Dit was 2018 by Leeuwarden-Fryslân 2028

Voorwoord Namens heel Nederland droeg LeeuwardenFryslân in 2018 de eervolle titel Culturele Hoofdstad van Europa. Ruim tweehonderd projecten en nog eens honderden mienskipsinitiatieven vormden de ruggengraat van een jaar waarin we de kop boven het maaiveld staken. Dat deden we niet alleen om een jaar durend feestje te geven, maar om een ode te brengen aan het Friese leven en al feestend een mooiere planeet achter te laten voor de generaties na ons. Als je doet wat je altijd deed, krijg je wat je kreeg. Toch? In 2018 liet Fryslân daarom zien dat het daadwerkelijk anders kan. Want hoe sterk en vertrouwd we ons voelen in ons Fryskzijn, de tijd dat we onze blik naar binnen konden richten is voorbij.

Leeuwarden-Fryslân 2018 ging dan ook over een eigenwijze en betrokken mienksip met oog voor elkaars ideeën, mogelijkheden en uitdagingen. Piemelfonteinen op reis, reuzen in de stad, theater in de kassen, kunst in niemandsland: ook als het vreemd was, was het goed. En soms was het gewoon mooi omdat het mooi was. Onze ambities waren eigenzinnig en grenzeloos. Grote daden worden immers geboren uit kleine initiatieven. Geen van onze programmaonderdelen was dan ook van het benauwde. Met het jaar durende programma lieten we zo de wereld zien dat Fryslân nooit bang is geweest om zichzelf te vernieuwen.

Want wa’t bang is foar in wiet pak, komt nea oer de sleat.

Colofon Verschijningsdatum november 2018

Dit boek is een uitgave van de Stichting Europese Culturele Hoofdstad Leeuwarden-Fryslân 2018.

Oplage 1750

Stichting Leeuwarden-Fryslân 2018 Blokhuisplein 40 8911 LJ Leeuwarden +31 (0) 58 751 2018 info@2018.nl 2018.nl

Hoofdredactie Wiesje Procee Eindredactie Lieuwe Krol Wiesje Procee Redactie Radboud Droog Bente Hout Niels Lahuis Martin van der Meer Wiesje Procee Yael Water Vormgeving Chantal van Wieren Sponsoring Jan van Erve Lisanne Sieburgh

Fotografen, bedankt! Via deze weg willen we de groep fotografen die zich dit jaar meermaals voor LF2018 hebben ingezet hartelijk bedanken. Dank je wel Denise Janssens, Erikjan Koopmans, Heleen Haijtema, Jantina Talsma, Koen Noorduin, Lucas Kemper, Marijn Bruinen, Marouschka Huidekoper, Tryntsje Nauta, Ruben van Vliet, Wietze Landman en Xanne Wijkamp. Disclaimer Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. We hebben ons best gedaan om eventuele rechthebbenden van foto’s op te sporen en te vermelden op de desbetreffende foto’s.

Programmapresentatie Het Culturele Jaar trok honderd dagen van tevoren de gordijnen open met een programmapresentatie waar je mond van open viel. Tientallen projecten deelden voorproefjes met het publiek om te laten zien wat het jaar zou brengen. Het Gouverneursplein in Leeuwarden was waar het allemaal gebeurde. Als je hier bij was wist je: dit jaar mag ik niet missen.

3 oktober Programmapresentatie | ÂŠ Ruben van Vliet

Het Openingsweekend

Zaterdag 26 januari openden Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima het Culturele Hoofdstadjaar officieel te midden van 40.000 mensen. Niemand wilde het Openingsweekend van Leeuwarden-Fryslân missen. Dat kon ook niet, want we hadden iedereen nodig! We vierden een weekeinde dat vrijdagmiddag een zingende start maakte. Om 12.00 uur precies zongen leerlingen van Friese basisscholen het 2018-lied Seis oere Thús van zangeres Nynke Laverman en componist Sytze Pruiksma. ’s Avonds toonde Fryslân haar gastvrije gezicht met de Winterjûnenocht. Een avond waarop verteld en geluisterd werd: naar de meest bijzondere verhalen in de Friese musea, bij mensen thuis en op andere bijzondere locaties. Zaterdag openden Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima het Culturele Hoofdstadjaar te midden van zo’n 40.000 mensen. Het festijn voltrok zich op de drie grootste stadspleinen van de stad: het Wilhelminaplein, Gouverneursplein en Oldehoofsterkerkhof.

Â© Ruben van Vliet

Â© Ruben Van Vliet

Seis oere thús Kom dyn nêst út jonge It nêst waarm fan ferline Skuor iepen de gerdinen Spring derút de dei is nij Hearst de klokken De takomst ropt om dy Mei juster achterop Hast altyd tsjin ’e wyn yn Doar dysels opnij te finen Flean dyn eigen skaad foarby En fluitsje Fluitsje dy wer nij En de klokken se sjonge Se sjonge foar ús Seis oere thús Seis oere thús En de klokken se sjonge Allinne foar ús Flean de wrâld yn myn jonge Seis oere thús De fearten fol mei âlde kij Dy’t oeral wat fan fine Lit de sinne foar dy skine Hear de fûgels, do bist frij Fiel de grûn fiel dy bûn Foar altyd ferbûn oan dy En de klokken se sjonge Se sjonge foar ús Seis oere thús Seis oere thús En de klokken se sjonge Allinne foar ús Flean de wrâld yn myn jonge

En fertel my watsto net witst En ik folgje en ik folgje Ferjit fan wa’sto der ien bist Want ik ken dy Nim my mei yn dyn dreamen Nei wêrsto noch net bist Set dyn tosken yn in nije tiid Set dyn tosken yn in nije tiid Koar: En de klokken sjonge foar ús Seis oere thús Seis oere thús Set dyn tosken yn in nije tiid Solo: Op lange skonken skiednis stiest De bonken fan wa’st juster wiest Mar de kleuren binn’ ferwosken Set dyn tosken yn in nije tiid Set dyn tosken yn in nije tiid Fertel my wa’sto hjoed bist En ik sis dy dat it goed is Datst my allang yn ’t bloed sitst Datst my allang yn ’t bloed sitst Ik wol witte wat dyn dream is Wa’st allegear noch mear bist Ast al it âlde stean litst Ast al it âlde stean litst Om te fleanen om te fleanen om te fleanen SEIS OERE THÚS

Mata Hari - de mythe en het meisje Het spannende verhaal van de wereldberoemde Leeuwarder Mata Hari. In deze prachtige expositie in het Fries Museum kon je alles ontdekken over haar bijzondere, bewogen leven. Op uitgebreide wijze werd je meegenomen in de mythe van het Friese meisje dat haar leven eindigde als vermaarde spionne. Precies honderd jaar na haar dood presenteerde het museum aan het Wilhelminaplein de grootste Mata Hari tentoonstelling ooit. Met 92.781 bezoekers werd het een van de meest succesvolle tentoonstellingen in de geschiedenis van het Fries Museum. De expositie kreeg wereldwijd veel aandacht van de (inter)nationale pers.

ÂŠ Ruben van Vliet

Â© Ruben van Vliet

In Motion - Ceramic Reflections in Contemporary Art Het vernieuwde Keramiekmuseum Princessehof nam haar bezoekers mee in de grootste expositie van de hedendaagse keramiek ooit. De werken toonden de rol van keramiek in de kunstwereld anno 2018. Deze unieke vorm van kennismigratie bracht je langs indrukwekkende installaties van gevestigde namen ĂŠn opkomend talent. Van een vijf meter grote inktvis in een inktplas tot een betoverend bad dat de zaal deed oplichten. Nooit eerder werd de rol van keramiek in de kunstwereld zo uitgebreid vertoond.

ÂŠ Ruben van Vliet

Â© Ruben van Vliet

Â© Ruben van Vliet | David Zink Yi

Romantiek in het noorden Van landschappen met woeste zeeën tot stille maannachten en serene velden: tijdens de Romantiek baseerden landschapsschilders hun werk niet meer alleen op de landschappen die ze zagen, maar lieten ze ook hun emoties erin doorsijpelen. Dat maakt het niet alleen tot historische, maar ook spirituele kunst. Naar de werken die werden getoond in de Groningse tentoonstelling De Romantiek in het Noorden van Friedrich tot Turner, bleef je kijken. Bij Romantiek denk je vooral aan Engelse, Duitse of Scandinavische schilders. Maar ook Nederlandse kunstenaars speelden een grote rol, zo bewees het Groninger Museum met zo’n 95 werken van internationale schilders, waaronder Nederlanders als Barend Koekkoek, Wijnand Nuijen en Andreas Schelfhout.

Romantiek in het Noorden - Koekkoek, Winter scene, 1839, Groninger Museum, Groningen - © Marten de Leeuw

De Reis De Reis was uniek in haar soort. Een ontdekkingstocht van bewoners van een dorp, wijk of gemeenschap ĂŠn een kunstenaar. Samen staken zij de handen uit de mouwen om te werken aan kwesties die hun aandacht verdienden. Met een tocht van projecten liet De Reis zien hoe kunst en cultuur verandering teweegbrengt in kleine gemeenschappen. In De Hoeve maakten bewoners eerder dit jaar een groot bouwwerk dat symbool staat voor hun wens meer huizen te mogen bouwen, en in Leeuwarden vonden drie fuserende voetbalclubs samen nieuwe clubkleuren en een nieuwe clubnaam: Leovardia. De Reis zette kunst en cultuur zo in als katalysator voor een mooiere wereld.

ÂŠ Hans Jellema

vhdg De projecten van kunstinitiatief Voorheen de Gemeente doken onverwachts op in de mienskip van FryslĂ˘n. Je kon je laten meeslepen door internationale hedendaagse kunst en een verrassend programma. We bewonderden een tot zeilschip omgebouwde SRV-wagen en bezochten langs bij de exposities in de Haniasteeg, het winkelcentrum Zaailand en op de rotonde aan de Julianalaan.

ÂŠ Hans Jellema

Â© Heleen Haijtema

iepen up

Iepen mienskip betekent open samenleving. Klinkt goed, maar hoe doen we dat? Iepen UP is een programma over vrijheid en veelkleurigheid. Over hoe we samenleven in een wereld die verandert. Wat nemen we mee naar de toekomst, wat laten we los, wie doen er mee? IdeeĂŤn werden online en tijdens Iepen UP Live gedeeld. Tijdens het Friese Befrijdingsfestival, in de buitenbios en tijdens concerten werd het gevierd. Achttien jonge vloggers en de acties van kunstenaars uit binnenen buitenland werden gevolgd. Maar het stopt hier niet: Iepen UP blijft ook na 2018 bestaan. Doe mee, omdat de samenleving nu eenmaal van ons allemaal is.

ÂŠ Xanne Wijkamp

Under de Toer

Het liefdesverdriet van de Berltsumer kerkklokken, de helm van oorlogsheld Schelte van Aysma en het verhaal van wonderdokter Joost Wiersma. Zoveel tsjerken, zoveel verhalen. Under de Toer bracht 32 van deze verhalen in heel FryslĂ˘n tot leven in voorstellingen, exposities en performances, met onder de toren als gemene deler. Lokale verhalen die al generaties bekend zijn of net zijn ontstaan. Over unieke objecten in de toren, over onvergetelijke gebeurtenissen die de toren heeft waargenomen of over het leven van bijzondere mensen die met de toren zijn verbonden. Een aantal projecten was een samenwerking tussen de plaatselijke gemeenschap en (inter)nationale kunstenaars of makers en in elk project werd een connectie gezocht met een andere kerk in Europa.

Marijke Muoi

Marijke Muoi | © Rene den Engelsman

Marijke Muoi | Â© Rene den Engelsman

De klok en het meisje - Thomaskerk Katlijk | Museum Belvedere | landhuis | Jantina Talsma

Silence of the Bees

De bij heeft het zwaar in Nederland. Zo zwaar zelfs, dat hij dreigt uit te sterven. Hoog tijd voor actie dus. In 2018 stond De Kruidhof in Buitenpost, de grootste kruidentuin van Europa, bol van de bijen-activiteiten tijdens Silence of the Bees. Met beeld, taal, muziek, kunst, cultuur, eten en lezingen zette het project de kleine gele zoemer centraal. In De Kruidhof konden bezoekers getuige zijn van een Oratorio. Deze muziekcompositie van echte bijengeluiden werd live vanaf vier locaties (De Kruidhof in Buitenpost, Ă&#x2013;kowerk in Emden, de botanische tuin en universiteit van Oldenburg en Bourtange-Moor) verzameld en resulteerde in juni in een unieke compositie: de Bumblebee Rapsodie.

Â© Wietze Landman

Het Grote Grutto Theater

Het Grote Grutto Theater nam je mee in de wereld van onze nationale vogel, de grutto. Bezoekers kropen in zijn huid en zagen de wereld door zijn ogen. In verschillende kleine ruimtes werden de zintuigen op de proef gesteld en zorgden samen voor een Grote Grutto beleving. Geen doorsnee expositie, maar een theatrale installatie midden in het Natuurmuseum Fryslân in samenwerking met Kening fan ‘e Greide. Het burgerinitiatief Kening fan ‘e Greide vroeg aandacht voor de toekomst van het weide- en cultuurlandschap en al het leven en werk daarin en omheen, dus ook voor onze weidevogels.

Lân fan taal Rondom het Oldehoofsterkerkhof, Tresoar én Historisch Centrum Leeuwarden is het gehele jaar het internationale project Lân fan taal te vinden geweest. Dit diverse programma liet zien hoe grenzeloos onze taal is én zet de legacy hiervan enthousiast door. Gedurende het Culturele Hoofdstadjaar werd taal gevierd in Leeuwarden én in de rest van Fryslân. Maar liefst 44 weken lang, voor publiek uit alle windstreken en van alle leeftijden. Met experiences, exposities, festivals, levensgrote projecties, een taalgame, apps én een Taalkaravaan die door de provincie trok. Lân fan taal liet in 2018 zien wat een vrijstaat van taal is.

Â© Sipco Feenstra

Phantom Limb - Art Beyond Escher

Het Fries Museum liet zien hoe hedendaagse kunstenaars nog steeds spelen met dezelfde uitgangspunten als Escher. Monumentale installaties namen je mee in een wereld waarin niets is wat het lijkt. Een ruimte zonder kleur, een kamer zonder muren… De kunstenaars speelden met contrast, licht, orde, perspectief, oneindigheid en ruimtelijkheid. Ze plaatsten je in een wereld die schijnbaar onmogelijk is en zetten je constant op het verkeerde been. Het Fries Museum toonde in Phantom Limb werk van (inter)nationale kunstenaars zoals Patrick Corillon, Funda Gül Özcan, Lieven Hendriks, Thomas Huber, Mark Philip van Kempen, Michiel Kluiters, Matthijs Munnik, Saskia Olde Wolbers en Dominique Teufen.

Dada in Dr8888 In 2016 werd herdacht dat de Dada-beweging in 1916 werd opgericht, in 2017 was het 100 jaar geleden dat het kunstenaarstijdschrift De Stijl verscheen en in 2018 waren het eerste manifest van De Stijl ĂŠn kunstenaarsvereniging De Ploeg 100 jaar oud. Meer dan genoeg reden voor een feest en waar anders dan in Drachten, ooit hĂŠt kloppend hart van Dada en De Stijl, waar de Friese schoenmakers Thijs en Evert Rinsema, maar ook grote kunstenaars als Theo van Doesburg en Kurt Schwitters hun kunst maakten. Museum Dr8888 en het Van Doesburg-Rinsemahuis vierden in 2018 op vele verschillende manieren binnen en buiten de museummuren de erfenis van deze cultuurstromingen.

Strangers on Stage Sta jij open voor een verrassing? Hoe denk je over iemand die anders is, denkt of doet? Kortom: hoe iepen is onze mienskip? Die vraag stelde Strangers on Stage, het internationale theaterprogramma tijdens Leeuwarden-Fryslân 2018. Een jaar vol toptheater uit alle mondiale windstreken en masterclasses en workshops voor iedereen die interesse heeft in theater, professional of amateur. De voorstellingen waren scherp en confronterend, betoverend en inspirerend, groots, bombastisch, klein en intiem. Allemaal riepen ze op om ‘het andere’ te koesteren en anders te durven zijn. Strangers on Stage was een samenwerking tussen Stadsschouwburg De Harmonie en Leeuwarden-Fryslân 2018 en het Nederlands Theater Festival.

Kirana | © Idzard Schiphof

Stormram meets the Fringe | Â© Xanne Wijkamp

Slava’s Snow Show | © A. Lopez

Waterlicht

Na wereldsteden als Madrid, Parijs en Amsterdam was het spectaculaire lichtkunstproject Waterlicht in Leeuwarden te bewonderen. Van 1 tot en met 3 februari veranderde het Wilhelminaplein in een visueel droomlandschap tijdens Waterlicht. Kunstenaar Daan Roosegaarde liet het plein onder water lopen. Niet echt, natuurlijk. Dankzij de nieuwste technieken met speciale lenzen en ledlampen leek het alsof je als bezoeker tussen de gebouwen onder water stond. Een magische ervaring waarbij de kracht en poĂŤzie van water centraal stond.

Waterlicht | ÂŠ Aernout Steegstra

Holstmeer

Voor één keer openden drie locaties aan de Holstmeerweg in Leeuwarden gezamenlijk hun deuren voor een confronterend en meeslepend theatraal drieluik. Ieder in hun eigen omgeving namen de tijdelijke bewoners van Penitentiaire Inrichting Leeuwarden en Fier (het landelijk expertise- en behandelcentrum van geweld in afhankelijkheidsrelaties) het publiek letterlijk en figuurlijk mee naar hun binnenwereld. Naar hun hart, hun hoop en hun verhalen, naar hun geleefde verleden en gedroomde toekomst. Twee acteurs voerden samen met het personeel van PI Leeuwarden en Fier het publiek door deze bijzondere locaties om te eindigen in het politiebureau. Een gebouw dat als rechtshandhaver en beschermer bijna symbolisch tussen de twee instellingen in staat en waar de verhalen van de bewoners samenkomen.

Â© Erikjan Koopmans

Iepen Doar(p)

Iepen Doar(p) liet in 2018 horen en zien dat iedereen een bijzonder, ontroerend of waardevol verhaal te vertellen heeft. Een verhaal dat naar boven komt, als je maar interesse toont en de tijd neemt om te luisteren. Door de verhalen van alle 128 huishoudens van Veenwoudsterwal te verzamelen ĂŠn te delen, ontstond er een uniek totaalbeeld van een volledige mienskip, die de initiatiefnemers op die manier wilden versterken. Na 2018 zorgt het Fries historisch en letterkundig centrum Tresoar in Leeuwarden ervoor dat alle portretten voor altijd online toegankelijk blijven. Zo blijft Iepen Doar(p) bewaard als geschiedschrijving voor toekomstige generaties. Zij kunnen over vijftig of honderd jaar terugzien en -horen hoe er vandaag in Veenwoudsterwal wordt geleefd.

ÂŠ Tryntsje Nauta

ÂŠ Marieke Kijk in de Vegte

Giorgio Morandi en Bologna De Italiaanse kunstenaar Giorgio Morandi (1890-1964) is de grootmeester van de twintigste eeuwse stillevenkunst. Met zijn subtiel geschilderde vazen, potjes en flessen groeide hij uit tot een icoon. De tijdloosheid en verstilling in Morandi’s schilderijen spreken ook veel collegakunstenaars aan. De kunstenaar ontwikkelde zich onafhankelijk en is geen enkel ‘-isme’ te vangen. In de tentoonstelling ‘Giorgio Morandi en Bologna’ in Museum Belvédère werden veel van zijn stillevens getoond, maar was ook aandacht voor de plaatselijke architectuur. De Groningse kunstenares Ada Duker maakte tevens een mooie fotoserie over het werk van Morandi in relatie met de architectuur in Bologna.

Yiddish Waves Bolleboos, gabber, mesjogge of kapsones: de Nederlandse taal zit tjokvol Jiddische woorden. Dat is niet zo gek, want de Jiddische cultuur is er één die zich bij uitstek huisvest in andere culturen. Hierover ging Yiddish Waves, een programma vol multiculturele uitspattingen. Arabische muzikanten ontmoetten Friese dichters. Klezmer meets Chaabi. Alles onder het thema Heymishkeyt – Jiddisch voor ‘thuisgevoel’. Gastvrijheid, leren, ontmoeten en verbinden, dat is waar het bij Yiddish Waves over ging in muziek, theater, workshops, wandelingen, lms en exposities. Het festival vond plaats op verschillende plekken in en rond het oude joodse stadsgedeelte van Leeuwarden en was een gezamenlijke zoektocht naar verbinding, identiteit en een nieuw harmonisch universum.

European Sports for All Games Wel eens een kaas door de stad zien rollen? Tijdens de European Sports for All Games kreeg je dé kans. Internationale sporters uit heel Europa lieten je kennismaken met de cultuursporten van eigen bodem. De allereerste editie draaide volledig om de verborgen maar regionaal populaire sporten. Slovenië iets ons kennismaken met pandolo, Finland toonden ons hun variant van baseball en de Britten stuurden een disabled martial arts team. Ook sporters uit Spanje, Portugal, Polen, België, Duitsland, Hongarije, Denemarken, Japan én Griekenland lieten Fryslân kennismaken met hun sporten. De European Sports for All Games bleek een sportevenement dat zijn weerga niet kent.

ÂŠ Marcel van Kammen

Froulju fan Fryslân

“Welke Friese vrouw verdient een standbeeld?” Met deze vraag trokken beeldhouwer Natasja Bennink en programmamaker Marleen Godlieb door de provincie. Samen met Omrop Fryslân riepen zij Friezen op om bijzondere vrouwen te nomineren. Dat hoeven geen beroemde vrouwen te zijn, ze zochten juist naar vrouwen uit de mienskip die van grote waarde zijn voor hun omgeving. Uit al die nominaties werden acht vrouwen gekozen waar daadwerkelijk een bronzen beeld van is gemaakt. Deze beelden vormen samen een eregalerij en ze zijn vervolgens onder andere te zien geweest in Leeuwarden. Op Omrop Fryslân is een bijbehorende serie uitgezonden over alle geportretteerde ‘froulju’.

Potatoes go Wild

Hoe kan de aardappel een inspiratiebron zijn? Wat voor rol speelt de aardappel in de kunst? En waar komen de aardappelen vandaan? Onder de naam Bildtse Aardappelweken zette Het Bildt, aardappelhoofdkwartier van Fryslân, de aardappel in het zonnetje. In 2018 kreeg het evenement de naam Potatoes Go Wild en reikte ze ver over de gebiedsgrenzen heen naar Malta. Met dit eiland, waar in 2018 de andere Culturele Hoofdstad van Europa gevierd werd, werkt Het Bildt al ruim 160 jaar samen. En sinds 2014 kreeg deze samenwerking een nieuwe dimensie, onder meer door een poëzie-uitwisseling op pootaardappelzakken.

Â© Marijn Bruinen

Sjen yn it Tsjuster

“Jonge, lytse jonge. Rop my, Rop my, werom, werom.” Dat is het refrein uit Lytse Jonge, het gedicht dat de Friese dichter en wereldburger Tsjêbbe Hettinga schreef over het land rond Burgwerd, waar hij in de jaren ‘50 opgroeide. Sinds april 2017 prijkt het gedicht op een kademuur in Burgwerd als een eerbetoon aan de grote dichter. Dat eerbetoon kreeg een vervolg met Sjen yn it Tsjuster, een ervaringsvoorstelling in het duister van het terpdorp. Het duister speelde een grote rol in Hettinga’s leven, die uiteindelijk vrijwel blind werd. Op elke locatie wachtte het publiek een bijzondere ervaring, die een beroep deed op verbeelding en steeds andere zintuigen: gehoor, gevoel, smaak en reuk.

Places of Hope

Pionieren voor een nieuwe toekomst. Places of Hope nam je in de Kanselarij mee in de wereld van de Nederlandse pionier. Want overal in ons land zijn mensen druk bezig om meer in harmonie met de natuur te leven. De prachtige tentoonstelling gaf je een unieke kijk op wat wij nalaten, onze legacy. Places of Hope ging over landmakers, de geuzentitel voor bijzondere mensen die de moed, de creativiteit ĂŠn het doorzettingsvermogen hebben om Nederland een nieuwe toekomst in te leiden. Die toekomst begint in Leeuwarden, waar mens en natuur, stad en platteland onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

ÂŠ GJ van Rooij

Sense of Place

Hoe kun je iets zo beeldschoon als het Wad nou nĂłg mooier maken? Joop Mulder, voormalig Oerol-directeur, weet het. Een groene dijk in de contouren van een wulps naakt of een buitendijks zwembad aan een pier. Kwelders in de vorm van een Mondriaan-schilderij of een houten heliostaat die zonlicht en getijden weerspiegelt. Het landschap in het noorden is uniek. De projecten van Sense of Place maken die waarden zichtbaar of zelfs tastbaar. Langs de hele Waddenzeekust, van Den Helder tot de Dollard, verrijst een bijzonder lint van meer dan 25 innovatieve, grootschalige kunstwerken en bijzondere landschapsarchitectuur. Een project met roots in 2018 maar wat nog jaren langs de kust zal schitteren.

ÂŠ Kirsten Rappard

ÂŠ Jantina Talsma

20x18

Wat een expositie van een dertigtal kunstenaars zou moeten worden, groeide uit tot een grootse tentoonstelling met meer dan 600 werken van ruim 398 kunstenaars. Het mienskipsinitiatief Kunstenaar laat je kunsten zien op ‘20x18 in 2018 van echtpaar Henk en Aleida Dillerop, dat zij speciaal bedachten voor Leeuwarden-Fryslân 2018, was al voor de officiële start op 5 april een succes. Van beeldhouwkunst, tot fotografie en van schilderkunst tot smeedwerk, alles was mogelijk. Tot 29 oktober 2018 organiseerde Galerie Westerkade de expositie die plaatsvond in de galerie aan de Westerkade en waarvan delen te zien waren in Galerie Bella Vista (Leeuwarden), galerie artbrut058 (Leeuwarden), Galerie Kunst in Beweging (Koudum) en galerie Moglas (Kubaard).

LINEN YN LâN

Het landschapskunstproject LINEN YN LÂN was een ode aan de kunstbeweging De Stijl. Het is geïnspireerd op het onvoltooide schilderij Victory Boogie Woogie van Piet Mondriaan. Daar waar Victory Boogie Woogie het stratenplan en de dynamiek van New York weergeeft, weerspiegelde LINEN YN LÂN het ‘sleatenplan’ van Fryslân. LINEN YN LÂN was daarmee een dynamisch ‘schilderij’ van 36x36 meter met verschillende grassoorten en sloten in het land. Elk seizoen liet weer een andere gedaante zien. De bezoeker kon rondlopen in LINEN YN LÂN en zelf ervaren en beleven wat kunst en cultuur samen tot stand brengen.

De Pauperfontein

’Culturele Hoofdstad? Mienskip? We zullen jullie iepen mienskip laten zien!’, dacht theatergroep De Paupers. Ze maakten een vrolijke protestfontein opgebouwd uit piemels, met in het hart een openbaar toilet. Werd het toilet gebruikt, dan ging de fontein spuiten. Echt íedereen kon dus bijdragen aan dit kunstwerk. Pissen is een universele noodzaak. Hoe je er ook uitziet, welke taal je spreekt, of je nu man of vrouw bent: we doen het allemaal. Vindingrijk, ludiek en met humor trokken De Paupers met de fontein in 2018 langs steden en dorpen in heel Fryslân. En waar de locatie het toeliet, uitgebreid met het theaterstuk Dy lul fan my.

ÂŠ Hendrika Lageveen

Lost in the Greenhouse

Tussen de paprikaâ&#x20AC;&#x2122;s en komkommers genieten van een muziektheatervoorstelling. Een zin die Lost in the Greenhouse passend omschrijft. Het tragische liefdesverhaal speelde zich af tussen die groentes. De Poolse cultuur ontmoette die van de Friezen in een tuinbouwkas op het platteland. In die kassen werd het verhaal van de arbeiders Wojtek, Freek en Klaske gevolgd. De contouren van een tragische liefdesgeschiedenis tekenden zich af tegen de achtergrond van een sterk veranderende samenleving. De hoofdrollen van Lost in the Greenhouse waren weggelegd voor Leopold Witte, Redbad Klijnstra, Maartje van de Wetering, Erik van der Horst en de in Polen populaire actrice Emilia Komarnicka.

ÂŠ Ben van Duin

Â© Ben van Duin

Wereldburgers van de Voorstreek

De Voorstreek is van oudsher een bedrijvige plek in Leeuwarden. In de eenentwintigste eeuw is het een straat waar je terecht kunt voor de meest bijzondere producten: van luxe-knopen tot exotische etenswaren. Een plek waar mensen uit alle windstreken het straatbeeld bepalen en je tientallen talen hoort. Journalist Kirsten van Santen en theatermaker Ira Judkovskaja deden samen hun boodschappen bij een Koerdische supermarkt, lieten hun haren invlechten bij een Afrikaanse salon en aten koekjes in een Russische supermarkt. In 2018 leidde dit tot de multimediale voorstelling Wereldburgers van de Voorstreek dat van 28 april tot en met 26 mei zoâ&#x20AC;&#x2122;n succes was dat er zelfs extra voorstellingen gegeven werden.

ÂŠ Piet Douma

Escher op Reis

M.C. Escher is een van de meest bekende kunstenaars van Nederland. Wat niet veel mensen wisten is dat hij uit Leeuwarden komt. Het Fries Museum bracht in 2018 een grootschalige tentoonstelling van zijn werk. Aan de hand van honderd werken werd een reis langs zijn leven gemaakt, waarbij bezoekers Escher persoonlijk leerden kennen en zijn artistieke ontwikkeling volgde van technisch bekwaam graficus tot wereldberoemd kunstenaar. Ze gingen mee op reis met Escher, van het grauwe platte Nederland van de jaren tien van de twintigste eeuw tot de zon en de bergen van de MĂŠditerranĂŠe. Terug in Nederland verwerkte Escher al deze ervaringen en indrukken tot complexe mathematische beelden en onmogelijke werelden. De iconische werken die Escher zo bekend en geliefd maken, vormen het hoogtepunt en het eindpunt van de reis.

ÂŠ Mike Bink

Â© Mike Bink

Â© Ruben van Vliet

Â© Mike Bink

WaterConnecting 2018 Zeg je Fryslân, dan zeg je water. Leeuwarden is de Europese koploper op het gebied van watertechnologie, Fryslân is bekend om haar merengebied, een gebied vol waterhistorie en voorbeelden van hoe Nederland leeft met water. WaterConnecting 2018, het waterprogramma van Leeuwarden-Fryslân 2018, liet iedereen kennismaken met de schoonheid van het Friese water. Er werd afgetrapt met een spetterende waterparade, er waren verschillende beleefroutes langs bijzondere waterplekken en uiteraard was er veel ruimte voor educatie om kinderen water te laten ontdekken en beleven. In de Waterbar, het kloppend hart van WaterConnecting 2018, kon iedereen bovendien terecht met zijn of haar watervragen en zich volledig onderdompelen in de interessantste waterverhalen.

Â© Marijn Bruinen

Never Ending Orchestra Verrassende concerten, bijzondere crossovers en muzikale hoogstandjes op onbekende plekken, dat was Never Ending Orchestra (NEO). In 2018 werden overal in FryslĂ˘n concerten georganiseerd om zoveel mogelijk mensen te laten genieten van muziek ĂŠn het maken ervan: jong of oud, amateur of professional. Van pop, klassiek, urban, koren, punk, opera, kwartetten en muziektheater tot brassband. Elk muzikaal lid van de Friese mienskip werd uitgedaagd om mee te doen. In parken, grachten en natuurlijk op bijzondere plekken, waar je niet snel muziek zou verwachten. Ook waren er optredens in zieken- en verzorgingshuizen, opvang- en revalidatiecentra. Soms therapeutisch, soms ter vermaak. Maar altijd met elkaar.

ÂŠ Wietze Landman

Â© Ruben van Vliet

Farm of the World

De Kreake in HĂşns onderging de afgelopen drie jaar een ware metamorfose, onder leiding van kunstenares Claudy Jongstra. Van een kleine, verlaten boerderij tot een levendig nieuw centrum. Een plek van groenteteelt en verantwoorde voedselproductie. Vanuit de hele wereld bezochten kunstenaars, ontwerpers, boeren, ambachtslieden en architecten het dorpje HĂşns om met Claudy Jongstra en haar partner Claudia Busson te werken. Met lokale grondstoffen lieten ze kunst, food, farming en design samenkomen. Met Farm of the World wil De Kreake onder de aandacht brengen welke diversiteit, creativiteit en rijkdom zelfs een klein stuk grond kan bieden: van biologisch-dynamische boeketten tot keramiek en van voedsel tot een opleidingsplek voor jongeren met een achterstand.

ÂŠ Jantina Talsma

schiphol pop-up festival

At the Watergate Groot feest in Sneek. In mei gaven zesduizend jonge musici uit alle delen van Europa kleur aan At the Watergate. Op zoâ&#x20AC;&#x2122;n dertig verschillende podia werden honderden concerten gegeven. Voor wie van muziek en festivals houdt, betekende At the Watergate dan ook het ultieme grasduinen en genieten. Na een spectaculair openingsevenement voor de iconische Waterpoort volgden twee dagen vol gratis toegankelijke optredens. Van symfonische-, kamer- en koormuziek tot jazz, pop en rock. De leerlingen van muziekopleidingen uit zoâ&#x20AC;&#x2122;n 26 landen lieten in Sneek en omliggende plaatsen hun talenten en plezier zien in theaterzalen, kerken en scholen, maar ook op boten en buitenpodia. Het vormde zo het grootste openluchtconcert dat FryslĂ˘n ooit gezien heeft.

The Colorfield Performance

Iepen mienskip is... met zâ&#x20AC;&#x2122;n allen een enorm kunstwerk maken. Dat was de gedachte van kunstenaar Dirk Hakze. Hij nodigde honderden (inter)nationale kunstenaars uit om van mei tot en met september 2018 samen te werken aan zijn project. En dus verrees in Sloten in 2018 een gigantisch kleurenspektakel. Een mega-driehoek van 233 meter per zijde, van 400 kunstenaars die samen 499 panelen maakten, die elk op zich een uniek kunstwerk zijn. Alle kunstenaars waren vrij om te maken wat ze maar wilden, zolang ze maar geen zwart gebruikten. Uiteindelijk vormden alle individuele kunstwerken samen ĂŠĂŠn groot, kleurrijk geheel. Een gekleurd veld dat vanaf het bolwerk van Sloten schitterend te zien was. Een Colorfield Performance. Bezoekers keken hun ogen uit!

11 Fountains

Een Elfstedentocht over het ijs wordt een steeds grotere zeldzaamheid. De schaatstocht van bijna 200 kilometer over natuurijs is voor het laatst in 1997 gereden. Praktisch als wij Friezen zijn, maken we dan gewoon een nieuwe Elfstedentocht. Niet verbonden door ijs, maar door het sprankelende water van fonteinen. Met elf fonteinkunstwerken in de elf Friese steden, gemaakt door elf gelouterde internationale kunstenaars. De fonteinen werden op 18 mei feestelijk geopend. De dag – Kletterei genaamd – moet een jaarlijks terugkerende feestdag worden. Overigens traden niet elf maar tien fonteinen in werking: de elfde, in Dokkum, is medio december klaar.

ÂŠ Bart Lindenhovius

ÂŠ Hoge Noorden

Lonely Planet Het is Fryslân in 2018 gelukt: voor het eerst is een Nederlandse regio opgenomen in de jaarlijkse lijst Lonely Planet’s Best in Europe. Het feit dat Leeuwarden-Fryslân in 2018 Europese Culturele Hoofdstad was, was een belangrijke factor voor de hoge notering en ook de gezellige en compacte hoofdstad Leeuwarden, het uitgestrekte landschap en de Friese Waddeneilanden werden geprezen door Lonely Planet. De lijst is zorgvuldig samengesteld door reisexperts van Lonely Planet, die het hele continent hebben afgezocht naar de spannendste bestemmingen die onterecht over het hoofd worden gezien. De lijst kijkt verder dan Europa’s populairste bestemmingen en geeft reizigers de beste insidertips voor minder bezochte regio’s in populaire landen, verborgen parels op het continent en alternatieve stedentrips voor cultuurliefhebbers.

Adje LambertsZ - kijk eens wat ik kan!

’It is mei sizzen net te dwaan!’ Dé lijfspreuk van Adje Lambertsz. Hoewel hij niet meer onder is, is zijn geloof in de kracht van kinderen sterker dan ooit. In dit unieke project voor én door kinderen speelde ontwikkeling van talent een bijzondere rol. Het thema van dit Circus 2.0-project? ‘Kijk eens wat ik kan!’ Jongeren en kinderen werden daarmee uitgedaagd om samen te werken, dingen te durven te doen waar ze altijd al van droomden en zo hun talent mee konden ontdekken. Alles kon, alles mocht. Want in het circus mag iedereen meedoen.

Â© Marijn Bruinen

DE PLOEG - 100 jaar AVANT-GARDE IN GRONINGEN

Een eeuw oud en altijd nog springlevend: in 2018 was het honderd jaar geleden dat een groep jonge Groninger kunstenaars Kunstkring De Ploeg oprichtte. Om dat te vieren waren ze onderdeel van het hoofdprogramma van de Culturele Hoofdstad van Europa met een tentoonstelling, muziekvoorstellingen, wandelroutes en meer. Het middelpunt van 100 jaar De Ploeg vond plaats in het Groninger Museum. In de vroege 20ste eeuw werd er gestreden in het Groninger kunstenaarsland: oud en nieuw maakten zich los van elkaar. Met de oprichting van De Ploeg wilde een groep jonge kunstenaars, ook wel de jonge wilden genoemd, duidelijk maken dat er iets moest veranderen. Het kunstlandschap in Groningen moest worden omgeploegd.

ÂŠ Jan Wiegers

Finestra Aperta Finestra Aperta was een moderne muziek- en circustheatervoorstelling over een zoektocht naar balans. De acrobaten zweefden door de lucht, klauterden over touwen en klommen in kooien, ondersteund door muziek. Ze zochten naar evenwicht in de grootste bamboe-dome ooit gebouwd in Europa, in het schitterende landschap van Gaastereiland, bij Drachten. Zittend in een cirkel om het podium heen, waanden bezoekers in een circus van bamboe terwijl ze werden betoverd door een gigantische mobile in de lucht. Dit kunstwerk draaide langzaam om zijn as en creĂŤerde een optische illusie waar iedereen naar wilde blijven kijken.

ÂŠ Denise Janssens

Oranjewoud Festival Oranjewoud Festival: het enige festival ter wereld waar beroemde musici aan je bed zaten om je in slaap te spelen. Waar je tijdens een stilte-concert hardop met je buurman mocht praten en waar je letterlijk wegdreef op muziek. Tien dagen lang was het fraaie Parklandschap Oranjewoud (nabij Heerenveen) het kloppende klassieke hart van Leeuwarden-Fryslân 2018 en kon je genieten van internationale concerten. Van Nigel Kennedy tot Calefax en van Francesco Tristano tot Noa Wildschut, allemaal streken ze hier neer om van het krieken van de dag tot in de kleine uurtjes concerten te geven. In prachtige tuinen en historische landhuizen, maar ook in tipi’s, een ondergrondse bunker en gigantische plastic bubbels.

ÂŠ Jantina Talsma

Made in Holland De tentoonstelling Made in Holland onderzocht de ontwikkeling en verspreiding van keramische technieken, stijlen en producten, met Nederland als spil. Nederlandse keramiek is al eeuwenlang over de hele wereld bekend, maar we waren vooral succesvol in het verwerken van buitenlands keramiek tot iets nieuws. Zo is Delfts Blauw ontstaan als vakkundig geĂŻmiteerd Chinees porselein en slaagden Nederlandse aardewerkfabrikanten erin om het Engelse creamware voor eigen succes aan te wenden. Een derde succesverhaal is keramiek in art nouveau en art deco, twee buitenlandse stijlen die door Nederlandse kunstenaars en ontwerpers tot een eigen variant verwerkt werden. Al deze stijlen, inclusief het hedendaagse Dutch Design, kwamen uitgebreid aan bod in Keramiekmuseum Princessehof.

tattoo & ceramics Tattoo artists en keramisten hebben veel gemeen. Beide beoefenen ze eeuwenoude ambachten. Van Europa tot Azië zijn tatoeages én keramiek hooggewaardeerde kunstvormen. Ze hebben meer overeenkomsten dan je denkt. Een foutje is snel gemaakt en moeilijk te corrigeren, soms zelfs onmogelijk. Tatoeages zijn in principe voor altijd, en dat geldt eigenlijk ook voor keramiek. Tattoo & Ceramics bracht deze twee ambachten samen.

Oerol

Het eiland Terschelling veranderde -zoals elk jaar- tien dagen lang in ĂŠĂŠn groot podium voor theater, dans, straattheater, beeldende kunst en muziek. Oerol had daarmee de ideale aftrap voor de festivalzomer in huis. De eerste zomerzon, een prachtig eiland vol beeldende kunst, een vernieuwend theaterprogramma vol nationale en internationale theatergroepen en lekkere muziek om tussendoor even bij uit te rusten of juist op los te gaan. Op Oerol gebeurde er veel en vaak ook nog allemaal, overal en tegelijkertijd. Met het festivalbandje om de pols was het heerlijk vertoeven langs de festivalterreinen, kunstprojecten in de Expeditieroute, performances in de straten, Oerol-colleges en muziekoptredens op gekke plekken in het bos.

ÂŠ Moon Saris

Â© Moon Saris

Oase Oranjewoud

Oase Oranjewoud was een verrassende en gevarieerde tentoonstelling over natuur en natuurbeleving, in en rond Museum Belvédère. In het museumgebouw werd aandacht besteed aan moderne beeldende kunst met flora en fauna als onderwerp. In het sfeervolle landhuis van Landgoed Oranjewoud stonden de natuuralbums van Jacques P. Thijsse centraal, die hij aan het begin van de vorige eeuw maakte voor Verkade. Zijn informatieve teksten en de hoge kwaliteit van de illustraties zorgden ervoor dat de albums al snel een geliefd verzamelobject werden. En dat zijn ze nog steeds… Het internationale fotofestival Noorderlicht haakte aan met presentaties in het museum en de lommerrijke omgeving van Oranjewoud.

Fossylfrij Fryslân Een Fryslân zonder fossiele brandstoffen: in 2018 liet het programma FossylFrij Fryslân zien dat het kan. Fryslân kent al honderden energieinitiatieven, van energieneutrale woningen en fossielvrije festivals, tot energieprojecten op school en natuurlijk de vijftig coöperaties die energie opwekken in hun eigen dorp. Deze initiatieven werden in het zonnetje gezet én lieten zien dat er nog meer mogelijk is. Met de grootste zonnebootrace ooit bijvoorbeeld. Of een twee weken durende Elfwegentocht, waarin alle Friezen werden uitgedaagd zonder fossiele brandstoffen te reizen. Of de futuristische parade, toen futuristische voertuigen van over de hele wereld naar Fryslân kwamen. Ook streden tien Friese dorpen om de hoogste energiebesparing. En nog veel meer...

ÂŠ Denise Janssens

Into Nature Into Nature is een tweejaarlijkse beeldende kunstroute in het Drentse landschap met werken van internationaal aansprekende kunstenaars. Na de fascinerende eerste editie in 2016 in Noord-Drenthe was Into Nature dit jaar te zien in de zuidwesthoek van de provincie. In de zomermaanden konden bezoekers op zoek naar spectaculaire kunstwerken van onder meer Mathew Day Jackson, David Claerbout, Sarah van Sonsbeeck en Lotte Geeven. Naast deze werken van internationale kunstenaars, was er nog veel meer te zien. Zoals de ‘remake’ van Disney-klassieker Jungle Book, een spectaculaire ingreep in de kassen in Frederiksoord én een groot geheim bij een hunebed.

Conference of the Birds

Kort na zonsondergang werden bezoekers van Conference of the Birds in een prachtige groene, waterrijke entourage meegenomen in een muzikaal verhaal over een groep vogels die op zoek gaat naar een leider. Op zes zomeravonden konden bezoekers getuige zijn van deze bijzondere theater-, dansen muziekvoorstelling. Trompettist Eric Vloeimans en geluidskunstenaar Sytze Pruiksma zorgden samen met maar liefst honderden muzikanten van tientallen korpsen, voor een overweldigende muziekervaring. Samen met twintig dansers en acteurs van het Noord Nederlands Toneel en Club Guy & Roni vertelden zij het verhaal over de vogels, die er na een avontuurlijke reis vol muziek en dans achter dat zij zĂŠlf de koning zijn van hun eigen lot.

8ste dag Op 8 juli stond de binnenstad van Leeuwarden in het teken van een gigantische voortbewegende machine. Menselijke schakels veroorzaakten met hun bewegingen een kettingreactie die de machine als een domino-effect door de stad liet razen. Een groep buurmannen die een toren bouwde van afgedankte huisraad, studenten die een een dansvoorstelling gaven en een stel dat elkaar (echt!) het ja-woord gaf, zij vormden onder andere het raderwerk van een machine die een verhaal over het leven vertelde. Want elke handeling heeft niet alleen invloed op ons eigen leven, maar ook op die van de mensen om ons heen. Dat was het verhaal van 8ste dag.

ÂŠ Ymkje Veenstra

De Grootste Gehaakte Deken van de Wereld

Dat mienskip geen grenzen kent bewees dit grootse project. Jong en oud, man en vrouw: iedereen was welkom om aan te haken. Met gehaakte dekens uit vijftig verschillende landen nam De Grootste Gehaakte Deken van de Wereld barrières weg en lag de focus op verbinding. De 10.841 gehaakte dekens die verzameld waren, werden uiteindelijk tot één grote deken gemaakt die een oppervlakte van bijna 2.600 vierkante meter in beslag nam. Op 14 en 15 juli was de grootste gehaakte deken van de wereld te bewonderen in Park Vijversburg. Na de onthulling zijn de dekens niet verkocht, maar aan verschillende goede doelen geschonken.

Welcome to The Village Tijdens Welcome to The Village veranderde de Groene Ster bij Leeuwarden in het meest magische festivaldorp van Europa. In het prachtig natuurgebied zorgden kunstenaars, muzikanten, koks en startups voor een programma om van te genieten, maar dat ook aanzet tot verder denken en discussie. Een discussie over hoe onze wereld er over vijf of vijftig jaar uitziet. Zo gingen de programmeurs voor een gelijke verdeling van mannen en vrouwen op het podium en werd in het innovatielab DORP gewerkt aan een volledig circulair festival in 2022. Want als het werkt op een festival, kan het ook in de echte wereld.

ÂŠ Ruben van Vliet

Opera Spanga | Aida Een ware klassieker in een hyperactueel jasje: dát was Opera Spanga’s Aida. Deze opera over oorlog, haat, liefde én vergiffenis raakte je diep in het hart. Opera Spanga bracht een hedendaagse versie van Guiseppe Verdi’s meesterwerk. In Aida komt de liefde in conflict met de oorlog. God wordt voor de strijdwagen gezet, uit zijn naam wordt er gemoord en geplunderd. Het neerzetten van deze actuele opera was aan Opera Spanga wel besteed. Het gezelschap staat bekend om het creëren van een theatrale belevenis die het publiek nieuwe inzichten én stof tot nadenken biedt. Met Aida wist Opera Spanga een unieke theatrale belevenis neer te zetten.

ÂŠ Dinand van der Wal

the Tall Ships Races De geur van de zee, een armada van driemasters, matrozen die vanaf schepen de haven in turen, het geluid van een scheepstoeter: tijdens de Tall Ships Races Harlingen 2018 was heel Harlingen in nautische sferen. Na twee spannende races finishten prachtige zeilschepen van over de hele wereld in de Friese havenstad. De bemanning van de schepen was als altijd bijzonder; trainees tussen de 15 en 25 jaar uit verschillende landen maakten onderweg kennis met de zee en het zeilen op traditionele schepen, begeleid door de vaste crew. Een prachtig voorbeeld van Europese uitwisseling. De monumentale schepen bleven vier dagen in Harlingen liggen. Zo vormden ze het decor van een spektakel â&#x20AC;&#x201C; met een grote rol voor literatuur â&#x20AC;&#x201C; waar meer dan 200.000 bezoekers werden verwacht.

Tinco Lycklama Ă Nijeholt

In Beetsterzwaag was dit jaar een unieke tentoonstelling te zien over Tinco Lycklama Ă Nijeholt (1837-1900), jonkheer en avonturier geboren in Beetsterzwaag en gestorven in Cannes. De tijdens zijn reizen (1865-1868) verzamelde collectie Oosterse voorwerpen keerde tijdelijk terug naar zijn geboortedorp. Bij deze tentoonstelling hoorde ook een lezingenprogramma. Wekelijks werd op de donderdagavond een inspirerende lezing georganiseerd in het Lycklamahuis, het geboortehuis van Tinco.

Lûd Van augustus tot en met oktober vulde de expositie van geluidskunst Lûd het lommerrijke Rijsterbos met bijzondere geluiden, gemaakt door beeldend kunstenaars. De geluiden van Lûd – het Friese woord voor ‘geluid’ – waren speciaal gemaakt voor een uniek decor: het Rijsterbos, dat in de zeventiende eeuw werd aangelegd als belegging voor een Amsterdamse regentenfamilie. Anno 2018 is het bos 172 hectare groot: inspiratie en plek genoeg voor de lokale, nationale en internationale kunstenaars die samen Lûd maakten. Hun geluidskunstwerken vormden een spannende aanvulling op het ruisen van bomen en het fluiten van vogels.

De ReuZen van Royal de Luxe Royal de Luxe is het bekendste straattheatergezelschap ter wereld. Hun prachtige en indrukwekkende reuzen maakten al kilometers in Chili en Canada, Mexico en IJsland. Op 17, 18 en 19 augustus beleefden De Reuzen in Leeuwarden hun Nederlandse premiĂ¨re. De indrukwekkende Reuzen verbaasden, ontroerden en beroerden meer dan vierhonderdduizend toeschouwers. De Duiker, Het Kleine Reuze Meisje en De Xolo staken soms met kop en schouders boven de huizen uit. Honderden vrijwilligers vormden een lint door de stad om te zorgen dat De Reuzen hun wandeling konden maken. Tientallen Lilliputians hingen aan touwen en in trapezes, om de reusachtige benen en armen in beweging te brengen. Magisch!

ÂŠ Lucas Kemper

Welstaat

Kameroperahuis toverde in samenwerking met regisseur Pepijn Cladder en componist Jan Pieter Koch Frederiksoord twee weken lang om tot Welstaat, een bijzonder oord waar de verbondenheid centraal stond. De voorstelling was geĂŻnspireerd op het historische verhaal over leiderschap en weldoen van de Maatschappij van Weldadigheid. Johannes van den Bosch stichtte in 1818 de eerste Vrije Kolonie in Frederiksoord, waarna Willemsoord en Wilhelminaoord volgden. In deze drie oorden kregen arme gezinnen de kans om een nieuw bestaan op te bouwen. Van den Bosch vatte zijn gedachtengoed samen in drie geboden: denk wel, durf wel en doe wel. Welstaat was een zoektocht naar de ultieme vorm van samenleven in een tijd waarin de maatschappij steeds meer om het individu draait. Een muzikale theaterroute over durven dromen tot je doet.

ÂŠ Erik Franssen

Wijkfeesten

Afgelopen zomer barstte Leeuwarden van de lokale feestjes. Deze wijkfeesten vormden een ideale kennismaking met Leeuwarden en haar Leeuwarders. In de buurten van Bilgaard, OudOost, Heechterp-Schieringen, de Schepenbuurt en de Vrijheidswijk was een gezellige potpourri van mensen, culturen en activiteiten te vinden. Never Ending Orchestra verzorgde samen met bewoners, muzikanten ĂŠn stadskunstenares Jamila Faber een fantastische programma voor jong en oud. Elk feest kreeg zijn eigen klankkleur: in Bilgaard stond bijvoorbeeld een openluchtbioscoop en aan de rand van Heechterp-Schieringen lieten creatievelingen in kunstenaarsdorp Asgaard zich inspireren door de Noordse mythologie.

ÂŠ Denise Janssens

Iepenloftspul - De famylje Bellier

Dit feelgood openluchtspel in Jorwert was een ware, moderne klassieker waarin humor, drama, vernieuwing ĂŠn muziek samensmolten. De famylje Bellier was een Friestalig openluchtspel, maar het kon ook als een soort Netflix-serie beschouwd worden. Een groot projectkoor bracht gloednieuwe arrangementen van onder andere Ramses Shaffy en Liesbeth List ten gehore en in zeven afleveringen kreeg de bezoeker een inkijkje in het leven van Famke en de familie Bellier. Biologisch boeren tegenover megastallen, het koor tegenover het doofstomme gezin: De famylje Bellier was in de vorm van een zevendelige dramaserie boordevol vermaak en de nodige dramatiek een waar spektakel.

ÂŠ Piet Douma

De Stormruiter Ongekend: in De Stormruiter, een knallende voorstelling over een overmoedige jonge dijkgraaf en de eeuwige strijd tegen het water, speelden honderd glanzende Friese paarden de hoofdrol. In opdracht van het Koninklijk Friesch PaardenStamboek en Stichting Faderpaard bewerkte Jos Thie de Duitse negentiende-eeuwse novelle Der Schimmelreiter van Theodor Storm tot een groots muziektheaterstuk. Het beloofde één van de grootste cultuurproducties van 2018 te worden en belofte maakte in dit geval geen schuld. Ruim 100.000 mensen bezochten de show in het WTC Expo, waardoor de voorstelling iedere avond uitverkocht was.

Theater aan Zee - De Potvis

Een theatervoorstelling aan zee: het kon op Schiermonnikoog. Op het terras van Paviljoen Paal 3 was de voorstelling De Potvis te zien, een onderdeel van Walfisk Mienskip Schiermonnikoog. â&#x20AC;&#x2DC;De Potvisâ&#x20AC;&#x2122; was een tragikomedie waarin het verhaal werd verteld over twee zussen en hun moeder. Na de dood van hun vader en echtgenoot werden ze geconfronteerd met de keuzes die ze hebben gemaakt in hun leven. Terwijl de moeder steeds meer de grip op de werkelijkheid lijkt te verliezen, worstelen haar dochters met de realiteit van het bestaan.

Dorp Europa

In media en gesprekken over ‘Europeanen’ worden meestal mensen in de grote steden bedoeld. Vrouwen van de wereld in de laatste mode onderweg naar kantoor, mannen met tweedelig pak of hipsterbaard. Toch leeft nog steeds een groot deel van de Europese bevolking op het platteland, waar bewoners uit zowel Duitsland, Oekraïne als Fryslân etiketten als nuchter, hardwerkend, geil, boerenslim of juist naïef opgeplakt krijgen. Hoe kan dat? Wat hebben ze met elkaar gemeen? Welk beeld heeft de globaliserende wereld van hen? En bestaat dé Europese dorpsbewoner anno 2018? In de theatervoorstelling Dorp Europa van Tryater werd de mythe ontrafeld: elke dag op een andere plek in Fryslân met andere verhalen.

Â© Piet Douma

WAD Ruben Smit, die eerder de bekroonde natuurdocumentaire De Nieuwe Wildernis maakte over de Oostvaardersplassen, toont het UNESCO Werelderfgoedgebied in haar natuurlijke schoonheid en nietsontziende realiteit: alleen de sterkste overleven. In de adembenemende bioscoopfilm WAD, overleven op de grens van water en land bracht Smit met de nieuwste filmtechnieken unieke natuurverschijnselen op en rond het Wad in beeld. Hij laat zien dat in het Waddengebied alles met elkaar samenhangt: het getij, de vogels, het leven onder en boven water. Op 1 en 2 oktober vond de wereldpremiĂ¨re van de film plaats in een levensecht waddendecor in het WTC Expo te Leeuwarden.

ÂŠ Ruben Smit Productions

De Friese Dansdagen Leeuwarden was in oktober het bruisend hart van alles wat met dans te maken had. De Harmonie en poppodium Neushoorn waren het zenuwcentrum van de eerste Friese Dansdagen, samen met de Nederlandse Dansdagen en Europese partners. Spraakmakende voorstellingen uit binnenen buitenland sierden de planken, waaronder het wereldberoemde Nederlands Dans Theater. Friese dansers straalden op de verschillende podia en tijdens het grootse Dansfeest mocht iedereen met de voetjes van de vloer. Jonge choreografen maakten binnen het thema â&#x20AC;&#x153;iedereen kan dansenâ&#x20AC;? speciaal voor de Friese Dansdagen prachtige duetten voor valide en andersvalide dansers. Urban dansers battelden om de eer, en kinderen en hun grootouders overbrugden dansend de generatiekloof.

ÂŠ Marijn Bruinen

Tjibbe Hooghiemstra De Fryske Wâlden is een gebied met een rijke historie en een kenmerkend landschap. Kunstenaar Tjibbe Hooghiemstra (1957) heeft er als rasechte ‘wâldpyk’ meer dan dertig jaar gewoond. De afgelopen vier jaar werkte hij aan een serie nieuwe tekeningen, foto’s, beelden en schilderijen, die het gebied – dat inmiddels is erkend als Nationaal Landschap – als onderwerp hebben. Samen met de dichter Nyk de Vries reageert hij in dit persoonlijke project niet alleen op de natuur, maar ook op de geaardheid van de Wâlden. De première van deze bijzondere collectie vond plaats in Museum Belvédère, daarna reist de tentoonstelling door naar Keulen, Belfast, Dublin en Tokio.

ReOpening van Fryslân Wat kan ik doen om mijn eigen omgeving net dat stukje beter te maken? Het is een vraag die - sinds we Culturele Hoofdstad zijn - duizenden Friezen en niet-Friezen aanzet om de mouwen uit de handen te steken. De laatste maand van het Culturele Hoofdstadprogramma was daarom in geen enkel opzicht een einde, maar een nieuw begin. Een ReOpening, WerIepening, HerOpening. We vierden deze ReOpening met een drie weken durend festival. Want we hadden nogal wat te vieren. Denk aan immense streetart met Writer’s Block, inclusiviteit tijdens Love For All, filmtalenten tijdens Noordelijk Film Festival, nieuwe perspectieven tijdens kunstenfestival Explore the North, samenzijn tijdens lichtkunstfeest Luna, successen tijdens Iepen Mienskips Gala, nieuwe dromen met Yn 2028….. En nu gaan we door. Want we zijn nog maar net begonnen!

Noordelijk Film Festival

Bij het intreden van het gure herfstweer, is er niets fijner dan in De Harmonie en Slieker bingewatchen op het beste van de Noordelijke en Europese cinema. In de 39ste editie van het NFF trakteerde het festival met meer dan 150 titels op een filmfeest dat zich kenmerkte door het internationale thema New Generation. Een programma vol spiksplinternieuwe speelfilms, intrigerende documentaires, bijzondere arthouse cinema, speciale premiĂ¨res, korte films, klassiekers, maar ook gesprekken met (inter) nationale gasten, live muziek, film & food events, fijne feestjes en natuurlijk een geweldige sfeer. Een week vol avonturen en ontdekkingen rond de diversiteit van Europa, gewoon vanuit een lekkere bioscoopstoel in hartje Leeuwarden.

ÂŠ Jantina Talsma

Explore the North Dit prachtige stadsfestival gebruikt ieder jaar weer de historische binnenstad van Leeuwarden als podium. In 2018 was de editie dankzij de grote internationale namen nóg specialer. Een winters weekend vol muziek en verhalen om je aan te warmen. We dwaalden door een spinnenweb van kerkjes en steegjes en vonden daar muziek, literatuur, beeldende kunst en meer. Klassieke musici stonden naast elektronische helden, jonge talentvolle schrijvers naast internationale theatermakers. Noordelijke kunstenaars in een internationale omgeving en internationale kunstenaars in het Fryslân van nu. Explore the North pakte tevens uit met unieke producties als Liquid Loft’s fraaie Church of Ignorance en Club Guy & Roni’s uitzinnige Mechanical Ecstasy.

Rembrandt & Saskia - Liefde in de Gouden Eeuw

De Friese Saskia Uylenburgh was de eerste grote liefde van Rembrandt van Rijn. In 1634 trouwt het paar. Saske, zoals haar Friese doopnaam luidt, is geboren in Leeuwarden en groeit daar op. Het meest beroemde Friese bruidspaar ooit vormde de rode draad in de tentoonstelling Rembrandt & Saskia: Liefde in de Gouden Eeuw. Aan de hand van het liefdeskoppel ontdekte je als bezoeker van het Fries Museum hoe het eraan toeging in een vooraanstaand huwelijk in de zeventiende eeuw. De expositie, die tot in 2019 duurt, toont huwelijksportretten, intieme schetsen en persoonlijke voorwerpen die vertellen hoe lief en leed gedeeld werden in de beroemde eeuw van onze vaderlandse geschiedenis.

ÂŠ Rembrandt van Rijn, Saskia en profil in kostbaar kostuum (detail), 1633-1642, olieverf op paneel Museumslandschaft Hessen Kassel, GemĂ¤ldegalerie Alte Meister, Kassel

De Hoeve - Cultureel Hoofddorp 2018

Et broest op De Hoeve... Dit stipje op de kaart presenteerde zich afgelopen jaar als Cultureel Hoofddorp 2018. De kleine gemeenschap van ongeveer 400 zielen is zeer actief en kent een groot mienskips-gevoel. Als kleine zusje van Leeuwarden-FryslĂ˘n 2018 wilde zij dit jaar een waardig vertegenwoordiger zijn voor de Friese dorpen, met een aantal prachtige evenementen. Absoluut hoogtepunt was De Hoeve. Kom, een muziek- en straattheaterfestival in juli, waarin ook Verona van Weststellingwerf van Opera Spanga een rol speelde. En in oktober kwam het roemruchte Friese theatergezelschap Tryater naar De Hoeve met een prachtige productie.

ÂŠ Wietze Landman

Arriva trotse hoofdsponsor Leeuwarden-FryslĂ˘n 2018 Met trots kijken we terug op alle mooie evenementen in 2018 en met plezier kijken we uit naar het vervolg in 2019.Â Arriva blijft het noorden met cultuur verbinden.

SAMEN INVESTEREN OM TE INITIEREN Het LOF is een hoofdsponsor van LF2018. Hiermee onderstrepen wij het belang van LF2018 voor ondernemend Leeuwarden. Want naast de economische impuls biedt het programma alle Leeuwarder ondernemers volop kansen hierop in te spelen. Natuurlijk ondersteund door het LOF.

Want alleen samen kunnen wij er voor zorgen dat Leeuwarden de stad is en (vooral) blijft waar mensen graag wonen, werken en leven. En dat Leeuwarden tot in lengte van jaren aantrekkelijk blijft voor bewoners, bezoekers en alle andere ondernemers.

Ook gaan we kijken hoe we het succes van 2018 een vervolg kunnen geven. De zogenaamde Economische Legacy. Dat doen we niet alleen. Dat doen we samen met bedrijfsleven, overheid en bewoners.

Vandaar ons motto SAMEN INVESTEREN OM TE INITIEREN. Vandaag in het kader van LF2018. En in de toekomst voor onze prachtige stad en gemeente!

Leeuwarden-Fryslân, gefeliciteerd!

Als trotse hoofdsponsor willen we de organisatie van harte feliciteren met het succes van Leeuwarden-Fryslân 2018. Wat een geweldig jaar! Honderdduizenden bezoekers hebben enorm genoten van de spectaculaire Reuzen van Royal de Luxe, de tentoonstelling Escher op Reis en nog veel meer topevenementen. Nog even nagenieten? Kijk dan op ing.nl/lf2018

Hoofdsponsor van Leeuwarden-Fryslân 2018

Partners, sponsors en fondsen HOOFDSPONSORS

BUSINESS PARTNERS

CO-SPONSORS

LEVERANCIERS

INITIATORS

FONDSEN

Bedankt Dank. Dank aan alle mensen die het jaar als Culturele Hoofdstad mogelijk hebben gemaakt. De denkers en de doeners, de dromers en de makers. Duizenden vrijwilligers, honderden sponsoren, tientallen kartrekkers, met samen één doel: een nieuwe toekomst maken. Dank dat jullie de kop boven het maaiveld durfden te steken. Dat jullie anders durfden te zijn en opkwamen voor dat waar je in gelooft. Of je dat nu deed door te dansen, te denken, te sjouwen of te schilderen. Zonder jullie hadden we ons nooit op zo’n mooie manier aan Europa kunnen laten zien.

Die nieuwe toekomst waar we van droomden is begonnen. Blijf daarom vooral durven. Blijf dromen en doen. Om te zorgen dat kinderen niet meer opgroeien onder de armoedegrens, dat de natuur onderdeel is van onze welvaart, dat bijstandsgerechtigden meedoen als collega’s, dat doven gehoord worden en iedereen zich valide mag voelen in deze maatschappij. Om met deze geleerde lessen samen aan onze toekomst te werken. Want die ligt in ónze handen.