voor een directe democratie in de vorm van een bindend referendum. Lijst Pim Fortuyn In 2002 kwam de populistische partij Lijst Pim Fortuyn op. Na gebroken te hebben met Leefbaar Nederland richtte Fortuyn zijn eigen partij op. Fortuyn zette zich af tegen de gevestigde orde en het Paarse kabinet, en profileerde zich met thema's als migratie, zorg, onderwijs en veiligheid. Na de moord op Fortuyn behaalde de partij in 2002 26 zetels, in 2003 keerde de partij terug in de Tweede Kamer met slechts acht zetels. Pim Fortuyn was een charismatische en mediagenieke leider. Hij liet zich graag en vaak interviewen en sprak een brede groep kiezers aan. De LPF was geen voorstander van immigratie. Dat blijkt uit het verkiezingsprogramma van 2002: “De LPF stelt onomwonden dat Nederland geen immigratieland is. (...) Om de Nederlandse samenleving op orde te krijgen is het absoluut gewenst dat aan de immigratie maximaal weerstand wordt geboden. De gelden die bespaard worden aan opvang van deze immigranten/asielzoekers kunnen dan besteed 47 worden aan de verbetering van de achterstandspositie van alle legale inwoners van Nederland.” Hieruit blijkt weinig tolerantie voor migranten. Nederlandse burgers staan centraal. In het verkiezingsprogramma van 2003 pleit de partij voor minder bureaucratie. “Op alle gebied geldt dat de bureaucratie bij de overheid sterk is toegenomen door een toenemende regelgeving. Naast de vele kosten die dit mee zich meebrengt is hierdoor de service aan de burger sterk afgenomen. Drastische vermindering van de bureaucratie zal veel geld opleveren en dat is hard 48 nodig voor onze economie.” Hieruit blijkt dat de LPF de zogenaamde ‘ambtenarencultuur’ wil verminderen en van mening is dat de overheid meer moet luisteren naar het volk in plaats van meer wetten te bedenken.

Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2003) Leefbaar Nederland, 331 Ibidem, 331 47 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2002) LPF; Lijst Pim Fortuyn, 5 48 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2003) LPF; Lijst Pim Fortuyn, 369 46

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ook pleit de LPF in hetzelfde verkiezingsprogramma voor het feit dat politiek voor de burger moet zijn. “De overheid is er voor de burger en niet andersom. De overheid moet de burger vroegtijdig informeren en betrekken bij de overheidsplannen. Referenda en de gekozen burgemeester/minister 49 president zijn hier voorbeelden van.’’ Hieruit blijkt dat de LPF voorstander is van een directe democratie en zich afzet tegen de gevestigde orde. De LPF kunnen we beschouwen als een rechts-populistische partij omdat zij voorstander is van een directe democratie, maximale weerstand wil bieden tegen immigratie en de bureaucratie wil verminderen. Trots op Nederland (fractie Verdonk) Op 3 april 2008 lanceerde Rita Verdonk de beweging ‘Trots op Nederland’ (ToN). Daarmee wilde zij een platform bieden aan alle Nederlanders die zich niet vertegenwoordigd voelden door de ‘Haagse bestuurderselite’. In 2010 kreeg de beweging 0,56% van de stemmen, net te weinig voor een zetel in de Tweede Kamer. Wel won ToN in hetzelfde jaar een zestigtal zetels in gemeenteraden. In 2014 wist ze hier slechts een zevental van te behouden. In 2011 trekt Rita Verdonk zich terug uit de politiek. Voordat Rita Verdonk ToN oprichtte, was ze lid van meerdere partijen. In eerste instantie (voor 1978) was ze lid van de PPR (Politieke Partij Radikalen). Ze heeft hier geen bestuursfunctie gehad, maar was slechts ‘papieren lid’. Vanaf 1978 tot 1980 was ze lid van de PSP (Pacifistisch Socialistische Partij). Na een lange periode van stilte werd ze in 2002 lid van de VVD. In oktober 2007 stapte ze uit de fractie en in mei 2008 richtte ze haar eigen partij op met als doel premier van Nederland te worden, ‘Trots op Nederland’. Rita Verdonk is een omstreden persoon. Veel mensen bekritiseerden haar vanwege haar gewoonte 50 om voortdurend van partij te wisselen. Sommige critici noemden haar een opportunist. Trots op Nederland heeft slechts een keer deelgenomen aan de Tweede-Kamerverkiezingen, in 2010. Wij beperken ons alleen tot het verkiezingsprogramma in dat jaar. De partij kunnen we beschouwen als populistisch vanwege de volgende punten: ToN streeft naar een directe democratie, stelt hogere eisen aan defensie en wil bureaucratie in de gezondheidszorg afschaffen. In het verkiezingsprogramma pleit de partij voor het volgende: “Er komt een rechtstreeks gekozen minister-president en een rechtstreeks gekozen burgemeester. Ministers en wethouders benoemen na installatie de ambtelijke top. Alle benoemingen worden afgeschaft zodat partijpolitieke baantjesverdeling en vriendjespolitiek tot het verleden behoren. Burgers krijgen meer directe invloed op de politieke inhoud, hiertoe willen we dat het districtenstelsel opnieuw wordt ingevoerd. Voor belangrijke zaken die alle burgers raken (zoals bijvoorbeeld uitbreiding van de Europese Unie) wordt 51 een bindend referendum ingevoerd.’’ ToN laat hier duidelijk zien tegen de huidige gevestigde orde te zijn en streeft naar een directe democratie, in de vorm van een bindend referendum.

Ibidem, 369 Parlement & Politiek, Trots op Nederland 51 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, (2010) TON; Trots op Nederland, 18 50

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ook pleit de partij voor: “De belangrijkste taak van het Nederlandse leger is het beschermen van ons eigen land. Trots op Nederland wil de Nederlandse soevereiniteit behouden en kunnen verdedigen. 52 (...)” En later: “Gezien de veiligheidssituatie in de wereld moet er van Trots op Nederland meer geld naar veiligheid, dus ook naar Defensie. Veiligheid is de belangrijkste kerntaak van de overheid, wanneer een overheid voor veiligheid zorgt dan schept zij de belangrijkste randvoorwaarde voor welvaart en 53 welzijn. Trots op Nederland streeft een defensiebudget van 2% BNP na, de NAVO-norm.” Hieruit blijkt duidelijk het nationalistische aspect van de partij. Defensie is een belangrijk onderwerp en Verdonk is bereid de uitgaven hiervoor te verhogen. Opnieuw een kenmerk van rechts-populisme. Tot slot pleit ToN voor: “Wij streven naar een samenleving met gezonde burgers en betaalbare gezondheidszorg, maar zonder onnodige bureaucratie in de gezondheidszorg. De bureaucratie zal worden bestreden door reorganisatie en overheadreductie. De arts, het verplegend personeel en de 54 pa nt staan centraal in de zorg, niet de duurbetaalde managers.” 55 En zijn ze voor: “De gezondheidszorg moet goedkoper en beter.” Hier komt duidelijk een socialistisch aspect van de partij naar voren, zij komen op voor de burgers en streven ernaar de bureaucratie in de gezondheidszorg af te schaffen. De partij is dus deels ook links-populistisch te noemen, omdat zij de zorg voor iedereen beter wil maken en bureaucratie wil afschaffen. Partij voor de Vrijheid (PVV) In 2006 richt Geert Wilders zijn Partij voor de Vrijheid (PVV) op. De PVV keert zich met name tegen 56 ‘islamisering van de Nederlandse samenleving’ en zet zich af tegen de elite in Nederland. Wilders’ doel is een vrij, welvarend en onafhankelijke land. Bij de verkiezingen in 2010 behaalde de PVV 24 zetels. Samen met de VVD en het CDA werd de PVV betrokken in het formatieproces. De constructie die toen tot stand kwam was uniek in Nederland: VVD en CDA vormden een minderheidsregering die op de steun van de PVV kon rekenen. De PVV wordt ook vertegenwoordigd bij de Gemeenteraadsverkiezingen, Provinciale Statenverkiezingen en in het Europees Parlement. 57 In 2012 behaalde de PVV 15 zetels bij de verkiezingen. De PVV kan als populistisch worden beschouwd vanwege de manier waarop men zich afzet tegen de elite. Ook streeft de partij naar volksreferenda. Daarnaast worden immigranten verantwoordelijk gehouden voor alle problemen in Nederland. De partij is aantrekkelijk voor het ‘vergeten’ volk, dankzij de standpunten over o.a. belastingverlaging. Op het verkiezingsprogramma van de PVV gaan we later in, bij deelvraag 4. Daar maken we een vergelijking tussen het verkiezingsprogramma van de PVV en dat van Trump. De PVV kunnen we beschouwen als een rechts-populistische partij. Het hoofdthema is immigratie en de strijd tegen de islamisering van Nederland. Daarnaast zijn ze voor een referendum en belastingverlaging. De PVV kent links-populistische elementen, zoals meer geld voor ouderenzorg en thuiszorg, maar is 58 overwegend rechts-populistisch.

Ibidem, 21 Ibidem, 21 54 Ibidem, 24 55 Ibidem, 24 56 Partij voor de Vrijheid, Nederland weer van ons!, verkiezingsprogramma 2017-2021 57 Parlement & Politiek, Partij voor de Vrijheid (PVV) 58 Partij voor de Vrijheid, Nederland weer van ons!, verkiezingsprogramma 2017-2021 53

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Verenigde Staten People’s Party In 1891 werd door boerenorganisaties een regionale politieke partij opgericht: People’s Party. De aanhang bestond met name uit ontevreden kleine boeren en arbeiders. Het jaar daarop presenteerde de partij een eerste presidentskandidaat. De politieke eisen waren nationalisering van de spoorwegen en nationalisering van banken. De immigratie moest tot een halt worden toegeroepen, zodat kleine steden weer konden opbloeien. Hoewel de populistische beweging in sommige agrarische regio’s succes had, hebben zij nooit de landelijke politiek gehaald. De partij besloot daarom een nieuwe tactiek te vormen en samen te gaan werken met de Democratische Partij. The People’s Party had aanhang van boeren en de Democratische Partij van de arbeiders, het leek een goede optelsom. Helaas pakte dit niet zo uit. Het democratisch-populistische 59 programma en de eerste presidentskandidaat Bryan bleek weinig populair onder de arbeiders. Opvallend dus dat het populisme zijn oorsprong vindt in de Democratische Partij. Dat terwijl Donald Trump, uitgesproken populist, toch voor de Republikeinen uitkomt. Dat valt als volgt te verklaren: in de jaren tachtig kwam Ronald Reagan aan de macht in de VS. Een conservatieve Republikein die nog steeds een game changing president genoemd, zelfs door democraat Barack Obama. Volgens Maarten van Rossem is Ronald Reagan de Franklin D. Roosevelt 60 voor de Republikeinen, een inspiratiebron voor velen. Ronald Reagan Ronald Reagan werd in 1911 geboren in Illinois. Na een mislukte carrière als B-acteur, besloot hij zijn talent voor spreken te benutten en het hogerop te zoeken. Na woordvoerder te zijn geweest voor General Electrics werd hij in 1960 lid van de Republikeinse Partij. Ronald Reagan had toen al rechtspopulistische opvattingen. Zo had hij onbeperkt vertrouwen in de Amerikaanse staat en vond hij het 61 nodig de macht van de federale overheid te beperken. In 1979 doet Reagan een poging president van de VS te worden. In 1980 wint hij overtuigend en 62 wordt hij de nieuwe president. De Koude Oorlog met de Sovjet-Unie is dan nog in volle gang. In zijn eerste jaar zorgt hij voor verlaging van de inkomstenbelasting, hij krijgt een verlaging van dertig procent over drie jaar voor elkaar. Het levert hem enorme populariteit op veel Amerikanen bewaren dankzij deze maatregel warme herinneringen aan hem, terwijl de jaren erna beduidend minder 63 succesvol waren. Na de verwarrende en sombere jaren zeventig onder president Carter wist Reagan de Amerikanen de indruk te geven dat het weer de goede kant op ging met de natie, ook al bleek achteraf dat dit alleen 64 gold voor een kleine bevolkingsgroep. Mensen geloofden hem en klampten zich vast aan de hoop die Reagan hen gaf. Reagan had onbeperkt vertrouwen in de Amerikaanse staat en wist hoe hij het volk moest bespelen. Hij was in dit opzicht een echte populist. Behalve voor belastingverlaging was Reagan ook verantwoordelijk voor het SDI-project, ook wel bekend als ‘Star Wars.’ Een gigantisch, onuitvoerbaar project om een ruimtelijk schild rond de VS te

auteur onbekend, De Verenigde Staten, 1820-1920 de Progressive Movement, Kunst-en-Cultuur.infonu.nl Van Rossem, Ronald Reagan, vooral een simpele Amerikaanse populist, Historiek.net 61 Ibidem 62 Ibidem 63 Van Rossem, Ronald Reagan, vooral een simpele Amerikaanse populist, Historiek.net 64 Ibidem 60

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

creëren dat vijandige raketten van de Sovjet-Unie kon weren. Bovendien verhoogde hij de uitgaven 65 aan defensie. Veel Amerikanen denken dat Reagan hierdoor de Russen op de knieën gedwongen heeft. Maar niets is minder waar. De ondergang van de Sovjet-Unie is te danken aan de hervormingen die de Russische president Gorbatsjov doorvoerde. Reagan hoefde er niets voor te doen. Gorbatsjov maakte met zijn glasnost zelf een einde aan de Koude Oorlog. Ronald Reagan is de geschiedenis ingegaan als idool voor velen, een charismatische spreker maar toch 66 ook als een onnozele hals. Zijn presidentschap heeft gevolgen gehad voor de Republikeinse Partij anno nu. Die is sterk 67 geradicaliseerd na de ideeën van Reagan en weigert alle samenwerking met de Democraten. Het verklaart hoe Donald Trump, een populist met sterke uitspraken, toch gewaardeerd wordt in de VS. Sommige deskundigen denken dat het met Trump aan de macht ‘allemaal wel zal meevallen’, we hebben immers eerder radicale en ietwat maffe presidenten gehad, zoals Reagan. Er valt zelfs een vergelijking te maken tussen Trump en Reagan. Reagan wilde zijn ruimteschild bouwen als bescherming tegen de Russen, Trump doet dit door te dreigen een muur te bouwen tegen immigranten uit Mexico. Reagan gaf de Amerikaanse bevolking hoop na de sombere jaren zeventig, Trump geeft de middenklasse in de VS hoop door in te spelen op hun woede en hun onvrede.

Conclusie Al met al kan geconcludeerd worden dat de oorsprong van populistische partijen gevonden wordt bij ontevreden boeren, dat is zowel in Nederland als in de Verenigde Staten gebeurd. Aan de hand van hun verkiezingsprogramma’s (en die van latere populistische partijen) konden we goed zien waarom deze partijen als populistisch worden beschouwd. Populistische partijen komen veelal op voor mensen die zich achtergesteld voelen (door de elite). Ook hebben we ontdekt dat het bestaan of ontstaan van een populistische partij niet per se het ontstaan van een volgende betekent, als er dus een populistische partij verdwijnt, betekent dat niet dat er meteen een nieuwe ontstaat. Het is de onvrede onder de bevolking en de maatschappelijke tendensen die populistische, vaak onder leiding van een charismatisch leider, een goede voedingsbodem geeft om te ontstaan.

Ibidem Ibidem 67 Ibidem 66

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvraag 3: Hoe komt het dat mensen zich aangetrokken voelen tot ideeën van populistische leiders als Trump en Wilders? Trump heeft de verkiezingen in de Verenigde Staten niet voor niks gewonnen, hij heeft grote groepen mensen achter zich weten te krijgen. Maar hoe heeft hij dat gedaan? En waarom stemden er veel mensen op hem, terwijl dat niet verwacht was? Hetzelfde kun je je afvragen over Wilders: hoe komt het dat ook hij populair is, terwijl hij vaak uitspraken doet die hij echt niet waar kan maken? Deze vragen kun je beantwoorden door te kijken naar de kenmerken van populistische leiders en de groepen die ze aanspreken. Charisma Charisma is voor een populistische leider onontbeerlijk. Maar wat is charisma eigenlijk? Charisma is moeilijk te definiëren maar het komt erop neer dat charismatische personen autoriteit en 68 ‘magnetisme’ uitstralen . Spreken is vaak een van hun grootste talenten. Ze kunnen in tijden van crisis soms grote groepen mensen achter zich krijgen. Sommige mensen die nooit eerder gestemd hebben, zijn zo gevoelig voor een charismatische leider dat ze nu wel gaan stemmen. De leider geeft 69 ze het gevoel dat hun stem uitbrengen nut heeft en laat zien dat de politiek ertoe doet . De politiek wordt toegankelijk gemaakt voor iedereen. Dit zie je terug als je kijkt naar Trump en Wilders; ze zijn beide ‘mannen van het volk’. Ze laten het volk geloven dat ze in hetzelfde schuitje hebben gezeten en weten hoe ze hun problemen op moeten lossen. Ze weten dus ook hoe ze ‘de gewone man’ aan moeten spreken en kunnen motiveren om zich in te gaan zetten voor de politiek. Taal ‘Ik spreek namens het volk’; een zin die vaak terugkomt in speeches van Geert Wilders. Het doel van populisten is om het volk een stem te geven, ze zeggen dus wat het volk wil horen. Omdat ze namens het volk spreken, gebruiken ze vaak taal die eenvoudig te begrijpen is. Dit zie je heel duidelijk terug als je luistert naar speeches van Trump; hij gebruikt veel oneliners en herhaalt zichzelf vaak, hij maakt 70 korte zinnen (van gemiddeld tien woorden) en gebruikt heel vaak het woord ‘ik’ . Dat doet hij om duidelijk te maken hoe veel hij bereikt heeft in zijn leven. Hij noemt daarbij vaak zijn ‘tremendous company, worth billions and billions of dollars’. Omdat hij zo’n enorm bedrijf heeft opgebouwd, heeft het volk het gevoel dat hij de juiste persoon is om het land te regeren. Ook spreekt hij zijn kiezers 71 vaak direct aan als ‘the people’. ‘People’ is dan ook zijn meest gebruikte woord . Dit is geen toeval, het blijkt dat ook de Partij van de Vrijheid, de Socialistische Partij en Lijst Pim Fortuyn ‘het volk’ erg 72 vaak gebruik(t)en in speeches , de PVV en LPF worden ook meteen beschouwd als de meest populistische partijen van Nederland. Van de SP wordt ook weleens gezegd dat ze populistische trekjes vertoont (vooral vlak na haar oprichting). Zo is de republikeinse ‘partij’ van Trump toch te vergelijken met de populistische partijen van Nederland. Vijand Om een saamhorigheidsgevoel te creëren zorgt een populistische leider vaak voor een gezamenlijke vijand, dit zorgt ervoor dat de aanhangers het gevoel hebben dat ze een blok vormen. Er zijn verschillende vijanden waaruit gekozen kan worden; de politieke of economische elite, de media, de intellectuelen of het buitenland. Over het algemeen is ‘de heersende elite’ de vijand. Het volk, gezien

Claudia Verhoeven, ‘Alexander Pechtold, populisme & charismatisch leiderschap’ Ibidem 70 Volkskrant, ‘De taal van Trump’ 71 Ibidem 72 Milan van Dongen, ‘Een analyse van televisiedebatten’ 69

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6 73

als een homogene groep met dezelfde wil, nationaliteit en hetzelfde verleden , voelt zich vergeten en bedrogen door deze elite. Veel politici doen immers beloftes die ze vervolgens niet waarmaken. Hierdoor verdwijnt het vertrouwen. Leiders zoals Trump en Wilders beloven dat ze alles anders gaan 74 doen en directer ‘uitdrukking’ gaan geven aan de wil van het volk . Ze zullen niet meedoen aan de ‘achterkamertjespolitiek’ en zullen dus alles wat ze doen delen met het volk. Maar hiermee sluiten ze 75 zich wel verder af voor de rest van het politieke bestel . Door andere partijen en politici tot vijand te maken, wil geen enkele partij nog met de populisten regeren. Dit is vooral een probleem in Nederland omdat hier een coalitie tussen meerdere partijen gevormd moet worden om te kunnen regeren. Lef Trump en Wilders staan er om bekend niet bang te zijn, ze durven zaken aan te kaarten waar andere 76 politici het liever niet over hebben . Ze durven bepaalde groepen (bijvoorbeeld vrouwen, moslims of Mexicanen) publiekelijk te kleineren omdat ze weten dat veel mensen het toch met ze eens zijn. Ook zijn ze niet bang om andere politici zwart te maken, kijk maar eens op de site van Donald Trump waar wordt opgesomd wat er allemaal niet deugt aan Hillary Clinton. Ze proberen niet iedereen te vriend te houden en beloven hun achterban oplossingen voor allerlei problemen. Populistische leiders durven zich ook af te zetten tegen ideeën die algemeen geaccepteerd zijn, hierdoor worden ze gezien als mensen die doen wat nodig is en verandering kunnen brengen.

Milan van Dongen, ‘Een analyse van televisiedebatten’ Ibidem 75 Ibidem 76 Claudia Verhoeven, ‘Alexander Pechtold, populisme & charismatisch leiderschap’ 74

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvraag 4: Zijn er verschillen tussen de standpunten van Wilders en Trump? In de vorige deelvraag hebben we de aanhang van populistische leiders als Trump en Wilders onderzocht. In deze deelvraag vergelijken we twee populistische leiders: Wilders en Trump. We vergelijken hun standpunten om te kijken of ze meer gemeen hebben dan hun unieke kapsel. Dit doen we aan de hand van verkiezingsprogramma’s uit 2016/2017 van de PVV en het verkiezingsprogramma van Donald Trump van dit jaar.

Standpunten Geert Wilders77 Eind augustus 2016. Geert Wilders presenteert het verkiezingsprogramma 2017-2021 voor zijn partij: de Partij voor de Vrijheid. Opmerkelijk: het verkiezingsprogramma bestaat uit slechts één A4’tje. Alle kranten schrijven erover. Dit is nog nooit eerder vertoond. In zijn verkiezingsprogramma staat de islam centraal. Wilders speelt in op de angst voor jihadstrijders die het afgelopen jaar in Europa veel slachtoffers hebben gemaakt met terroristische aanslagen. Hij belooft het jihadisme te bestrijden. Bij ons onderzoek hebben we ons beperkt tot alleen het verkiezingsprogramma. Het is voor dit stuk onze enige bron. Bij het bestuderen van het verkiezingsprogramma viel ons op dat de programmapunten een onderbouwing missen en het wordt niet duidelijk hoe zijn plannen gerealiseerd gaan worden. Bij elk verkiezingspunt is toegevoegd hoeveel geld het plan zal kosten of opleveren Alle uitgaven en inkomsten samen zou een totaalsom zijn van €0,-. Hierbij is geen rekening gehouden met de begrotingen die pro memori zijn. Dit zijn kosten die nader te bepalen zijn. Migratie Wilders pleit ervoor dat Nederland moet de-islamiseren. Om dit te bereiken wil hij de grenzen sluiten zodat er geen nieuwe immigranten ons land binnenkomen. Sterker nog, hij wil alle AZC’s sluiten en alle verblijfsvergunningen van asielzoekers intrekken. Daarnaast moeten alle islamitische scholen en moskeeën gesloten worden. Er moet een verbod komen op het dragen van hoofddoekjes in publieke functies, op islamitische uitingen die in strijd zijn met de openbare orde en op de Koran. Ook wil hij als preventiemaatregel radicale moslims opsluiten en criminelen met een dubbele nationaliteit het land uitzetten. Syriëgangers mogen niet meer terugkeren naar Nederland. Uit de financiële paragraaf die bij het verkiezingsprogramma hoort blijkt dat deze maatregelen de overheid zo’n 7,2 miljard moeten opleveren. Sociaal Naast het bestrijden van de islam wil Wilders meer verbeteren op sociaal vlak. Zo wil hij de AOWleeftijd terugbrengen naar 65 jaar en moeten aanvullende pensioenen worden geïndexeerd. Dit zou een verlies betekenen van 3,5 miljard voor de overheid. Gezondheidszorg Het eigen risico in de zorg moet geheel worden afgeschaft. Dit zou een verlies opleveren van 3,7 miljard voor de overheid. Bovendien wil de PVV de bezuinigingen op de thuiszorg en ouderenzorg terugdraaien. Er moeten meer handen aan het bed, ofwel er moet meer personeel beschikbaar zijn voor de zieken en ouderen in ons land.

Partij voor de Vrijheid, Nederland weer van ons!, verkiezingsprogramma voor 2017-2021

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Dit zou de overheid 2 miljard kosten. Economie Wilders wil dat de belasting omlaag gaat. Hij pleit voor een halvering van de motorrijtuigenbelasting en voor een lagere inkomstenbelasting. Hoe hij dit wil realiseren wordt uit zijn verkiezingsprogramma niet duidelijk. Uit zijn financiële paragraaf blijkt dat dit de overheid 5 miljard gaat kosten. Daarnaast zouden de huren omlaag moeten. Opnieuw staat er niet bij hoe de PVV dit wil realiseren, maar het zou de overheid in ieder geval één miljard kosten. Defensie Om de veiligheid in het land te verbeteren wil Wilders fors investeren in defensie en politie. Dat gaat de overheid 2 miljard kosten. Handel Wilders pleit ervoor dat Nederland uit de EU moet stappen en opnieuw onafhankelijk moet worden. De begroting is pro memori; men moet rekening houden met extra kosten die momenteel moeilijk te voorspellen zijn. Welke gevolgen die beslissing zal hebben blijft onduidelijk, een onderbouwing voor dit punt ontbreekt. Bestuur De PVV pleit voor een bindend referendum en is voorstander van een directe democratie. Het volk moet de macht krijgen. Ook dit programmapunt is pro memori, de kosten zijn nu nog niet te voorspellen. Subsidies Tot slot wil de PVV geen financiële steun meer geven aan ontwikkelingshulp, windmolens, kunst, innovatie en de publieke omroep. Opmerkelijk is dat deze opsomming wordt opgevolgd door het woordje “enz.” Daar wordt verder geen toelichting bijgegeven. Het zou de overheid een totaal bedrag van 10 miljard opleveren, de grootste winst uit het verkiezingsprogramma.

Standpunten Donald Trump78 Het was een zeer verrassende verkiezingsuitslag op 8 november 2016. Slechts een enkeling had voorzien dat Donald J. Trump, de kandidaat voor de Republikeinse partij, zou worden gekozen tot nieuwe president van de Verenigde Staten. Voor ons onderzoek hebben we ons beperkt tot zijn 10 Point Plan to Put America First en een artikel in NRC, geschreven naar aanleiding van de televisiedebatten de afgelopen maanden. We zijn uitgegaan van Trumps verkiezingsprogramma als basis en hebben soms gebruik gemaakt van het artikel uit NRC Handelsblad. In de voetnoten geven we aan wanneer dat het geval is. ‘America First’ staat centraal in Trumps verkiezingsprogramma, waarin hij opkomt voor de gewone Amerikaanse bevolking die ontevreden is over de gevestigde orde in Washington. Migratie Programmapunt één op zijn verkiezingsprogramma gaat over het bouwen van een muur tussen de Verenigde Staten en Mexico. Dit om immigranten uit Latijns-Amerika tegen te houden. Mexico moet

Trump, Donald J. Trump’s 10 Point Plan to Put America First

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

zelf opdraaien voor de kosten van deze muur. Als de Mexicanen dat weigeren zal de geldstroom tussen de Verenigde Staten en Mexico worden stopgezet. Dit punt wordt bekritiseerd door veel mensen over de hele wereld. Tevens wil Trump ervoor zorgen dat illegalen die toch de grens over steken, worden opgepakt en vastgezet totdat zij terug worden gestuurd naar het land van herkomst. Om dit te kunnen verwezenlijken, wil Trump het aantal ICE-agenten (mensen die immigranten opsporen) verdriedubbelen. Daarnaast wil hij de desbetreffende landen dwingen deze immigranten terug te nemen. Economie Trump wil ervoor zorgen dat afgestudeerden zo snel mogelijk een baan vinden zodat ze hun 79 studieschuld kunnen aflossen. Amerikanen moeten voorrang krijgen op de arbeidsmarkt. Momenteel krijgen goedkope arbeidskrachten uit Latijns-Amerika vaak de slechtst betaalde banen. Trump wil zorgen dat er een verbod komt op het aannemen van migranten. Tevens wil hij een belastingverlaging doorvoeren voor alle Amerikanen. Hij wil drie belastingschijven gaan hanteren: 12, 25 en 35 procent. Sociaal Trump is voorstander van de wapenwet en wil deze wet behouden. Er is veel discussie over deze 80 wet. Daarnaast heeft Trump zich laten ontvallen dat hij walgt van homohuwelijken, niets tegen de doodstraf heeft en van mening is dat abortus verboden moet worden. Of dit laatste echt zal worden 81 doorgevoerd is onduidelijk. Handel Trump dreigt een invoerbelasting in te voeren voor producten uit China en Mexico. De goedkope 82 productie zou Amerikaanse bedrijven kapot concurreren. Trump is ook van mening dat als een samenwerking tussen de Verenigde Staten en het buitenland te weinig oplevert, deze samenwerking verbroken moet worden. ‘America First’ is Trumps motto. Hij vindt dat het tijd is om de Verenigde Staten voorop te stellen. Verder wil hij een betere relatie met het machtige Rusland dat volgens hem een goede handelspartner zou zijn voor de VS. Milieu Trump heeft geen plannen om de klimaatverandering tegen te gaan. Volgens hem is de ‘global warming’ een hoax en bedacht om de Amerikaanse economie een loer te draaien. Daarnaast zou het slecht zijn voor de Amerikaanse bedrijven omdat zij aan allerlei milieueisen moeten voldoen. Dit verslechtert de Amerikaanse economie, stelt Trump. Gezondheidszorg

Ligtenberg, Wat willen Clinton en Trump nu eigenlijk?, in NRC Handelsblad Ibidem 81 Ibidem 82 Ibidem 80

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Trump wil ervoor zorgen dat de omstreden Obamacare wordt afgeschaft. Deze is opgericht door de huidige president Barack Obama om de Amerikaanse bevolking een zorgverzekering te kunnen bieden, maar het functioneert niet optimaal waardoor men heel ontevreden is. Criminaliteit Trump wil zorgen dat ‘criminal aliens’ worden verwijderd uit de Verenigde Staten en wel vanaf dag één van zijn presidentschap. Met ‘criminal aliens’ doelt hij op mensen die misdaden hebben begaan en nog steeds op vrije voeten zijn. Om dit te kunnen verwezenlijken wil Trump een ‘biometric visa tracking system’ oprichten waarmee iedereen met behulp van vingerafdrukken en scans geïdentificeerd kan worden. Op deze manier kunnen criminelen makkelijk opgespoord worden. Defensie Trump heeft beloofd het terrorisme aan te gaan pakken. Hij wil meer geld uitgeven aan het leger en meer bombarderen in IS-gebied. Ook wil hij een nucleaire interventie in het Midden-Oosten aangaan en is hij groot voorstander van de oorlog die Poetin voert tegen IS. Daar staat tegenover dat hij minder wil gaan samenwerken met de NAVO. De Verenigde Staten doet meer dan genoeg en het wordt tijd dat de andere leden hun eigen verantwoordelijk nemen. Amerika gaat zich onder Trump in de eerste plaats richten op zijn eigen bevolking.

Vergelijking standpunten Wilders en Trump Overeenkomsten Als we kijken naar de standpunten van de PVV en Donald Trump zijn er meerdere overeenkomsten. Trump en Wilders keren zich beide tegen immigranten en beschouwen ze als zondebok. Zonder deze vreemdelingen zouden veel problemen in het land zijn opgelost. Beide heren zetten sterk aan tot ‘wijzij-denken’; d.w.z. de autochtonen tegenover de allochtonen. Dit is een strategie die Wilders en Trump beide gebruiken, ze zaaien angst onder de bevolking om zelf redder in nood te kunnen zijn. Trump wil ervoor zorgen dat migranten niet meer worden aangenomen en dat Amerikanen voorrang krijgen bij banen. Ook Wilders wil ervoor zorgen dat alle migranten ons land verlaten. Zij zouden de oorzaak zijn van de problemen in Nederland, zoals criminaliteit en het terrorisme. Ook hebben Trump en Wilders gemeen dat ze veel geld uit willen geven aan defensie. Zij maken gebruik van de angst voor terroristische aanslagen en beloven die in de toekomst te voorkomen door een steviger veiligheidsbeleid te voeren. Zowel Trump en Wilders willen zich meer richten op het eigen land. Wilders wil uit de Europese Unie stappen en Trump wil minder samenwerken met de NAVO. Het land en de bevolking zelf zijn hun prioriteit. Wilders wil de pensioenen verlagen en indexeren, terwijl Trump wil zorgen dat Obamacare wordt afgeschaft.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Verschillen Verschillen zijn er natuurlijk ook. Trump wil de plannen om de opwarming van de aarde te beperken van tafel vegen, terwijl Wilders zich op dit punt stilhoudt. Daarnaast wil Trump de wapenwet behouden, een DNA-databank en volgsysteem oprichten en invoerbelasting heffen op de spotgoedkope Chinese en Mexicaanse producten. De PVV heeft zich hierover nooit uitgelaten. Wilders wil de bezuinigingen op de thuiszorg en de ouderenzorg terugdraaien en het eigen risico afschaffen. Trump wil juist de eigen verantwoordelijkheid vergroten. Hij wil de, volgens hem omstreden, Obamacare afschaffen maar heeft zich verder nooit uitgelaten over zijn plannen voor de zorg. Hij vindt de eigen verantwoordelijkheid van de bevolking het belangrijkst. Daarnaast pleiten Trump en Wilders beide voor een belastingverlaging. Dit zou men kunnen zien als overeenkomst, maar ze hebben wel elk een andere groep voor ogen die van deze maatregel moet gaan profiteren. Wilders wil belastingverlaging voor de armen, terwijl Trump juist pleit voor belastingverlaging voor bedrijven, en vaak dus ook de rijken. Wilders pleit voor een halvering van de motorrijtuigenbelasting en inkomstenbelasting, terwijl Trump een verlaging wil van de algehele belasting terug naar drie schalen. Context Naast de verschillen tussen Trump en Wilders als politieke leiders is de context tussen de Verenigde Staten en Nederland ook heel verschillend. Dit schetsen wij in het kort om een beeld te vormen. Als we puur kijken naar het politieke stelsel, kent de Verenigde Staten een constitutionele, federale republiek, de VS heeft een president, een Senaat en een Huis van Afgevaardigden. Nederland daarentegen is een constitutionele monarchie. Wij hebben een koningshuis, een minister-president, een Eerste- en een Tweede Kamer. In dit politieke stelsel, kent Amerika maar twee grote politieke partijen: de Democraten en de Republikeinen. Zij kennen daar dan ook een winner-takes-it-all-systeem. Nederland daarentegen kent veel meer politieke partijen, die samen coalitieregeringen vormen om een meerderheid te kunnen 83 krijgen. Daarnaast speelt het geloof in de Verenigde Staten een grotere rol dan hier. Zo is 78% van de gehele 84 bevolking christelijk. Veel gelovigen (en met name streng-gelovigen) willen tradities behouden en zijn conservatief. Vaak zijn hele staten hierdoor conservatief en aanhanger van de Republikeinen. In tegenstelling tot Nederland, is de Verenigde Staten geen verzorgingsstaat, iedereen is daar zelf verantwoordelijk voor zijn zorgverzekering. Ookal zijn deze zorgverzekeringen daar zo duur, dat veel Amerikanen dit niet kunnen veroorloven. Veel mensen zijn niet verzekerd waardoor ze met soms 85 grote schulden zitten als ze ziek zijn geweest. Ook sociale voorzieningen zijn er niet voor iedereen en de werkloosheid ligt er hoog. Het biedt een 86 voedingsbodem voor onvrede in de Verenigde Staten.

Dit is Amerika, Het politieke stelsel: Nederland vs. Amerika Noord Amerika, Religie & Tradities Verenigde Staten 85 Amerika, Geen verzorgingsstaat 86 Ibidem 84

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvraag 5: Waarom is (het populisme onder) Trump een succes in de Verenigde Staten? Speech ‘Recht uit het hart’ Donald Trump is relaxed en kijkt wel hoe het loopt. Hij bereidt speeches niet voor zoals andere kandidaten, hij is niet bang mensen te beledigen. Hij spreekt ‘recht uit het hart’, zoals zijn fans 87 zeggen . Dat ‘recht uit het hart spreken’ leidt er soms toe dat hij wartaal uitslaat maar uiteindelijk sluit hij af met een oneliner die iedereen onthoudt. Hij spreekt de taal van de gewone mensen, terwijl zijn democratische tegenstander Hillary Clinton juist de taal van de elite sprak. Trump zegt wat veel mensen denken. Iedereen begrijpt hem en misschien is het daarom dat zijn wartaal hem wordt vergeven. Zelfvertrouwen Zijn zelfvertrouwen werkt geruststellend, als hij gelooft dat hij gelijk heeft gelooft zijn aanhang dat ook. Hij zegt dat andere politici het land hebben laten verpieteren maar dat hij dingen echt voor elkaar kan krijgen, vaak refereert hij dan aan zijn bedrijf. Hij heeft zoveel zelfvertrouwen dat hij dingen belooft waarvan men weet dat het niet echt gaat gebeuren. ‘Veel mensen denken niet groot 88 maar raken er opgewonden van als een ander dat wél doet’ zegt Trump daar zelf over . Doordat hij zo vaak overdrijft verwacht men niet dat hij al die beloftes waar gaat maken. Daardoor zullen zijn kiezers achteraf minder klagen als dat inderdaad niet gebeurt. Trump is de koning van de overdrijving, hem wordt het vergeven, maar als iemand anders het doet wordt het niet gewaardeerd. Media 89 Trump is aanhanger van het idee dat er geen slecht nieuws bestaat . Alles is goed, zolang s journalisten maar over je berichten. Zolang jij in de schijnwerpers staat, staat je tegenstander daar niet. Er is niemand die zo heeft geprofiteerd van negatieve publiciteit als hij. Zo kon hij het maken om te suggereren dat Megyn Kelly (een Fox-journalist die op de lijst van ‘100 meest invloedrijke personen staat) ongesteld was tijdens haar interview met hem en daarom zulke kritische en scherpe vragen stelde. Na afloop zei hij ook nog dat ze een ‘bimbo’ en een lichtgewicht was. Hij weigerde Fox News nog te woord staan. Dankzij deze opmerkingen werd hij voorpaginanieuws in binnen- en buitenland. Er werd eindeloos gespeculeerd over of de relatie tussen Fox News en Trump nog goed zou komen. Toen de vrede werd getekend was ook dat weer groot nieuws. Zo zijn er vele voorbeelden te noemen. Trump weet precies hoe hij het nieuws kan beheersen. Hij is de man van ‘kleine inspanning, groot resultaat’. Hij doet iets simpels wat niet veel tijd en geld kost (zoals een gekke uitspraak), maar wel veel publiciteit oplevert. Over Marco Rubio, een republikeinse senator en een van zijn concurrenten zei Trump: ‘Ik heb nog nooit iemand zó zien zweten, ze moeten het water met emmers tegelijk aanvoeren’. De media doken er bovenop. The Washington Post schreef: ‘Misschien kan Marco Rubio’s zweet het droogteprobleem in Californië oplossen’. Trump weet dat mensen dit soort details onthouden, zeker beter dan een analyse over de situatie in Syrië. (Grotendeels naar: Charles Groenhuijsen, Donald Trump, Iedereen houdt van mij) Geld Zoals iedereen weet is ‘The Donald’ rijk. Hij had dus genoeg geld om zijn eigen campagne te 90 financieren. Doordat hij zelf alles betaalde was hij ‘niet te koop’ . Hier kon hij de andere kandidaten

Charles Groenhuijsen, Donald Trump, Iedereen houdt van mij, 17 Ibidem 89 Ibidem 90 Ibidem 88

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

wél makkelijk van beschuldigen, zij moesten immers ‘bedelen’ om geld voor hun campagne en waren volgens Trump dus makkelijk te beïnvloeden door een grote donor. Dit argument viel in goede aarde bij kiezers die hun vertrouwen in politici kwijt waren. Trump kon alles zeggen wat hij wilde tijdens zijn campagne omdat hij geen rekening hoefde te houden met mensen van wie hij geld had gekregen. Veel kiezers vonden hem daarom eerlijk en betrouwbaar. Ook hoefde hij geen extra kosten te maken voor privévliegtuigen en kantoorruimte, terwijl Hillary daarvoor afhankelijk was van haar sponsoren. Selfmade man Trump doet zich graag voor als een selfmade man. Voor veel mensen representeert hij The American Dream. Hij zegt dat hij een miljoen dollar van zijn vader leende en daarmee zijn enorme bedrijf heeft opgebouwd. Niemand weet of dat verhaal klopt, maar hij heeft op deze manier toch het imago van iemand die niet alles aan kwam waaien en hard heeft moeten werken voor wat hij bereikt heeft. Dit geeft mensen het idee dat hij misschien ook een goede president kan zijn. Hij is nieuw, verrassend en misschien zelfs verfrissend. Hij is totaal anders dan de vorige presidenten (behalve Ronald Reagan dan misschien). Veel mensen zijn teleurgesteld in Obama omdat die niet al zijn beloftes is nagekomen. Ze zijn ontevreden en hopen op verandering. Trumps slogan ‘Make America great again’ sloeg daarom aan bij een grote groep kiezers. Clinton Daar komt bij dat Trump veel geluk heeft gehad met Hillary Clinton als tegenstandster. Trump en Clinton staan bekend als de meest gehate presidentskandidaten ooit. Waarschijnlijk was Trump nooit gekozen als hij Hillary niet tegenover zich had gehad. Gedurende de hele campagne was er onduidelijkheid over de duizenden mails die ze verstuurd zou hebben vanaf haar privéserver toen ze minister van Buitenlandse Zaken was. Daarnaast had Clinton veel last van het feit dat haar man eerder al president was. Tijdens zijn presidentschap waren er veel affaires waarin Hillary een kwalijke rol speelde. Ze was hierdoor het perfecte voorbeeld van een onbetrouwbare politica. Hier heeft Trump van geprofiteerd. Electoraat Zoals bekend won Trump na een spannende nek-aan-nek-race uiteindelijk de verkiezingen, tot verbijstering van iedereen. Van tevoren was de verwachting dat zowel vrouwen als immigranten massaal op Clinton zouden stemmen. Waarom is dat niet gebeurd? Vrouwen Na een stroom aan vrouwonvriendelijke uitspraken en zelfs een aantal aanklachten vanwege seksuele intimidatie wist Donald Trump toch 42% van de vrouwelijke kiezers achter zich te krijgen. Ook filmmaker Salome Oggenfuss vond dat raar en ze besloot op onderzoek uit te gaan. De reden die het vaakst werd genoemd was dat Trump ‘the lesser of two evils’ was. Vrouwen stemden niet op hem omdat ze hem een aangenaam figuur vonden maar omdat ze dachten dat zijn radicale aanpak het beste voor het land zou zijn. Als leider van een miljardenbedrijf weet hoe hij de economie kan verbeteren en banen kan creëren. Dit zeiden de vrouwen over Clinton: “De Clinton-clan is al veel te lang betrokken bij de politiek in de VS. Bovendien speelde Hillary een hoofdrol bij zoveel schandalen en leugens. Het is gewoon duidelijk dat ze niet eerlijk is.” Het idee van een vrouwelijke president vinden ze wel aantrekkelijk, maar dan wel iemand met de juiste normen en waarden. Salome zelf vindt de resultaten ontmoedigend: “Veel vrouwen bleken absoluut onwetend wat betreft de concrete beleidsplannen van beide presidentskandidaten”, zo zegt ze in een interview met magazine Dazed and Confused. “Ze stemden gewoon volgens de traditionele partijlijnen en lieten zich daarbij vooral beïnvloeden door hun omgeving: de plek waar ze wonen, de voorkeur van hun familie en vrienden.” Volgens Oggenfuss vegen ze Trumps discriminerende, seksistische houding gewoon onder de mat. Ze zijn niet geïnteresseerd in een geëmancipeerde kandidate als Hillary. Voor de meesten is het zijn van een goede moeder en huisvrouw het kenmerk

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

van een succesvol leven. (Grotendeels naar: De Morgen, ‘Dit zijn de vrouwen die stemden voor 91 Donald Trump’ ) Immigranten Ook etnische minderheden (waaronder we hier gemakshalve de Aziaten, Latino’s, Hispanics en AfroAmerikanen verstaan) werden door Trump flink beledigd. Een typisch kenmerk van populisme is dan ook xenofobie: haat of angst voor vreemdelingen en vluchtelingen. Ze zouden de banen van Amerikanen inpikken. Trump noemde Mexicanen verkrachters en criminelen, toch stemde een kleine twintig procent van de hispanics op hem. Ezra Escudero, werkzaam bij een non-profitorganisatie in de latino gemeenschap in Columbus (Ohio), legt uit: “Veel immigranten kiezen toch voor Trump omdat ze weten dat beveiligde grenzen (terugslaand op de muur die Trump wil bouwen) belangrijk zijn voor hun nieuwe land. Ook geloven ze dat de regering van Trump minder corrupt zal zijn dan die van Hillary Clinton. Veel van deze immigranten komen uit landen met corrupte regeringen en weten dus hoe dat 92 is.” (Grotendeels naar: RTL nieuws, ‘Waarom stemmen latino’s ondanks beledigingen op Trump?’ ) Hieronder staan de percentages van groepen die op Trump gestemd hebben. De percentages zijn hier in het totaal van het aantal stemmers van die groep. Herkomst

Afro-Amerikanen

Latino’s

29%

Aziaten

29%

Blanken

58%

Hispanics

19%

Opleiding

Hoogopgeleiden (gestudeerd)

42%

Laagopgeleiden (niet gestudeerd)

52%

Woonplaats

Platteland

62%

Buitenwijken

50%

Steden

35%

De Morgen, Dit zijn de vrouwen die voor Donald Trump stemden RTL nieuws, Waarom stemmen latino’s ondanks beledigingen op Trump? 93 Trouw, Wie stemde op welke kandidaat? 94 Pew Research Centre, Behind Trump’s victory: Divisions by race, gender, education 95 NRC, Wie is de Trump-kiezer? 92

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Geslacht

Mannen

53%

Vrouwen

42%

Geloofsovertuiging

Protestanten

58%

Katholieken

52%

Joden

24%

(Blanke) evangelicals

81%

Ongelovigen

26%

Leeftijd

18-29 jaar

37%

30-44 jaar

42%

45-64 jaar

53%

65 jaar en ouder

53%

Ibidem Trouw, Wie stemde op welke kandidaat? 98 NRC, Wie is de Trump-kiezer? 97

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvraag 6: Hoe groot is de kans dat Wilders net zo succesvol wordt als Trump? Om het antwoord te vinden op deze deelvraag hebben we ons verdiept in het electoraat van Wilders en de verkiezingspeilingen geanalyseerd. Dankzij een onderzoek van het NRC Handelsblad kwamen we veel te weten over het electoraat en daarnaast hebben we verkiezingspeilingen van IpsosNederland, De Stemming, Peil.nl, I&O Research en Peilingwijzer vergeleken. Helaas is het niet gelukt de diagrammen, grafieken en schema’s te verwerken in onze deelvraag vanwege de eigendomsrechten die de plaatjes beschermen. We hebben de gegevens daarom uitgewerkt in getallen. We beginnen met het onderzoek naar het electoraat van de PVV.

Electoraat Wilders Jarenlang heeft men de kiezers van populistische partijen onderschat, zij kregen het stempel van boze, blanke mannen. Nadat Donald Trump de verkiezingen heeft gewonnen is dat anders. De boze, blanke man staat er niet alleen voor. Maar wie zijn de andere kiezers? En waar wonen zij? Om het antwoord te krijgen op die vraag hebben we de profielen van de PVV-kiezers. Volgens een onderzoek van Emilie van Outeren voor NRC Handelsblad uit 2016 blijkt dat de meeste PVV-kiezers uit Limburg komen. Daarnaast zien we dat veel PVV-kiezers in en rond de Randstad 99 wonen en wonen veel aanhangers in Oost-Drenthe of in Oost-Gelderland.

In “Bakfietsen en rolluiken” toont Josse van der Voogd aan dat naoorlogse wijken, groeikernen en 100 stagnerende industriegebieden typische PVV-wijken zijn. Met die uitslag valt een hoop te verklaren. In Limburg (en met name Zuid-Limburg) is de mijnbouw volledig ingestort, dat heeft de welvaart daar sterk doen afnemen. Men vindt daar stagnerende industriegebieden, wat de grote hoeveelheid PVV-stemmers verklaart.

Ibidem Emilie van Outeren, De PVV is niet meer alleen voor de boze blanke oudere man, in NRC Handelsblad

100

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

In en rond de Randstad kennen we veel groeikernen, waar veel mensen heen trekken. Deze multiculturele stadsbevolking brengt ook problemen met zich mee, zoals een hoger percentage aan criminaliteit en hoge huurprijzen. Onvrede groeit en dat verklaart waarom de PVV erg in trek is, de partij wordt vaak gezien als “redder in nood.” 101 Wilders weet ook op het platteland veel kiezers te winnen, in de zogeheten krimpgebieden. Zowel in Limburg als in Oost-Drenthe en Oost-Gelderland is hiervan sprake en verklaart het hoge percentage aan PVV-kiezers. Nu we hebben onderzocht waar de PVV-kiezers wonen, is het van belang om een onderzoek te doen naar de achtergrond van deze mensen. Naar aanleiding van een onderzoek in 2012 interviewde publicist Chris Aalbers 87 PVV-kiezers. Hij kon concluderen dat deze groep eigenlijk in twee te delen is. Volgens Aalbers is er een minderheid die echt gelooft dat Wilders de waarheid spreekt. Echter de 102 grootste groep mensen twijfelen aan de politiek en gebruik een stem op de PVV als protestmiddel. Aalbers zegt hierover: “Het zijn over het algemeen een tikje rechtse, wat oudere kiezers met een conservatief waardepatroon, redelijk gematigde mensen. Ze zijn het op heel veel punten niet met Wilders eens.” De PVV boekt de laatste jaren steeds meer succes. Volgens Aalbers komt dat door de vluchtelingen. “Veel mensen zien niet zo’n groot gevaar in de islam of in Europa, maar het beeld dat we overspoeld 103 worden door vreemdelingen beangstigt bijna iedereen.” Volgens Tim Beer, onderzoeker bij TNS Nipo, is het beeld van de PVV-aanhang gebaseerd op vooroordelen. Het stereotype was een boze, blanke, oudere man. “Dat klopt niet meer. We zien dat mensen die nu zeggen PVV te gaan stemmen opmerkelijk jong zijn.” 104

Maar wat is de voorkeur van deze kiezer en waarom? Het NRC geeft hier nog een verklaring voor: “Wilders springt er op belangrijke punten uit. Hij “weet wat er leeft” in de samenleving, “luistert naar de kiezer” en “spreekt de taal van de burger”. “De partij weet onrust, over vluchtelingen en de zorg, 105 goed te kanaliseren, terwijl andere partijen worstelen om er een antwoord op te vinden.” Dat hij nieuwe aanhang heeft weten te vinden is een feit. Volgens peilingen van Maurice de Hond 106 weet Wilders steeds meer vrouwen, jongeren en hoogopgeleiden te trekken.

101

Ibidem Ibidem 103 Ibidem 104 Ibidem 105 Ibidem 106 Ibidem 102

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Verkiezingspeilingen november/december Ipsos-Nederland Uit de gegevens van Ipsos-Nederland van 24 november 2016 blijkt dat de PVV hard op weg is de VVD in te halen. In week 47 staat de VVD op 28 zetels en de PVV op 26 zetels. Volgens Ipsos had dit te maken met het slotpleidooi dat Wilders heeft gehouden in de rechtszaak tegen zijn omstreden 107 uitspraak over minder Marokkanen. De PVV is er flink op vooruit gegaan, want de maand ervoor stond de partij op 22 zetels. Ook zegt het Ipsos dat de partij de meest loyale kiezersgroep onder zich heeft. 87,5% van de kiezers 108 uit 2012 zou nu weer op de PVV stemmen bij de volgende verkiezingen. De Stemming Uit de gegevens van De Stemming van EenVandaag blijkt dat op 29 november 2016 de PVV op kop staat met 31 zetels. Hiermee zijn ze drie zetels vooruitgegaan in vergelijking met de maand ervoor (oktober 2016). De PVV laat hiermee de VVD en SP met ruime voorsprong achter zich. De VVD heeft 25 zetels en de SP 109 16 zetels en zijn momenteel de drie grootste partijen uit de peilingen. Peil.nl Uit de gegevens van Peil.nl van Maurice de Hond blijkt dat op 4 december 2016 de PVV eveneens op kop staat met maar liefst 34 zetels. De maand ervoor zouden zij 33 zetels hebben behaald (november 2016). Hiermee staan ze op een ruime voorsprong van 10 zetels op de VVD, die 24 zetels heeft. Bij de VVD, CDA, SP, D66, GroenLinks en PvdA is soms een beperkte daling zichtbaar. Opvallend is dat de “nieuwe” of kleine oneliner partijen het daarentegen heel goed doen volgens Peil.nl. De vier partijen (DENK, VNL, Partij voor de Dieren, 50PLUS) halen samen maar liefst 23 zetels 110 op. I&O Research Uit de gegevens van I&O Research blijkt dat op 25 november 2016 de PVV aan kop staat met 30 zetels. Dit is voor het eerst sinds juni en de partij laat volgens deze peilingen VVD achter zich met 27 zetels. In deze peilingen scoort de PvdA verrassend goed met 17 zetels, maar ook die verliest met 111 flinke achterstand van de PVV. Het I&O Research verklaart deze stijging in de zetels door de rechtszaak tegen Geert Wilders. Zijn aanhang zou het onterecht vinden dat hij voor zijn ‘minder Marokkanen-uitspraak’ wordt berecht. Daarnaast is de stijging in zetels te verklaren door de Zwarte Piet-discussie en het Oekraïnereferendum (de manier waarop er door de regering mee wordt omgegaan). Er is veel onvrede over de ‘politieke correctheid’ door partijen en zij zouden geen oplossing zoeken voor maatschappelijke 112 problemen. Onder de partijen vallen VVD, PvdA, D66 en GroenLinks.

107

Ipsos-Nederland, Politieke Barometer Actuele Peiling Ibidem 109 EenVandaag Opiniepanel, De Stemming: PVV stijgt naar 31 zetels 110 Maurice de Hond, Peil.nl - zetelverdeling 2e kamer per 4 december 2016 111 I&O Research, Politieke peiling I&O Research, 2 112 Ibidem, 3 108

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ook opvallend is dat als we kijken naar op welke partij de bevolking in 2012 heeft gestemd en op welke partij zij nu overwegen om te gaan stemmen, de PVV maar liefst 85% van de kiezers heeft weten te behouden. Ook een opvallend gegeven is dat 22% van de 50PLUS stemmers in 2012 nu overweegt om op de PVV 113 te gaan stemmen. Als we kijken naar het verkiezingsprogramma van de PVV voor volgend jaar valt dit te verklaren als we kijken naar het feit dat Wilders meer geld wil uitgeven aan de zorg en met name de ouderenzorg en de thuiszorg. Aan het gehele onderzoek van I&O Research deden 2.890 Nederlanders mee van 18 jaar of ouder 114 waarvan 96% van het I&O Research panel en 4% zijn via PanelClix benaderd voor het onderzoek. Peilingwijzer Uit de gegevens van Peilingwijzer van hoogleraar Tom Louwerse (Universiteit Leiden) blijkt dat op 29 november 2016 de PVV aan kop staat met het aantal zetels, namelijk zoâ&#x20AC;&#x2122;n 27 - 31 zetels. De partij laat hiermee de VVD met 24 - 28 zetels en de PvdA met 11 - 13 zetels achter zich. Tom Louwerse baseert zijn cijfers op de cijfers van Ipsos, De Stemming, Peil.nl, I&O Research en TNS115 NIPO en combineert deze in zijn eigen grafieken. TNS - NIPO TNS-NIPO heeft voor het laatst een zetel peiling gemeten op 18 oktober. Aangezien deze informatie in 116 vergelijking met de andere websites verouderd is, hebben we deze buiten beschouwing gelaten. Uit de gegevens die we hebben geanalyseerd kunnen we de conclusie trekken dat de PVV grote kans heeft de verkiezingen te winnen. In alle peilingen staat de PVV op kop en loopt ruim voor op de andere partijen. Het electoraat van Wilders bestaat uit twee groepen, een groep die stemt omdat ze het eens zijn met Wilders en de andere, grootste groep als protestmiddel tegen de huidige elite. Of hij na de gewonnen verkiezingen ook echt premier zal worden, valt nog te bezien.

113

Ibidem, 5 Ibidem, 9 115 Tom Louwerse, Peilingwijzer update 30 november 2016 116 TNS-Nipo, Zetelpeiling: VVD langszij bij PVV 114

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Conclusie deelvraag 1 t/m 6: uit eigen onderzoek Onze onderzoeksvraag luidde: ‘Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?’ Dit is een moeilijke vraag om te beantwoorden. Veel mensen hebben namelijk verschillende meningen, zo zijn ook wij af en toe van mening veranderd. Om de hoofdvraag te beantwoorden moesten eerst verschillende deelvragen beantwoord worden. Zo moest het duidelijk zijn wat het populisme betekent, maar dit is erg moeilijk te definiëren. Wat vaststaat is dat het populisme zich richt op het volk en zich vaak afzet tegen een elite (dit kunnen de media, politici, rijken of culturele mensen zoals schrijvers zijn). Naast de definitie van het populisme hebben we gekeken naar het ontstaan ervan, hierdoor werd duidelijk dat er vaker grote populistische partijen zijn geweest. Ook hebben we vastgesteld waarom zoveel mensen zich aangetrokken voelen tot de ideeën van populistische leiders, namelijk door hun charisma, taalgebruik en het creëren van een vijandbeeld. Ook is het aankaarten van voormalige taboes een van de redenen. We hebben Trump en Wilders vergeleken omdat het populisme over de hele wereld wel opkomt, maar Trump als een van de weinigen echt succes heeft gehad. Door deze twee te vergelijken kon geconcludeerd worden dat Trump en Wilders veel dezelfde standpunten hebben. Ze willen bijvoorbeeld immigranten niet verwelkomen in hun land, ze willen meer geld uitgeven aan defensie en ze hebben grotendeels dezelfde doelgroep. Toch is dit geen reden voor het succes van Wilders, er zijn namelijk ook verschillen tussen de twee populisten. Trump komt op voor ondernemers en hij is tegen het verlagen van de prijzen van de zorg, terwijl Wilders juist de zorg wil verbeteren. Om te onderzoeken of Wilders, net zoals Trump, succes kan hebben, moesten we eerst weten waarom Trump zo’n succes is in de Verenigde Staten. Trump is, in het kort, zo succesvol door zijn geruststellende en makkelijke manier van praten, door zijn imago als ‘selfmade man’ waardoor hij veel zelfvertrouwen heeft en omdat hij een toegankelijke man lijkt, een man van het volk. Door naar de peilingen van de PVV en naar het electoraat van Wilders te kijken, hebben we geprobeerd te voorspellen of Wilders net zo succesvol kan worden als Trump. Hieruit blijkt dat de PVV waarschijnlijk veel stemmen gaat krijgen dit jaar en dat er een grote kans is dat de partij een van de grootsten wordt. Door het beantwoorden van alle deelvragen hebben we kunnen concluderen dat de PVV erg groot kan worden en Wilders dus ook. De kans dat Wilders premier wordt is toch kleiner. Veel partijen willen niet met hem regeren, zoals vaak gebeurt met populistische partijen, en daardoor wordt het moeilijk voor hem om premier te worden. Ook zijn Nederlanders een ander volk dan Amerikanen, daardoor is het succes van Trump niet meteen garantie voor Wilders op succes. De kans op een andere populistische premier (niet Wilders dus) is erg klein. Wilders zou de PVV namelijk nooit over kunnen dragen aan iemand anders. De leider van een populistische partij is zo belangrijk dat de partij uiteenvalt als de leider er niet meer is. Kijk maar naar LPF van Pim Fortuyn, na zijn dood leefde de partij even op maar al snel daarna kreeg het geen stemmen meer.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Deelvraag 7: Hoe groot schatten Nederlandse politici en hoogleraren Politicologie de kans op een populistische premier? Voor ons praktijkonderzoek hebben we naar veel politici van de Tweede Kamer mails verstuurd (PvdA, SP, VVD, GroenLinks, ChristenUnie, D66, de PVV en VNL). Niet iedereen gaf antwoord op de vragen, maar de volgende politici stuurden wel een mail terug: -

Lutz Jacobi, PvdA Jeroen Recourt, PvdA Alexander Pechtold, D66 Wouter Koolmees, D66 Joost Sneller (Wetenschappelijk Bureau van D66) Jieskje Hollander (werkte lange tijd achter de schermen van D66) Betty de Boer, VVD Anne-Wil Lucas, (voormalig - Tweede Kamerlid) VVD Eppo Bruins, CU Michiel van Nispen, SP Ronald van Raak, SP Martin Bosma, PVV

Daarnaast hebben we hoogleraren van de studie politicologie benaderd, we hebben e-mails verstuurd naar hoogleraren van de Radboud Universiteit, Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam. Ook van de hoogleraren ontvingen we niet allemaal een reactie, de volgende personen reageerden wel: Andrej Zaslove, (gespecialiseerd in het populisme) Radboud Universiteit, Nijmegen Bert-Jan Verbeek, Radboud Universiteit, Nijmegen Marcel Wissenburg, Radboud Universiteit, Nijmegen Michiel de Vries, Radboud Universiteit, Nijmegen Michiel Herweijer, Radboud Universiteit, Nijmegen Ira Helsloot, Radboud Universiteit, Nijmegen Arjen Boin, Universiteit Leiden, Leiden David Bokhorst, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam Andrej Zaslove, Alexander Pechtold en Wouter Koolmees hebben een telefonisch interview met ons afgelegd. De rest heeft de vragen beantwoordt per mail. Op de PVV en VNL na, heeft iedereen dezelfde vragen gekregen. De antwoorden hebben we verwerkt. De antwoorden van de politici en hoogleraren bekijken we afzonderlijk. Voor de uitwerking van ons praktijkonderzoek hebben we de bronvermelding anders vormgegeven, omdat deze gebaseerd is op de interviews. De interviews hebben we als bijlagen aan het eind toegevoegd.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Hoogleraren politicologie 1. Ziet u het presidentschap van Donald Trump als gevaar voor de VS en/of Nederland?

Op deze vraag hebben wij antwoord gekregen van zeven hoogleraren (alleen niet van Ira Helsloot). Uit de diagram blijkt dat de meningen behoorlijk verdeeld zijn. Twee hoogleraren zien Trump als een direct gevaar voor de Verenigde Staten: Arjen Boin en Michiel Herweijer. Arjen Boin noemt het een: “Gevaarlijke ontwikkeling in de Verenigde Staten, maar het is te vroeg om te oordelen of het hier ook gevaarlijk zal zijn.’’ (Boin) Volgens Andrej Zaslove en Bert-Jan Verbeek zal het allemaal wel meevallen en is Trump een indirect gevaar voor de Verenigde Staten. “Voor de VS is het afhankelijk wat voor persoon je bent. Als je een donkere huidskleur hebt kan Trump’s presidentschap zeer onprettig uitpakken, omdat er een sterke polarisatie heerst in de VS.” (Zaslove) Volgens David Bokhorst vormt Trump een indirect gevaar voor de Verenigde Staten en Nederland: “De verkiezing van Trump hoeft niet per se direct een gevaar te zijn voor Nederland of de VS, maar ik denk wel dat trends/tendensen die vaak ter oorzaak liggen aan conflict versterkt zijn door Trump en zijn uitspraken en beleidsplannen.” (Bokhorst) Marcel Wissenburg vindt de gevolgen van Trumps presidentschap moeilijk te voorspellen. (naar: Wissenburg) En tot slot is Michiel de Vries van mening dat Trump voor niemand een gevaar is. (naar: De Vries)

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

2. Denkt u dat Trump voor verbeteringen kan zorgen?

Op deze vraag hebben we antwoord gekregen van de acht hoogleraren. We kregen uiteenlopende antwoorden en in deze diagram hebben we de verschillende antwoorden verwerkt. Omdat Marcel Wissenburg twee goede antwoorden gaf, hebben we die extra meegerekend in de diagram. Vandaar dat we negen gegevens in deze grafiek hebben verwerkt. Andrej Zaslove, Bert - Jan Verbeek en David Bokhorst denken dat Trump ervoor kan zorgen dat de economie een “boost” krijgt, maar de bevolking erop achteruit zal gaan. Bokhorst geeft hiervoor een goede toelichting: “Maar zijn plannen voor lagere belasting van bedrijven en investeringen in de infrastructuur kunnen een boost geven aan de economie. Echter, dit is dan wel een boost die vooral voordelen oplevert voor de korte termijn en voor sommigen meer voordeel oplevert dan anderen (bovenal rijken en bedrijven)” (Bokhorst) Volgens Ira Helsloot en Marcel Wissenburg zal Trump zorgen voor verbeteringen voor de bevolking van de Verenigde Staten. Ira Helsloot noemt hierbij de verhoging van het minimumloon in Amerika (naar: Helsloot) en Marcel Wissenburg dat Trump de verplichte gezondheidsverzekering wil inperken (naar: Wissenburg). Michiel Herweijer en Marcel Wissenburg denken dat Trump voor verbeteringen zal zorgen voor de binnenlandse/buitenlandse politiek. Herweijer zegt dat dankzij Trump de interstatelijke diversiteit binnen de VS zal toenemen (naar: Herweijer). Wissenburg ziet kansen om de relaties met Rusland en China te verbeteren en vrijhandelsakkoorden tegen te houden. (naar: Wissenburg) De Vries denkt er echter heel anders over. Hij is van mening dat Trump weinig verbeteringen kan doorvoeren door de federale overheid. (naar: De Vries) En ook Arjen Boin ziet het somber in. Volgens hem zijn “de nadelen groter dan de voordelen’’ (Boin) met Trump als nieuwe president.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

3. Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president, terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn?

Bij deze vraag kregen we veel verklaringen en opvattingen. We hebben reactie gekregen van zeven hoogleraren (alleen Ira Helsloot niet) en hun meningen verwerkt in de diagram. Omdat sommige meerdere antwoorden gaven hebben wij die allemaal verwerkt. In totaal kregen we negen verschillende verklaringen, die vaak meerdere malen zijn genoemd. Volgens Andrej Zaslove, Arjen Boin, Marcel Wissenburg hebben veel mensen op Trump gestemd omdat hij niet slechter was dan de andere partijen. Niet iedereen vind de negatieve publiciteit slecht te noemen. Wissenburg zegt hierover: “(...) omdat wat sommigen "slechte dingen" vonden, anderen helemaal niet zo slecht vonden. Dat hij grove dingen over migranten zei kan juist heel bevrijdend, als een opluchting, hebben gevoeld voor velen die het idee hebben dat ze hun zorgen over de gevolgen van immigratie nooit mochten uiten omdat het niet politiek correct zou zijn;” (Wissenburg) Volgens David Bokhorst en Marcel Wissenburg geloofden veel Amerikanen de traditionele media niet meer. De negatieve publiciteit rond Trump wordt genegeerd of niet geloofd. Bokhorst noemt het volgende: “Tal van nepberichten deden de ronde voor de verkiezingen, mensen wisten simpelweg niet meer wat wel of niet te geloven dus geloven ze iemand die ze snappen en zegt voor hen op te komen en Amerika weer terug naar het oude te brengen. Gigantische percentages Trump stemmers dachten daadwerkelijk dat Obama in Kenia was geboren en een moslim was. Men denkt daadwerkelijk dat Clinton allerlei misdaden heeft begaan.” (Bokhorst) Zaslove noemt ook dat Trump gezien wordt als toonbeeld van “The American Dream.” Dit is het Amerikaanse ideaal van vrijheid en gelijkheid van alle mensen. De gedachte is dat deze vrijheid zo groot is dat je als allerarmste in staat bent een multimiljonair te worden en dat het ondanks je afkomst altijd mogelijk is om president te worden. Trump heeft heel rijk kunnen worden en dat kunnen er maar weinig zeggen. (naar: Zaslove)

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Michiel Herweijer, Bert - Jan Verbeek en Michiel de Vries geven de verklaring dat veel mensen op Trump hebben gestemd, omdat ze tegen de huidige zittende macht zijn. Herweijer zegt hierover: “Men wilde een verandering: en Clinton deed hen sterk denken aan Obama: Obama was acht jaar geleden een verandering: maar is nu voor veel Amerikanen een gevestigde koers, met hier en daar ook teleurstelling. Trump aan de rechterzijde beloofde wel verandering.’’ (Herweijer) Ook zegt Michiel Herweijer dat hij een deel van zijn aanhang te danken heeft aan het feit dat hij een televisiepersoonlijkheid is. (naar: Herweijer) Volgens Andrej Zaslove, Marcel Wissenburg, Bert - Jan Verbeek, Michiel de Vries en Michiel Herweijer hebben veel mensen op Trump gestemd als een proteststem tegen Hillary Clinton. Zaslove verklaart: “Clinton is het symbool voor Washington, voor hoogopgeleiden, voor grote steden en Trump daarentegen is het symbool voor laagopgeleiden, het platteland en iedereen die tegen Clinton is.” (Zaslove) En ook Verbeek zegt hierover: “Hillary Clinton verwaarloosde de Bernie Sanders stemmers (die tegen haar waren) en daardoor miste ze meerderheid in cruciale staten m.n. Wisconsin, Ohio en Pennsylvania.” (Verbeek) Volgens Michiel de Vries, Bert - Jan Verbeek, Andrej Zaslove en David Bokhorst heeft Trump ook veel aanhang gewonnen door op te komen voor de kansarme bevolking: “Mensen in de VS voelen zich weinig serieus genomen door de politici in Washington DC. De kloof tussen burgers en politiek is zeer groot geworden. Burgers zijn ook onderling sterk verdeeld en voor een deel ook boos over wat er over hen wordt beslist.” (De Vries) Daarnaast heeft Trump een trouwe, rechtse achterban zeggen Michiel Herweijer en David Bokhorst. (naar: Herweijer en Bokhorst) Daarnaast zou Trump ook veel aanhang hebben gewonnen door zijn eenvoudige taalgebruik, noemt Wissenburg. Hij zegt hierover: “(...) en wat Trumps praatje over 'grabbing pussy' betreft, heel veel mensen weten dat dit echt taal is die een groot deel van de mannen onderling spreken, puur uit stoerdoenerij.” (Wissenburg)

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

4. Ziet u Wilders als een echt populistische leider?

Op deze vraag hebben we respons gehad van zeven hoogleraren (alleen Ira Helsloot niet). Zes hoogleraren vinden Wilders absoluut een populistische leider, een hoogleraar geeft aan dat hij niet aan alle populistische kenmerken voldoet. Andrej Zaslove, David Bokhorst, Arjen Boin, Michiel de Vries, Marcel Wissenburg en Bert - Jan Verbeek zien Trump als echt populistische leider. Michiel de Vries verklaart: “Ja. Hij heeft daar alle kenmerken van. Oneliners, een vijandbeeld scheppen (Islam), inspelen op onderbuikgevoelens van burgers die negatief ten opzichte van de politiek staan, een (1) groep in de samenleving de schuld geven van alle problemen en zich sterk afzetten tegen de klassieke politici en het bestaande politieke systeem kenmerkt het populisme.” (De Vries) Maar volgens Michiel Herweijer is Wilders niet helemaal een populistische leider. Hij vindt dat Wilders te weinig charisma heeft en dat is een essentiële eigenschap voor een populistische leider. (naar: Herweijer) 5. Vindt u dat Trump en Wilders te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Omdat deze vraag zeer uitgebreid werd beantwoord, hebben we deze in drieën gesplitst. Wij gaan eerst in op de vraag of Trump en Wilders te vergelijken zijn. In de twee grafieken erna, bekijken we de verschillen en de overeenkomsten tussen Trump en Wilders. Zo krijgen we een goed beeld. De vragen hebben we opgedeeld in vraag 5.1, vraag 5.2 en vraag 5.3.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

5.1 Vindt u dat Trump en Wilders te vergelijken zijn?

Voor deze vraag hebben we reactie gehad van zeven hoogleraren (alleen Ira Helsloot niet). Andrej Zaslove, David Bokhorst en Marcel Wissenburg zijn van mening dat Wilders en Trump veel overeenkomsten, maar ook veel verschillen hebben. Arjen Boin en Michiel de Vries zijn van mening dat Trump en Wilders vergelijkbaar zijn. â&#x20AC;&#x153;Alle populistische leiders zijn vergelijkbaar in de zin dat ze alles zullen doen om de kiezer te plezieren, zonder gehinderd te worden door enige principes.â&#x20AC;? (Boin) Bert - Jan Verbeek en Michiel Herweijer vinden Trump en Wilders heel verschillend. (naar: Verbeek en Herweijer)

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

5.2 Welke verschillen ziet u tussen Trump en Wilders?

Ook op deze vraag hebben we reactie gehad van vijf hoogleraren (alleen Ira Helsloot, Michiel de Vries en Arjen Boin niet). In deze vraag gaan we in op de verschillen tussen de twee heren. Andrej Zaslove en David Bokhorst zijn van mening dat Wilders een duidelijkere ideologie en programma heeft dan Trump. Bokhorst verklaart: “Wilders lijkt echter een meer ervaren politicus met een redelijk consistente boodschap, waar Trump regelmatig overkomt als totaal onvoorspelbaar.” (Bokhorst) Volgens Zaslove is de context waarin Trump en Wilders zitten ook een groot verschil. Hij noemt hierbij de verschillende politieke stelsels. (Zaslove) David Bokhorst, Michiel Herweijer en Bert - Jan Verbeek benadrukken de verschillen in achtergrond van de twee heren. Volgens hen is Wilders echt een politicus, terwijl Trump uit het bedrijfsleven komt. “Trump is een vastgoedmagnaat, heeft een wereldwijd imperium, is een TV-persoonlijkheid, verder voert Trump een voortdurende miss-verkiezing op met oudste dochter Ivanka (model) en derde vrouw Melania (model). Hij doet de politiek er als hobby bij: nu hij gepensioneerd is. Trump is nieuw. Wilders is een politicus: dat is het enige wat hij ooit heeft gedaan; hij begon bij de VVD en nam zijn zetel mee. Wilders is old school: hij loopt al vele verkiezingen mee; hij is over zijn hoogtepunt heen (electoraal)” (Herweijer) Ook is Wilders pro verzorgingsstaat, terwijl Trump meer is voor eigen verantwoordelijkheid, zeggen David Bokhorst en Marcel Wissenburg. “Wilders is pro verzorgingsstaat en Trump juist voor eigen verantwoordelijkheid” (Wissenburg) Volgens Wissenburg is er ook een verschil tussen de opvatting van Wilders en Trump over het verschil in seksen. Trump suggereert dat er verschil bestaat tussen de seksen, Wilders doet dit niet. (naar:

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Wissenburg) En tot slot maakt Wissenburg een prachtige afsluiter, die goed dient als conclusie. “De verschillen tussen die twee zijn niet echt in een, twee woorden te vatten, maar in grote lijnen zou ik zeggen dat de stijl en de analyse van de politieke toestand [volk/elite/volkswil etc.] grotendeels overeenkomen, maar de oplossingen die ze proberen te verkopen verschillen toch meestal.” (Wissenburg) 5.3 Wat voor overeenkomsten ziet u tussen Trump en Wilders?

Op deze vraag hebben we antwoord gekregen van zeven hoogleraren (op Arjen Boin na). We kregen we veel uiteenlopende antwoorden. In een aantal opvattingen zijn de hoogleraren het met elkaar eens, de rest zijn uiteenlopende antwoorden. Er zijn duidelijk veel verschillende overeenkomsten aan te wijzen tussen Trump en Wilders. Volgens Andrej Zaslove, Michiel de Vries en Marcel Wissenburg hebben Trump en Wilders beide een afkeer tegen immigranten. Zij creëren een “vijandbeeld” voor de rest van de bevolking. (naar: De Vries) Volgens Bert - Jan Verbeek, Michiel de Vries en Michiel Herweijer zetten beide heren zich sterk af tegen het establishment. (naar: Verbeek, De Vries en Herweijer) Verder Zaslove noemt de overeenkomst dat beide meer geld willen uitgeven aan defensie. (naar: Zaslove) Ook noemt Zaslove dat Trump en Wilders een grote aantrekkingskracht hebben op de kansarme bevolking. Zij zijn beide aantrekkelijk voor het “vergeten volk.” (naar: Zaslove) David Bokhorst noemt de overeenkomst dat Trump en Wilders inspelen op identiteitspolitiek. (naar: Bokhorst)

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ira Helsloot is van mening dat Trump en Wilders beide het imago hebben van een “outsider.” “Trump en Wilders leven in mijn mening allebei van a) het image van buitenstaander” (Helsloot) Ook verklaart Helsloot, Trump en Wilders zetten eigen natie voorop. “en b) van een beroep op ‘eigen land eerst’.” (Helsloot) Michiel Herweijer noemt weer heel andere overeenkomsten. “De overeenkomst is het gebruik van twitter.” (Herweijer) En verder zegt hij: “Verder bedienen ze zich sterk van overdrijving:” (Herweijer) Michiel de Vries noemt nog een overeenkomst. “Beide gebruiken alleen oneliners zonder ze te beargumenteren” (De Vries) En tot slot noemt Marcel Wissenburg nog twee overeenkomsten. “(...) zelfde bedrieglijk eenvoudige taalgebruik (dat is nog niet zo makkelijk om te leren!)” En zegt hij: “(...) dezelfde politieke en communicatiestrategie n.” (Wissenburg) 6. Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere politicus/politica, premier van Nederland wordt?

En tot slot, het beantwoorden van onze hoofdvraag door hoogleraren. Op deze vraag hebben we antwoord gehad van acht hoogleraren. Driekwart van de hoogleraren ziet een zeer kleine kans tot geen kans dat Wilders of een andere populistische politicus hier in Nederland premier zal worden. De verklaringen en antwoorden hebben we uitgebreider verwerkt in onze uitwerking, omdat dit van belang is voor onze eindconclusie. Volgens Andrej Zaslove, Arjen Boin, Michiel Herweijer, Marcel Wissenburg, Bert - Jan Verbeek en Michiel de Vries schatten de kans op een populistische premier zeer klein tot niet in. Zaslove verklaart: “Heel klein. Ik verwacht geen grote kans en het systeem in de VS is heel anders. Hier in Nederland kennen we een coalitie die ons land regeert en er zijn weinig partijen die samen met

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Wilders wil werken. (...) Daarnaast denk ik dat PVV nooit groot genoeg zal zijn om zelf te kunnen regeren.” (Zaslove) Ook Boin, Wissenburg en Verbeek gaven een soortgelijk antwoord. Herweijer zegt hierover: “Nihil. We hebben een ander kiesstelsel. Nederland is een land van minderheden. We hebben geen: winner-takes-all systeem. De ervaringen met Rutte 1 (VVD, CDA en PVV) waren dramatisch.” (Herweijer) En tot slot meent Wissenburg het volgende: “Nul respectievelijk klein. We zijn geen twee partijstaat, populistische ideeën spreken slechts twee groepen kiezers écht aan (op rechts PVV max 20% bevolking, op links SP max 15%) dus partijen zullen samen moeten werken. Wilders heeft al bewezen onbetrouwbaar te zijn én hij heeft dingen gezegd die onvergeeflijk zijn; ik zie niet hoe enige coalitiepartij hem als premier zou kunnen accepteren. Een andere populist zou misschien premier kunnen worden, maar alleen als zijn/haar partij de grootste in een coalitie is (als die al te vormen valt) én het zou een redelijk onbesproken (oncontroversieel) figuur moeten zijn. Dat kan allemaal maar het lijken mij wel erg veel misschiens op elkaar gestapeld.” (Wissenburg)

De hoogleraren David Bokhorst en Ira Helsloot denken dat het wel mogelijk is. Bokhorst beweert: “We kunnen het niet uitsluiten, dit is zeker mogelijk. Vooralsnog zie ik het niet gebeuren omdat Nederland een proportioneel stelsel kent, er heeft nog nooit een partij de absolute meerderheid in Nederland gekregen en een coalitie met Wilders ligt buitengewoon gevoelig bij andere partijen. Nederland is bovendien geen Amerika, onze zorg en sociale zekerheid zijn vele malen beter geregeld. Toch zie je ook in Nederland wel eens vergelijkbare trends die in de VS tot de verkiezing van Trump hebben geleid. Te doen alsof in Nederland geen voedingsbodem is voor extremer gedachtegoed (om het maar even zo te noemen) zou naïef zijn.” (Bokhorst) Helsloot laat het antwoord wat in het midden, maar meent wel het volgende: “De kans dat in Nederland een ’nieuwe’ politicus (in de zin van niet behorend tot de klassieke partijen) tenminste de grootste partij wordt, acht ik groot omdat de huidige politieke partijen geen goed antwoord hebben op het massale onbehagen in de samenleving.” (Helsloot)

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Nederlandse politici: Nadat bekend werd dat Trump president van Amerika zou worden, kwamen er meteen veel reacties van Nederlandse politici. Zo twitterde Geert Wilders: ‘Maak Nederland weer groot’. Om een goed beeld te krijgen over hoe politici echt denken over het populisme, Trump en Wilders besloten we ze te mailen en zo informatie uit eerste hand te krijgen. 1.

Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)?

Veel van de politici denken inderdaad dat Trump een gevaar kan vormen. Zo zegt Jeroen Recourt: ‘Hij zal de verwachtingen niet kunnen waarmaken en gaat dan wellicht gekke dingen doen.’ Jieskje Hollander is er heel zeker van dat Trump een gevaar zal vormen, hij zal bondgenootschappen sluiten met onvoorspelbare leiders (zoals Poetin en Le Pen) en zal veel maatregelen nemen waardoor grote bevolkingsgroepen het moeilijk gaan krijgen, zoals het afschaffen van ObamaCare, zegt ze. Er is in ieder geval veel onduidelijk over wat Trump gaat doen als president, zo denkt Ronald van Raak wel dat het slechte gevolgen gaat hebben, maar hij weet nog niet wat die gevolgen zullen zijn: ‘Wat het presidentschap van Trump gaat betekenen voor Nederland dat zullen we in de toekomst zien, maar ik denk niet dat het goed is dat zo’n machtig land wordt geregeerd door zo’n rare man.’ Ook Wouter Koolmees denkt er zo over: ‘We weten nog niet voor wat voor problemen hij gaat zorgen en hoe het Amerikaanse congres ermee om zal gaan. Ik denk wel dat hij veel schade gaat berokkenen.’ Alexander Pechtold denkt dat het presidentschap van de republikein niet goed zal zijn voor veel landen, waaronder Nederland: ‘We zullen het wel overleven, maar ik vind dat we het absoluut niet moeten onderschatten. (...) Republikeinen zijn sowieso altijd meer gericht op binnenlandse politiek dan democraten. (...) Hij zal zich zeer terugtrekken op zijn eigen economie en de problemen waarvoor hij daar oplossingen zal zoeken. Ik denk dat dat voor de wereldhandel, en dus ook voor Nederland als handelsland, niet positief zal zijn.’ Betty de Boer wil eerst zien, dan geloven: ‘Ik wil iemand beoordelen op zijn daden. Amerika heeft gekozen en Trump komt op een democratische manier aan de macht.’ Eppo Bruins daarentegen relativeert alles een beetje: ‘Ik denk dat er op internationaal vlak veel zal veranderen. Het zal dus anders worden, maar zie dat niet meteen als een gevaar.’ Lutz Jacobi denkt er

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

grotendeels hetzelfde over, ze is niet gelukkig met Trump als president, maar denkt ook niet in termen van gevaar. 2.

Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen?

Over het algemeen komt iedereen met hetzelfde antwoord. Trump kan in ieder geval sommige dingen in de Verenigde Staten verbeteren. Jieskje Hollander denkt dat Trump voor verbeteringen kan zorgen doordat hij een succesvolle zakenman is: ‘Tenminste, als hij zijn kennis om geld te verdienen zou inzetten ten gunste van internationale handel en werkgelegenheid’. Joost Sneller denkt er hetzelfde over, volgens Sneller kan hij dingen verbeteren als hij de macht van de financiële sector gaat beperken. Ookal lijkt dit niet heel waarschijnlijk. Lutz Jacobi verwacht ook verbeteringen, hier gaf ze alleen geen voorbeelden van. Wouter Koolmees is iets voorzichtiger: ‘Op de beurzen komen reacties; rentes stijgen omdat hij waarschijnlijk gaat investeren in infrastructuur. Er is veel achterstallig onderhoud als het gaat om de Verenigde Staten, daar zou verbetering in kunnen komen. Dat kan positieve invloed hebben voor de economie op korte termijn. Over de lange termijn maak ik me dan toch wel weer zorgen.’ Betty de Boer is benieuwd naar hoe zijn banenplan uit gaat pakken, dat zou volgens haar positief kunnen zijn. Jeroen Recourt is onzeker: ‘Ik vind het moeilijk te voorspellen. Alles is ergens goed voor. Maar ik zie het somber in. De mensen die op hem stemden zullen het vermoedelijk niet beter krijgen, inkomensverschillen zullen verder stijgen. Amerika zal niet "great again" worden. Trump is juist een groot gevaar voor de democratie.’ Volgens Pechtold hangt het beleid van Trump vooral af van de mensen om hem heen: ‘Je moet altijd maar afwachten wat voor adviseurs zo’n iemand om zich heen benoemd. (...) Dit soort mensen, als ze zich maar omringen door verstandige types, kunnen best nog wel dingen voor elkaar krijgen. Maar als ik nu zie wat voor mensen hij gaat benoemen, dat is allemaal wel ongelooflijk conservatief rechts en zeer behoudend.’

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn?

Er zijn veel verschillende redenen waarom Trump zijn stemmen heeft gekregen. Zo noemt Hollander dat Trump mensen hoop geeft en zegt Jacobi dat Trump-stemmers een proteststem uitbrengen. Maar een van de redenen die het vaakst genoemd is, is dat mensen geen vertrouwen meer hebben in de politiek. Recourt zegt hierover: ‘Mensen hebben geen vertrouwen meer in huidige bestuurders en in Clinton in het bijzonder. Ze zijn onzeker: na eindeloze economische groei, staat Amerika stil, andere landen streven de Verenigde Staten voorbij. Dat heeft een bange en boze groep mensen opgeleverd die de kandidaat die die boosheid heeft verwoord heeft gesteund.’ Joost Sneller heeft dezelfde mening, hij denkt dat veel mensen zich niet gehoord voelen door andere politici. Ook Eppo Bruins denkt er zo over: ‘Hij heeft zo’n grote aanhang omdat er veel mensen bang zijn dat ze niet meer rond kunnen komen met hun salaris of bang zijn hun baan kwijt te raken. Ze zijn teleurgesteld in de politiek en ze zien Trump als iemand die de politiek kan veranderen.’ Betty de Boer denkt dat mensen Trump inderdaad zien als iemand die de politiek kan veranderen omdat hij een nieuw soort politicus is: ‘Ik denk dat Trump mensen aanspreekt omdat hij 'gewoon' is: zelf zijn geld verdient heeft en gemakkelijk praat. Alsof je met de buurman praat, maar dan wel één die heel succesvol is geweest in zaken en dus wel zal weten hoe het werkt in de wereld. Mensen vertrouwen politici niet, maar misschien een ondernemer dus wel.’ De Boer zegt dat het kiezen van Trump ook nog door iets anders komt: ‘De Clinton clan lag ook bij veel mensen niet goed. Misschien heeft Trump niet gewonnen maar heeft Clinton gewoon verloren.’ Wouter Koolmees zegt: ‘Het CV van Hillary Clinton is indrukwekkend, maar daar ging het blijkbaar niet om.’ Pechtold en van Raak snappen het niet, van Raak zegt dan ook: ‘De tweedeling tussen rijk en arm is in Amerika heel groot, veel mensen moeten heel hard werken, maar kunnen toch niet rond komen. Het is wel raar dat die mensen dan kiezen voor een heel rijke man die vooral goed voor zichzelf wil zorgen.’ Pechtold kan zich niet verplaatsen in sommige mensen die gestemd hebben op Trump: ‘Met name het stemmen van vrouwen op Trump verbaast me. Dan denk ik, een beetje solidariteit onderling zou niet misstaan. Dan gaat het er niet om dat je op een vrouw moet stemmen. Maarja, hier had je de keuze tussen een vrouw en een man die vrouwen discrimineert en beledigt op de meest ranzige manieren.’ Michiel van Nispen en Ronald van Raak gaven hier geen antwoord op.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ziet u Wilders als een echt populistische leider?

Over het antwoord op deze vraag is iedereen het eens, iedereen behalve Martin Bosma. Bosma reageerde op de mail waarin deze vraag stond: ‘Wij zijn geen populisten. Veel succes verder.’ De volgende dag stond dit bericht in de krant. Hij zal vast spijt gehad hebben dat hij zo kortaf heeft gereageerd. Hij had namelijk ook een verklaring kunnen geven voor het feit dat de rest van de politici die onze vragen beantwoord heeft wel vinden dat de PVV een populistische partij is. Bruins en Recourt zeggen beide namelijk dat Wilders dingen zegt die mensen graag willen horen, maar die hij niet waar kan maken, Lucas sluit zich daarbij aan. Recourt zegt ook nog: ‘Hij is uit op effect en negeert feiten. Hij stelt zich op als slachtoffer van het establishment. Als het niet zijn kant op komt, is er een samenzwering, complot of wat dan ook tegen hem.’ Ook van Raak is het hiermee eens: ‘Geert Wilders is iemand die allerlei uitspraken doet die heel beledigend zijn voor mensen en allerlei dingen beloofd die helemaal niet kunnen.’ Koolmees en Hollander zeggen eveneens dat Wilders een beroep doet op wat mensen willen horen, Hollander zegt het volgende: ‘Hij speelt in op zaken waar mensen bang om/boos over zijn en gebruikt die voor politiek gewin. Zonder enige consistente of idealistische gedachte daarachter. Dat is een eigenschap van populisten.’ Sneller en Jacobi zeggen beide dat Pechtold denkt dat een populistische partij alleen maar zo in elkaar kan zitten als de PVV: ‘Wat bij Wilders het fenijn is, is dat hij helemaal geen partij heeft; er zijn geen mensen lid, er is geen interne democratie waardoor het verkiezingsprogramma vastgesteld kan worden, ook zijn partij financiën zijn volstrekt onduidelijk. De mensen die met hem werken, werken in een soort van sekte, je gehoorzaamt hem helemaal of je wordt eruit gedonderd. Dat heeft hij nodig om zijn populistische standpunten neer te zetten.’

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt?

Pechtold denkt dat de PVV zeker weer groot kan worden, maar dat de kans op regeren erg klein is. Koolmees denkt er ook zo over: ‘De grootste worden kan de PVV zeker. Maar dan is het wel de vraag wat gebeurt er dan mee, partijen moeten samen willen werken en heel veel partijen hebben nu al gezegd dat ze niet met Wilders willen werken. Omgekeerd ook, Wilders wil niet met D66 en GroenLinks werken. Daardoor acht ik de kans dat Wilders premier wordt niet heel groot.’ Anne-Wil Lucas denkt dat ook: ‘De kans dat Wilders de grootste wordt is er wel, maar ik denk niet dat hij premier wordt, omdat weinig partijen met hem willen regeren.’ Recourt acht de kans klein omdat Nederland totaal niet hetzelfde is als de Verenigde Staten. Betty de Boer en Eppo Bruins denken er ook hetzelfde over, ze denken dat er een grote kans is op een populistische premier. Hollander deelt die mening: ‘Best grote kans. Wilders is voor veel 'teleurgestelde' mensen in Nederland, wat Trump is voor teleurgestelde Amerikanen: eindelijk een man die de ballen heeft om te zeggen wat er écht mis is.’ Michiel van Nispen daarentegen, maakt zich niet zo druk: ‘Ik ben er niet zo bang voor dat de PVV heel groot zal worden bij de verkiezingen, ik zal er vanuit mijn rol als kandidaat voor de SP in ieder geval alles aan doen ervoor te zorgen dat de mensen op ons zullen stemmen en niet op een andere partij.’ Jacobi zegt: ‘Kleine kans. Ik vertrouw op het gezonde verstand en de nuchterheid van veel landgenoten, Wilders heeft immers geen antwoorden of oplossingen.’ Van Raak beantwoorde de vraag niet.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend?

Als eerste vergelijking noemt Alexander Pechtold iets wat niemand over het hoofd heeft kunnen zien: ‘Het zijn beide mannen met raar haar, daar moet je voor opletten.’ Daarna zegt hij toch: ‘Ze zijn beide mensen die met weinig positieve dingen komen maar alleen met dingen waar ze tegen zijn.’ Recourt vindt dat ze zeker te vergelijken zijn in politieke aanpak, maar dat hun omstandigheden totaal verschillend zijn. Koolmees vindt dit ook en zegt daarover: ‘Op een aantal dingen zijn ze zeker te vergelijken; nationalistische uitspraken zoals ‘Make America great again’. Wilders probeert deze boodschap te kopiëren. Het grote verschil is het andere kiessysteem.’ Volgens Lucas is een overeenkomst dat beiden ‘het gewone volk’ een stem geven en inspelen op onderbuikgevoelens. Betty de Boer komt met een interessant punt: ‘Ik vind ze ook wel heel verschillend, zeker op sociaal economisch terrein. Wat ze gemeen hebben, en dat hebben we ook met de Brexit gezien, is dat er een onderstroom is (die op voor hun kan kiezen) die we niet moeten onderschatten en die kan leiden tot een hele andere uitslag met verkiezingen dan verwacht was.’ Sneller vindt dit: ‘In veel opzichten lijken ze op elkaar, bijvoorbeeld dat ze heel negatief zijn over bepaalde bevolkingsgroepen (moslims in Nederland, Mexicanen in Amerika) en die het liefst het land uitzetten, en allebei graag scheldwoorden gebruiken om zich af te zetten tegen andere politici. In andere opzichten zijn ze heel verschillend. Wilders doet wel alsof hij een buitenstaander in de politiek is, maar hij zit al heel lang in de Tweede Kamer en daarvoor was hij ambtenaar. Hij heeft ook nog nooit leiding gegeven aan een grotere groep mensen. Trump wel.’ Jieskje Hollander komt met ongeveer hetzelfde punt. Michel van Nispen vindt het erg moeilijk om deze vraag te beantwoorden: ‘Ik zie wel overeenkomsten met Wilders maar het vergelijken van politici gaat altijd mank, er zijn ook veel verschillen.’

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Denkt u dat het presidentschap van Trump de PVV meer stemmen kan bezorgen?

Wouter Koolmees denkt dat dit mee zal vallen: ‘Vergelijk het met de Brexit; in eerste instantie zag je dat er mensen waren ‘met de wind in de rug’ vervolgens zag je wel dat er een puinhoop kwam, leiders zijn zelfs weggelopen. Het heeft tot effect gehad dat in Nederland steeds minder mensen aanhangers zijn van een Nexit. Het presidentschap van Trump kan dus ook leiden tot minder stemmen op PVV omdat veel mensen deze gekkigheid niet in Nederland willen.’ Alexander Pechtold heeft andere ideeën: ‘Het zou best eens kunnen. Wat er nu gebeurd is, is dat dit soort figuren meestal aan de zijlijn stonden en niks voor elkaar kregen. Mensen hadden dan toch het idee dat ze een weggegooide stem zouden zijn, dus waarom zouden ze erop stemmen? Toen PVV ging regeren veranderde dat. En nu er ook zo’n man in het Witte Huis zit al helemaal. Voor je het weet nodigt Trump Wilders uit om begin maart een kopje koffie te komen drinken en niet Rutte. De gekkigheid is de wereld nog niet uit.’ De rest van de politici heeft deze vragen niet gekregen.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Conclusie deelvraag 7 Naast ons theorie onderzoek, hebben we veel hoogleraren en Nederlandse politici mogen interviewen. Zij hebben hun visie over Trump en Wilders met ons gedeeld en vaak uitgebreid onze vragen beantwoord. We hebben ze in feite dezelfde vragen voorgelegd als die we hebben uitgewerkt voor ons theorie onderzoek. Zo hebben beide groepen beargumenteerd of ze het presidentschap van Trump als gevaar voor Nederland en de Verenigde Staten zagen. Hieruit bleek dat de meningen behoorlijk verdeeld waren. Met name bij de hoogleraren politicologie lagen de meningen behoorlijk uiteen. Wel zijn vijf van de acht hoogleraren van mening dat Trump een indirect gevaar of geen gevaar vormt voor de Verenigde Staten en/of Nederland. Bij de politici lag dit iets anders. De meesten vonden het erg lastig in te schatten, maar waren er wel van overtuigd dat er negatieve gevolgen aan het presidentschap van Trump zullen komen. Ook hebben we de Nederlandse politici en hoogleraren gevraagd of ze denken dat Trump nog voor verbeteringen kan zorgen. Opnieuw lopen de opvattingen van hoogleraren behoorlijk uiteen. Zes van de acht hoogleraren denken dat Trump wel degelijk voor verbeteringen kan zorgen in de Verenigde Staten. Dit op gebied van binnenlandse/buitenlandse politiek, economie of verbeteringen voor de Amerikaanse bevolking. De politici waren het meer met elkaar eens. Zij denken dat Trump wel degelijk voor verbeteringen kan zorgen, met name in de economie. Zijn banenplan kan zorgen voor economische groei en de investeringen die Trump in de infrastructuur wil doen, kunnen ook goed uitpakken. Eigenlijk maken alle politici zich vooral zorgen voor gevolgen op de lange termijn. Jeroen Recourt ziet het helemaal somber in, volgens hem zal America helemaal niet “great again” worden. Op de vraag hoe het kan dat Trump (onverwacht) zoveel aanhang voor zich heeft weten te winnen, kregen we veel verklaringen. De hoogleraren gaven maar liefst negen verschillende verklaringen. Wel waren vijf hoogleraren het met elkaar eens dat veel mensen op Trump hebben gestemd als proteststem tegen Hillary Clinton. Ook waren meerdere hoogleraren het eens dat Trump zo populair kon worden omdat hij opkomt voor de kansarme bevolking en veel Amerikanen tegen het huidige politieke bestel zijn. Verder kregen we heel uiteenlopende antwoorden als: hij is een trouwe rechtse achterban, een televisiepersoonlijkheid of hij gebruikt eenvoudige taal. De politici kwamen met minder verschillende verklaringen. Vier politici verklaarden de populariteit van Trump doordat veel mensen ontevreden zijn over de huidig zittende macht. Daarnaast gaven twee politici aan dat Trump heeft kunnen winnen omdat ze niet op Hillary Clinton wilden stemmen. Zij gaven dus dezelfde verklaringen als de hoogleraren politicologie. Vervolgens gaan we kijken naar ons eigen land, met de PVV en Wilders in het bijzonder. We hebben de politici en de hoogleraren gevraagd of ze Wilders als een populistische leider beschouwen. Van alle reacties die we binnenkregen, waren er twee personen die dit niet vonden. Één van daarvan was hoogleraar politicologie, Michiel de Vries. In zijn reactie noemde hij dat wel vond dat Wilders populistische eigenschappen had, maar het charisma miste. Door dat gebrek beschouwde hij hem niet als populistische leider. De ander was weliswaar Martin Bosma, een PVV-lid. Voor de PVV Tweede Kamerleden hadden we een keurig mailtje opgesteld en die op een donderdagmiddag rondgestuurd. Hierin noemde wij dat “men de PVV beschouwt als de meest populistische partij van Nederland.” Blijkbaar viel dit alsnog niet in de goede aarde bij Bosma. Binnen één minuut hadden we een reactie: “Wij zijn geen populisten. Veel succes verder.” Jean-Pièrre van Geelen vond ons verhaal opmerkelijk genoeg om er een column aan te wijden, die op 21-11 in de Volkskrant is verschenen. Verder konden wij de conclusie trekken dat we Wilders mogen beschouwen als populistische leider, nadat de overtuigende meerderheid van politici en hoogleraren onze voorlopige conclusie konden bevestigen.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Op de vraag of Trump en Wilders te vergelijken zijn kregen we verschillende uitkomsten. Bij de hoogleraren waren de antwoorden heel verdeeld. Een krappe meerderheid ziet een hoop overeenkomsten maar ook een hoop verschillen tussen Trump en Wilders. Bij de politici was de uitkomst verrassend anders. Ook daar waren de antwoorden verdeeld, maar toch met een iets overtuigendere uitkomst. Vier politici zijn van mening dat Trump en Wilders heel verschillend zijn. We kunnen dus stellen dat Trump en Wilders heel verschillend zijn, maar wel overeenkomsten hebben. Om erachter te komen wat die overeenkomsten en verschillen zijn, hebben wij deze vragen voorgelegd aan de hoogleraren. Opnieuw kregen we veel verschillende antwoorden. Het grootste verschil tussen Trump en Wilders is dat Wilders een duidelijkere ideologie zou hebben dan Trump. Daarnaast is Wilders een ervaren politicus en Trump nog vrij nieuw in het vak. Hij zou het meer als “hobby” erbij doen, concludeerden meerdere hoogleraren. Maar ook het feit dat Wilders pro verzorgingsstaat is en Trump meer voor eigen verantwoordelijkheid, werd meerdere malen genoemd. De grootste overeenkomsten daarentegen zouden de afkeer tegen migranten en het afzetten tegen de gevestigde orde zijn. Deze overeenkomsten werden even vaak genoemd. Verder kregen we veel verschillende antwoorden zoals: Trump en Wilders zouden aantrekkelijk zijn voor het “vergeten volk”, ze maken beide gebruik van eenvoudig taalgebruik, ze spelen beide in op identiteitspolitiek en zijn beide heel actief op Twitter. Eigenlijk alle bovengenoemde verschillen en overeenkomsten hadden wij ook ondervonden in ons theorie onderzoek en bevestigt onze voorlopige conclusie. In de telefonische interviews met Alexander Pechtold en Wouter Koolmees stelden wij ze nog de extra vraag of ze dachten dat Trumps gewonnen presidentschap zou kunnen leiden tot extra stemmen voor de PVV. Hier kregen we geen duidelijk antwoord op. Volgens Pechtold is het mogelijk, Koolmees denkt dat het mee zal vallen. Het bleek een lastige vraag om te beantwoorden. En tot slot, het antwoord op onze hoofdvraag. “Hoe groot acht u de kans dat Wilders of een andere populistische politicus/politica premier wordt van Nederland?” In onze eigen conclusie hebben we geconcludeerd dat wij de kans niet groot achten dat we in de toekomst een populistische premier krijgen in Nederland. Wij werden niet tegengesproken in onze conclusie door de hoogleraren politicologie. De meesten onder hen schatten deze kans zeer klein tot geen kans. Veel van hen geven aan dat zij de PVV absoluut de grootste partij zien worden, maar er zijn weinig partijen die samen met ze willen regeren. Bij de politici lag dit anders. De meerderheid (vier politici) denkt dat de kans op een populistische premier groot is. Drie politici denken dat de kans klein is en twee politici denken dat de PVV wel de verkiezingen wint, maar zien Wilders geen premier worden. Al met al kunnen we concluderen dat de kans op een populistische premier klein is. Ondanks het feit dat er eigenlijk een meerderheid van de politici de kans groot achten, zien wij het als twee-tegen-één op basis van ons theorie onderzoek en de uitkomst van de interviews bij de hoogleraren. De context van de Verenigde Staten en Nederland is zo verschillend, dat het niet heel waarschijnlijk is dat Wilders of een andere populistische politicus/politica hier aan de macht komt.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Verantwoording Verloop samenwerking Nadat het profielwerkstuk afgerond was, waren we het er beide over eens dat de samenwerking goed verlopen was. Vanaf het begin hadden we al door dat we ongeveer dezelfde ideeĂŤn hadden. Daarom zijn we tegen weinig problemen aangelopen. Het enige wat af en toe vervelend was, was dat we dezelfde dingen in onze deelvragen verwerkten. We wisten soms niet precies wat de ander deed waardoor we af en toe dubbel werk deden. We legden bijvoorbeeld allebei uit wat de kenmerken van populisme zijn in verschillende deelvragen. Dit kwam waarschijnlijk doordat we niet vaak tijd hadden om er tegelijk aan te werken. Achteraf zijn we allebei heel tevreden over hoe het gegaan is, nadat we de deelvragen hadden opgesteld verliep alles namelijk vrij makkelijk.

Logboek Vorig jaar

2 profielwerkstukdagen

15 uur pp, dus 30 uur

2-09-16

Vragen opgesteld, hoofdbegrippen opgezocht en bronnen gezocht.

2 uur

9-09-16

Informatie gezocht en verzameld.

3 uur

7-09-16

Informatie gezocht en verzameld, begonnen met uitwerken van de deelvragen

3 uur

15-09-16

Overleg met onze begeleider.

1 uur

15-09-16

Hoofdvraag en deelvragen aangepast.

2 uur

16-09-16

Vragen doorgenomen en aangepast, planning bijgewerkt.

2 uur

19-09-16

Nieuwe opzet gemaakt.

3 uur

23-09-16

Eerste deelvraag uitgewerkt

2 uur

27-09-16

Overleg met mevrouw Hollander, hypothese besproken.

1 uur

4-11-16

Planning gemaakt, mail geschreven, gewerkt aan deelvraag 2.

5 uur

6-11-16

Mails geschreven voor praktijkonderzoek, inleiding geschreven.

2,5 uur

10-11-16

Mails naar politici verstuurd, verder gewerkt aan deelvraag 2.

4 uur

15-11-16

Overleg mevrouw Hollander.

1 uur

17-11-16

Hoogleraren en PVV-leden gemaild.

5 uur

21-11-16

Gesprek voorbereid en gebeld met Koolmees en Zaslove.

4 uur

24-11-16

Gewerkt aan deelvraag 3 en deelvraag 2 gecontroleerd.

2 uur

25-11-16

Gewerkt aan deelvraag 2.

2 uur

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

26-11-16

Gewerkt aan deelvraag 2 en 3, gemaild naar VNL.

6 uur

27-11-16

Interview Pechtold voorbereid.

1 uur

28-11-16

Gewerkt aan deelvraag 5.

2 uur

30-11-16

Gewerkt aan deelvraag 4 en 6.

5 uur

2-12-16

Deelvraag 1 verbeterd.

1 uur

4-12-16

Deelvraag 7 gemaakt, telefoongesprekken (Zaslove, Koolmees) uitgewerkt. Deelvraag 2 bijna klaar.

8 uur

5-12-16

Doorlezen en verbeteren tekst.

2 uur

8-12-16

Verwerken praktijk, grafieken hoogleraren gemaakt.

5 uur

9-12-16

Grafieken gemaakt en uitgewerkt.

9 uur

10-12-16

Praktijkonderzoek hoogleraren en politici gedaan.

7 uur

11-12-16

Praktijkonderzoek hoogleraren en politici gedaan. Voorlopige conclusie geschreven.

14 uur

13-12-16

Tekst verbeterd.

2 uur

16-12-16

Deelvraag 2 afgerond, begonnen aan bronvermelding en opmerkingen van mevrouw Hollander bekeken en aangepast.

5 uur

17-12-16

Bronvermelding gedaan en praktijkonderzoek afgerond. Eindconclusie geschreven.

10 uur

18-12-16

Bronvermelding volledig afgerond, bijlagen toegevoegd en missende stukjes tekst aangevuld. Opmaak gedaan (alles in zelfde lettertype etc.)

8 uur

Veel dingen hebben we samen gedaan, daarom is de tijd die in het logboek staat de tijd die we er samen aan besteed hebben (allebei een uur staat dus vermeld als twee uur).

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Literatuurlijst 



 



Auteur onbekend, belanghebbende, Populisme, Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Populisme , 22 november 2016, laatst gewijzigd op 22 november 2016, geraadpleegd september 2016 Auteur onbekend, “De Verenigde Staten, 1820-1920 de Progressive Movement”, Kunst-enCultuur.infonu http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/37549-de-verenigde-staten-18901920-de-progressive-movement.html, 9 juni 2009, geraadpleegd oktober 2016 Claudia Verhoeven, ‘Alexander Pechtold, populisme & charismatisch leiderschap’, Alexander Pechtold, populisme & charismatisch leiderschap Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma NBTM-partij, (1933) Nationale Boeren-, Tuinders- en Middenstandspartij, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/nbtmp1933/NBTMP_werkp rogram_1933.pdf , gepubliceerd in 1933, geraadpleegd oktober 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, wetenschappelijk, Plattelandersbond, http://dnpp.ub.rug.nl/dnpp/pp/plattelandersbond, 12 december 2013, geraadpleegd oktober 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Plattelandersbond 1929, (1929) Plattelandersbond, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/plattelandersb1929/Plattela ndersbond_program.pdf, gepubliceerd in 1929, geraadpleegd oktober 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Plattelandersbond 1922, (1922) Plattelandersbond, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/plattelandersb1922/PB_pro grampunten_1922.pdf, gepubliceerd in 1922, geraadpleegd oktober 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, wetenschappelijk, Boerenpartij, http://dnpp.ub.rug.nl/dnpp/pp/bp, 18 maart 2014, geraadpleegd oktober 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, wetenschappelijk, Centrumdemocraten (CD), http://dnpp.ub.rug.nl/dnpp/pp/cd, 6 maart 2013, geraadpleegd november 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Centrumdemocraten 1982, (1982) Centrumdemocraten, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/cd1982/Partijprog_CD_198 2.pdf , gepubliceerd in 1982, geraadpleegd november 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Boerenpartij 1963, Wat de “Boerenpartij” wil, (1963) Boerenpartij, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/bp1963/bp63.pdf, gepubliceerd in 1963, geraadpleegd oktober 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Boerenpartij 1977, Wat de Boeren-Partij wil, (1977) Boerenpartij, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/bp1977/bp77.pdf, gepubliceerd in 1977, geraadpleegd in september 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma SP 1977, Dit jaar voor het eerst!, (1977) SP, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/sp1977/sp77.pdf, gepubliceerd in 1977, geraadpleegd november 2016 Donald Trump, Donald J. Trump’s “10 Point Plan to Put America First, DonaldJTrump, https://www.donaldjtrump.com/policies/immigration/, datum onbekend geraadpleegd december 2016

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6 

 



 



M. Van Dongen, student Politicologie, Populisme bij gevestigde partijen, Een analyse van televisiedebatten, Masterscriptie Politicologie, http://dare.uva.nl/cgi/arno/show.cgi?fid=458229, augustus 2012, geraadpleegd november 2016 M. Van Rossem, “Ronald Reagan, vooral een simpele populist”, Historiek.net, http://historiek.net/ronald-reagan-president/60363/, 5 juli 2016, geraadpleegd november 2016 dr. P. Lucardi, K. Vossen, dr. prof. G. Voerman, deskundigen, Populisme, Parlement & Politiek, http://www.parlement.com/id/vh8lnhrsy2za/populisme , datum onbekend, geraadpleegd september 2016 SP, Nu Wij, een verkiezingsprogramma voor 15 maart 2017, Tweede Kamer verkiezingsprogramma SP 2017 https://www.sp.nl/sites/default/files/concept_nuwij_oktober2016.pdf, 13 oktober 2016, geraadpleegd december 2016 2012, geraadpleegd november 2016, 20 Lucas Ligtenberg, Wat willen Clinton en Trump nu eigenlijk?, in NRC Handelsblad, https://www.nrc.nl/nieuws/2016/10/31/wat-willen-clinton-en-trump-eigenlijk-5069377a1529440, 31 oktober 2016, geraadpleegd december 2016 Auteur onbekend, Nederland weer van ons!, verkiezingsprogramma voor Partij voor de Vrijheid voor 2017-2021, Partij voor de Vrijheid, https://www.pvv.nl/index.php/visie.html, gepubliceerd op 25 augustus 2016, geraadpleegd december 2016 De Morgen, ‘Dit zijn de vrouwen die voor Donald Trump stemden’, 22 november 2016, http://www.demorgen.be/buitenland/dit-zijn-de-vrouwen-die-stemden-voor-donald-trumpb5aec12d/, geraadpleegd december 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Leefbaar Nederland voor 2002, Leefbaar Nederland komt nu aan!, (2002) Leefbaar Nederland, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/ln2002/ln02.pdf, gepubliceerd in 2002, geraadpleegd in november 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Leefbaar Nederland voor 2003, Deze keer doen ze wat ze beloven, (2003) Leefbaar Nederland, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/ln2003/ln03.pdf, gepubliceerd in 2003, geraadpleegd in november 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Lijst Pim Fortuyn voor 2002, Zakelijk met een hart, (2002) LPF; Lijst Pim Fortuyn, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/lpf2002/lpf02.pdf, gepubliceerd in 2002, geraadpleegd december 2016 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Lijst Pim Fortuyn voor 2003, Politiek is passie, (2003) LPF; Lijst Pim Fortuyn, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/lpf2003/lpf03.pdf, gepubliceerd in 2003, geraadpleegd december 2016 Auteur onbekend, Partij voor de Vrijheid (PVV), Parlement & Politiek, https://www.parlement.com/id/vhnnmt7m4rqi/partij_voor_de_vrijheid_pvv, datum publicatie onbekend, geraadpleegd november 2016 Rtl nieuws, Waarom stemmen latino’s ondanks beledigingen op Trump?, http://www.rtlnieuws.nl/nieuws/laatste-videos-nieuws/waarom-stemmen-latinos-ondanksbeledigingen-op-trump, 4 november 2016, geraadpleegd december 2016 Trouw, ‘Wie stemde op welke kandidaat?’, http://www.trouw.nl/tr/nl/39681/nbsp/article/detail/4411945/2016/11/09/Wie-stemde-opwelke-kandidaat.dhtml, 9 november 2016, geraadpleegd november 2016

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6 

      



 



Pew Research Centre, ‘Behind Trump’s victory: Divisions by race, gender, education’, http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/09/behind-trumps-victory-divisions-by-racegender-education/, 9 november 2016, geraadpleegd november 2016 NRC, ‘Wie is de Trump-kiezer?’, https://www.nrc.nl/nieuws/2016/11/09/wie-is-de-trump-kiezer5211291-a1530964, 9 november 2016, geraadpleegd november 2016 NOS, De e-mails van Clinton: hoe zit het ook alweer?, http://nos.nl/artikel/2140203-de-e-mailsvan-clinton-hoe-zit-het-ook-alweer.html, 28 oktober 2016, geraadpleegd november 2016 Arthur Blok en Jonathan van Melle, Veel gekker kan het niet worden. Just Publishers BV, Hilversum, 1e druk 2008 Karen Geurtsen en Boudewijn Geels, Undercover bij de PVV. Gezamenlijke uitgave van HP/De Tijd, Amsterdam en Uitgeverij Sirene, Amsterdam, 1e druk 2010 Charles Groenhuijsen, Donald Trump, Iedereen houdt van mij. Uitgeverij Balans, Amsterdam, 1e druk 2015 Maarten van Rossem, Waarom is de burger boos?, over hedendaags populisme. Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam, 1e druk 2010 Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen, Rijksuniversiteit Groningen, Tweede Kamer verkiezingsprogramma Trots op Nederland voor 2010, Vertrouwen en Handhaven, (2010) Trots op Nederland; TON, http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/verkiezingsprogramma/TK/ton2010/TrotsopNederland 2010.pdf, 18-24, gepubliceerd in 2010, geraadpleegd december 2016 Emilie van Outeren, De PVV is niet meer alleen voor de boze blanke oudere man, in NRC Handelsblad, https://www.nrc.nl/nieuws/2016/02/20/pvv-trekt-nieuwe-kiezers-1589978a485756, 20 februari 2016, geraadpleegd november 2016 I&O Research, wetenschappelijk bureau voor beleids- en marktonderzoek, Politieke peiling I&O Research, http://www.ioresearch.nl/Portals/0/I%26O%20Research%20politieke%20peiling%20eind%20nov ember%202016.pdf, 2,3,5,9, gepubliceerd 25 november 2016, geraadpleegd november 2016 Ipsos-Nederland, wetenschappelijk bureau voor marktonderzoek, Politieke Barometer Actuele Peiling, http://www.ipsos-nederland.nl/ipsos-politieke-barometer/barometer-van-deze-week, gepubliceerd 24 november 2016, geraadpleegd november 2016 Tom Louwerse, hoogleraar politicologie Universiteit Leiden, Peilingwijzer update 30 november 2016, http://peilingwijzer.tomlouwerse.nl, gepubliceerd 30 november 2016, geraadpleegd november 2016 EenVandaag Opiniepanel, De Stemming: PVV stijgt naar 31 zetels, http://opiniepanel.eenvandaag.nl/uitslagen/70651/de_stemming_pvv_stijgt_naar_31_zetels, gepubliceerd 29 november 2016, geraadpleegd november 2016 TNS-Nipo, wereldwijd onderzoekscentrum, Zetelpeiling: VVD langszij bij PVV, http://www.tnsnipo.com/overheid-en-non-profit/nieuws/zetelpeiling-vvd-langszij-bij-pvv/, 18 oktober 2016, geraadpleegd november 2016 Peil.nl, Maurice de Hond, opiniepeiler, Peil.nl - zetelverdeling 2e kamer per 4 december, https://home.noties.nl/peil/#, 4 december 2016, geraadpleegd december 2016 Dit is Amerika, blog, Het politieke stelsel: Nederland vs. Amerika, http://www.ditisamerika.nl/blog/het-politieke-stelsel-nederland-vs-amerika/, 3 september 2012, geraadpleegd december 2016 Noord Amerika, reisorganisatie, Religies & Tradities Verenigde Staten, https://www.noordamerika.nl/verenigde-staten/reisgids/religie-tradities-verenigde-staten/, datum onbekend, geraadpleegd december 2016 Amerika, reisorganisatie, Geen verzorgingsstaat, https://www.amerika.nl/amerika/reisgids/cliches-amerika/geen-verzorgingsstaat/, datum onbekend, geraadpleegd december 2016

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Bijlages Planning: 9/09 - Lotus focust zich op het eerste bolletje “Wat voor soort democratie kennen Nederland en de Verenigde Staten?” en Charlotte maakt bolletje twee “Wat zijn de algemene uitgangspunten van het populisme?’’ Op 9 september afgerond. 16/09 - Beide werken aan het eerste bolletje: “Wat houdt het populisme in? Werkafspraak: het 2e uur maandag 19 september. Voor 24 november: Lotus doet deelvraag 3 & 4. Ik rond deelvraag 2 af en doe deelvraag 5. Daarnaast besloten iedere donderdag t/m 1 december PWS-middag te hebben, een paar uurtjes er even goed voor zitten. Donderdag 24 november - alle deelvragen af. Conclusie uit eigen onderzoek schrijven we samen ‘s middags. Week 24 november tot 1 december, afspraken maken met politici. Vanaf donderdag 1 december uitwerken en eindconclusie schrijven. 5 december kladversie inleveren.

Geschreven brieven aan politici: Lutz Jacobi:

Geachte mevrouw Jacobi, Wij zijn Lotus Wilting en Charlotte den Hartog en we zitten in VWO 6 op het Drachtster Lyceum te Drachten. Wij zitten nu in ons eindexamenjaar en moeten dit jaar een profielwerkstuk inleveren. Het onderwerp mochten we zelf kiezen. Omdat wij beide geïnteresseerd zijn in politiek en de wereldwijde ontwikkelingen ervan, hebben we gekozen voor het onderwerp "Populisme." Onze specifieke hoofdvraag is: "Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?" In ons profielwerkstuk moeten we ook praktijkonderzoek doen. We hebben bedacht om meerdere Tweede Kamer politici te benaderen van verschillende politieke partijen om hun kijk te geven op het populisme. Aangezien u ons zo goed heeft geholpen afgelopen mei met de situatie rond Sadeq Asgharzadah, hoopte ik dat u ons misschien zou kunnen helpen. We hebben een aantal vragen die we graag persoonlijk of over de mail/telefoon zouden willen stellen voor ons onderzoek. Zou u bereid zijn met ons een interview af te leggen? Ik hoop op uw reactie en alvast bedankt. Met vriendelijke groet, Lotus Wilting en Charlotte den Hartog

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Anne-Wil Lucas;

Geachte mevrouw Lucas,

Naar aanleiding van het profielwerkstuk dat ik moet maken om het Drachtster Lyceum af te sluiten zou ik u heel graag een paar vragen stellen. Maar eerst zal ik me even voorstellen, ik ben Lotus Wilting, ik woon ook in Bakkeveen en heb op de Oanrin gezeten. Nu zit ik in 6 vwo en doe ik mijn profielwerkstuk over het populisme. Mijn partner (Charlotte) en ik zijn namelijk erg geïnteresseerd in politiek. Daarom hebben we ook de hoofdvraag: ‘Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?’ gekozen. Aangezien u lang in de politiek heeft gezeten leek het me leuk u te deze vragen te stellen: · · · · ·

Wat zou u ervan vinden als Donald Trump president van de Verenigde Staten zou worden? Waarom heeft Trump toch veel aanhang terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend?

Ik hoop dat u de tijd vindt om deze vragen te beantwoorden! Met vriendelijke groeten,

Lotus Wilting

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

PvdA, VVD, GL, D66, CU: Geachte mevrouw/meneer, Naar aanleiding van het profielwerkstuk dat wij moeten maken om het Drachtster Lyceum af te sluiten zouden we u heel graag een paar vragen stellen. Maar eerst zullen we ons even voorstellen, wij zijn Lotus Wilting en Charlotte den Hartog, we zitten nu in de 6e klas van het vwo en maken ons profielwerkstuk over het populisme. We zijn namelijk erg geïnteresseerd in de politiek en willen daar straks ook een vervolgstudie in doen. We hebben de ontwikkelingen in Amerika op de voet gevolgd en denken veel na over hoe dit Nederland zou kunnen beïnvloeden. Daarom hebben we de hoofdvraag: ‘Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?’ gekozen. Aangezien u veel ervaring heeft in de politiek, leek het ons interessant om u deze vragen te stellen: · · · · · ·

Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend?

We hopen dat u de tijd vindt om deze vragen te beantwoorden! Met vriendelijke groeten, Lotus Wilting en Charlotte den Hartog

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

PVV/VNL: Geachte mevrouw/meneer, Naar aanleiding van het profielwerkstuk dat wij moeten maken om het Drachtster Lyceum af te sluiten zouden we u heel graag een paar vragen stellen. Maar eerst zullen we ons even voorstellen, wij zijn Lotus Wilting en Charlotte den Hartog, we zitten nu in de 6e klas van het vwo en maken ons profielwerkstuk over het populisme. We zijn namelijk erg geïnteresseerd in de politiek en willen daar straks ook een vervolgstudie in doen. We hebben de ontwikkelingen in Amerika op de voet gevolgd en denken veel na over hoe dit Nederland zou kunnen beïnvloeden. Daarom hebben we de hoofdvraag: ‘Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?’ gekozen. Aangezien u in de PVV/VNL zit, en de PVV/VNL beschouwd wordt als de meest populistische partij van Nederland, leek het ons interessant u deze vragen te stellen: · · · · ·

Vindt u dat uw partij te vergelijken is met de republikeinse ‘partij’ van Donald Trump? (Zo ja, in welke opzichten?) Ziet u ook verschillen tussen het populisme in Nederland en het populisme in de Verenigde Staten? Denkt u dat Trump zijn gedrag en opvattingen aan zal passen nu hij president is? Welke gevolgen zal het presidentschap van Trump hebben voor Nederland? Hoe groot acht u de kans dat uw partij vaker gekozen zal worden doordat Trump president is geworden?

We hopen dat u de tijd vindt om deze vragen te beantwoorden! Met vriendelijke groeten,

Lotus Wilting en Charlotte den Hartog

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Antwoorden politici: Anne-Wil Lucas: Dag Lotus, Hoewel ik nu geen Kamerlid meer ben, hieronder mijn antwoorden! Succes met jullie werkstuk! Wat zou u ervan vinden als Donald Trump president van de Verenigde Staten zou worden? Ik zou liever willen dat Hillary Clinton het wordt, maar ik begrijp wel dat mensen haar zien als 'de elite' en dus liever een 'self made man' als leider willen. Waarom heeft Trump toch veel aanhang terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Ik denk dat de Nederlandse pers ook wel een vertekend beeld geeft van de strijd in de VS. In NL wordt net gedaan alsof iedereen die op Trump stemt, eigenlijk dom of gek is. Dat is natuurlijk niet zo, want dan zou half Amerika dom of gek zijn... Ik denk dat Trump mensen aanspreekt omdat hij 'gewoon' is: zelf zijn geld verdient heeft en gemakkelijk praat. Alsof je met de buurman praat, maar dan wel ĂŠĂŠn die heel succesvol is geweest in zaken en dus wel zal weten hoe het werkt in de wereld. Mensen vertrouwen politici niet, maar misschien een ondernemer dus wel. Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? De kans dat Wilders de grootste wordt is er wel, maar ik denk niet dat hij premier wordt, omdat weinig partijen met hem willen regeren. Maar ook in NL willen mensen een leider die normale taal spreekt en daadkrachtig over komt. Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja, omdat Wilders vooral 'het volk' een stem geeft, zonder dat hij met oplossingen komt. Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Er zijn overeenkomsten, namelijk dat beiden 'het gewone volk' een stem geven en vooral inspelen op onderbuikgevoelens. Een verschil vind ik wel dat Wilders een soort 'alleenheerser' is, waarvan we niet precies weten wat hij doet als hij echte macht krijgt. Het lijkt er op dat hij die macht ook kan gebruiken om buiten de democratie om zijn zin door te drijven. Nu al zie je Wilders 'de democratie' als 'nep' beschrijven en bijvoorbeeld de onafhankelijke rechtspraak in twijfel trekken. Bij Trump zien we dat (nog?) niet. Bij hem lijkt het meer bravoure dan kwade wil. Ik denk dus ook dat we ons meer zorgen moeten maken om Wilders dan om Trump. En dat we vooral moeten zorgen dat de mensen die nu op Wilders stemmen weer een beetje vertrouwen krijgen in de meer gematigde politici.

Met vriendelijke groet, Anne-Wil Lucas

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Lutz Jacobi (PvdA) Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Nee. Ik ben helemaal niet gelukkig met Trump als president, maar ik denk niet in termen van gevaar. De wereld is in beweging, er gebeurt veel. Zeker niet alleen in positieve zin, dit is een voorbeeld. Maar er is naast het negatieve, dat zoveel belicht wordt in de media, ook een grote, sterke, positieve onderstroom. We staan voor grote uitdagingen, maar die gaan we aan! Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Zijn visie op de toekomst is niet de mijne. Maar er zullen daarbinnen, of als gevolg van, of ondanks, of onbedoeld ook ontwikkelingen kunnen ontstaan die we positief kunnen benaderen en uitbouwen. Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Dat is heel lastig te begrijpen. Ik denk dat er heel veel mensen ontevreden zijn, dat veel mensen de zo snel ontwikkelende wereld, de politiek, niet meer begrijpen. En zich daardoor niet veilig voelen. Het stemmen op een president als Trump is volgens mij dan ook een uiting van boosheid, ongenoegen, of een proteststem. Hoe groot acht u de kans dat Wilders of later een andere populistische politicus premier wordt van Nederland, nadat Trump is gekozen als president van Amerika? Klein. Stemmers op Wilders doen dan denk ik vooral om dezelfde redenen als de stemmers op Trump. Redenen die we heel serieus moeten nemen, die onrust is er. Ik deel de onrust maar met mate, maar ben van mening dat je gevoel van mensen uiterst serieus moet nemen. Ik vertrouw op het gezonde verstand en de nuchterheid van veel landgenoten, Wilders heeft immers geen antwoorden of oplossingen. Ziet u Wilders als een populistische leider? Ja. Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ik zie veel overeenkomsten, helaas.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Jieskje Hollander (D66) Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Voor de Verenigde Staten zeker. Voor een land dat al erg verdeeld is en waar al grote verschillen bestaan tussen arm en rijk, mensen mĂŠt en zonder kansen is het gevaarlijk dat er iemand aan de macht is die mensen nog sterker tegen elkaar opzet. Daar wordt samen leven niet gemakkelijker van. Als zijn plannen doorgaan om 'vluchtelingen' (veel zwarte/halfbloed Amerikanen) niet meer toe te laten/weg te sturen, belastingen te verlagen (voor de rijken) en het door Obama opgetuigde systeem voor ziektekostenverzekering weer af te breken, krijgen veel Amerikanen het moeilijker. Daarnaast vrees ik dat hij internationaal vooral politieke bondgenootschappen zal zoeken met (andere) onvoorspelbare leider/Politcic als Putin (Rusland), Nigel Farage (UK), Marine Le Pen (Frankrijk) en/of Wilders. Wat dat zal betekenen voor de relaties tussen verschillende landen is heel onvoorspelbaar. Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Ja - als zakenman is Trump natuurlijk behoorlijk succesvol geweest. Als hij zijn kennis om geld te verdienen zou inzetten ten gunste van internationale handel en werkgelegenheid, dan zouden er best ook eens goede dingen uit zijn presidentschap voort kunnen komen. Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Net als in Nederland, zijn in Amerika veel mensen teleurgesteld geraakt in de politiek. Zij hebben het gevoel er alleen maar op achteruit te zijn gegaan terwijl dat vele andere politici eerder al betere tijden beloofden. Trump werpt zich op als een stem van/voor deze teleurgestelde mensen en zegt dat hij alles anders gaat doen. Bovendien wijst hij hele duidelijke 'schuldigen' aan voor heet ongeluk van mensen (democraten/vluchtelingen/zwarte Amerikanen/ etc.) Hij zegt dat hij deze mensen aan zal pakken om het beter te maken voor mensen die teleurgesteld zijn. Voor de teleurgestelde groep klinkt dit gek genoeg als een boodschap van 'hoop'. Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Best groot. Wilders is voor veel 'teleurgestelde' mensen in Nederland, wat Trump is voor teleurgestelde Amerikanen: eindelijk een man die de ballen heeft om te zeggen wat er ĂŠcht mis is. Denken zij. Veel mensen die voor Wilders zijn zullen zeker gaan stemmen. Het is maar de vraag of andere Nederlandse politieke partijen ook zo veel mensen naar de stembus zullen trekken. IN een slecht (vind ik ) scenario is het dan niet ondenkbaar dat Wilders en zijn mensen ineens heel groot worden in verkiezingen. De verkiezing van Trump in de VS wordt door sommige politiek analisten ook wel gezien als een steun in de rug voor mensen die het 'roer om' willen in Nederland Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja - hij speelt in om zaken waar mensen bang om/boos over zijn en gebruikt die voor politiek gewin. Zonder enige consistente of idealistische gedachte daarachter. Dat is een eigenschap van populisten. Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ze zijn vergelijkbaar in dat ze staan voor een zelfde vorm van politiek voeren. En ze delen een aantal denkbeelden (bijvoorbeeld: 'alles wordt beter als we vluchtelingen wegsturen').

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

(Heel) verschillend zijn ze qua achtergrond. Wilders is een echte 'Haagse man'; hij is al heel lang deel van het politiek establishment. Trump was een politieke outsider.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Joost Sneller (wetenschappelijk bureau van D66): Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Ja – op verschillende manieren kan Trump een gevaar vormen. Sommige standpunten, zoals het ontkennen van klimaatverandering en niets aan de oorzaken daarvan willen doen of zijn zachte reactie op Poetins agressieve politiek, kunnen voor Nederland op korte of lange termijn een risico worden. Trump heeft als opperbevelhebber van het Amerikaanse leger ook heel veel macht, bijvoorbeeld om nucleaire wapens in te zetten. Tot nu toe heeft Trump vooral laten zien dat hij niet echt naar adviseurs of experts luistert, en dat hij erg onvoorspelbaar is en uit zijn slof schiet. Dat kan voor iedereen een bedreiging worden. In Amerika heeft hij ook veel bevolkingsgroepen beledigd en voor die mensen kunnen de komende jaren heel vervelend worden. Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Ja - als hij bijvoorbeeld de macht van de financiële sector (banken) of de grote rol van geld in de verkiezingscampagnes (waardoor donateurs van kandidaten of partijen veel macht kunnen kopen, terwijl in een democratie eigenlijk de stem van iedere burger hetzelfde gewicht moet hebben) in Amerika gaat beperken. Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Veel mensen hebben weinig vertrouwen in politici die al jarenlang aan de macht zijn (geweest), maar voor hun gevoel (te) weinig voor ze hebben gedaan. Trump is – als zakenman - een echte buitenstaander in de politiek die belooft het allemaal wel te gaan veranderen. Eerst geloofde niemand dat hij President zou kunnen worden en dat wordt hij wél. Dus misschien kan hij ook wel zorgen voor die andere dingen die hij beloofd heeft.

Een onderzoeker die lang met aanhangers van Trump heeft gesproken, gebruikte het volgende beeld dat veel Amerikanen uit de witte middenklasse herkende: zij staan al een hele tijd in de rij te wachten totdat zij (of hun kinderen of kleinkinderen) aan de beurt zijn om naar een goede school/universiteit te gaan, of een betere baan te krijgen. Maar toen kwamen er allemaal andere – bijvoorbeeld zwarte – mensen die voor hun gevoel ‘voordringen’ in de rij omdat zij worden ‘voorgetrokken’ door de overheid. Bovendien hebben zij het gevoel dat het niet de goede kant opgaat met Amerika. Zij geloven niet meer dat zij ooit vooraan in de rij kunnen komen, terwijl dat eerst wel beloofd was en ze daar hard voor gewerkt hebben. Dat vinden zij niet eerlijk en daar geven ze de Democraten (en zeker President Obama) de schuld van. Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Die kans is helaas best groot. Heel veel mensen zijn het niet met Geert Wilders eens. Maar zij worden geen lid van een politieke partij, gaan niet stemmen en zeggen niet vaak genoeg tegen hun vrienden en familie dat ze niet willen dat in Nederland mensen met een ander geloof worden gediscrimineerd. Als andere politici mensen niet weten te inspireren om dat te gaan doen, dan wordt de kans dat een populistische leider premier wordt. Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja – maar het ergste is dat hij ook discrimineert en andere plannen heeft die slecht zijn voor Nederland.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? In veel opzichten lijken ze op elkaar, bijvoorbeeld dat ze heel negatief zijn over bepaalde bevolkingsgroepen (moslims in Nederland, Mexicanen in Amerika) en die het liefst het land uitzetten, en allebei graag scheldwoorden gebruiken om zich af te zetten tegen andere politici. In andere opzichten zijn ze heel verschillend. Wilders doet wel alsof hij een buitenstaander in de politiek is, maar hij zit al heel lang in de Tweede Kamer en daarvoor was hij ambtenaar. Hij heeft ook nog nooit leiding gegeven aan een grotere groep mensen. Trump wel.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Michiel van Nispen (SP) Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Wat we zien is dat men in de VS tegen de politieke elite heeft gestemd. De mensen zijn boos, ze voelen zich niet vertegenwoordigd, en de kandidaten spraken de mensen niet tot de verbeelding. Voor veel mensen was het een keuze uit twee, die ze eigenlijk allebei niet wilden. Ik ben heel erg benieuwd wat er was gebeurd als Bernie Sanders 1 van de 2 was geweest, maar dat zullen we helaas nooit weten. Ik ben in ieder geval zeker niet blij met de keuze voor Trump, we moeten afwachten wat er daadwerkelijk zal gebeuren. Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Niet beantwoord Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Niet beantwoord Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Ik ben er niet zo bang voor dat de PVV heel groot zal worden bij de verkiezingen, ik zal er vanuit mijn rol als kandidaat voor de SP in ieder geval alles aan doen ervoor te zorgen dat de mensen op ons zullen stemmen en niet op een andere partij. Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Niet beantwoord Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ik zie wel overeenkomsten met Wilders maar het vergelijken van politici gaat altijd mank, er zijn ook veel verschillen.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Eppo Bruins (ChristenUnie) - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Ik denk dat er op internationaal vlak veel zal veranderen. Het zal dus anders worden, maar zie dat niet meteen als een gevaar. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Ja. - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Omdat er veel mensen bang zijn dat ze niet meer rond kunnen komen met hun salaris of bang zijn hun baan kwijt te raken. Ze zijn teleurgesteld in de politiek en ze zien Trump als iemand die de politiek kan veranderen. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Die kans acht ik groot. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Zeker. Wilders belooft dingen die hij niet kan waarmaken, maar die mensen wel graag willen horen. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ik vind ze wel op elkaar lijken.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Betty de Boer (VVD) - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Ik wil iemand beoordelen op zijn daden. Amerika heeft gekozen en Trump komt op een democratische manier aan de macht. Ik moet nog zien hoe goed of slecht hij gaat zijn. Persoonlijk zou het niet mijn keuze zijn geweest maar laten we het eerst afwachten. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Dat zou inderdaad kunnen. Naar zijn zeggen heeft hij een banenplan. Ik ben benieuwd hoe dat gaat uitpakken maar dat zou best positief kunnen zijn.

- Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? De Clinton clan lag ook bij veel mensen niet goed. Misschien heeft Trump niet gewonnen maar heeft Clinton gewoon verloren. Hij had wel degelijk aanhang, dat bleek uit beelden op tv maar ook in de peilingen was het spannend. Het kwartje is de kant van Trump opgevallen. Een vergeten groep is ook naar de stembus gegaan. Die kan heel goed op het platteland hebben gezeten. En misschien heeft alle anti reclame hem ook wel stemmen opgeleverd. Mensen worden anti reclame ook beu. Nu is Trump ook wel het type die dat over zichzelf afriep maar goed. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Er is altijd een kans! - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Jazeker. Hij komt voort uit de gelederen van de VVD maar op sociaal economisch gebied vist hij net zo gemakkelijk in de vijver van de SP omdat dit hem stemmen oplevert. Het is geen idealist, althans niet in dat opzicht. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ik vind ze ook wel heel verschillend, zeker op sociaal economisch terrein. Wat ze gemeen hebben, en dat hebben we ook met de Brexit gezien, dat er een onderstroom is die we niet moeten onderschatten en die kan leiden tot een hele andere uitslag met verkiezingen als van de gevestigde politiek en culturele elite.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Jeroen Recourt (PvdA)

- Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Vooropgesteld: democratie is in zo ere recht gedaan dat boze en teleurgestelde mensen hun stem hebben laten horen en hebben gewonnen. Vroeger was voor een wisseling van de wacht vaak een gewelddadige revolutie nodig. Dan het antwoord:Ja. Hij zal de verwachtingen niet kunnen waarmaken en gaat dan wellicht gekke dingen doen ( externe vijanden leiden de aandacht af van interne moeilijkheden. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Moeilijk te voorspreken. Vast wel. Alles is ergens goed voor. Maar ik zie het somber in. Nogmaals: de mensen die op hem stemden zullen het vermoedelijk niet beter krijgen, inkomensverschillen zullen verder stijgen. Amerika zal niet "great again" worden. Groot gevaar voor de democratie. - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Zie bovenstaand. Mensen hebben geen vertrouwen meer in huidige bestuurders en in mw. Clinton in het bijzonder. Zijn onzeker: na eindeloze economische groei, staat Amerika stil, is het land tot op het nog verdeeld zodat oplossingen niet te verwachten zijn, kun je niet goed rondkomen van 1 baan, streven andere landen de Vd voorbij, enz, enz. Dat heeft een bange en boze groep mensen opgeleverd die de kandidaat die die boosheid heeft verwoord heeft gesteund. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Heel klein. Nederland is niet de Vs. Maar hier speelt het ook in mindere mate. Ook hier zijn mensen bang en boos. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja, hij zegt wat hij denkt dat mensen willen horen. Hij is uit op effect en negeert feiten. Stelt zich op als slachtoffer van het establishment. Als het niet zijn kant op komt, is er een samenzwering, complot of wat dan ook tegen hem. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Zie bovenstaand: zeer vergelijkbaar in politieke aanpak. Niet in omstandigheden. Overigens zijn er in Nederland meer partijen die zo te werk gaan. Denk aan Denk of 50+. Als de feiten niet in je straatje passen dan maak je ze toch verdacht. Toch heb ik alle vertrouwen dat de redelijke krachten in Nederland in de meerderheid blijven en dat ze dat in Nederland weer worden. Democratie is sterk.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ronald van Raak (SP) Emile Roemer heeft jullie mail ontvangen en mij gevraagd om jullie vragen te beantwoorden. Het is natuurlijk eerste de vraag wat ‘populisme’ is. Zomaar van alles roepen wat populair is, maar helemaal niet kan, dan hou je mensen voor de gek. De SP vindt dat de politiek niet alleen moet gaan over bedrijven en rijke mensen, maar dat de politiek er ook moet zijn voor gewone mensen, die het allemaal niet alleen redden en soms wat hulp nodig hebben. Maar de politiek moet er ook voor zorgen dat mensen goed kunnen leven als ze ouder worden, dat mensen goede zorg krijgen als ze ziek worden en dat jongeren een goede opleiding kunnen krijgen. Donald Trump is een heel rijke man, die weigert om belasting te betalen en allerlei uitspraken doet die voor mensen heel beledigend zijn, over vrouw, mensen die aan ander geloof hebben, mensen die ziek zijn of mensen met een handicap. Wat het presidentschap van Trump gaat betekenen voor Nederland dat zullen we in de toekomst zien, maar ik denk niet dat het goed is dat zo’n machtig land wordt geregeerd door zo’n rare man. Ik denk dat veel mensen in Amerika heel boos zijn op de politiek, omdat die vooral goed heeft gezorgd voor de allerrijksten en er niet was voor de gewone mensen. De tweedeling tussen rijk en arm is in Amerika heel groot, veel mensen moeten heel hard werken, maar kunnen toch niet rond komen. Het is wel raar dat die mensen dan kiezen voor een heel rijke man die vooral goed voor zichzelf wil zorgen. Geert Wilders is niet zo rijk als Donald Trump, maar wel iemand die allerlei uitspraken doet die heel beledigend zijn voor mensen en allerlei dingen beloofd die helemaal niet kunnen. In maart volgend jaar zijn er verkiezingen en dan bepalen de mensen in Nederland hoeveel zetels de verschillende partijen krijgen in de Tweede Kamer en wie er minister-president kan worden. Ook in Nederland nemen de tegenstellingen tussen de mensen toe en zijn veel mensen boos op de politiek. Wij gaan ons best doen om dat te veranderen, niet met allerlei beloften van dingen die niet kunnen, maar wel met goede allerlei plannen om de zorg en het onderwijs te verbeteren en ervoor te zorgen dat ook jongeren een betere toekomst krijgen.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Wouter Koolmees (D66) - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Gevaar vind ik een groot woord, hij heeft in zijn verkiezingscampagne natuurlijk wel veel slechte dingen gezegd: hij wil het klimaatakkoord van Parijs (stijging temperaturen)ongedaan maken, net zoals het akkoord over kernenergie in Iran. De VS en China moeten meewerken om echt iets voor elkaar te krijgen. We weten nog niet voor wat voor problemen hij gaat zorgen en hoe het Amerikaanse congres ermee om zal gaan. Ik denk wel dat het veel schade gaat berokkenen. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Op de beurzen komen reacties; rentes stijgen omdat hij waarschijnlijk gaat investeren in infrastructuur, kan positieve invloed hebben op economie op korte termijn.Lange termijn maak ik me dan toch wel weer zorgen over. Veel achterstallig onderhoud als het gaat om de verenigde staten, daar zou verbetering in kunnen komen.; - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Trump heeft helemaal niet veel meer stemmen gehad dan Mitt Romney, de democratische kiezers zijn weggebleven, Obama had 7 miljoen meer stemmen dan Clinton. Jongeren, teleurgesteld politiek, Trump wint toch niet dus ik hoef niet te gaan stemmen. Veel mensen vinden zijn uitspraken niet geloofwaardig. Toch heeft hij het onderliggend gevoel bereikt, wat heeft aangeslagen bij veel mensen. Dat moet je wel serieus nemen. Er zijn veel mensen die weinig vertrouwen hebben in de politiek. het CV van Hillary Clinton is wel indrukwekkend, maar daar ging het blijkbaar niet om. Het is van groot belang dat mensen gaan stemmen. Door de kiesmannen ligt de uitslag altijd dicht bij elkaar. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja, maar daarvoor moet je wel eerst populisme definiëren. Hij doet veel uitspraken die onder het populisme gevat kunnen worden; vertellen wat mensen willen horen en daar een beroep op doen. Wie is het volk? Is natuurlijk heel divers met verschillende politieke overtuigingen en idealen. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Op een aantal dingen zeker; nationalistische uitspraken ‘Make America great again’ ‘Maak Nederland weer groot. Probeert dezelfde boodschap te kopiëren. Verschil is het andere kiessysteem. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Grootste worden zeker, dat kan gebeuren. Maar dan is het wel de vraag wat gebeurt er dan mee, partijen moeten samen met hem willen werken en heel veel partijen hebben nu al gezegd dat ze niet met Wilders willen werken. Omgekeerd ook, wil niet met d66 en groenlinks, het is twee kanten op. Ook cda niet met pvv.. Kans dat hij premier wordt acht ik niet heel groot. -Denkt u dat het presidentschap van Trump de PVV meer stemmen kan bezorgen? Vergelijk het met de brexit; in eerste instantie zag je dat er mensen waren ‘met de wind in de rug’ vervolgens zag je wel dat er een puinhoop kwam, leiders zijn weggelopen. Het heeft

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

tot effect gehad dat in Nederland steeds minder mensen aanhangers zijn van een Nexit. Het kan ook leiden tot minder stemmen op pvv want deze gekkigheid willen we niet in Nederland (denken sommigen). -Is het niet zo dat het presidentschap van Trump ook hier mensen die voorheen nooit stemden, stimuleert om juist te gaan stemmen? Dat zou kunnen, maar het kan ook andersom zijn; dat mensen geschrokken zijn en juist wel gaan stemmen om tegenwicht te geven. Je stem doet ertoe, mensen kunnen juist gestimuleerd worden om tegengeluid te laten horen omdat ze .

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Alexander Pechtold (D66): - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? We zullen het wel overleven, maar ik vind dat we het absoluut niet moeten onderschatten. Heel veel mensen willen eerst maar eens kijken wat hij gaat doen. Wat ik het ergste vind is dat we het doodnormaal zijn gaan vinden dat een kandidaat vrouwen, veteranen, gehandicapten, noem maar op discrimineert. Dat we denken: oké hij heeft gewonnen, dus we doen het er maar mee. Republikeinen zijn sowieso altijd meer gericht op binnenlandse politiek dan democraten, dat zijn toch altijd een beetje wereldverbeteraars. Voor Nederland is het dus ook altijd prettiger om een democraat aan de macht te hebben. Deze republikein is zo extreem dat ik me echt afvraag of hij Europa überhaupt ziet liggen. Hij zal zich zeer terugtrekken op zijn eigen economie en de problemen waarvoor hij daar oplossingen zal zoeken. Ik denk dat dat voor de wereldhandel, en dus ook voor Nederland als handelsland, niet positief zal zijn. -Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Ja kijk, je moet altijd maar afwachten wat voor een adviseurs zo iemand om zich heen benoemd. We hebben gezien met Ronald Reagan dat hij door goede mensen om zich heen een redelijk geslaagd president was. Arnold Schwarzenhegger is ook een tijdje gouverneur geweest. Dit soort mensen, als ze zich maar omringen door verstandige types, kunnen best nog wel dingen voor elkaar krijgen. Maar als ik nu zie wat voor mensen hij gaat benoemen, dat is allemaal wel ongelooflijk conservatief rechts en zeer behoudend. -Waarom hebben toch zoveel vrouwen en latino’s voor Trump gekozen terwijl hij zulke erge dingen over ze heeft gezegd? Ja dat verbaast mij ook steeds meer, met name van vrouwen. Dan denk ik, een beetje solidariteit onderling zou niet misstaan. Dan gaat het er niet om dat je op een vrouw moet stemmen. Maarja, hier had je de keuze tussen een vrouw en een man die vrouwen discrimineert en beledigt op de meest ranzige manieren. -Vonden ze Hillary Clinton zo erg dan? Ja, ze stond dan kennelijk voor een gevestigde orde waar men niet meer op vertrouwt. Maar ik verbaas me wel eens vaker over dat soort dingen: 50Plus staat op flinke winst, terwijl Henk Krol zelf zijn belasting voor pensioenen niet betaalde, hoe hypocriet kan je zijn? Dat is het beetje hetzelfde als Marianne Thieme betrapt wordt op het mishandelen van pony’s. Als mensen er dan toch op stemmen weet ik het niet meer. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja, wat bij Wilders het fenijn is, is dat hij helemaal geen partij heeft; er zijn geen mensen lid, er is geen interne democratie waardoor het verkiezingsprogramma vastgesteld kan worden, ook zijn partij financiën zijn volstrekt onduidelijk. De mensen die met hem werken, werken in een soort van sekte, je gehoorzaamt of hem helemaal of je wordt eruit gedonderd. Dat heeft hij nodig om zijn populistische standpunten neer te zetten. Hij valt alles en iedereen aan op een manier waar we tien jaar geleden van hadden gedacht dat het absoluut onmogelijk was.

-Hoe groot denkt u dat de kans is dat Wilders of een andere populistische politicus premier wordt?

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ja, maar ik acht de kans dat hij uiteindelijk weer gaat regeren klein. Al weet je het nooit. Want met de VVD sluiten ze het nog steeds niet uit. Er kan de komende vier maanden nog veel gebeuren. Ik hoop het niet, ik zal er alles aan doen om te zorgen dat het niet gebeurt. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Mannen met raar haar moet je voor opletten. Ja, het zijn allemaal mensen die met weinig positieve dingen komen maar alleen dingen waar ze tegen zijn. Wilders heeft het een jaar geprobeerd (2010) en toen werd het een grote puinhoop. Toen heeft hij met VVD en CDA geregeerd en het leidde tot niks. Maar het zijn de kiezers die zich moeten afvragen: Wat is mijn stem waard? Heb ik er wat voor terug gekregen of was het alleen maar poppenkast? Sommige mensen houden nou eenmaal van poppenkast. -Zou de nieuwe partij VNL van Jan Roos in de kamer kunnen komen? Ja, het zou kunnen. Er worden de hele dag nieuwe partijen opgericht. Met name door mensen die ergens weggelopen zijn. Dat vind ik opzich een zorgelijke ontwikkeling, je hebt niet Baudet, Roos, Denk, en zo langzamerhand weet ik niet meer waar ze voor staan, behalve dat ze tegen datgene waren waar ze jaren daarvoor voor gewerkt hebben. Wilders zet zich af tegen de VVD terwijl hij er jarenlang rondgelopen heeft. Denk en VNL idem dito. Het is tegen iets, een somberheid. -Waarom zei Jan Roos schaamteloos over VNL dat het een populistische partij is? Ze proberen een hoekje te zoeken, heel rechts, maar dan net niet zo hard op moslims. Maar ook behoorlijk hard. -Wat voor invloed gaat het presidentschap van Trump hebben op het aantal stemmen op de PVV? Ja dat zou best eens kunnen. Wat er nu gebeurd is dat dit soort figuren meestal aan de zijlijn stonden en niks voor elkaar kregen. Mensen hadden dan toch het idee dat dat een weggegooide stem is, dus waarom zouden ze erop stemmen. Toen PVV ging regeren veranderde dat, dat was een domme keuze van CDA en VVD. En nu er ook zoâ&#x20AC;&#x2122;n man in het witte huis zit al helemaal. Voor je het weet nodigt Trump Wilders uit om begin maart een kopje koffie te komen drinken en niet Rutte. De gekkigheid is de wereld nog niet uit. -Hoe valt de opkomst van het populisme wereldwijd te verklaren? Daar is niet een factor voor. Datgene wat het het meest veroorzaakt is dat mensen onzeker zijn over hun toekomst. Vandaag de dag krijg je de hele dag meldingen over de ellende in de wereld. Mensen zijn in staat om zich in hun eigen gelijk en hun eigen negativisme bijna op te sluiten. Ze hebben het gevoel dat de wereld verandert. De sfeer in de maatschappij wordt onverdraagzaam aan alle kanten.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Verstuurde brief aan hoogleraren Geachte mevrouw/meneer, Naar aanleiding van het profielwerkstuk dat wij moeten maken om het Drachtster Lyceum af te sluiten zouden we u heel graag een paar vragen stellen. Maar eerst zullen we ons even voorstellen, wij zijn Lotus Wilting en Charlotte den Hartog, we zitten nu in de 6e klas van het vwo en maken ons profielwerkstuk over het populisme. We zijn namelijk erg geïnteresseerd in de politiek en willen daar straks ook een vervolgstudie in doen. We hebben de ontwikkelingen in Amerika op de voet gevolgd en denken veel na over hoe dit Nederland zou kunnen beïnvloeden. Daarom hebben we de hoofdvraag: ‘Hoe groot is de kans op een populistische premier in Nederland?’ gekozen. Aangezien u veel verstand heeft van politiek, leek het ons interessant om u deze vragen te stellen:

- Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? -Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? We hopen dat u de tijd vindt om deze vragen te beantwoorden!

Met vriendelijke groeten,

Lotus Wilting en Charlotte den Hartog

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Antwoorden hoogleraren Andrej Zaslove (Radboud): Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar voor de Verenigde Staten en/of Nederland? Voor Nederland zie ik Trump’s presidentschap niet als een gevaar. Het is zeer onduidelijk wat hij met de NAVO en de relatie tussen de VS en Europa wil. Ik denk dat hij zijn campagnepunten niet uit zal voeren als president, daarvoor is zijn macht te beperkt door het Senaat. Voor de VS is het afhankelijk wat voor persoon je bent. Als je een donkere huidskleur hebt kan Trump’s presidentschap zeer onprettig uitpakken, omdat er een sterke polarisatie heerst in de VS. Maar vooralsnog is het moeilijk in te schatten of hij daadwerkelijk alles kan en gaat uitvoeren wat hij heeft beloofd. Ik ben geen supporter van Trump, maar misschien is het niet verkeerd dat hij toch is gekozen. Hij geeft meer geld uit voor de economie van de Verenigde Staten. We krijgen nu een beeld dat Trump’s presidentschap het einde van de wereld betekent, maar ik verwacht dat het mee zal vallen. De media spreekt van een verwachte tweedeling in de samenleving van de VS onder Trump, hoe kijkt u daar tegenaan? De tweedeling in de samenleving was al jaren zo in de VS, dat verschijnsel is niet nieuw. In die zin denk ik dat het goed is dat Trump gekozen is, het maakt mensen bewust van deze scheidslijnen. De boze, blanke samenleving heeft op Trump gestemd omdat hij voor de oplossing zou kunnen zorgen. Ik denk zelf niet dat Trump de oplossing is voor de problemen in de Verenigde Staten, maar het schudt wel de Amerikaanse samenleving wakker. Denkt u dat Trump voor verbeteringen kan zorgen in de Verenigde Staten? Wat een moeilijke vraag! Dat is opnieuw moeilijk om te voorspellen, maar ik denk zelf dat veel mensen er juist op achteruit zullen gaan, zoals immigranten. Die hebben een onzekere toekomst. Het is onduidelijk wat hij met het cultuurbeleid gaat doen. Voor de economie kan Trump misschien wel zorgen dat het beter gaat, zoals zorgen voor een betere infrastructuur en hij voor meer banen zorgen. Ik zie Trump met zijn populistische eigenschappen als uitgesproken rechts, maar qua economie lijkt hij meer links te zijn door de progressieve veranderingen die hij wil maken. Ziet u Trump als een echt populistische leider? Opnieuw een moeilijke vraag, een paar maanden geleden zou ik “nee” hebben gezegd maar de laatste maanden is hij meer populistisch geworden. Voor mij is populisme een vrij beperkt begrip, door de media wordt het vrij breed gebruikt. Zeker in het begin was hij sterk tegen de elite, maar voor mij is een populist iemand die echt voor zijn volk staat. In het begin zag ik Trump meer als iemand die in protest was, maar de afgelopen maanden heeft hij het meer over het volk. Hij wil opkomen voor het volk en die een stem geven, met name de “gewone burger.” Dat maakt dat ik vind dat hij meer populistisch is geworden. Vindt u dat Trump en Wilders te vergelijken zijn en wat voor verschillen ziet u? Als we Trump als populist zien, heeft hij zeker overeenkomsten met Geert Wilders en de PVV. Ik ben wel van mening dat het programma van Geert Wilders duidelijker is, hij heeft er meer over nagedacht. Ik zou Geert Wilders meer in de rechts - radicale populisten van Europa plaatsen. Overeenkomsten zijn de afkeer tegen immigranten en meer geld willen uitgeven aan defensie, maar voor mij is het niet duidelijk wat Trump zijn ideologie is. Wilders is daarin meer uitgesproken.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Als we naar de kiezers kijken zijn Trump en Wilders beide aantrekkelijk voor het “vergeten” volk, mensen met een laag inkomen en die bang zijn voor hun toekomst. Maar de context is wel heel verschillend, de situatie in Europa is anders als die in de VS ook qua partijen en politiek stelsel. Ziet u Wilders als een populistische leider? Ik zie de PVV als een populistische partij. Voor mij gaat het populisme minder over leiderschap, maar toch zie ik Wilders wel als een populistische leider omdat hij opkomt voor het “vergeten” volk en zich afzet tegen de elite. Voor mij hoeft populisme niet uitgesproken rechts te zijn, het kan ook links zijn. Hoe groot acht u de kans dat Wilders of later een andere populistische politicus premier wordt van Nederland, nadat Trump is gekozen als president van Amerika? Heel klein. Ik verwacht geen grote kans en het systeem in de VS is heel anders. Hier in Nederland kennen we een coalitie die ons land regeert en er zijn weinig partijen die samen met Wilders wil werken. Het is mogelijk, maar de kans is heel klein. Daarnaast denk ik dat PVV nooit groot genoeg zal zijn om zelf te kunnen regeren. Hoe kan het dat Trump toch veel aanhang heeft weten te winnen terwijl tijdens zijn campagne toch veel slechte dingen over hem bekend werden gemaakt? Heel goede vraag. Het zijn twee dingen. Het eerste punt is dat veel mensen inzien dat hij slechte dingen heeft gedaan, maar niet slechter is dan andere partijen. Hij heeft toch heel rijk kunnen worden en dat kunnen er maar weinig zeggen. Het tweede punt is dat veel mensen op Trump hebben gestemd om tegen Hillary Clinton te stemmen. En dat waren heel veel mensen. Clinton is het symbool voor Washington, voor hoogopgeleiden, voor grote steden en Trump daarentegen is het symbool voor laagopgeleiden, het platteland en iedereen die tegen Clinton is. Is de verrassende verkiezingsuitslag te danken aan de media en de verkiezingspeilingen die er steeds naast zaten? Zowel in Engeland bij de Brexit als in de Verenigde Staten zijn verkiezingsuitslagen en referenda uitslagen heel moeilijk te voorspellen. Veel mensen zijn toch naar de stembus gegaan, terwijl ze dat al jarenlang niet meer hadden gedaan. Opeens zijn ze ze weer in het systeem en deze stemmen zijn niet meegenomen in de voorspellingen. Deze peilingen zijn gebaseerd op theorie en kunnen moeilijk rekening houden met “nieuwe” stemmers.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

David Bokhorst (hoogleraar UvA): Beste Lotus en Charlotte, Alhoewel ik geen populisme expert ben (ik houd mij bezig met de Europese Unie) zal ik toch als politicoloog mijn best doen op jullie vragen. Mijn antwoorden reflecteren dan ook meer mijn algehele interesse in politiek en samenleving dan de laatste stand van wetenschappelijk inzicht op het gebied van populisme. Maar het zijn vragen die veel mensen bezig houden dus het is goed om er over na te denken. Soms voel je dat een bepaald moment historisch is, de verkiezing van Trump is dat zeker. Het dwingt ons weer eens goed kritisch naar onze eigen samenleving te kijken, want iedereen voelt dat ook in Nederland veranderingen gaande zijn. Dat is niet eenvoudig, vandaar dat je op dit moment zo veel verschillende opinies en analyses ziet, er zijn veel kanten en verklaringen denkbaar. Velen proberen te beschrijven waarom de democratie/samenleving niet meer werkt zoals we misschien gewend zijn. Verandering is een constante in het leven. Dit maakt jullie profielwerkstuk er niet makkelijker op, maar het is goed om hier over na te denken en de zaken die je ziet en interessant vindt op te schrijven in een werkstuk. Ik zit zelf ook nog met heel veel vragen en moet nog goed nadenken over welke verklaringen en antwoorden ik het meest overtuigend vind en wat we nu precies moeten doen of denken bij dat gene dat we nu zien. Ik zal mijn best doen de antwoorden kort en eenduidig te houden. - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Ik denk niet dat de wereld er veel veiliger op is geworden, de verkiezing heeft er in mijn ogen toe geleid dat de algehele aantrekkingskracht van democratie er op achteruit is gegaan. Als de VS verkiezingen houdt kijkt de hele wereld mee. Autocratische leiders van China tot Turkije waren dan ook blij met de verkiezing van Trump. De geschiedenis leert ons dat democratieen nog nooit met elkaar in oorlog zijn geraakt, leiders van het autocratische soort wel. De verkiezing van Trump hoeft niet per se direct een gevaar te zijn voor Nederland of de VS, maar ik denk wel dat trends/tendensen die vaak ter oorzaak liggen aan conflict versterkt zijn door Trump en zijn uitspraken en beleidsplannen. Een voorbeeld hiervan is klimaatverandering, de vermindering van natuurlijke hulpbronnen kan leiden tot conflict, het feit dat Trump van plan is om de VS uit het klimaatakkoord van Parijs te halen doet de wereld geen goed. Er zijn andere voorbeelden die in mijn volgende antwoorden naar voren zullen komen. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Veel van zijn plannen zijn onduidelijk, dus het is niet makkelijk om hier een direct antwoord op te geven. Sommigen van zijn plannen zijn ook lastig omdat er mogelijk rechtszaken tegen kunnen worden geopend of omdat staten en steden kunnen tegenwerken, de president van de VS heeft veel, maar niet de absolute macht. Maar zijn plannen van lagere belasting voor bedrijven en investeringen in infrastructuur kunnen een boost geven aan de economie. Echter, dit is dan wel een boost die vooral voordelen oplevert voor de korte termijn en voor sommigen meer voordeel oplevert dan anderen (bovenal rijken en bedrijven), de zorgelijke tendensen die een veel grotere uitdaging vormen verergeren met dit beleid, denk aan het klimaat, toenemende ongelijkheid, of het risico van een ongereguleerde opgeblazen financiele sector. Veel van de onvrede in de VS stamt uit gebrekkige kansen voor een deel van bevolking, Trump wil banen terughalen uit China via opzeggen/wijzigen van handelsakkoorden (kan tal van andere problemen opleveren), of uitbreiden industrie van fossiele brandstoffen (slecht voor klimaat), hij heeft weinig ambitie om verzekering en geborgenheid voor mensen te geven via bijvoorbeeld het opbouwen van een welvaartsstaat. Sterker nog, zijn directe adviseurs staan er om bekend groot tegenstander te zijn van de staat en er op uit te zijn om deze zo klein mogelijk te maken, dit kan de ongelijkheid vergroten. Ik ben bang dat een groot deel van de mensen die op Trump hebben gestemd (hij kreeg meer stemmen in staten die meer ongelijk zijn) uiteindelijk niet veel voordeel zullen hebben bij zijn presidentschap op de wat langere termijn.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

- Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Lastig, je kan onmogelijk in de hoofden van alle mensen kijken en er zijn veel verschillende soorten mensen die op Trump stemmen. Toch een poging: Ten eerste is de VS vrij conservatief, er hebben niet meer republikeinen op Trump gestemd dan op vorige republikeinse kandidaten. Maar Trump is toch een apart geval, zijn uitspraken zijn wel heel stevig. Een deel van de verklaring ligt bij de manier waarop mensen informatie tot zich nemen. Een aantal feiten hierover op een rij: - Het vertrouwen in traditionele media (New York Times of CNN) of traditionele instituties is laag in veel gebieden en onder veel groepen. - Nieuwszenders als FOX news hebben jaren lang al het nieuws op zeer sensationele wijze gebracht aan de Amerikaanse kiezer, zeer scherpe en negatieve opinies over Obama, veel berichten van angst, veel berichten over dat zijn beleid een aanval is op de levenswijze van mensen. Het aanjagen van angst is een traditioneel middel voor veel Conservatieve politici om steun te winnen. Maar het splijt samenlevingen, steun voor compromissen, genuanceerde meningen neemt af, en het is niet alleen bij de Conservatieven, de helft van zowel Republikeinse als Democratische kiezers is doodsbang voor de andere zijde. Donald Trump is het logische antwoord op deze jarenlange vorm van scherpe verdeeldheid. Zie voor een analyse ook Jon Stewart van een paar maanden geleden: https://www.youtube.com/watch?v=coIKUVJuRY8 - Door internet en social media kunnen mensen op vrij toegankelijke wijze informatie tot zich nemen, maar deze informatie wordt niet gecheckt, dat wordt lastig, wie zou dat moeten doen? Tal van nepberichten deden de ronde voor de verkiezingen, mensen wisten simpelweg niet meer wat wel of niet te geloven dus geloven ze iemand die ze snappen en zegt voor hen op te komen en Amerika weer terug naar het oude te brengen. Gigantische percentages Trump stemmers dachten daadwerkelijk dat Obama in Kenia was geboren en een moslim was. Men denkt daadwerkelijk dat Clinton allerlei misdaden heeft begaan. Zie hierover bijvoorbeeld een recente analyse bij DWDD over Facebook en misinformatie: http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/366667 Waar je niet meer goed weet wat waar of niet-waar is of wie te geloven doen simpele antwoorden het soms heel goed, ‘build a wall’ (immigranten) ‘drain the swamp’ (het corrupte Washington) ‘lock her up’ (de corrupte Clinton). Bij laag vertrouwen in instituties en veel misinformatie doen de leugens van Trump er ook niet meer zo veel toe. Het is als een spijkerbed, ga je op 1 spijker staan, dan doet het pijn, maar op 100, dan voel je niet zo veel. Clinton had meer last van die ene spijker (email schandaal) dan Trump van zijn 100 spijkers (te veel om op te noemen). Kortom, informatiestromen zijn diffuus en gaan niet meer via traditionele kanalen. Vergelijkingen met de jaren ’30 zijn altijd verdacht, maar het is toch goed om te bedenken dat toen de ergste soort van demagoog (Hitler) opkwam mede door middel van een nieuwe manier van informatievoorziening, namelijk massamedia. Als angst en onzekerheid worden gemengd met identiteitspolitiek kan een gevaarlijke mix optreden, waarbij mensen zich heftig verzetten tegen andersdenkenden: de Washington elite, immigranten, moslims, etc. Zij voelen zich in hun identiteit aangetast of bedreigd en reageren heftig. Maar het zou allemaal veel te simpel zijn om alles te wijden aan misinformatie, Trump stemmers afdoen als dom gaat de Amerikaanse samenleving niet veel verder brengen. Diepere verklaringen moet je zien in het gebrek aan kansen voor veel mensen in armere gebieden, ongelijkheid, progressieve mensen trekken naar de steden en leven in een compleet andere wereld dan mensen in dorpen, onzekerheid over banen, gigantische schulden problematiek van mensen, slechte zorg of sociale zekerheid. Etc. Voor meer informatie over de diepere oorzaken, kijk dan hier: https://www.vn.nl/socioloog-hochschild-trump-stemmers-zijn-niet-gek/

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

- Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? We kunnen het niet uitsluiten, dit is zeker mogelijk. Vooralsnog zie ik het niet gebeuren omdat Nederland een proportioneel stelsel kent, er heeft nog nooit een partij de absolute meerderheid in Nederland gekregen en een coalitie met Wilders ligt buitengewoon gevoelig bij andere partijen. Nederland is bovendien geen Amerika, onze zorg en sociale zekerheid zijn vele malen beter geregeld. Toch zie je ook in Nederland wel eens vergelijkbare trends die in de VS tot de verkiezing van Trump hebben geleid. Te doen alsof in Nederland geen voedingsbodem is voor extremer gedachtegoed (om het maar even zo te noemen) zou naief zijn. Discussies over identiteit worden heftig gevoerd (zwarte piet), politici spelen er bewust op in om traditionele media als verdacht neer te zetten (linkse elite) of te stellen dat het Nederlandse parlement een nep parlement is. Het Sociaal Cultureel Planbureau schrijft ook dat het contact tussen academisch opgeleide en praktisch opgeleide mensen afneemt, we praten meer langs dan met elkaar. Dit zijn zorgwekkende tendensen. Aan de ene kant zie je dat de discussies vrij fel worden gevoerd, maar toch is er ook een andere kant. De afgelopen jaren zag je tal van akkoorden op basis van compromissen, partijen van coalitie en oppositie kwamen nader tot elkaar in pensioenakkoorden, woonakkoorden, sociaal akkoorden, die ook steun kregen van tal van maatschappelijke groepen. Niet alles is verdeeld, we zijn geen VS. Toch zijn ook in Nederland veel mensen boos en teleurgesteld, dit is vaak voedingsbodem voor politici met een populistische invalshoek, wat je ook verder van hen vindt. Overigens zijn dergelijke discussies in vrijwel alle Europese landen gaande op dit moment. Op dit moment acht ik het meer waarschijnlijk dat in Frankrijk Marine Le Pen aan de macht komt, of in Italie de 5 sterren beweging. Hier zijn ook weer tal van verklaringen voor, maar dat is voor een andere keer. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Ja, in de zin dat hij pluralisme afwijst. Hij richt zich niet op de verscheidenheid van de mens en het volk, maar ziet zich juist als vertegenwoordiger van één afgebakende groep mensen, met één afgebakende identiteit. Dit is kenmerkend voor populisme. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ik zie wel een hoop overeenkomsten. Je ziet dat Nederlandse politici ook vaak goed bestuderen wat er gaande is in Amerika om vervolgens op vergelijkbare wijze te opereren in Nederland. Wilders maakt er geen geheim van dat hij Trump bewonderd en ook naar de VS is afgereisd om te bestuderen hoe de campagne daar verliep. Beiden spelen bijvoorbeeld in op identiteitspolitiek. Wilders lijkt echter een meer ervaren politicus met een redelijk consistente boodschap, waar Trump regelmatig overkomt als totaal onvoorspelbaar. Wilders lijkt ook meer in te spelen op behoud van de verzorgingsstaat, hij keert zich tegen bezuinigingen in de zorg en zet zich in voor de positie van de ouderen, Trump lijkt in dergelijke zaken - voor zover ik weet - minder geïnteresseerd.

Heel veel succes met jullie profielwerkstuk! Groeten, David

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ira Helsloot (hoogleraar Radboud): Beste Charlotte, De eerste vraag terug is natuurlijk: wat is populisme precies en waarom zou dat slecht zijn? Dat Trump gekozen omdat er slechte dingen over hem in de media geroepen worden maakt hem niet anders dan Clinton. Waarom geloven jullie eerder de slechte dingen over Trump dan over Clinton? Dat Trump als hij zijn beloftes uitvoert tenminste grote invloed zal hebben ons is duidelijk: tenminste zullen we als Nederland en Europa meer aan onze eigen defensie moeten doen om ons te beschermen tegen wat dictator Poetin kan besluiten te doen. Ook kan hij tot grote economische veranderingen in de wereld besluiten die mogelijk een groot negatief effect op Nederland hebben. Zijn belofte om het minimumloon in Amerika te verhogen tot een ‘beschaafd’ niveau is natuurlijk positief als hij dat uitvoert. De kans dat in Nederland een ’nieuwe’ politicus (in de zin van niet behorend tot de klassieke partijen) tenminste de grootste partij wordt, acht ik groot omdat de huidige politieke partijen geen goed antwoord hebben op het massale onbehagen in de samenleving. Trump en Wilders leven in mijn mening allebei van a) het image van buitenstaander en b) van een beroep op ‘eigen land eerst’. Daarin zijn ze vergelijkbaar maar natuurlijk zijn er net zoveel verschillen te noemen. Hartelijke groet Ira Helsloot

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Arjen Boin (Universiteit Leiden): - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)?

Ik zie het zeker als een gevaarlijke ontwikkeling in de VS. Het is nog te vroeg om te beoordelen of het ook hier een gevaar betekent. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Mogelijk. Maar ik vrees dat de nadelen veel groter zullen zijn dan de voordelen. - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn?

Wat jullie "slecht" vinden, vinden zijn aanhangers niet per definitie slecht. Daarnaast zijn ze minder in de persoonlijke eigenschappen van Trump geinteresseerd, maar meer in het schokeffect dat zijn verkiezing teweeg brengt (en het schokeffect wordt weer vergroot door die slechte eigenschappen), - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt?

Eerst zal zijn partij als grootste (of een van de grootste) uit de verkiezingen moeten komen. Dan moeten andere partijen met hem als premier willen regeren. Dit kan zeker gebeuren, maar ik acht de kans op dit moment nog niet heel groot.

- Ziet u Wilders als een echt populistische leider?

Jazeker. Schoolvoorbeeld. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Alle populistische leiders zijn vergelijkbaar in de zin dat ze alles zullen doen om de kiezer te plezieren, zonder gehinderd te worden door enige principes.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Michiel Herweijer (Radboud Universiteit):

- Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? Trump heeft gesteld dat Amerika niet meer het merendeel van de kosten van NAVO zal betalen. Dit zal betekenen dat de Europese landen gedwongen worden ook zelf meer geld uit te gaan geven aan defensie. In Nederland maar ook in Frankrijk en Duitsland is het tij aan het keren. De Europeanen beseffen dat ze niet langer gratis kunnen profiteren van de militaire bescherming van de VS. Op zich zijn er best wel een paar dreigingen: de Russen treden stevig op tegen de OekraĂŻne; en Letland, Estland en Litouwen zijn lid van de EU. Ik zal het maar verder niet hebben over de situatie in Turkije of de instabiliteit van buurlanden van de EU zoals LibiĂŤ. Het kan na het verkiezingsjaar 2017 goed zijn dat de nieuwe Europese leiders eindelijk beginnen aan ook een Europese defensie. Dat is winst: dus een positief effect voor de EU. Voor de VS belooft Trump weinig goeds. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? Behalve de president hebben we ook het Congres en de Senaat en het Hoge Gerechtshof. Dit is een systeem van checks and balances op het federale niveau. Daar zijn er 51 staten: sommige staten zullen meer dan in het verleden een eigen koers gaan varen. Dat geldt nu al heel sterk voor CaliforniĂŤ. Op allerlei terreinen voert Californie een ander beleid dan de federale regering: zo zijn er in Californie ook veel referenda. Deze interstatelijke diversiteit binnen de VS zal toenemen. Dat is geen verkeerde ontwikkeling. - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? Trump had minder stemmen dan Clinton. Binnen het Nederlandse, evenredige kiesstelsel had Clinton gewoon gewonnen: zij het met een klein verschil van enkele procenten. Voor een deel ligt het dus aan het kiesstelsel.Verder was Clinton voor veel linkse Amerikanen en voor jongeren geen aantrekkelijke kandidaat. Men wilde een verandering: en Clinton deed hen sterk denken aan Obama: Obama was acht jaar geleden een verandering: maar is nu voor veel Amerikanen een gevestigde koers, met hier en daar ook teleurstelling. Trump aan de rechterzijde beloofde wel verandering. De traditionele gematigde aanhang op rechts stemde op de Republikeinen en dus ook op Trump. Verder is Trump een bekende TV-persoonlijkheid - zoiets als Paul de Leeuw - en dat is wel weer wat nieuws: hij trok mensen op rechts die normaal niet gaan stemmen. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? Nihil.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

We hebben een ander kiesstelsel. Nederland is een land van minderheden. We hebben geen: winner-takes-all systeem. De ervaringen met Rutte 1 (VVD, CDA en PVV) waren dramatisch. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? Wilders heeft weinig charisma. Hij snijdt wel themaâ&#x20AC;&#x2122;s die erg leven in NL. Maar zoals wel vaker: er komen bij deze verkiezingen meer partijen op uiterst rechts: dat leidt tot versplintering. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? Ze zijn zeer verschillend. Trump is een vastgoedmagnaat, heeft een wereldwijd imperium, is een TV-persoonlijkheid, verder voert Trump een voortdurende miss-verkiezing op met oudste dochter Ivanka (model) en derde vrouw Melania (model). Hij doet de politiek er als hobby bij: nu hij gepensioneerd is. Trump is nieuw. Wilders is een politicus: dat is het enige wat hij ooit heeft gedaan; hij begon bij de VVD en nam zijn zetel mee. Wilders is old school: hij loopt al vele verkiezingen mee; hij is over zijn hoogtepunt heen (electoraal) De overeenkomst is het gebruik van twitter. Verder bedienen ze zich sterk van overdrijving: zetten zich af tegen de zogeheten elite (waar ze overigens allebei gewoon deel van uitmaken). Michiel de Vries (Radboud Universiteit): - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)?

Antwoord: Ik zie het niet direct als een gevaar. Weliswaar zal het beleid van de VS iets veranderen, maar de invloed van individuele politici wordt zwaar overschat. Zelfs de president van de VS heeft toch nog weinig te vertellen en is afhankelijk van het congres, de senaat, van zijn ambtenaren, van de media en van andere politici in de wereld. Je ziet nu al dat hij op veel van zijn plannen tijdens de verkiezingscampagne is teruggekomen. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen?

Zie het antwoord op de vorige vraag. Ik zie niet dat hij zoveel veranderingen teweeg zal kunnen brengen. - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn?

De vraag is wat suggestief gesteld, maar toch... Ook over de tegenkandidaat Hilary Clinton was veel negatiefs bekend. Mensen in de VS en niet alleen daar voelen zich weinig serieus genomen door de politici in Washington DC. De kloof tussen burgers en politiek is zeer groot geworden. Burgers zijn ook onderling sterk verdeeld en voor een deel ook boos over wat er over hen wordt beslist. Elke kandidaat die zich tegen dat politieke systeem keert, krijgt daarmee in ieder geval enige steun. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt?

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Ik zie de PVV wel de grootste partij worden, omdat dezelfde kloof als hiervoor genoemd ook in Nederland sterk zichtbaar is. Maar of dat betekent dat hij premier zal worden is iets anders. Daarvoor moet hij een coalitie sluiten en ik zou niet weten wie graag met hem wil samenwerken. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider?

Ja. Hij heeft daar alle kenmerken van. One-liners, een vijandsbeeld scheppen (Islam), inspelen op onderbuikgevoelens van burgers die negatief ten opzichte van de politiek staan, een (1) groep in de samenleving de schuld geven van alle problemen en zich sterk afzetten tegen de klassieke politici en het bestaande politieke systeem kenmerkt het populisme. - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend?

Ze zijn zeker te vergelijken. Zie het vorige punt. Beide gebruiken alleen one-liners zonder ze te beargumenteren, beide scheppen een vijandsbeeld tegen immigranten en geven die de schuld van alle problemen en beide zetten zich sterk af tegen de klassieke politici en het bestaande politieke systeem.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Marcel Wissenburg (Radboud Universiteit): - Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? MW: iets een gevaar noemen veronderstelt dat je weet dat er een kans op X is. Ik weet niet waar Trump "een kans op" biedt, ik vind hem uiterst onvoorspelbaar. En daarom zou ik eerder zeggen dat Trump een risico is - al weet ik dus niet precies waarvoor hij een risico vormt. Het is of je 's morgens wakker wordt uit een rare droom die je je niet herinnert maar waar je je wel vaag ongerust door blijft voelen. - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? MW: verbeteringen vanuit het perspectief van zijn aanhang: zeker - hij gaat bij voorbeeld de voor velen onbetaalbare en door velen niet eens gewenste verplichte gezondheidsverzekering fors inperken. Voor partnerlanden: mogelijk, door de relaties met Rusland en China te verbeteren en door vrijhandelsakkoorden tegen te houden. - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn? MW: Ten eerste: omdat de tegenkandidaat minstens zo impopulair was. Ten tweede: omdat niet iedereen alles gelooft dat over hem (of Clinton) "bekend" was - aan beide kandidaten zijn uitspraken en misdragingen toegeschreven die leugens bleken te zijn. Ten derde: omdat wat sommigen "slechte dingen" vonden, anderen helemaal niet zo slecht vonden. Dat hij grove dingen over migranten zei kan juist heel bevrijdend, als een opluchting, hebben gevoeld voor velen die het idee hebben dat ze hun zorgen over de gevolgen van immigratie nooit mochten uiten omdat het niet politiek correct zou zijn; en wat Trumps praatje over 'grabbing pussy' betreft, heel veel mensen weten dat dit echt taal is die een groot deel van de mannen onderling spreken, puur uit stoerdoenerij. Ten vierde: Trump had naast een imago natuurlijk ook een inhoudelijk programma, en dat programma sprak de helft van de kiezers kennelijk gewoon aan. - Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? MW: Nul respectievelijk klein. We zijn geen tweepartijstaat, populistische ideeën spreken slechts twee groepen kiezers écht aan (op rechts PVV max 20% bevolking, op links SP max 15%) dus partijen zullen samen moeten werken. Wilders heeft al bewezen onbetrouwbaar te zijn én hij heeft dingen gezegd die onvergeeflijk zijn; ik zie niet hoe enige coalitiepartij hem als premier zou kunnen accepteren. Een andere populist zou misschien premier kunnen worden, maar alleen als zijn/haar partij de grootste in een coalitie is (als die al te vormen valt) én het zou een redelijk onbesproken (oncontroversieel) figuur moeten zijn. Dat kan allemaal maar het lijken mij wel erg veel misschiens op elkaar gestapeld. - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? MW: Er is in de politicologie min of meer overeenstemming over de definitie van populisme (er is natuurlijk geen enkele wet die je verbiedt om appels of de kleur groen 'populisme' te noemen: de betekenis van elke term is nooit meer dan pure conventie). In die definitie zitten kenmerken als: claimen dat er een "volk" is (met allerlei gemeenschappelijks), dat dit vol tegenover een "elite" staat, dat die elite corrupt is, dat de populistische partij "het zwijgende volk" vertegenwoordigt, en dat meer directe democratie/direct toegeven aan wat "het volk" zou willen, hard nodig is. Me dunkt dat Wilders op al die punten scoort. (En Emile Roemer trouwens ook...) - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend?

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

MW: Je kunt alleen verschil zien als je twee dingen vergelijkt :-). Dus ik zou de vraag iets anders formuleren: hoe diep (of weinig) verschillen ze? Zelfde kapper, zelfde kleermaker, zelfde bedrieglijk eenvoudige taalgebruik (dat is nog niet zo makkelijk om te leren!), zelfde politieke en communicatiestrategieĂŤn. En misschien een min of meer gelijke behoefte om een lichtgetinte migrantengroep als zondebok aan te wijzen. Maar daar houdt de gelijkenis wel op. Trump verdedigt zijn beleid tegen illegale immigranten bijvoorbeeld als goed voor en eerlijk tegenover hardwerkende legale immigranten; Wilders zal nooit suggereren dat het verschil tussen de seksen op enige wijze relevant is; Wilders is pro verzorgingsstaat en Trump juist voor eigen verantwoordelijkheid, en ga zo maar door. De verschillen tussen die twee zijn niet echt in een, twee woorden te vatten, maar in grote lijnen zou ik zeggen dat de stijl en de analyse van de politieke toestand [volk/elite/volkswil etc] grotendeels overeen komen, maar de oplossingen die ze proberen te verkopen verschillen toch meestal.

Profielwerkstuk Drachtster Lyceum VWO 6

Bert-Jan Verbeek (Radboud Universiteit):

Ziet u het presidentschap van Donald Trump als een gevaar (voor Nederland en/of de Verenigde Staten)? VOOR NEDERLAND: NIET ECHT – BEHALVE DAT A) WE MEER ZULLEN MOETEN BETALEN VOOR DEFENSIE (WANT USA WIL NIET MEER ZOVEEL BETALEN) B) TEGENSTANDERS VAN TTIP IN NEDERLAND IN TRUMP EEN MEDESTANDER HEBBEN (OVERIGENS IS NIET ALLES AAN TTIP VERKEERD VOOR NEDERLAND VOOR USA: INDIRECT – ALS HIJ BLIJFT POLARISEREN DENK IK DAT ER GR0TE BINNENLANDSE ONRUST IN DE USA ZAL BLIJVEN BESTAAN MET DEMONSTRATIES, OPSTOOTJES ENZ - Denkt u dat hij ook voor verbeteringen kan zorgen? VOOR WIE OF WAT? WEL ECONOMISCHE GROEI DENK IK MAAR NIET VOOR DE ALLERARMSTEN (END AT ZIJN ER VEEL IN DE USA) - Waarom heeft Trump toch veel aanhang en is hij zelfs gekozen tot president terwijl er zoveel slechte dingen over hem bekend zijn?

HIJ IS EEN ECHTE OUTSIDER (GEEN WASHINGTON POLTIEK ESTABLISHMENT)

HIJ WEET DE ‘VERLIEZERS VAN GLOBALISERING‘ AAN TE SPREKEN

3. HILLARY CLINTON VERWAARLOOSDE DE BERNIE SANDERS STEMMERS (DIE TEGEN HAAR WAREN) EN DAARDOOR MISTE ZE MEERDERHEID IN CRUCIALE STAEN M.N. WISCONSIN, OHIO EN PENNSYLVANAIA

- Hoe groot acht u de kans dat Geert Wilders, of later een andere populistische politicus/politica, premier van Nederland wordt? ZEER GERING; ALS PVV GROOTSTE PARTIJ WORDT, DAN WEL FORMATIEPOGING DOOR WILDERS MAAR IK VERACHT NIET DAT CDA OF PVDA OF SP MET HEM IN KABINET WILLEN; WEL VVD MAAR DAT IS NIET GENOEG - Ziet u Wilders als een echt populistische leider? JA IN DE ZIN DAT HIJ EEN DUDIDELIJKE TEGENSTLELING NEERZET TUSSEN ‘HET GOEDE (NEDERLANDSE) VOLK’ EN DE ‘SELCHTE, CORRUPTE ELITE’ –DAT IS HET ECHTE KENMERK VAN EEN POPULIST VOLGNES MIJ - Vindt u dat Wilders en Trump te vergelijken zijn of vindt u ze juist totaal verschillend? TOTAAL VERSCHILLEND – TRUMP KOMT VAN BEDRIJFSLEVEN; WILDERS UIT DE POLITIEK; TRUMP IS MINDER LINKS DAN WILDERS (WILDERS HEEFT DEELS EEN LINKS PLATFORM); BEIDEN ZETTEN ZICH WEL AF TEGEN HET ESTABLISHMENT