23 februari 2013 , pag. 10
’Een treurig lint van verstotenen’ ACHTERGROND DENNENOORD 1945 3 Duitsers ontruimden Dennenoord op 27 maart 1945 3 Tijdens geïmproviseerd verblijf in Franeker stierven 56 patiënten
’’
Dat er zoveel mensen overlijden dringt niet tot me door
Door Willem van Hamersvelt Zuidlaren/Franeker Het is een buitengewoon deerniswekkende passage in het dik 120-jarig bestaan van psychiatrisch ziekenhuis Dennenoord in Zuidlaren: De evacuatie van een groot deel van de inrichting op last van de Duitsers op 27 maart 1945 en het daaropvolgende vier maanden durende verblijf onder kommervolle omstandigheden in een stampvolle inrichting Franeker. Van de 528 verdreven patiënten stierven er 56. Slachtoffers van ondervoeding, uitputting, smerige ziektes en stress. Het is een vrijwel vergeten bladzijde uit de geschiedenis. Misschien wel omdat het om ’slechts’ krankzinnigen ging, veronderstellen de samenstellers van het rijk geïllustreerde boekje Dennenoord en Franeker 1940-1945. De helletocht die vergeten werd. Op woensdagmiddag 27 maart wordt met de onthulling van een monument op het ziekenhuisterrein de ontruiming herdacht. De omstandigheden op Dennenoord waren in die laatste maanden van de oorlog al beroerd. De inrichting zat barstensvol met eigen patiënten en geëvacueerden uit Loosduinen (bij Den Haag). Een deel van het personeel was tewerkgesteld in Duitsland. Er was gebrek aan alles. De patiënten mochten maar een keer per maand in bad en hun kleding werd eens in de twee weken gewassen. Maar het was heilig bij wat hen nog te wachten stond. Na weken touwtrekken en op papier rondzeulen met de patiënten door het hele land, beval het militair gezag tot al-
¦ De patiënten bivakkeren dicht op elkaar in het stro. (De foto’s in het boek, geven een impressie van hoe het is geweest. Ze zijn niet tijdens de Zuidlaarder evacuatie gemaakt).
gehele ontruiming. Dennenoord werd een militair hospitaal. Rond vier uur ’s middags op 27 maart vertrokken de 528 verpleegden, voor wie geen onderdak in de omgeving was gevonden, met drie artsen en zo’n honderd verpleegsters naar het station in Vries. Een deel liep zelf. Ouderen en ’onrustigen’ werden op boerenkarren afgevoerd. De laatste categorie lag ingenaaid in dekens om ontsnappen te verhinderen. Ze zouden er 48 uur lang niet meer uitkomen. "Ik voelde een machteloze woede bij het zien van die oude mannen en vrouwen met verschrikte gezichten, die bevend op de karren zaten", citeert het boek een verpleegster van toen. "Een treurig lint van verstotenen beweegt zich door het landschap", noteerde een ander. In Vries wordt de bevolking van Dennenoord in een gore trein gestouwd, die voornamelijk bestaat uit sterk vervuilde beestenwagons, deels onder het bloed. Een haastige schoonmaakbeurt heeft nauwelijks effect. De trein, die pas om drie uur in de nacht vertrekt, rijdt alleen in het donker om geallieerde beschietingen te voorkomen. Daarom staat hij ook de hele dag stil in Leeuwarden. De Zuidlaarders krijgen met dank aan de plaatselijke bevolking soep van aardappelschillen. Pas ver in de avond van 28 maart komt het transport aan in Franeker. Het is koud en het regent. De ’ingenaaiden’ zijn dan al te smerig om beet te pakken. Anderen hebben in het gedrang in de wagons een arm of een been gebroken. Een van de patiënten is onderweg bezweken. In de voorafgaande weken is er vanwege niet meer functionerende telefoons moeizaam schriftelijk contact geweest tussen het toch al overbevolkte gesticht
in Franeker en de directie van Dennenoord. Veel maakt het allemaal niet uit. Het stadje zit barstensvol vluchtelingen uit Limburg en Gelderland na de geallieerde opmars van september 1944 en de mislukte aanval op Arnhem. De plaatselijke krankzinnigeninrichting knapt uit zijn voegen. Verplegend personeel wordt links en rechts bij particulieren ingekwartierd. Voor de patiënten komt in allerijl een aantal schoolgebouwen beschikbaar. Er is niets. Geen bedden, geen verwarming, geen verlichting, geen stromend water, geen schone kleding, geen serviesgoed. De patiënten slapen op een laag stro. De volgende dagen trekken verpleegsters de stad in om lege blikjes te verzamelen. Daar wordt mee gegeten, voor zover er voedsel is. Wassen doen ze maandenlang met water uit de grachten. Een van de verpleegsters herinnert zich dat ze voor een groep van 94 patiënten
één handdoek en één waslap had. "De stomapatiënt kwam steeds als laatste aan de beurt." Waar honderden toch al ernstig verzwakte mensen dicht op elkaar gepakt leven, is een uitbraak van verwoestende ziektes niet te vermijden. Totdat de Zuidlaarders, eind juli pas, kunnen terugkeren naar een totaal uitgewoond Dennenoord overlijden nog eens 55 verpleegden. Dat brengt het totaal aantal slachtoffers van de ontruiming op 56, meer dan 10 procent van de totale groep geëvacueerden. De dood is in Franeker een dagelijkse metgezel. "Maar dat er zo veel mensen overlijden, dringt niet tot me door", zegt een verpleegsters in het boek. Dennenoord en Franeker 1940- 1945 is te koop bij voorinschrijving via www.lentis.nl. De exacte prijs van het 120 pagina’s tellende, royaal geïllustreerde boek, hangt af van de belangstelling, maar komt ergens uit tussen de 11 en 16 euro.