Αναβίωση της μεσαιωνικής καστροπολιτείας του Ανάβατου στη Χίο by Lenia Stefanidou

διπλωματική εργασία σχεδιασμού

Αναβίωση της μεσαιωνικής καστροπολιτείας του Ανάβατου στη Χίο Σαχσαμάνογλου Μαρία Στεφανίδου Λεμονιά επιβλέπουσες καθηγήτριες

Δούση Μαρία Πάκα Αλκμήνη ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

Ευχαριστούμε θερμά τις επιβλέπουσες καθηγήτριές μας, Δούση Μαρία και Πάκα Αλκμήνη, για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή τους σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας.

Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ο τόπος 2. Ο χρόνος 3. Ο βράχος 4. Το DNA του οικισμού 5. Σήμερα 6. Η αναβίωση ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Εισαγωγή Με την έννοια ιστορικός οικισμός/ιστορικό κέντρο/ιστορικό σύνολο εννοούμε κάθε μοναδικό φαινόμενο οικιστικής συγκρότησης που δημιουργήθηκε, αναπτύχθηκε και διατηρείται μέχρι σήμερα για διαφορετικούς, σε κάθε περίπτωση, λόγους. Ο Ανάβατος αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση τέτοιου οικισμού με έντονο φρουριακό χαρακτήρα. Γι αυτό άλλωστε, συχνά, αναφέρεται και ως ‘ο Μυστράς του Αιγαίου’. Ο οικισμός είναι χαρακτηριστικά κτισμένος πάνω σε απότομο βράχο, συνεπώς ο χώρος γίνεται πολύτιμος. Αναπτύχθηκε, λοιπόν, εξ’ αρχής, μια συγκεκριμένη μεθοδολογία εξοικονόμησης του χώρου, που επέβαλλε απλές μορφολογικές λύσεις, χωρίς υψηλού κόστους υλικά και κατασκευές. Η τυπολογία του οικισμού προκύπτει ως σύνθεση της κτιριολογικής δομής των κατοικιών και της προσαρμογής τους στον επικλινή βράχο, που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ιστορικής του ταυτότητας. Βράχος και κτίσμα συνθέτουν μια ιδιότυπη ενότητα, που με τη σειρά της αποτελεί μέρος μιας γενικότερης ενότητας, εκείνης του συνόλου του οικισμού. Η επιβλητική του εικόνα, η υψηλή αισθητική αξία του ως οικιστικό σύνολο και η άρρηκτη σχέση με το φυσικό υπόβαθρο καθιστούν τον Ανάβατο ένα θαύμα του ανθρώπου και της φύσης, που όχι μόνο αξίζει αλλά οφείλει να διατηρηθεί και να αναδειχθεί. Πέρα από την αισθητική αξία του όμως, η ιστορική του αξία είναι αδιαμφισβήτητα πολύπλευρη και υπερτοπική. Στοιχεία, τύποι και χαρακτηριστικά ευρύτερα διαδεδομένα στον ελληνικό χώρο, που σε άλλες περιοχές αλλοιώθηκαν ή εξαφανίστηκαν, εδώ παραμένουν ζωντανά τεκμήρια ενός άλλου τρόπου ζωής και ενός πολιτισμού όχι και τόσο μακρινού. Μικρά, φαινομενικά ασήμαντα στοιχεία αποκτούν άλλη διάσταση, συσχετιζόμενα με τη νομοτέλεια που χαρακτηρίζει το σύνολο, τις δομές και τη διαδικασία παραγωγής ενός σημαντικού ιστορικά κτισμένου τόπου. Το αίτημα της αναβίωσης οφείλει σε κάθε περίπτωση να σεβαστεί και να αναδείξει αυτές τις αξίες του οικιστικού συνόλου. Παράλληλα, όμως, πρέπει να απευθυνθεί σε κοινωνικές ομάδες που είναι σε θέση να συμβιώσουν με το αυθεντικό περιβάλλον του Ανάβατου, με τους περιορισμούς που αυτό επιβάλλει αλλά και με ευθύνη απέναντι στο ιστορικό σύνολο. Ο Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Ιδεών της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας για την Αναβίωση και Προστασία του Παραδοσιακού Οικισμού Ανάβατου Χίου τον Ιανουάριο του 1993, ήταν μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης του φαινομένου Ανάβατος. Σκοπός του ήταν η έκφραση ιδεών και απόψεων για την προστασία και αναβίωση του Ανάβατου μέσα στα πλαίσια της προσπάθειας διατήρησης της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, ένταξής της στην καθημερινή κοινωνική ζωή και ανάδειξης των στοιχείων που είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ιστορία του τόπου μας. Αργότερα, το 1997, ξεκίνησε το έργο Αποκατάσταση και Ανάδειξη Αναβάτου Χίου με την Προγραμματική Σύμβαση που υπογράφτηκε στις 13/5/1997 από το ΥΠΠΟ, το Υπουργείο Αιγαίου και το Δήμο Ομηρούπολης με στόχο τη χάραξη πολιτικής προστασίας του οικισμού, αλλά και επεμβάσεις για την ανάδειξη και αποκατάστασή του. Παρά τις πρωτοβουλίες αυτές, ο Ανάβατος σήμερα εξακολουθεί να παρουσιάζει την ίδια εικόνα της ερήμωσης και της παρακμής και να επιζητά μακροπρόθεσμες λύσεις, καθώς η φθορά του χρόνου και η εγκατάλειψη απειλούν άμεσα τον ίδιο τον οικισμό και το περιβάλλον του. Η συγκεκριμένη εργασία επιχειρεί αφενός μια συστηματική διερεύνηση της υφιστάμενης κατάστασης με στόχο την ανάγνωση και πλήρη κατανόηση της ταυτότητας του οικισμού, αφετέρου την πρόταση συγκεκριμένων σχεδιαστικών λύσεων που αφορούν το σενάριο της αναβίωσης και τη δημιουργία συνθηκών σύγχρονης κατοίκησης. Το στοίχημα είναι αν και κατά πόσο μπορεί να συμβαδίσει η σύγχρονη ζωή με τις ανέσεις και τις ευκολίες της με ένα περιβάλλον τραχύ, δυσπρόσιτο και φαινομενικά αφιλόξενο, αλλά και αν τελικά μια κοινότητα σαν αυτή του Ανάβατου είναι σε θέση να επανενεργοποιηθεί με στόχο μια αναβίωση μακροπρόθεσμη και όχι σκηνοθετική ή ευκαιριακή. 7

1. Ο τόπος

Ελίντα

Ανάβατος

Ελίντα

Χίος Αυγώνυμα

Ο οικισμός του Ανάβατου βρίσκεται σε απόσταση 23 χλμ. από την πόλη της Χίου, στο γεωγραφικό κέντρο του νησιού. Στο δρόμο από τη Χίο προς τον Ανάβατο συναντάει κανείς στα δυτικά το Μοναστήρι της Παναγίας Βοήθειας και τη Νέα Μονή, σημαντικό μνημείο της βυζαντινής Ελλάδας, έχοντας θέα προς τη Χίο, τον Κάμπο, το Βροντάδο και το θαλάσσιο στενό μεταξύ του νησιού και των μικρασιατικών ακτών. Μετά τη Νέα Μονή και μεταξύ του όρους Προβατά και Πλακωτό, διακρίνεται για πρώτη φορά ο Ανάβατος. Κτισμένος από τη φυσική πέτρα πάνω σε απόκρημνο βράχο, σε υψόμετρο 400 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, ενσωματώνεται πλήρως στο τοπίο και δύσκολα ξεχωρίζει από απόσταση. Συνεχίζοντας την ίδια πορεία, ο Ανάβατος κρύβεται πίσω από τα βουνά κι αντί αυτού εμφανίζεται ο οικισμός Αυγώνυμα, παρόμοιας μορφολογικής δομής, αλλά σε ομαλότερο έδαφος. Προσπερνώντας τα Αυγώνυμα, προς τα αριστερά κατευθύνεται κανείς στον όρμο της Ελίντας και προς τα δεξιά στον Ανάβατο, όπου καταλήγει μετά από κάθοδο σε φαράγγι και άνοδο με ελικοειδή διαδρομή. Εκτός όμως από αυτή τη διαδρομή, η πρόσβαση μπορεί να γίνει και από άλλα σημεία, χωρίς απαραίτητα να διασχίσει κανείς την πόλη της Χίου. 11

Πολύ σημαντικό ρόλο παίζει ο φυσικός χώρος στην περιοχή. Ο κεντρικός ορεινός όγκος της Χίου, που διατρέχει το νησί με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, διαχωρίζει τις ανατολικές από τις δυτικές ακτές. Και ενώ μεν στα ανατολικά αφήνει τις περιοχές ομαλές, χωρίς μεγάλες κλίσεις, στα δυτικά κλιμακώνεται ως τη θάλασσα, σχηματίζοντας απότομες ακτές, όρμους, πεδία με ανοιχτή θέα στη θάλασσα, αλλά και θύλακες-κλειστά οπτικά πεδία, στα οποία ανήκει και ο Ανάβατος. Στην ουσία, ο οικισμός του Ανάβατου βρίσκεται σε μια απότομη, βραχώδης έξαρση του εδάφους, που περικλείεται από δύο φαράγγια. Αυτά ενώνονται στα δυτικά και εκβάλλουν στον όρμο της Ελίντας. Αποτελούν, παράλληλα, ένα όριο για την περιοχή, εντείνοντας την αίσθηση της απομόνωσης και της αποκοπής της από το υπόλοιπο νησί. Οι απότομες κλίσεις και η εναλλαγές ανάμεσα σε πευκόφυτα και γυμνά, βραχώδη πρανή συνθέτουν ένα επιβλητικό τοπίο απαράμιλλης ομορφιάς. Σε αντίθεση με τις γύρω αγροτικές περιοχές που διαμορφώνονται με αναβαθμούς, ο Ανάβατος αποτελεί ένα ύψωμα με επιμήκη μορφή και κατεύθυνση βορρά-νότου, που απαρτίζεται από τρεις ενότητες: μια κεντρική στην ψηλότερη στάθμη, μια βόρεια περίπου ίδιου ύψους και μια νότια, χαμηλότερη και μεγαλύτερης έκτασης, σε άμεση επαφή με την κεντρική.

2. Ο χρόνος

Λόγω της έλλειψης γραπτών ιστορικών πηγών για τον Ανάβατο, δεν είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε επακριβώς τη χρονολογία ίδρυσής του, την αρχική του μορφή, τις φάσεις εξέλιξης του οικισμού και την προέλευση των κατοίκων. Ο Ανάβατος, πάντα απομονωμένος από τη Χώρα και ελάχιστα προσιτός από τη θάλασσα, δεν αναφέρεται σε κανένα νοταριακό έγγραφο, ούτε σημειώνεται σε χάρτη μέχρι τον 17ο αιώνα. Ωστόσο, γύρω από αυτόν τον αινιγματικό, εγκαταλειμμένο οικισμό, δημιουργούνται θρύλοι και φανταστικές ιστορίες όπως ο μύθος της Λυγερής, η προδοσία από τους Τούρκους, ο χορός του Ζαλόγγου κ.ά. Ένας άλλος θρύλος για την προέλευση των κατοίκων, τους θέλει εξόριστους αξιωματικούς του Βυζαντίου. Ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι ασχολούνταν με την υλοτόμηση των δυτικών ακτών της Χίου και με την κατασκευή της Νέας Μονής, με την περιουσία και φύλαξη της οποίας φαίνεται να είχε σχέση η αρχική οχυρωμένη εγκατάσταση του 11ου αιώνα. Σύμφωνα με άλλες πηγές και μαρτυρίες περιηγητών, οι πρώτοι κάτοικοι εγκαθίστανται στους πρόποδες του βράχου, σε πεδινό έδαφος. Ωστόσο, οι επιδρομές των πειρατών του Αιγαίου τους αναγκάζουν να μεταφερθούν πάνω στο βράχο, δημιουργώντας έναν οχυρωμένο πυρήνα 100 περίπου σπιτιών. Ο οικισμός του Ανάβατου οργανώνεται, θα μπορούσαμε να πούμε, σε τρεις διαφορετικές φάσεις: αρχικά με τον οικισμό του κάστρου, στη συνέχεια με το παλιό τμήμα εκτός του κάστρου και σε επαφή με αυτό (Μεσοχώρι) και, τελικά, με το νεότερο τμήμα στο πλάτωμα. Το 1346, με την εγκατάσταση των Γενοβέζων στη Χίο, η οχύρωση εντός του κάστρου αναπτύσσεται και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο οχυρωματικό σύστημα. Η εκκλησία του Ταξιάρχη φαίνεται πως αποτελούσε τον πύργο του οχυρού, γεγονός που μαρτυρούν τόσο οι διαστάσεις όσο και η θέση του. Το κάστρο είναι ο παλιότερος οικισμός, στην πιο απόκρημνη πλευρά του βράχου και σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Λίγα είναι τα κτίρια με αναγνωρίσιμη δομή. Τα περισσότερα είναι πλέον σωροί από πέτρες,

κάποιες εκ των οποίων χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των κατοικιών εκτός του κάστρου, ενώ άλλες κατρακύλησαν στο γκρεμό. Η έλλειψη χώρου στον οικισμό του κάστρου και οι περιορισμοί που επέβαλλε η τοπογραφία, οδήγησαν στη δημιουργία ενός υπερβολικά πυκνοδομημένου πυρήνα, με κτίσματα ελάχιστων διαστάσεων, σε επαφή το ένα με το άλλο και συχνά με μοναδικό άνοιγμα αυτό της εισόδου. Μονόχωρα, στεγασμένα με καμάρα και δώμα και στην πλειονότητά τους διώροφα. Η μαεστρία χειρισμού σε σχέση με το βράχο αποδεικνύεται από τον εξαιρετικό συνδυασμό των κτισμάτων με το περιμετρικό τείχος, με το οποίο αποτελούν μια άψογη ενότητα. Το 1566, με την αποχώρηση των Γενοβέζων από το νησί, οι

οχυρώσεις χαλαρώνουν και οι οχυρωμένοι οικισμοί επεκτείνονται εκτός του κάστρου τους. Το ίδιο συμβαίνει και στον Ανάβατο τον 17ο αιώνα, όπου η αύξηση του πληθυσμού και η γενικότερη ανάπτυξη οδηγούν σε μια περιμετρική και σε απόσταση από τον αρχικό πυρήνα επέκταση. Ο οικισμός την εποχή αυτή διαθέτει σχολείο, εκκλησία, δικαστήριο και φυλακή και εξυπηρετείται από έναν κεντρικό ανηφορικό άξονα με μικρότερα παρακλάδια. Ο περιορισμένος χώρος επιβάλλει το ελάχιστο πλάτος στους δρόμους, καθώς και την ανυπαρξία, σχεδόν, κοινόχρηστων υπαίθριων χώρων, στοιχεία που άλλωστε φανερώνουν και τον φρουριακό χαρακτήρα του οικισμού. Οι κατοικίες στο Μεσοχώρι είναι ανάλογες με αυτές του κάστρου, ωστόσο η πυκνότητα μειώνεται ως έναν βαθμό.

ακρόπολη παλιός οικισμός νέος οικισμός

τμήματα του οικισμού - ιστορικές φάσεις

Το 1822, στη σφαγή της Χίου από τους Τούρκους, το τμήμα εντός των τειχών καταστρέφεται και στο εξής λειτουργούν μόνο οι ναοί. Με τον καιρό, η κοινότητα του Ανάβατου καταφέρνει ξανά να ορθοποδήσει, μέχρι το σεισμό του 1881, οπότε το Μεσοχώρι υφίσταται με τη σειρά του σοβαρές καταστροφές και εγκαταλείπεται. Οι κάτοικοι αναγκάζονται να μεταφερθούν χαμηλότερα, δημιουργώντας το νεότερο τμήμα του οικισμού σε ένα πλάτωμα με ομαλότερο έδαφος. Το τμήμα αυτό διαμορφώνει μια σαφώς διαφοροποιημένη φυσιογνωμία, με τις μικρές ιδιοκτησίεςκαλλιέργειες και τη μορφολογική και χρωματική διαφοροποίηση των κατοικιών, που εδώ διαθέτουν δίριχτη στέγη και όχι δώμα. Η δόμηση αραιώνει σε μεγάλο βαθμό και οι ανοιχτοί υπαίθριοι χώροι πολλαπλασιάζονται. Ο χρόνος, ωστόσο, φαίνεται να έχει σταματήσει στον Ανάβατο, που σήμερα παρουσιάζει μια εικόνα εγκατάλειψης. Ο οικισμός έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέος με το Π.Δ. 13/11/1978 (ΦΕΚ 594Δ), το οποίο συμπληρώθηκε με το Π.Δ. 4/3/1988 (ΦΕΚ 198Δ) σχετικά με τους όρους και περιορισμούς δόμησης στους παραδοσιακούς οικισμούς της Χίου. Η εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων στον Ανάβατο, όπως ήδη αναφέραμε, σχετίζεται με την κατασκευή της Νέας Μονής. Αυτοί ήταν κυρίως γεωργοί και υλοτόμοι, γνωστοί στην Κωνσταντινούπολη ως καραβομαραγκοί. Μέχρι το 1960-65, ασχολούνται με την καλλιέργεια σύκων, ελιών, φιστικιών και σιταριού και με το ανταλλακτικό εμπόριο στη Χώρα. Γνωστοί κάτοικοι ήταν οι Πισίες (έμποροι στην Πόλη), ο καπνοβιομήχανος Ματσάγκος και ο συλλέκτης και φιλότεχνος Ιόλας (Κατσουδάκης). Ωστόσο οι στοιχειώδεις εξυπηρετήσεις, η τραχιά, δύσκολη ζωή πάνω στο βράχο και οι καταστροφές που ακολούθησαν είχαν σαν αποτέλεσμα τη δραματική μείωση του πληθυσμού, που έφυγε με προορισμό τη Χώρα της Χίου, την Αθήνα, την Κωνσταντινούπολη, την Αίγυπτο και την Αμερική, εγκαταλείποντας για πάντα τον Ανάβατο.

3. Ο βράχος

Η βαθμιδωτή διάρθρωση του βράχου, τόσο στο άμεσο περιβάλλον του Ανάβατου όσο και ως φυσικό υπόβαθρο του οικισμού είναι το στοιχείο εκείνο που καθόρισε σε μεγαλύτερο βαθμό τη γενική εικόνα του, την αρχιτεκτονική-μορφολογική του διαμόρφωση και την τυπολογία του. Οι Αναβατούσιοι αξιοποίησαν αυτό το στοιχείο για την έδραση των κτισμάτων, που θεμελιώνονται απευθείας πάνω στο βράχο, χωρίς επιπρόσθετες κατασκευές. Οι μεγάλες κλίσεις του εδάφους έχουν σαν αποτέλεσμα να βρίσκονται οι βάσεις δύο παράλληλων τοίχων μιας κατοικίας σε μεγάλη υψομετρική διαφορά μεταξύ τους. Συχνά, μάλιστα, το ύψος του πίσω τοίχου εκμηδενίζεται, ενώ ο μπροστινός αποκτά δυσανάλογα μεγάλο ύψος. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο βράχος είναι συνήθως ορατός εσωτερικά, αντικαθιστώντας στην ουσία τον πίσω τοίχο, μειώνοντας την επιφάνεια των πλαϊνών και περιορίζοντας αρκετά την επιφάνεια της κάτω στάθμης, που συχνά αποτελεί τμήμα του.

Ο βράχος, λοιπόν, αποκτά πρωτεύοντα ρόλο τόσο μέσα όσο και έξω από τα όρια της κατοικίας. Χαρακτηριστική είναι και η παντελής έλλειψη διαμορφώσεων του φυσικού υποβάθρου, που αναδύεται με την πρωτογενή μορφή του μέσα από στενά περάσματα και στοές, δίπλα σε τοίχους και σκάλες, μέσα στις ίδιες τις κατοικίες. Η σχέση του βράχου με τα κτίσματα δεν αποκαλύπτεται άμεσα από τη μορφολογία και τη σύνθεσή τους στο χώρο, ειδικά στην περίπτωση των κτισμάτων που είναι διατεταγμένα εν σειρά, με τις πλάγιες όψεις τους να μην είναι ορατές. Αυτό το αγκίστρωμα πάνω στο βράχο γίνεται αντιληπτό μόνο όταν βιώσει κανείς το χώρο και εξερευνήσει τις κτιριακές μάζες από όλες τους τις πλευρές. Τότε μόνο είναι σε θέση να κατανοήσει την ιδιαίτερη υπόσταση του Ανάβατου ως έκφραση ενός τρόπου ζωής και μιας άλλης, μακρινής πραγματικότητας.

4. Το DNA του οικισμού

Προκειμένου να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα σχετικά με την τυπολογία και τη μορφολογία των κτισμάτων του οικισμού, πραγματοποιήσαμε επιτόπια έρευνα στον οικισμό και λεπτομερέστερη καταγραφή, μέσω καρτελών, των κτισμάτων ενός αντιπροσωπευτικού τμήματος, που αποτελεί, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, το βασικό-ενδεικτικό αντικείμενο της επέμβασης. Στα κτίσματα αυτά αξιολογήθηκε η γενικότερη κατάσταση διατήρησής τους και η κατάσταση διατήρησης των επιμέρους στοιχείων τους, παράλληλα με μια προσπάθεια φωτογραφικής τους καταγραφής και απόδοσης με σκίτσα των κατόψεων, χαρακτηριστικών τομών, αναπτυγμάτων και λεπτομερειών τους.

Φωτογραφίες

Γενικές απόψεις κτίσματος

Σκαριφήματα

Ε1

Κάτοψη

Τομή Α-Α’

Φωτογραφίες

Γενικές απόψεις κτίσματος

Σκαριφήματα

Κάτοψη

Τομή Α-Α’

Ο Ανάβατος, από πολεοδομική άποψη, αποτελείται από δύο ενότητες: τη μία εντός κάστρου, στην κορυφή του υψώματος, που συνθέτει το τειχισμένο σύνολο και τον οικισμό εκτός κάστρου στο ανατολικό πρανές, με ανοιχτή μορφή. Ο οικισμός του κάστρου αποτελεί ένα οχυρωμένο οικιστικό σύνολο με βασικά του γνωρίσματα το τείχος, την πυκνή, συνεχή, συνεκτική δόμηση και την ελαχιστοποίηση των μεγεθών. Ο ίδιος με τη σειρά του απαρτίζεται από δύο ενότητες: τη βόρεια, που διαθέτει σαφή πολεοδομικό ιστό εκατέρωθεν ενός διαμήκους κεντρικού άξονα και τη νότια, με πιο σύνθετο ιστό και με εγκάρσιους άξονες κίνησης που συχνά καταλήγουν σε αδιέξοδα. Στο σημείο τομής των δύο ενοτήτων, ορθώνεται ο ναός του Ταξιάρχη, ο οποίος με τα γύρω κτίσματα αποτελεί ένα αινιγματικό σύνολο, που πιθανότατα εξυπηρετούσε στο ‘φιλτράρισμα’ και στον έλεγχο της κίνησης προς το βόρειο τμήμα της ακρόπολης. Αυτό γινόταν χάρη σε ένα δαιδαλώδες σύστημα από στοές και στενές διόδους. Επιβλητικός και υπερμεγέθης, μοιάζει δυσανάλογος με την εικόνα του εντός κάστρου οικισμού. Η εικόνα αυτή εντείνεται λόγω της κατάρρευσης των γύρω κτισμάτων, που παλιότερα ίσως λειτουργούσαν οπτικά ως περίβλημα, διαβαθμίζοντας κλιμακωτά τους όγκους τους προς το νότο. Η σχέση του με το βόρειο τμήμα είναι σαφώς αρμονικότερη, εξαιτίας και της διαφορετικής κλίμακας των κτισμάτων που πιθανότατα ανήκαν σε διαφορετική κοινωνική τάξη. Η πρόσβαση στο νότιο τμήμα, από την άλλη, γίνεται άμεσα από την πύλη. Ο ναός της Παναγίας που βρίσκεται εκεί σε προεξοχή από το τείχος είναι το δεύτερο σημαντικότερο κτίσμα του οικισμού και εξυπηρετούσε στον έλεγχο και στην άμυνα του τείχους. Παράλληλα, εμπόδιζε τη δίοδο προς το νότιο και πιο βατό τμήμα του κάστρου. Οι πηγές αναφέρουν ότι στέγαζε υδραγωγείο στην κάτω στάθμη, ελαιοτριβείο και σχολείο στην ενδιάμεση και εκκλησία στην ψηλότερη. Παρά το μεγάλο ύψος του –τριώροφο- εναρμονίζεται καλύτερα στο

ο ναός της Παναγίας

ερείπια κτισμάτων στην Ακρόπολη

ο ναός του Ταξιάρχη

σύνολο καθώς εγγράφεται στο ίδιο το τείχος, δημιουργώντας αυτό που αποκαλούμε ‘τεχνητό έδαφος’. Το τρίγωνο Ταξιάρχης-Παναγία-πύλη παρουσιάζει έντονες κλίσεις εδάφους, γεγονός που εξυπηρετούσε στην δυσχέρεια της επίθεσης και στη διευκόλυνση της άμυνας του οικισμού. Λόγω του ότι η ανασκαφή στην περιοχή του κάστρου είναι ακόμα σε εξέλιξη, η μορφή της δεν είναι απόλυτα αναγνώσιμη. Το παλιό τμήμα του εκτός κάστρου οικισμού (Μεσοχώρι) καταλαμβάνει το ανατολικό πρανές κάτω από το κάστρο. Ο βασικός άξονας κίνησης συνδέει την πύλη του κάστρου με τις παραγωγικές

περιοχές (χωράφια, πατητήρια κλπ.). Επιπλέον, διασπάται σε δύο παράλληλους κλάδους εν είδη θηλιάς, γύρω από τους οποίους δομείται το μεγαλύτερο τμήμα του οικισμού. Η χάραξή του είναι ομαλή και ακολουθεί τις ισοϋψείς, επομένως οι κλίσεις του διαφοροποιούνται σε κάθε τμήμα. Πρόκειται, στην πραγματικότητα για μια αρχέγονη διαδρομή που οδηγούσε στην είσοδο του κάστρου, που δικαιολογεί ξεκάθαρα και τον γραμμικό τρόπο ανάπτυξης της εκτός κάστρου οίκησης. Στον κάτω κλάδο χωροθετούνται τα σημαντικότερα κτίρια και οι εγκαταστάσεις κοινής εξυπηρέτησης, των οποίων είναι εμφανείς μόνο οι κύριες όψεις και από τις δύο πλευρές του. Ο δρόμος αυτός έχει

η κεντρική διαδρομή στο Μεσοχώρι

το μεγαλύτερο εύρος μέσα στον οικισμό, πράγμα που χωρίς αμφιβολία υποδηλώνει τη σημασία του. Τεθλασμένοι ή ευθύγραμμοι μικρότεροι άξονες κίνησης, παράλληλοι ή κάθετοι στην κλίση εξυπηρετούν τα κτίσματα του άνω τμήματος, συνδέοντας εισόδους και παρέχοντας πρόσβαση σε δρομίσκους ή πορείες ανάμεσα στα κτίσματα. Παρατηρούμε, εδώ, ένα συνεκτικό τμήμα νότια και ένα πιο χαλαρό βόρεια, όπου οι κλίσεις του εδάφους γίνονται πιο απότομες και το βραχώδες ανάγλυφο αποκτά πιο έντονη παρουσία.

Μια νεότερη χάραξη υπάρχει σαν συνέχεια του κεντρικού άξονα, οδηγώντας με την ίδια κατεύθυνση και κλίση, προς το πλάτωμα του Νέου Ταξιάρχη. Κομβικό σημείο αποτελεί ο φούρνος, στο σημείο που η βασική πορεία συναντά τη νέα χάραξη. Το κάτω τμήμα του οικισμού αποτελείται από δύο ενότητες, εκ των οποίων η μία εκτείνεται προς το νότο και η άλλη προς τον βορρά. Στο νότιο τμήμα, μια χάραξη παράλληλη στην κλίση οδηγεί σε μια περιοχή με πολλά ερείπια, δυσανάγνωστο γενικά ιστό, στοές και μεγάλες κλίσεις, ενώ το βόρειο τμήμα γενικά παρουσιάζει ομαλές κλίσεις.

σύστημα διαδρομών

Τέλος, η εγκάρσια κλιμακωτή οδός που οδηγεί προς το νεκροταφείο είναι ο μοναδικός κάθετος άξονας του οικισμού και αποτελεί όριο μεταξύ του πυκνοδομημένου παλιού τμήματος και του αραιοδομημένου νεότερου. Ο παλιός εκτός κάστρου οικισμός συνιστά ένα αναγνώσιμο, απολύτως κατανοητό σύνολο με ελεύθερηκλιμακωτή διάχυση. Η υψηλή αισθητική του ποιότητα απορρέει από την πλαστικότητα των μορφών και τις φωτοσκιάσεις, την παρεμβολή του έντονου αναγλύφου, την ομοιογένεια, την κοινή κλίμακα και τις αναλογίες των κτισμάτων, την ταύτιση των υλικών και των χρωμάτων, την εναλλαγή του ελεύθερου και του γεωμετρικού (ανάγλυφοκτίσματα) και την αρμονική σύζευξη του ανθρώπινου με το φυσικό. Στο νέο χωριό, συναντά κανείς μια ομαλή περιοχή όπου τη θέση του βράχου παίρνει το χώμα. Τα σπίτια, μεμονωμένα ή κατά συστάδες, διαθέτουν κήπους ή αδόμητους χώρους αγροτικού χαρακτήρα. Οι δίρριχτες στέγες και οι σοβατισμένοι τοίχοι κάνουν ακόμα πιο αισθητή τη διαφοροποίηση της φυσιογνωμίας. Η γενική εικόνα του οικισμού προκύπτει από τη σύνθεση των πρισματικών όγκων των κτιρίων και του φυσικού υποβάθρου, τη δομή του οικισμού και τη σχέση των ενοτήτων, αλλά και από τη σχέση κάθε ενότητας με το φυσικό περιβάλλον. Συναρτάται, όμως, και από τη θέση από την οποία βλέπουμε τον οικισμό και τον βαθμό προβολής των διαφόρων στοιχείων.

δομημένος χώρος

δώμα στέγη δεν γνωριζουμε

τρόπος στέγασης

ισόγειο ισόγειο+1 όροφος ισόγειο+2 όροφοι δεν γνωριζουμε

ύψη κτιρίων

Τα κτίσματα του οικισμού εμφανίζονται είτε μεμονωμένα είτε, συνηθέστερα, σε επαφή, συνθέτοντας συμπαγή σύνολα. Τα σύνολα είτε ακολουθούν μια βαθμιδωτή ανέλιξη κάθετη στην κλίση, είτε δημιουργούν συμπαγείς μορφές, με ισουψείς ή με μικρές διακυμάνσεις στις απολήξεις των δωμάτων τους και ενιαίο, οριζόντιο μέτωπο, παράλληλο στην κλίση. Τα μεμονωμένα κτίσματα εμφανίζονται ως πρισματικοί όγκοι που ξεπροβάλλουν μέσα στο βραχώδες τοπίο. Και εδώ έχει σημασία η θέση θέασης: παρατηρώντας τα κανείς από χαμηλά έχει την αίσθηση ότι η κατακόρυφη διάστασή τους είναι εξωπραγματική, ενώ αν τα ίδια

κτίρια τα δει κανείς από ψηλά, διαπιστώνει ότι είναι σχεδόν χωμένα στο έδαφος. Από το πλάι, φανερώνεται η πρόσφυση, το αγκίστρωμά τους πάνω στο βράχο. Η αίσθηση της μονολιθικότητας είναι αυτή που χαρακτηρίζει τις συμπαγείς κτισμένες μάζες και σε αυτό συμβάλλουν τα ελάχιστα μικρά ανοίγματα προς τη θέα, οι είσοδοι που τοποθετούνται χαμηλά και κρύβονται από τα απέναντι σπίτια και οι πριονωτές μορφές των οικοδομικών γραμμών κατά μήκος του κεντρικού δρόμου που στρέφουν τις όψεις προς το νότο. Έτσι, σε κάποιον που παρατηρεί τον οικισμό μετωπικά, δημιουργείται η εντύπωση ότι τα κτίσματα αποτελούν μια

τυπικές διατάξεις κτιρίων

ενιαία, εντελώς κλειστή μορφή, αδιαπέραστη και εσωστρεφή. Η κατοικία ακολουθεί μια αυστηρή τυπολογία και παρουσιάζει μια λιτή, τυποποιημένη αρχιτεκτονική που επιβάλλεται από την εσωτερική διάταξη των στοιχείων της, τις μορφές και τα υλικά, αλλά κυρίως από το κατασκευαστικό σύστημα, στο οποίο κυριαρχεί η θολοδομία. Τυπικές

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

είναι και οι σχέσεις της με το περιβάλλον. Γενικό σχήμα είναι το τετράπλευρο –όχι ορθογώνιο, που κυμαίνεται από το ισόπλευρο μέχρι το επίμηκες με αναλογίες 1:2. Οι εσωτερικές διαστάσεις του κελύφους είναι 3.5-4.5 μ. για τις μικρές πλευρές και 3.5-6.5 μ. για τις μεγάλες. Η μεγάλη πλευρά είναι συνήθως

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

72 PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

παράλληλη στις ισοϋψείς, διαφορετικά, τα κτίσματα διατάσσονται στενομέτωπα εν σειρά εφαπτόμενα, σχηματίζοντας ένα ενιαίο σύνολο που ακολουθεί τον ίδιο κανόνα. Ο άξονας του θόλου είναι παράλληλος στις μεγάλες πλευρές. Οι ακανόνιστες κατόψεις και οι συνδυασμοί σε ενότητες κατοικιών δίνουν περίπλοκες συνθέσεις θόλων και μορφολογική ποικιλία. Η διάταξη είναι, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, διώροφη, με διαμονή των ανθρώπων στον όροφο, όπου υπάρχουν τα παράθυρα, τα τζάκια και οι θυρίδες και αποθήκευση ή σταύλιση των ζώων στην κάτω στάθμη, όπου το δάπεδο αφήνεται αδιαμόρφωτο και ανώμαλο, στη φυσική του μορφή. Αυτό που προκαλεί εντύπωση για τα σημερινά δεδομένα είναι το γεγονός ότι δεν υπήρχε κανένας βαθμός απομόνωσης της πάνω και της κάτω στάθμης. Η μονόχωρη κατοικία μαρτυρά έναν λιτό τρόπο ζωής, που εν μέρει επιβάλλεται και από το δομικό σύστημα και τους περιορισμούς του. Παραλλαγή του απλού μονόχωρου αποτελούν τα επιμήκη κτίσματα που έχουν χωριστεί σε δύο μονόχωρα με εγκάρσιο διαχωριστικό τοίχο, συνήθως μεταγενέστερο. Η είσοδος που συνήθως είναι μοναδική, βρίσκεται είτε στην ψηλότερη, είτε στη χαμηλότερη, είτε σε ενδιάμεση στάθμη, ανάλογα με την πρόσβαση από το δρόμο. Στις περισσότερες περιπτώσεις τοποθετείται στη στενή πλευρά, όπου βρίσκεται και το τύμπανο του θόλου, ώστε να μην επηρεάζεται η στατική λειτουργία των τοίχων. Τα πατώματα των ορόφων είναι συνήθως ξύλινα, στηριζόμενα σε δοκάρια που τοποθετούνται σε δοκοθήκες στις μακριές πλευρές. Άλλοτε μπορεί να είναι και μεικτά- συνδυασμός θολωτής κατασκευής και ξύλινου πατώματος με μοναδικό κενό αυτό της σκάλας. Τα δάπεδα των ισογείων εμφανίζονται αδιαμόρφωτα, στη φυσική τους κατάσταση, με το βράχο, ακόμα και με μεγάλες κλίσεις. Σπανιότερα, επιστρώνονται με χώμα, όταν ο βράχος καταλαμβάνει μικρή έκταση. Οι σκάλες, αποκλειστικά εσωτερικές, είναι είτε ξύλινες είτε προκύπτουν από εξομάλυνση του βράχου με μικρές συμπληρώσεις για τα πατήματα. Συνήθως εφάπτονται στον τοίχο της πρόσοψης, εσωτερικοί χώροι κτισμάτων

ώστε να έχουν καλύτερο φωτισμό, να επικοινωνούν με την είσοδο και να αφήνουν καθαρό τον υπόλοιπο χώρο του ορόφου. Ο χώρος μπροστά στην είσοδο αποκτά έτσι διπλό ύψος και επιτρέπει την οπτική επικοινωνία των δύο ορόφων. Τα παράθυρα, τα τζάκια και οι θυρίδες είναι τα στοιχεία που συμπληρώνουν την εσωτερική διαμόρφωση των κατοικιών και συχνά εμφανίζονται με μορφές ιδιαίτερες και ενδιαφέρουσες μορφολογικά. Τα ανοίγματα, πόρτες και παράθυρα, είναι τα πιο επιμελημένα στοιχεία. Γεφυρώνονται με τοξωτό υπέρθυρο και πρέκι που ορθογωνίζει το άνοιγμα στηριζόμενο σε κατακόρυφους ορθοστάτες. Έτσι, το τύμπανο

είναι πάντοτε τυφλό και τα θυρόφυλλα ορθογώνια. Η διαμόρφωση του τοξωτού υπερθύρου εξωτερικά γίνεται είτε με πλακοειδείς , είτε με ημιλάξευτους, είτε με λαξευτούς θολίτες, δημιουργώντας έτσι διαφορετικούς τύπους ανοιγμάτων. Στις όψεις, συνήθως διαπιστώνουμε τον κανόνα του έκκεντρου, όπου η κατακόρυφη αντιστοιχία πόρτας-παραθύρου στην κύρια όψη και μάλιστα στη στενή πλευρά είναι έκκεντρη (ασύμμετρος χαρακτήρας), εκτός αν λόγω έλλειψης χώρου (π.χ. πριονωτή οικοδομική γραμμή) βρίσκονται σε απόλυτη κατακόρυφη αντιστοιχία (συμμετρική διάταξη).

εσωτερικοί χώροι κτισμάτων

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Τυπολογία ανοιγμάτων

Θύρες

C:\Users\user\Desktop\πορτες\Β 161.JPG

C:\Users\user\Desktop\πορτες\Γ 154.JPG

ΤΥΠΟΣ B

ΤΥΠΟΣ Α

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Α 112.JPG

ΤΥΠΟΣ Γ

ΤΥΠΟΣ Δ

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Γ 114.JPG

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Β 112.JPG

Παράθυρα

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Δ 137.JPG

ΤΥΠΟΣ B

ΤΥΠΟΣ Α

ΤΥΠΟΣ Γ

ΤΥΠΟΣ Δ

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Ε 131.JPG

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Θ 135.JPG

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Ζ 116.JPG

ΤΥΠΟΣ Z

ΤΥΠΟΣ E

C:\Users\user\Desktop\παραθυρα\Η 117.JPG

ΤΥΠΟΣ H

ΤΥΠΟΣ Θ

Θυρίδες

C:\Users\user\Desktop\θυριδες\Ε 154.JPG C:\Users\user\Desktop\θυριδες\Β 158.JPG

C:\Users\user\Desktop\θυριδες\Ζ 164.JPG

C:\Users\user\Desktop\θυριδες\Γ 132.JPG

C:\Users\user\Desktop\θυριδες\Α 116.JPG

ΤΥΠΟΣ Α

ΤΥΠΟΣ B

ΤΥΠΟΣ Γ

ΤΥΠΟΣ Δ

ΤΥΠΟΣ E

75 PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

C:\Users\user\Desktop\πορτες\Δ 117.JPG

C:\Users\user\Desktop\πορτες\Ε 120.JPG

5. Σήμερα

Η σημερινή εικόνα του Ανάβατου είναι αυτή της εγκατάλειψης, καθώς δεν υπάρχουν πλέον μόνιμοι κάτοικοι στον οικισμό – πλην ενός, και το μεγαλύτερο ποσοστό των κτισμάτων έχει υποστεί σημαντικές φθορές και καταρρεύσεις. Ειδικότερα, στην ακρόπολη τα περισσότερα κελύφη βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση, ενώ ελάχιστα είναι αυτά που διατηρούν αναγνωρίσιμη μορφή και δομή. Στο μεσοχώρι, η κατάσταση διατήρησης είναι εμφανώς καλύτερη, ωστόσο και εκεί τα κτίσματα βρίσκονται σε μέτρια έως κακή κατάσταση, ενώ αρκετά είναι και τα ερείπια που διατηρούνται σαν ίχνη στο έδαφος. Στο νέο χωριό η εικόνα είναι τελείως διαφορετική, τόσο λόγω της μικρότερης ηλικίας των κτισμάτων, όσο και του γεγονότος ότι πολλά από αυτά κατοικούνται

περιοδικά, και κατά συνέπεια έχουν γίνει οι απαραίτητες εργασίες συντήρησης από τους κατοίκους. Προκειμένου να μπορέσουμε να προχωρήσουμε σε μια ολοκληρωμένη πρόταση αποκατάστασης, αξιολογήσαμε τα κτίσματα και τα χωρίσαμε σε κατηγορίες, ανάλογα με την κατάσταση διατήρησή τους και την ιστορική και αισθητική αξία τους. Έχουμε έτσι 6 κατηγορίες που αφορούν την κατάσταση διατήρησης, και 4 κατηγορίες που αφορούν την αξιολόγηση των κτισμάτων. Σήμερα, η μία και μοναδική κάτοικος του Ανάβατου, η 72χρονη Σμαράγδα Παπαστυλιανού ζει από επιλογή μια ζωή μοναχική και ήρεμη, μακριά από τις πόλεις. Πειραιώτισσα με καταγωγή από τη Χίο, εγκατέλειψε νωρίς την πολύβουη Αθήνα για να εγκατασταθεί στα

A -πολύ καλή B -καλή Γ-μέτρια (σημειακές καταρρεύεσεις) E1 -ερείπιο με αναγνωρίσιμη δομή E2 -ερείπιο με σχετικά αναγνωρίσιμη δομή E3 -ερείπιο με μη αναγνωρίσιμη δομή

κατάσταση διατήρησης

Σφακιά της Κρήτης και, αργότερα, όταν κι αυτά άρχισαν να αστικοποιούνται, πήρε την απόφαση να εγκατασταθεί μόνιμα στον Ανάβατο. Χωρίς οικογένεια, ζει τα τελευταία 23 χρόνια εκεί, φροντίζοντας τα ζώα και τον κήπο της. Οι τρεις κάτοικοι που είχαν απομείνει έχουν πλέον φύγει από τη ζωή, ενώ οι Χιώτες που έχουν εξοχικό εκεί έρχονται σπάνια το χειμώνα, για κάποια σαββατοκύριακα. Έτσι, για τις βασικές εξυπηρετήσεις της αναγκάζεται να μετακινείται στη Χίο και στα Αυγώνυμα. Ωστόσο, όπως λέει χαρακτηριστικά: «Εδώ πάνω είμαι ευτυχισμένη. Έχω συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα και μου αρέσει ο τρόπος ζωής μου. Δεν θα τον άλλαζα με κανέναν». Γίνεται φανερό λοιπόν, ότι η αδυναμία προσέλκυσης μόνιμων κατοίκων στον Ανάβατο οφείλεται στα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο οικισμός. Αυτό το μοναδικό σύνολο κτισμάτων και βράχου είναι σήμερα ένας σωρός ερειπίων. Ο ερειπιώδης χαρακτήρας και η εικόνα της εγκατάλειψης αφενός του προσδίδουν τη χαρακτηριστική του ομοιογένεια, αφετέρου αποτελούν αποτρεπτικούς παράγοντες επανεγκατάστασης και κατοίκησης. Το βασικότερο πρόβλημα ενός προγράμματος αναβίωσης θα ήταν, λοιπόν, η μετατροπή του συνόλου ερειπίων σε δοχεία σύγχρονης ζωής. Ένα εξίσου κρίσιμο ζήτημα είναι η έλλειψη δικτύου προσπελάσεων. Ένας οικισμός δε μπορεί να κατοικηθεί αν δε διαθέτει ένα έστω και στοιχειώδες δίκτυο βατών προσπελάσεων και διαδρομών στους δημόσιους και τους ιδιωτικούς χώρους. Πόσο μάλλον αν αναφερόμαστε σε έναν οικισμό σαν τον Ανάβατο με δύσβατες, επικλινείς περιοχές και βραχώδες υπόβαθρο. Απαραίτητη είναι δε και η εξασφάλιση συγκεκριμένων διαδρομών για τροχοφόρα οχήματα που εξυπηρετούν την τροφοδοσία, τον καθαρισμό αλλά και έκτακτες ανάγκες (ασθενοφόρο, πυροσβεστικό κλπ.)

κατοικία εκκλησία φούρνος χώρος εστίασης αποθήκη τουαλέτα

υφιστάμενες χρήσεις

κατοικημένο επισκευασμένο εγκαταλειμμένο χρήσεις πλην κατοικίας

κατοίκηση

πολύ αξιόλογο αρκετά αξιόλογο μετρίως αξιόλογο μη αξιόλογο

αξιολόγηση

Η έλλειψη δικτύων υποδομής για ύδρευση, αποχέτευση, ηλεκτροφωτισμό και τηλεπικοινωνίες, καθώς και η έλλειψη στοιχειωδών συνθηκών διαβίωσης στα σημερινά κελύφη είναι επιπλέον προβλήματα χωρίς την επίλυση των οποίων ο Ανάβατος δε μπορεί να γίνει βιώσιμος. Η επίλυση, ωστόσο, μόνο αυτών των προβλημάτων δεν αρκεί για να επιτευχθεί ένα πρόγραμμα αναβίωσης. Τα φαινόμενα που συγκροτούν έναν οικισμό και τον κάνουν να λειτουργεί είναι περισσότερο σύνθετα. Έχουν να κάνουν και με τον ίδιο τον ανθρώπινο παράγοντα, στον οποίο είναι απαραίτητο να δοθούν κίνητρα επανεγκατάστασης και προοπτικές ευημερίας και προόδου, μέσα από μια μόνιμη κατοίκηση στον οικισμό. Βασική επιδίωξη είναι η δημιουργία συνθηκών σύγχρονης κατοίκησης, πάντα με σεβασμό στον ιστορικό χαρακτήρα και την ταυτότητα του οικισμού. Η επίτευξη αυτής της λεπτής ισορροπίας διατήρησηςανάπτυξης είναι, άλλωστε, το ζητούμενο σε κάθε πρόγραμμα αναβίωσης.

6. Η αναβίωση

Η παρούσα μελέτη αναβίωσης στοχεύει στην ενεργοποίηση οι οποίες θα δημιουργήσουν χώρους βιώσιμους και ευχάριστους και των μηχανισμών που θα κινητοποιήσουν τόσο τους δημόσιους φορείς έναν οικισμό, που στο σύνολό του θα μπορεί να καλύψει τις σύγχρονες όσο και την ιδιωτική πρωτοβουλία, ώστε οι μελλοντικές επεμβάσεις απαιτήσεις διαβίωσης, και τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων του. να αναδείξουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη φυσιογνωμία του Η μελέτη αφορά το σύνολο του οικισμού, ωστόσο, όπως έγινε ιστορικού οικισμού, και να αποτελέσουν βιώσιμες λύσεις για μια κατανοητό μέσω της ανάλυσης που προηγήθηκε, κάθε τμήμα του επανεγκατάσταση μόνιμων κατοίκων στον Ανάβατο. απαιτεί ιδιαίτερο χειρισμό, λόγω της διαφορετικής φυσιογνωμίας, θέσης Το προτεινόμενο σενάριο αφορά την αναβίωση του οικισμού και υφιστάμενης κατάστασής του. μέσω της δημιουργίας μιας περιοχής κατοικίας, με δυνατότητα φιλοξενίας Έτσι, στην ακρόπολη, οι βασικές χρήσεις που προτείνονται είναι τριακοσίων νέων κατοίκων, και της εγκατάστασης πολιτιστικών αυτές του πολιτισμού και της αναψυχής, σε συνδυασμό με κάποιους PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT χρήσεων στον ερειπιώνα της Ακρόπολης. Στόχος της επέμβασης είναι, ξενώνες. Η ιστορικότητα και η μοναδική φυσιογνωμία της εντός κάστρου ουσιαστικά, η προστασία του οικισμού μέσω της επανακατοίκησής ενότητας ευνοούν την εγκατάσταση τέτοιων χρήσεων. του. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, απαιτείται, πέραν του Στο παλιό εκτός κάστρου τμήμα, στη βόρεια ενότητα, ως βασική αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της αποκατάστασης των υφιστάμενων χρήση προτείνεται αυτή της μόνιμης κατοικίας, ενώ κατά μήκος του κελυφών, η θέσπιση ενός πλαισίου προστασίας και η δημιουργία κεντρικού άξονα χωροθετούνται χρήσεις που καλύπτουν τις βασικές κινήτρων για την εγκατάσταση των νέων κατοίκων. Μέσω του σεναρίου ανάγκες των κατοίκων και των επισκεπτών (εμπορικές, πολιτισμού και αναβίωσης, επιχειρούμε να προτείνουμε τις σχεδιαστικές αυτές λύσεις, αναψυχής) και κάποιοι ξενώνες.

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

13 14 15 16

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

1,2 αναψυκτήριο 3 κτίριο-έκθεμα 4 λαογραφικό μουσείο 5 info-point 6 εκθεσιακός χώρος-προβολές 7 βοηθητικοί χώροι 8 χώρος φύλακα 9 χώροι έρευνας-σεμιναρίων 22 10 κατάστημα αναμνηστικών ειδών 11 βιβλιοπωλείο 21 12 μπακάλικο PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT 13 φούρνος-ζαχαροπλαστείο 14 καπνοπωλείο κατοικία 15 φαρμακείο πολιτισμός 16 ιατρείο εμπόριο 17 πολυχώρος κοινότητας αναψυχή 18 εστιατόριο-καφέ ξενώνας 19 κατάστημα τοπικών προϊόντων θρησκεία 20 χώρος τέχνης-gallery φούρνος 21 ταβέρνα ερείπια 22 εκκλησία PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

προτεινόμενες χρήσεις

Στο νέο χωριό, τέλος, κύρια χρήση παραμένει η κατοικία, ενώ παράλληλα διατηρούνται οι λοιπές υφιστάμενες χρήσεις (χώρος τέχνης, ταβέρνα, εκκλησία). Στο σύνολο του οικισμού απαραίτητη θεωρείται η υπογείωση των δικτύων υποδομής (ηλεκτρικό ρεύμα, ύδρευση, αποχέτευση, τηλεπικοινωνίες), τα οποία προβλέπεται να διέρχονται κατά μήκος του κεντρικού άξονα του οικισμού. Τέλος, η πρόβλεψη για δυνατότητα διέλευσης τροχοφόρων οχημάτων, που θα εξυπηρετούν σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης αλλά και για τροφοδοσία ή καθαρισμό, μπορεί να γίνει κατά μήκος της ίδιας διαδρομής, με χρήση ξύλινων διατομών σε

κατάλληλα σημεία. Με βάση την αξιολόγηση των κτισμάτων, που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ανάλυσης του οικισμού, διαμορφώνεται ένα πλαίσιο δράσης ως προς την αντιμετώπιση και τον τρόπο επέμβασης στα κελύφη. Έχουμε λοιπόν αρχικά δυο κατηγορίες οι οποίες πρόκειται να φιλοξενήσουν νέες χρήσεις. Αυτές είναι: «πολύ αξιόλογα» κελύφη, τα οποία έχουν υποστεί περιορισμένες φθορές, οπότε διατηρούνται, επαναχρησιμοποιούνται, και δέχονται διορθωτικές επεμβάσεις, και «αρκετά αξιόλογα» κελύφη, τα οποία λόγω των εκτεταμένων φθορών

διατήρηση κελύφους-διορθωτικές επεμβάσεις-εσωτερικές αναδιατάξεις συμπληρώσεις-ανακατασκευές-εσωτερικές αναδιατάξεις συντήρηση κελύφους-όχι ανακατασκευές-στερεωτικές επεμβάσεις καθαίρεση

κατηγοριοποίηση επεμβάσεων

και καταρρεύσεων που έχουν υποστεί χρειάζονται συμπληρώσεις και ανακατασκευές ώστε να μπορέσουν να επαναχρησιμοποιηθούν. Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει «μετρίως αξιόλογα» κελύφη, τα οποία έχουν ιστορική αξία, αλλά λόγω της έκτασης της φθοράς που έχουν υποστεί, η δομή τους δεν είναι αναγνωρίσιμη, οπότε επιλέγεται να μην ολοκληρωθούν, αλλά να συντηρηθούν σε ερειπιώδη μορφή και πιθανώς να χρησιμοποιηθούν ως υπαίθριοι χώροι στάσης. Τέλος έχουμε κτίσματα «μη αξιόλογα» τα οποία, παρότι βρίσκονται σε καλή κατάσταση διατήρησης, επιλέγεται να καθαιρεθούν, διότι κρίνεται ότι προσβάλλουν και αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία του οικισμού (τσιμεντένια προσκτίσματα, στέγαση με λαμαρίνες κλπ). Νέο χωριό Στην περιοχή αυτή, οι επεμβάσεις που προτείνονται σχετίζονται με τον ανασχεδιασμό του δημόσιου χώρου, ενώ σε ό,τι αφορά τα κελύφη περιορίζονται στην καθαίρεση των ευτελών κατασκευών, που, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κρίθηκε ότι προσβάλουν και αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία του οικισμού. Αρχικά, απαραίτητη κρίνεται η αναδιαμόρφωση της πρόσβασης από τον κεντρικό δρόμο, παράλληλα με τη δημιουργία μικρού χώρου στάθμευσης σε περιοχές αγροτικού χαρακτήρα στα δεξιά του οικισμού. Η πλατεία ανασχεδιάζεται, ώστε να δημιουργηθεί ένας πιο ευχάριστος και λειτουργικός χώρος συνάθροισης στην είσοδο του χωριού, με θέα προς τον παλιό οικισμό και το κάστρο. Τα μέτωπα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, που πρόσκεινται στο ανατολικό τμήμα της, αναδιαμορφώνονται, ώστε να δημιουργήσουν πέτρινα καθίσματα για τους επισκέπτες και τους κατοίκους του οικισμού. Τόσο η πλατεία, όσο και οι εγκάρσιες κλιμακωτές διαδρομές που οδηγούν στο πάνω τμήμα του οικισμού, επιστρώνονται με χυτό δάπεδο με αδρανή, το οποίο χρησιμοποιείται και στην κεντρική διαδρομή. Τα τρία κτίρια της πλατείας διατηρούν τη σημερινή τους χρήση: χώρος τέχνης, ταβέρνα και εκκλησία-Νέος Ταξιάρχης.

μακέτα πρότασης κλ. 1:300

Ακρόπολη Η επέμβαση που προτείνεται στον χώρο της ακρόπολης έχει ήπιο και εφήμερο χαρακτήρα. Τόσο λόγω της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του, αλλά και των ανασκαφών οι οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη κατά την εκπόνηση αυτής της εργασίας, επιλέγεται η διαφορετική αντιμετώπιση του τμήματος αυτού από τον υπόλοιπο οικισμό. Το κυριότερο στοιχείο που προτείνεται, είναι η δημιουργία μιας ελαφριάς, ανακλητής κατασκευής, η οποία διευκολύνει την κίνηση ανάμεσα στα ερείπια, κατευθύνει τον επισκέπτη, και αποτελεί ένα ενοποιητικό στοιχείο, μέσα στον κατακερματισμένο χώρο της ακρόπολης. Η κατασκευή αυτή, η οποία αποτελείται από μεταλλικό σκελετό και επένδυση με ξύλινες σανίδες, διέρχεται μέσα από τις υφιστάμενες χαράξεις του ιστού, αλλά και μέσα από τα ίδια τα ερείπια, προσφέροντας τη δυνατότητα περιπλάνησης και ξενάγησης στο χώρο της ακρόπολης, ώστε ο επισκέπτης να μπορέσει να κατανοήσει την πολυπλοκότητα και την μεγάλη πυκνότητα δόμησης που χαρακτήριζαν την περιοχή αυτή, ενώ τελικά καταλήγει σε χώρους στάσης. Οι χώροι αυτοί, κάποιοι εκ των οποίων είναι στεγασμένοι, τοποθετούνται μέσα σε επιλεγμένα ερείπια, που προσφέρουν πανοραμική θέα στον οικισμό, και βρίσκονται σε άμεση σχέση με τις υπόλοιπες χρήσεις που χωροθετούνται στην ακρόπολη. Όσον αφορά τα κελύφη που διασώζονται στην ακρόπολη, επιλέγεται η συμπλήρωση και ολοκλήρωση μόνο όσων βρίσκονται σε καλή κατάσταση διατήρησης ή έχουν σημαντικό ρόλο στην ανασύνταξη της εικόνας του τειχισμένου συνόλου. Έτσι, τα κτίσματα κοντά στην είσοδο του κάστρου και η στοά ολοκληρώνονται, ώστε να αποδώσουν την εικόνα της εισόδου στο οχυρό, και στεγάζουν ένα χώρο υποδοχήςπληροφοριών και βοηθητικούς χώρους του μουσείου. Τα υπόλοιπα κελύφη που επαναχρησιμοποιούνται, στεγάζουν ξενώνες, δύο αναψυκτήρια και κάποιους επιπλέον βοηθητικούς χώρους. Ορισμένα κελύφη γίνονται εκθέματα του εαυτού τους, εξιστορώντας την ιστορία των οικογενειών που κάποτε ζούσαν εκεί και τον τρόπο ζωής τους.

Πρωτεύουσα σημασία έχει η αποκατάσταση του Ναού του Ταξιάρχη, που μαζί με τα γειτονικά του κτίσματα αποτελούν μια ενότητα, αλλά και του Ναού της Παναγίας, του χαρακτηριστικού τριώροφου κτίσματος, που μοιάζει γαντζωμένο πάνω στο βράχο. Πρόκειται για τα δύο πιο σημαντικά κτίσματα του οικισμού που προβλέπεται να λάβουν πολιτιστικές χρήσεις: ο Ναός της Παναγίας θα στεγάσει το λαογραφικό μουσείο του Ανάβατου και ο Ταξιάρχης θα φιλοξενεί εκθέσεις και προβολές. Τα ερείπια που σώζονται μόνο ως ίχνη στερεώνονται, αποτελώντας τον αρχαιολογικό χώρο-ερειπιώνα, ενώ σε μερικές περιπτώσεις, φιλοξενούν υπαίθριες εκδηλώσεις, όπως για παράδειγμα συναυλίες, παραστάσεις, προβολές. Το τείχος ορθώνεται πάνω στο βράχο περικλείοντας την ακρόπολη και συνθέτοντας, μαζί με τα κτίσματα που πρόσκεινται σε αυτό, ένα μέτωπο συμπαγές και στιβαρό. Η σημερινή του εικόνα, ωστόσο, με τις καταρρεύσεις, δεν αντιπροσωπεύει την αρχική του μορφή και υπόσταση. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο να συμπληρωθεί, όπως προβλέπει η συγκεκριμένη πρόταση, με το ίδιο υλικό (τοπική πέτρα), ώστε να ολοκληρωθεί η εικόνα του τειχισμένου τμήματος που αντικρίζει κανείς από τον κεντρικό δρόμο, κατευθυνόμενος προς τον Ανάβατο. Πέρα, όμως, από την ολοκλήρωση της εικόνας του, αποτελεί και θέμα ασφάλειας, καθώς προστατεύει από τις μεγάλες κλίσεις του υψώματος, πάνω στο οποίο επικάθεται η ακρόπολη. Μεσοχώρι Η περιοχή που καταλαμβάνει το μεσοχώρι αποτελεί το τμήμα του οικισμού που μελετήσαμε πιο διεξοδικά στην παρούσα εργασία. Εδώ, οι βασικές κατευθύνσεις της πρότασής μας αφορούν την αποκατάσταση και επανάχρηση των υφιστάμενων κελυφών, αλλά και τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου. Καθώς η περιοχή αυτή αποτελεί το ζωτικότερο τμήμα του οικισμού, το οποίο πρόκειται να παραλάβει τις περισσότερες νέες χρήσεις, κρίθηκε απαραίτητη η δημιουργία προσβάσεων προς τα κελύφη, μέσω της επανενεργοποίησης των υφιστάμενων δύσβατων μονοπατιών. Η κεντρική, τσιμεντοστρωμένη διαδρομή του οικισμού που οδηγεί στην πύλη του κάστρου ανασχεδιάζεται, διατηρώντας το ίδιο περίπου πλάτος

και την οργανική μορφή της υφιστάμενης χάραξης. Οι μεγάλες κλίσεις γεφυρώνονται με ραμπόσκαλα, που επιστρώνεται με χυτό δάπεδο με αδρανή, ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση στην ακρόπολη και στα εκατέρωθεν της διαδρομής κτίσματα που φιλοξενούν κεντρικές χρήσεις, και να διαφοροποιηθεί ο χαρακτήρας της από αυτόν των υπόλοιπων διαδρομών, που οδηγούν σε περιοχές κατοικιών. Προκειμένου η παρέμβαση στο τοπίο να είναι όσο το δυνατόν πιο διακριτική, ο χειρισμός των δευτερευουσών διαδρομών, που εξασφαλίζουν τις προσβάσεις στα κτίσματα, έχει αρκετά διαφορετικό χαρακτήρα. Η κατεύθυνση των υφιστάμενων μονοπατιών πάνω στο βράχο, που δεν ανεβαίνουν κάθετα στην κλίση, αλλά ακολουθούν τις ισοϋψείς και ανυψώνονται σταδιακά, διατηρείται. Τα μονοπάτια αυτά

επιστρώνονται με χωμάτινα δάπεδα (σταθεροποιημένο χώμα) που θυμίζουν το φυσικό υπόβαθρο, αλλά παράλληλα αφήνουν τον βράχο να αναφύεται ελεύθερα στα όριά τους. Συμπληρώνονται, δε, όπου είναι απαραίτητο για τη γεφύρωση μεγάλων υψομετρικών διαφορών, με σκάλες από τοπική πέτρα, που ακολουθούν τη λογική των υφιστάμενων. Στην κάτω παρειά των διαδρομών αυτών, που ακολουθούν τον βράχο, προστίθενται χαμηλά πέτρινα στηθαία (ύψους 0.50-0.70-1.00 μ.), που επαναδιατυπώνουν με σύγχρονους όρους το λεξιλόγιο του οικισμού. Θυμίζουν τα υφιστάμενα στηθαία των κατοικιών, ωστόσο το μήκος τους και η ελαφριά χρωματική διαφοροποίηση του υλικού, τα καθιστούν διακριτά από τα πρώτα. Άλλοτε λειτουργούν ως χαμηλό όριο που κατευθύνει χωρίς να αποκόπτει τη θέα, άλλοτε ως όρια-καθίσματα και άλλοτε, όπου οι κλίσεις είναι εντονότερες, ως προστατευτικά στηθαία. Με το ίδιο χωμάτινο υλικό, ως συνέχεια των διαδρομών που ξεκινάνε από τον βασικό άξονα και κατευθύνονται προς το πάνω τμήμα του οικισμού, διαμορφώνονται πλατώματα με θέα στον οικισμό, αλλά και μικρότερες τριγωνικές πλατείες στα κενά μεταξύ των κτισμάτων με στοιχειώδη φύτευση που δεν αλλοιώνει τη φυσιογνωμία του βράχου. Τα ερείπια της περιοχής, που έχουν υποστεί μεγάλες καταστροφές και δεν έχουν αναγνωρίσιμη δομή, διαμορφώνονται ως χώροι στάσης και θέας με ανακλητές κατασκευές όμοιες με αυτές που εισάγονται στην ακρόπολη (συνδυασμός μεταλλικού σκελετού και ξύλινων δοκών) και τα οποία είτε στεγάζονται, είτε αφήνουν το βλέμμα να κινηθεί ελεύθερα προς τα πάνω.

μακέτα πρότασης κλ. 1:300

τοπογραφικό υπάρχουσας κατάστασης κλίμακα 1:00

τοπογραφικό πρότασης

κλίμακα 1:200

τομή Α-Α’, υφιστάμενη κατάσταση κλίμακα 1:200

τομή Α-Α’, πρόταση κλίμακα 1:200

τομή Β-Β’, υφιστάμενη κατάσταση κλίμακα 1:200

τομή Β-Β’, πρόταση κλίμακα 1:200

τομή Γ-Γ’, υφιστάμενη κατάσταση κλίμακα 1:200

τομή Γ-Γ’, πρόταση κλίμακα 1:200

110

Σε μια περιοχή που περιλαμβάνει περίπου 45 κτίσματα, γίνεται μια απόπειρα να διερευνηθούν οι δυνατότητες που προσφέρουν τα υφιστάμενα κελύφη, για να ικανοποιήσουν τις σύγχρονες ανάγκες διαβίωσης. Επιλέγεται, έτσι, ένα αντιπροσωπευτικό τμήμα του οικισμού, που δεν έχει υποστεί ούτε τις καταστροφές της ακρόπολης, ούτε τις αλλοιώσεις του νέου χωριού. Με βάση υποθετικά κοινωνικά σενάρια, σχεδιάστηκαν ενδεικτικές λύσεις αποκατάστασης των κελυφών και διατάξεις που ικανοποιούν ανάγκες μόνιμης κατοικίας, ξενώνων, φαρμακείου, ιατρείου, πολιτιστικού κέντρου, winebar και καφέ-εστιατόριου. Οι λύσεις προέκυψαν τόσο μέσω της συνένωσης όμορων κτισμάτων, όσο και σε μεμονωμένα κτίσματα. Κατά τον ανασχεδιασμό των κελυφών δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση μεταξύ τους, όπου αυτά συνενώνονται, αλλά και στη μετάβαση από τον εσωτερικό-ιδιωτικό προς τον εξωτερικό-δημόσιο χώρο. Καθώς ο υπαίθριος χώρος ταυτίζεται με τον δημόσιο και οι κατοικίες δεν έχουν τη δυνατότητα ιδιωτικής αυλής, γίνεται μια προσπάθεια διαμόρφωσης ημι-δημόσιων χώρων στις εισόδους των κατοικιών, ενώ παράλληλα μέσω της δυνατότητας πρόσβασης στα δώματα των εκατέρωθεν κελυφών, δημιουργείται ιδιωτικός υπαίθριος χώρος για τις κατοικίες. Στο εσωτερικό των κτισμάτων, γίνεται προσπάθεια για την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη εξοικονόμηση χώρου, λόγω των μικρών διαστάσεων των κελυφών. Ο γενικός κανόνας είναι η χωροθέτηση των βασικών λειτουργιών (π.χ. χώροι διημέρευσης, υποδοχής, w.c.) στο ισόγειο, και των βοηθητικών (π.χ. υπνοδωμάτια) στον όροφο-ξύλινο πατάρι, που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν καταλαμβάνει όλη την εσωτερική ωφέλιμη επιφάνεια, αφήνοντας ένα τμήμα του χώρου διώροφο, ακολουθώντας την παραδοσιακή οργάνωση των κτισμάτων αυτών. Όπου το επιτρέπει το καθαρό ύψος, δημιουργούνται επιπλέον πατάρια με μικρό ύψος (αποκλειστικά χώροι ύπνου), στα οποία η πρόσβαση γίνεται με σκάλα εν είδη κουκέτας. 111

μακέτα πρότασης κλ. 1:100

112

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

δυνατότητες επικοινωνίας κελυφών κλ. 1:200

113

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

τοπογραφικό υπάρχουσας κατάστασης κλίμακα 1:100

τοπογραφικό πρότασης κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +434,5 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +437,0 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +439,5 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +442,2 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +445,0 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +447,7 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +450,0 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +452,2 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +455,2 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +458,5 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +461,5 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +463,5 κλίμακα 1:100

κάτοψη στάθμης +465,5 κλίμακα 1:100

τομή Δ-Δ’

κλ. 1:100

τομή Ε-Ε’

κλ. 1:100

148

Προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τις λύσεις που προτείνονται για την διαρρύθμιση και συνένωση των κελυφών, επιλέξαμε να μελετήσουμε εκτενέστερα μια τυπική κατοικία, που προκύπτει από τη συνένωση δυο όμορων κελυφών. Πρόκειται για μια κατοικία που μπορεί να φιλοξενήσει τρία ή τέσσερα άτομα, καθώς διαθέτει καθιστικό, κουζίνα, υπνοδωμάτιο, ξενώνα και λουτρό. Τα δύο κελύφη στην προκειμένη περίπτωση έχουν τέτοια υψομετρική διαφορά μεταξύ τους, ώστε ο όροφος του ενός να βρίσκεται σχεδόν στο ίδιο επίπεδο με το ισόγειο του άλλου. Στο επίπεδο αυτό λοιπόν χωροθετούνται το καθιστικό, ο ξενώνας, ένας χώρος μελέτης και το λουτρό, ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμα και από τα δύο άλλα επίπεδα της κατοικίας. Στο ισόγειο του πρώτου κελύφους, βρίσκεται η κουζίνα, έχοντας ανεξάρτητη είσοδο, και συνδέεται με μεταλλική σκάλα με ένα πατάρι, όπου έχουμε το καθιστικό. Λόγω του περιορισμένου αριθμού ανοιγμάτων στο ισόγειο, το πατάρι αυτό δεν καταλαμβάνει ολόκληρη την επιφάνεια, επιτρέποντας στο φως που εισέρχεται από τα παράθυρα του ορόφου να φτάσει στην κουζίνα. Στο δεύτερο κέλυφος οι επεμβάσεις είναι εντονότερες. Ο όροφος, και σε αυτή την περίπτωση, αποτελείται από πατάρι, με μεταλλικό σκελετό, το οποίο όμως αυτή τη φορά καταλαμβάνει όλη την επιφάνεια. Δημιουργείται έτσι η ανάγκη επιπλέον φωτισμού στο ισόγειο, γεγονός που μας οδήγησε στη διάνοιξη δυο μικρών ανοιγμάτων στον νότιο τοίχο, σε σημεία όπου υπήρχαν θυρίδες. Ταυτόχρονα, δημιουργείται ένα άνοιγμα στον ανατολικό, κοινό τοίχο των δυο κελυφών, ώστε να επιτραπεί η μεταξύ τους επικοινωνία. Στον όροφο, αντίστοιχα, προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα πρόσβασης στο δώμα του γειτονικού κελύφους, διανοίγεται επίσης ορθογωνικό άνοιγμα μικρού πλάτους στον ανατολικό τοίχο. Για την διαμόρφωση του λουτρού και του ξενώνα, χρησιμοποιούνται ελαφρά διαχωριστικά, από τσιμεντοσανίδα και μονωτικό υλικό, τα οποία στερεώνονται σε ανεξάρτητο σκελετό, ώστε να μην καταπονούν την υφιστάμενη κατασκευή. Οι κατασκευές των παταριών και των κλιμάκων αποτελούνται από μεταλλικό σκελετό με κάλυψη από ξύλινες σανίδες, και διατηρούν

μικρή απόσταση από τους πέτρινους τοίχους, σηματοδοτώντας το γεγονός ότι αποτελούν μεταγενέστερα και εύκολα ανακλητά στοιχεία, που δεν τραυματίζουν τα κελύφη. Στο ισόγειο, όπως και στα δώματα, που είναι συνήθως βατά, το δάπεδο επιστρώνεται με πατητή τσιμεντοκονία, ενώ οι τοίχοι επιχρίονται μόνο εσωτερικά με λεπτή στρώση κονιάματος, που αφήνει ανάγλυφη την πέτρινη επιφάνεια τους. Τα νέα ανοίγματα που δημιουργούνται είναι περιορισμένα σε αριθμό, έχουν ορθογωνικό σχήμα, και οριοθετούνται από στοιχεία από σκυρόδεμα, ώστε να είναι διακριτά από τα υπάρχοντα, χωρίς ωστόσο να αλλοιώνουν τη μορφολογία του συνόλου. Τα νέα κουφώματα που τοποθετούνται, τέλος, είναι ξύλινα και λιτά, προσομοιάζοντας μορφολογικά τα παλιότερα. Αυτή η πειραματική προσπάθεια αποδεικνύει ότι τα υφιστάμενα κελύφη, αν και εκ πρώτης όψεως μοιάζουν αφιλόξενα για τα σύγχρονα δεδομένα διαβίωσης, είναι δυνατόν με συνενώσεις και μικρές εσωτερικές τροποποιήσεις να μετατραπούν σε δοχεία σύγχρονης ζωής. Παράλληλα, αποτελεί έναν οδηγό-πλαίσιο με βάση τον οποίο θα πρέπει να κινηθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία, και ο οποίος προφανώς ισχύει και για τα υπόλοιπα προς αποκατάσταση κτίσματα του οικισμού.

149

Τομή Α-Α’, υφιστάμενη κατάσταση κλ. 1:50

150

Τομή Α-Α’, πρόταση κλ. 1:50

151

Κάτοψη στάθμης +456,5 152

κλ. 1:50

Κάτοψη στάθμης +459,5 κλ. 1:50

153

Κάτοψη στάθμης +462,0 κλ. 1:50

154

155

156

Βιβλιογραφία _Αποστόλου Μ., “Ανάβατος Χίου: αρχιτεκτονική, μορφολογική και αρχαιολογική ανάλυση και τυπολογία”, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, 2004 _Αξιωτάκης Σ. Ανδρέας, “Ο Ανάβατος της Χίου (ιστορία - τέχη - λαογραφία)”, εκδόσεις Κ.Ζήσιμος, Χίος, 1994 _Αποστόλου Μ., “Μικροί οχυρωμένοι οικισμοί του Αιγαίου”, εκδόσεις Ερίννη, 2000 _“Η οχυρωματική αρχιτεκτονική στο Αιγαίο και ο μεσαιωνικός οικισμός Αναβάτου Χίου : Χίος, 26-28 Σεπτεμβρίου 2008 : πρακτικά”, εκδόσεις άλφα πι, Χίος, 2012 _Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία, “Ανάβατος Χίου”, Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος _Καλλιγά Χ., Μάλλιαρης . (επιμ), “Θεωρία και πρακτική για την αποκατάσταση ιστορικών οικισμών με σκοπό τις νέες χρήσεις, Πρακτικά Συνεδρίου «Θ΄ Συμπόσιο Ιστορίας και Τέχνης», Μονεμβασιά 20-22 Ιουλίου 1996”, Εστία, Αθήνα, 2003 _Κωνσταντινίδης Άρης, “Τα θεόκτιστα. Τοπία και σπίτια στη σύγχρονη Ελλάδα”, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1994 _Μπούρας Χ., “Χίος, Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική”, εκδόσεις Μέλισσα, 1982 _Παπαϊωάνου Κ., Δημητσάντου-Κρεμεζή, Φινε Μ., “Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο. Η γενική αρχιτεκτονική διάρθρωση του και η τυπολογία της μέσα από αντιπροσωπευτικά σχέδια”, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 2001 _“Κατάλογος έκθεσης μελετών εφαρμογών για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς”, ΤΕΕ/ΤΚΜ, 1994 _Θ. Γαβαλά, Θ. Μονιούδη, “Χωρική ανάλυση των μεσαιωνικών οικισμών της Χίου”, Αρχιτεκτονικα Θέματα, 1978, τ12 _Ν. Καλογήρου, Μ. Νομικός, “Μια πρόταση ολοκληρωμένης επέμβασης σε δύο ιστορικά σύνολα”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1975 τ 113-115 _Γ. Λάββας, “Ανώνυμη και σύγχρονη αρχιτεκτονική”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 8/1972 _Μιχαηλίδης, “Παρατηρήσεις πάνω σε τρεις πόλεις νησιών του Αιγαίου”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1974, τ9 _Νομικός, Παπαμίχος, “Πολεοδομική επέμβαση σε ιστορικό περιβάλλον”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1991, τ25 _Δ. Φιλιππιδης, “Ερευνώντας την ανώνυμη αρχιτεκτονική”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 6/1972 _Giancarlo De Carlo, “Colletta di Castelbianco”, The Architectural Review, 6/1995, τ1180 _Μυρτώ Τερζίδου, “Πρόταση αποκατάστασης και αναβίωσης ενός ιστορικού οικισμού: η περίπτωση του Ανάβατου στη Χίο”, Μνημείο και περιβάλλον, 2000, τ6

157