Het Nieuwste Brabant by Lecturis

Het Nieuwste Brabant

ijd van fundamentele veranderingen, een tijd waarin zelfs de veranderingen veranderen enkele reden eraan te twijfelen dat de zon de grootste gloeipeer was ooit door de NV cht bij het zand blijven T H O M A U S S E M S Het helpt om als familie met elkaar aan tafel te ling verheugen H A R R Y L I N T S E N De radicaal andere arbeidsmarkt is de achilleshiel van de s niets anders dan een overtuigend verhaal over de toekomst M A A R T E N H A J E R Een zach ensen elkaar kennen, worden ideeën en plannen gemakkelijker omgezet in daadwerkelijk n P A U L R Ü P P Euregio West-Brabant als deltacultuur: niet naar binnen gekeerd, maar op urders J O H A N N E S H A H N Elke tijd kent zijn eigen opgaven om balans te vinden tussen d e en ontzuilde planologie hebben stad en land meer dan ooit baat bij bezielde netwerken A N L E E U W E N Brabant is welbeschouwd slechts een idee. Maar wel een verrekes goed idee ls, krieke, krikke?...Dan zijde gij van Roosendaol. Dan zijde net as ikke J O S S W A N E N B E R eit van Brabant hoort J O E P B A A R T M A N S - VA N D E N B O O G A A R T Het is hier aan de hand, maa dere blik, maar niet zonder ook de breuken en barsten dichtbij ongenadig scherp aan he metafoor voor gretig en geïnspireerd toekomstdenken, zal de oprichting van de Brabants We betaalden met vrijheid en geesteskracht F R A N K VA N E M P E L E N C A R O S I C K I N G Weggaan nationalisme op regionale schaal A R N O U D - J A N B I J S T E R V E L D Er lijkt zich enige lichtheid mst zal in het teken staan van anders en beter in plaats van meer en verder, kwaliteit in de overheid W I L L E M I J N VA N H E E S Het gaat niet om ouderdom van gebaren, gebouwen o ts meer aan van de muren van een bedrijf R O E L R U T T E N Kortom: Het Nieuwste Braban

UITGEVERIJ LECTURIS

TEN GELEIDE

Voor u ligt Het Nieuwste Brabant. Dit boek kan worden getypeerd als een kritisch en toekomstgericht zelfonderzoek naar de ontwikkelingen in onze provincie. Een onderzoek dat uitnodigt tot gesprek. Daarvoor is dit boek de opmaat. Het voegt zich in een traditie, waarin met enige regelmaat stil wordt gestaan bij de ‘grote en grootse veranderingen, schokkend en beangstigend soms’, die zich voordoen in de Brabantse samenleving. Die veranderingen staan niet op zichzelf, en zijn, net zoals Brabant zelf, steeds meer en sterker verbonden met de ontwikkelingen in Nederland, Europa en de wijdere wereld om ons heen. Het boek vindt zijn inspiratie in Het Nieuwe Brabant, dat zo’n zestig jaar geleden werd gepubliceerd op initiatief van Jan Eduard de Quay, van 1946 tot 1959 commissaris van de Koningin in Noord-Brabant. De provincie is sinds die tijd sterk veranderd, en heeft zich op een indrukwekkende wijze ontwikkeld. Dat is in belangrijke mate te danken aan de Brabanders zelf. Er is hard gewerkt aan een toekomst die wortelde in traditie. Een traditie van optimisme en samenwerken. Een traditie die van problemen kansen weet te maken. Een traditie waarin onderling vertrouwen en plezier worden herkend als belangrijke grondstoffen van een succesvolle economie en samenleving. Een traditie waarvan verbeeldingskracht en verbindingskracht de constanten zijn. In de geest van Jan de Quay is dit boek geschreven, in de verwachting dat die krachten de komende decennia worden ingezet voor een evenwichtige ontwikkeling van onze provincie. De provincie waarin – om het met de jonge dichteres Vicky Francken te zeggen – de mensen leven met hun hart in hun handen. W I M VA N D E D O N K , C O M M I S S A R I S VA N D E K O N I N G

Het Nieuwe Brabant 1952-1955

Het Nieuwste Brabant vindt zijn inspiratiebron in Het Nieuwe Brabant, een bijzondere, driedelige uitgave die in de periode 1952-1955 is verschenen. Het Nieuwe Brabant was een initiatief van toenmalig commissaris van de Koningin, Jan Eduard de Quay (1901-1985). Tijdens zijn commissarisschap (1946-1959) transformeerde Brabant van een grotendeels agrarische regio tot één van Nederlands meest geïndustrialiseerde provincies. Op de uitvoering van onder zijn leiding ontworpen welvaartsplannen had hij een beslissende en stimulerende invloed. Het Nieuwe Brabant deed verslag van de snelle ontwikkeling die de provincie onder zijn leiding doormaakte. Of, zoals De Quay het zelf zo treffend formuleerde: ‘In deze tijden van grote en grootse veranderingen, schokkend en beangstigend soms, schuift NoordBrabant van een plaats in de achterste rijen duidelijk naar voren.’ Maar dat mocht geen vrijbrief zijn voor borstklopperij, noch voor miskenning van gevoel en traditie. ‘Dit groeiend zelfvertrouwen, zo belangrijk voor een verdere ontwikkeling, maakt het tevens noodzakelijk dat men niet, in een beperkt chauvinisme, zich beter waant dan ieder ander, en het maakt het tevens noodzakelijk dat men niet verblind wordt door het succes, te gemakkelijk zijn eigen aard verliest en de grote levenswaarden gaat vergeten waaruit de kracht juist in tijden van tegenspoed werd geboren.’ Het Nieuwe Brabant heeft als belangrijke les dat onze tradities nooit los kunnen worden gezien van onze toekomst: sterker nog, ontwikkelkracht heeft diepe wortels nodig. Vernieuwing en modernisering, maar wel met aandacht voor wat we hier belangrijk vinden om het leven te vieren, dat is onze kracht. Vandaar dat een groot aantal auteurs van Het Nieuwste Brabant gebruikmaakt van een inspirerend citaat uit Het Nieuwe Brabant. Deze citaten zijn in de tekst aangegeven met een * en u kunt ze terugvinden in de digitale versie van Het Nieuwe Brabant: www.brabant.nl/hetnieuwstebrabant Hiermee wordt de verbinding tussen verleden en toekomst, traditie en vernieuwing, tussen wat was en wat worden zal, duidelijk gemaakt. Vooruitdenken is alleen mogelijk vanuit een oprecht en betrokken besef van onze herkomst.

Inhoud

TEN GELEIDE W I M VA N D E D O N K

Vernieuwing, veerkracht en verbinding als opdracht en opgave

VICKY FR ANCKEN

Mensen met hun hart in hun hand

Het Nieuwste Ondernemen PAU L B RU S S E

Van achterstand naar voorsprong? De economische positie van Noord-Brabant in Nederland 1650-2010

A . F.T H . VA N D E R H E I J D E N

Het brein van Brabant

THOM AUSSEMS

Boeren en bèta’s

105

In gesprek met

135

C O L E T T E C L O O S T E R M A N -VA N E E R D

H A R RY L I N T S E N E N G I E L VA N H O O F F

Deze eeuw wordt de eeuw van het familiebedrijf In gesprek met

T O N W I LT H AG E N

In gesprek met

GERRIT BR AKS

145

171

181

VICKY FR ANCKEN

Als we geen provincie waren dan toch

195

INHOUD

Het Nieuwste Organiseren In gesprek met

MA ARTEN HAJER

201

T H I E R RY VA N E L S L A N D E R , T I E S VA N T H I L L O EN ANN VERHETSEL

Brabant en Vlaanderen op weg naar 2040

213

JEANNET TE DEN HARTOG EN MAR IËLLE BLANKEN

Brabantse veerkracht vindt zijn toekomst in de logica van burgers

237

PAU L RÜ P P

Terugstappen om verder te springen

257

A N T ON Z I J DERV EL D

Brabant na de verbouwing van het Huis van Thorbecke

277

In gesprek met

291

JOHANNES HAHN

JANNEMARIE DE JONGE

Zandstad Brabant in alle tinten groen

301

JOKS JANSSEN

Op het grensvlak: over stad en land in Brabant

323

VICKY FR ANCKEN

Belofte van Brabant

345

HET NIEUWSTE BRABANT

Het Nieuwste Verbeelden W I E S VA N L E E U W E N

Tien iconen van het nieuwe en het nieuwste Brabant

351

GER ARD ROOIJAKKERS

Zwakke signalen en sterke totems in de arena van identiteiten

391

In gesprek met

413

PAU L K U Y P E R S

J O S S WA N E N B E R G

Het nieuwste Brabants taalgebruik van jonge en nieuwe Brabanders

425

J O E P B A A R T M A N S -VA N D E N B O O G A A R T

De overheid en de kunst na 1945 In gesprek met

445

K I K I VA N E I J K E N J O O S T VA N B L E I S W I J K

465

JAN BLUYSSEN

God is voor mij als adem en wind geworden

475

In gesprek met

491

F R I T S VA N O O S T R O M

ADRIAAN GEUZE

Van Velรกzquez tot Brabantse spoorwegen

501

VICKY FR ANCKEN

Brief aan de bevolking

515

INHOUD

Het Nieuwste Verbinden F R A N K VA N E M P E L E N C A R O S I C K I N G

De terugkeer van de mens in de stad

521

In gesprek met

543

JAN MARIJNISSEN

A R NOU D -JA N BI JS T ERV EL D

Zóó is Brabant: Noord-Brabant als casus van dynamisch regionalisme in Europa

553

HANS MOMMAAS

En dan denk ik aan Brabant Over het Brabantgevoel in de nieuwste tijd

575

THEO BECKERS

De nieuwste tijd: pleidooi voor een duurzaam Brabant

597

In gesprek met

615

W I L L E M I J N VA N H E E S

G A B R I Ë L VA N D E N B R I N K

Van religio naar regio

627

ROEL RUT TEN

Innovatie in Brabant

645

664

EPILOOG

VICKY FR ANCKEN

Ode aan mijn Brabants bed BIOGR AFIEËN COLOFON

671 675 688

V ER NIEU W ING, V EER K R ACHT EN V ER BINDING A L S O P D R A C H T E N O P G AV E

We leven in een tijd van fundamentele veranderingen, een tijd waarin zelfs de veranderingen veranderen HET NIEUWSTE BR ABANT VOLGENS W I M VA N D E D O N K

‘In deze tijden van grote en grootse veranderingen, schokkend en beangstigend soms, schuift Noord-Brabant van een plaats in de achterste rijen duidelijk naar voren. Dit groeiend zelfvertrouwen, zo belangrijk voor een verdere ontwikkeling, maakt het tevens noodzakelijk dat men niet, in een beperkt chauvinisme, zich beter waant dan ieder ander, en het maakt het tevens noodzakelijk dat men niet verblind wordt door het succes, te gemakkelijk zijn eigen aard verliest en de grote levenswaarden gaat vergeten waaruit de kracht juist in tijden van tegenspoed werd geboren.’ * (J.E. de Quay, Het Nieuwe Brabant I, p. 6). ‘Als Brabant de harde waarheden zou schuwen, zijn kracht zou zoeken in zelfaanbidding en demonstratie van de splinters in andermans ogen, was het nog niet toegerust voor zijn taak in de toekomst.’ (Rogier 1953, p. 248). ‘Niet zo lang geleden werd de maatschappij bepaald door het samenspel tussen minstens vier dimensies: het politieke, het religieuze, het economische en het culturele, waarbij het politieke en het religieuze luik de doorslag gaven. Vandaag zijn al die dimensies verdwenen: politiekers zijn voer voor Geert Hoste, over de religie kunnen we het best zwijgen, en iedereen is kunstenaar. Er blijft maar één dominant discours meer over, met name het economische.’ (P. Verhaeghe, geciteerd in De Wachter 2012, p. 131).

PROLOOG

Dit boek is geschreven uit liefde voor en een sterk gevoel van gebondenheid aan onze provincie en de mensen die er wonen. Die gebondenheid laat zich moeilijk in woorden vatten, zoals Cornelis Verhoeven in zijn nog immer magistrale Afscheid van Brabant? terecht betoogde. Ik citeer: ‘De gebondenheid aan een streek is niet te beschrijven. (…) mijn moederbinding met juist dit stukje aarde blijft voor de buitenstaander een absurd en ontoegankelijk gegeven, vooral voor iemand die zo’n binding met een stukje aarde niet kent. Nu schijnen er inderdaad mensen te zijn met zielen van plastic die in het geheel niet aan streek of landschap gebonden zijn. Ten opzichte van hen kan ik mijn binding met streek en streekgenoten niet eens ter sprake brengen. Ik kan hun dan ook niet het recht ontzeggen zich op grond van een grotere ongebondenheid als grotere geesten en meer geëmancipeerde mensen te beschouwen. Maar ook tegenover meer gelijk-

Mensen met hun hart in hun hand VICKY FR ANKEN

Wanneer we zeggen dat we al meer dan acht eeuwen handelen bedoelen we niet dat we 800 jaar geleden voor het eerst iets ondernamen. Nee, de bodem van die ondernemersgeest, moet ergens eerder in zicht zijn geweest. Als een land. Aan een horizon. Nu nog steeds: kastelen en kazernes, fort en fabriek, landgoed, bedrijvigheid, economie, slimme netwerken, elektrisch rijden en zonne-energie. Duurzame warmte, die zit hem in daden op groen en maatschappelijk gebied â&#x20AC;&#x201C; en ook en toch, ontegenzeggelijk in het vormen van buren, bevolking, een band tussen mensen met hun hart in hun hand op het moment dat ze die aan een ander geven.

Het Nieuwste Ondernemen Het economische succes van onze provincie heeft diepe wortels en is gebaseerd op slimme verbindingen tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheid. Overheidswerking, gemeenschapswerking en marktwerking gaan in Brabant hand in hand. Het Brabantse bedrijfsleven kent relatief veel familiebedrijven en ondernemingen die investeren vanuit een langetermijnperspectief. Een sterke maakindustrie, een goed ontwikkeld MKB, de koppeling van industrie aan kennis en vakmanschap, aan design en cultuur. Maar techniek, innovatie en markten zijn niet stabiel. Dus moet tijdig en met creativiteit op deze veranderingen worden ingespeeld. Dat roept vragen op als: hoe kan het Brabantse ondernemerschap zich sterker internationaal vervlechten? Hoe kan de innovatieve spirit worden bevorderd en welke grensoverschrijdende samenwerkingen moeten daarvoor worden aangegaan?

VA N A C H T E R S TA N D N A A R V O O R S P R O N G ? D E E C O N O M I S C H E P O S I T I E VA N N O O R D - B R A B A N T I N N E D E R L A N D 16 5 0 -2 010

Niet Brabant was de uitzondering maar Holland ook in Europees verband HET NIEUWSTE BR ABANT VOLGENS PAU L B RU S S E

‘Dit boek is dus allereerst bedoeld voor ons zelf d.w.z. om de Brabanders te leren hoe hun gewest was en is, hoe het worden kan en blijven moet’ *, zo schrijft J.E. de Quay, commissaris van de Koningin van Noord-Brabant in de jaren 1946-1959 (J.E. de Quay, Het Nieuwe Brabant I, p. 6). Dit driedelige werk verscheen in de eerste helft van de jaren vijftig en vertelt over het verleden en het toenmalige heden van de provincie en geeft tevens een visie op de toekomst. Hoewel op verschillende plaatsen wordt ingegaan op de geschiedenis van de provincie, geeft het boek geen coherent historisch beeld. Niettemin is duidelijk welke mening de auteurs over het Brabantse verleden hebben, een zienswijze die door veel tijdgenoten uit de provincie werd gedeeld. Deze komt op het volgende neer. Toen Noord-Brabant nog onderdeel was van het machtige hertogdom Brabant kon het trots zijn, maar nadat het veroverd was door de zogeheten Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was het daarmee gedaan. Brabant was Generaliteitsland, in feite een onderworpen gebied. Het platteland werd als buitenland beschouwd, waardoor het niet kon profiteren van vrijstellingen van douaneheffingen die de zeven gewesten waren overeengekomen. Bovendien werd het gebied uitgebuit via een door de Staten-Generaal opgelegd zwaar belastingregime. Kortom, Brabant was wingewest. Economisch gezien ging het in vergelijking met de rest van de Republiek niet goed. Een jaar nadat de Republiek was ingestort (1795) werd Brabant een volwaardig gewest en in 1814 een provincie van het Koninkrijk der Nederlanden. De economische positie verbeterde allengs mede dankzij een snelle industrialisatie en halverwege de twintigste eeuw stond de provinciale economie er gunstig voor. In de woorden van De Quay: ‘De schuchterheid van de verdrukte is grotendeels verdwenen, evenzo de geprikkeldheid van de minderwaardige en van de achtergestelde.’ Er was definitief afgerekend met het verleden. De economische successen kleurden de optimistische blik op de toekomst in Het Nieuwe Brabant. De provincie moest het hebben van nijverheid en industrie, zo vond men. Duizenden banen moesten erbij komen in de industrie, in de steden, maar vooral op het platteland. Gezien de ontwikkelingen in het verleden leek voor de industrie een gouden toekomst weggelegd. Men was ervan doordrongen dat de landbouw, hoewel in 1950 nog steeds een belangrijke bedrijfstak, de nieuwkomers op de arbeidsmarkt bij lange na niet kon opnemen. Over de dienstensector werd niet gerept.

H E T B R E I N VA N B R A B A N T

Hij had geen enkele reden eraan te twijfelen dat de zon de grootste gloeipeer was ooit door de NV vervaardigd Philips was God Philips was de Zonnekoning BLOEMLEZING A . F.T H . VA N D E R H E I J D E N SAMENGESTELD DOOR JAN BRANDS

Stimuleren van ‘kennisindustrie’ vormt een speerpunt in het huidige regeringsbeleid, dat vooral is gericht op economisch herstel. De provincie Noord-Brabant wordt wat dat aangaat als voorbeeldig bestempeld; denk alleen al aan de hightechbedrijven in en rondom Eindhoven. Maar dit regionale succes komt niet uit de lucht vallen: er is door achtereenvolgende generaties Brabanders hard voor gewerkt. Zo ook door de voorouders van Albert Egberts, de jonge held uit de romancyclus De tandeloze tijd. De selectie uit de diverse delen van de cyclus is speciaal voor Het Nieuwste Brabant samengesteld door Jan Brands, de ‘officiële exegeet’ van Adri van der Heijden. Ook de tussenteksten zijn van zijn hand.

EEN SUBTIEL SOORT ONTUCHT

Vanaf zijn tiende werkte Paul van der Serckt, Alberts opa van moeders kant, op de Willem II-fabriek in Den Bosch, waar hij sigaren sorteerde. En oma bleef niet achter. Op enig moment verhuisden zij naar Eindhoven, waar ‘Pau’ als glasblazer bij Philips in dienst trad. Albert vertelt: Mijn grootvader is van 1899. Op zijn tiende werd hij voor de eerste keer naar een fabriek gestuurd. Mijn grootmoeder op haar elfde pas – maar dat was in 1913, toen de wereld alweer een stuk menselijker was geworden. Ze werkten in Den Bosch van meet af aan al bij dezelfde Willem IIvestiging waar ze – aanvankelijk voor een dubbeltje per dag, later voor een harde gulden in de week – sigaren sorteerden. Later mochten ze ze ook plakken en er een punt aan draaien. Maar ze leerden elkaar pas kennen toen zij net zestien en hij al bijna negentien was en op het punt stond dienst te nemen bij de huzaren. In die tijd vormde het systeem nog zijn eigen karikatuur: geknechte jongens en meisjes via hun vingers en hun tong en hun speeksel intiem verbonden met hun sigaarrokende bazen. Er werd een subtiel soort ontucht met die kinderen gepleegd. De gave punt waarin ze zo’n sigaar moesten laten uitlopen, werd door de heren afgebeten en uitgespuwd. De vlam erin, het mondje getuit... en daar kringelde de mooie jeugd van mijn grootouders naar het plafond – jaarring na jaarring. Wat wilde ik ze in godsnaam nog verwijten? Om hun gebrandofferde jonge jaren achteraf nog enige zin te geven konden ze niet anders dan voorwenden dat het goed en juist was geweest

‘Het helpt om als familie met elkaar aan tafel te discussiëren’

IN GESPREK MET C O L E T T E C L O O S T E R M A N -VA N E E R D (DI R E C T EU R J U M B O) O V E R G R O E I D I E B I J D E FA M I L I E I N D E G E N E N Z I T OV ER H EF T IG DISCUS SI ËR E N A A N DE K EU K E N TA FEL O V E R V E G H E L E N H E T B E L A N G VA N ‘ R O O T S ’

Wat je ziet is onmiskenbaar een supermarkt, maar dan van een spectaculaire omvang. Jumbo Foodmarkt ligt pal naast het voetbalstadion van NAC, iets buiten het centrum van Breda. Het is ruim zesduizend vierkante meter groot, ongeveer vijf keer zo groot als een normale Nederlandse supermarkt. Het overrompelt, zoals de binnenkomst van een concertzaal kan overrompelen. Het is het geroezemoes, de aankleding, het teveel om naar te kijken, dat de bijzondere sfeer bepaalt van hooggespannen verwachting. Colette Cloosterman-van Eerd is ervan overtuigd dat het Brabantse familiebedrijf met de Bredase Jumbovestiging het concept voor de nabije toekomst te pakken heeft. Er zijn in Foodmarkt bakkers, slagers, sommeliers, kaasspecialisten, er werken dertig koks die maaltijden bereiden of adviseren over maaltijden. Er is een speelhoek voor kinderen, ook kunnen de kinderen met een stempelkaart door de winkel gaan en producten proeven. Jumbo Foodmarkt komt in de buurt van een dagje uit. Foodmarkt wil aansluiten op de trends op voedingsgebied: gemak en gezond. Elk week komen diëtisten van het nabij gelegen Amphiaziekenhuis naar de Foodmarkt om klanten te leren hoe men op eenvoudige wijze gezonder kan eten. Ook het tegengaan van verspilling wordt gedemonstreerd. Fruit met een vlekje gaat in de blender en komt eruit als smoothie.

135

Het Nieuwste Brabant

n het vormen van buren, bevolking, een band tussen mensen met hun hart in hun hand V W I M VA N D E D O N K Niet Brabant was de uitzondering, maar Holland, ook in Europees v vervaardigd. Philips was God. Philips was de Zonnekoning A . F . T H . VA N D E R H E I J D E N Zo discussiëren C O L E T T E C L O O S T E R M A N - VA N E E R D Het familiebedrijf mag zich, ook in Braba economie T O N W I L T H A G E N We kunnen nog net niet elke dag van Ajax winnen. Ook dat ko pleidooi voor verdere economische samenwerking tussen Nederlandse en Vlaamse regio’ nitiatief J E A N N E T T E D E N H A R T O G E N M A R I Ë L L E B L A N K E N Alleen bewogen zielen kunnen het grote achterland en op de wereld overzee gericht A N T O N Z I J D E R V E L D Grenzen zijn e kernwaarden benutten, beleven en houdbaarheid op termijn J A N N E M A R I E D E J O N G E Na e O K S J A N S S E N Hoe meer je probeert scherp te stellen op het Brabantse in de architectuur, E R A R D R O O I J A K K E R S Het is fantastisch, ik krijg het niet bij elkaar gerijmd P A U L K U Y P E R Er zijn ideeën en goede voorbeelden, er is talent, er is vooral een vermogen tot samenwe belangrijk is dat niet K I K I VA N E I J K E N J O O S T VA N B L E I S W I J K Geloof is als een microscoop: icht te brengen J A N B L U Y S S E N Ik geloof wel degelijk in causaliteit tussen crisis en creativit Spoorwegen zijn A D R I A A N G E U Z E We gingen massaal in de efficiencystand, snel, technol zit niet in mijn aard. Ik heb kunnen bijdragen aan de trots van mensen J A N M A R I J N I S S E N peelsheid, om niet te zeggen vrijzinnigheid af te tekenen in de omgang met het Braban plaats van kwantiteit, circulair in plaats van lineair T H E O B E C K E R S De kunst van het los gebruiken, maar om de vraag of ze er vertrouwd uitzien en herkenbaar zijn G A B R I Ë L VA N