Charkov by Streetview
Leo Tillmanns 2013
Charkov, oktober 2011 Boris Michailov, fotograaf en vluchteling voor het Sovjetregime, maakt in 1999 een fotoboek over zijn stad Charkov. Het boek ‘Case History’ is een huiveringwekkend document over de sociale ongerechtigheid in Charkov. Boris Michailov signaleert weliswaar dat grote stadsdelen erop vooruitgegaan zijn, dat er meer winkelcentra en veel westerse reclames zijn, dat er veel meer en nieuwere auto’s rondrijden, maar tegelijkertijd ook dat het aantal daklozen en zwervers enorm is toegenomen. Charkov is 12 jaar later uitgebreid in de belangstelling van West-Europa gekomen door het EK voetbal dat mede door de Oekraïne georganiseerd is. Deze gebeurtenis heeft natuurlijk ook een bijdrage geleverd aan de verwestersing van de eertijds communistische stad. Toen onlangs de eerste Google Streetview beelden van Charkov beschikbaar werden, opnames uit het najaar van 2011, ben ik meteen op zoek gegaan naar de huidige stand van zaken. Evenals Michailov registreer ik een gespleten stad, geografisch en sociaal. Aan de westkant een vervallen stadsdeel met veel kleine huisjes, vaak armoedige optrekjes en op kruispunten wat grotere gebouwen die duidelijk na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog niet meer in ere hersteld zijn. Aan de oostkant een westers aandoend stadsdeel met veel verkeer, reclameborden, tankstations en winkelcentra. Maar ook daar is de grauwe erfenis van de communistische tijd niet ver weg. Overal zien we nog straathandel, vaak van individuele verkopers of kleine kraampjes, plekken waar inwoners bepakt met plastic tassen iets van hun gading zoeken. Straten bieden een troosteloze aanblik, die versterkt wordt door de ommuurde percelen. Vrijwel alle privé huizen en bedrijven buiten het centrum zijn verborgen achter een enorme variëteit aan schuttingen, van steen, van ijzeren platen, van oude deuren of van gevonden plaatmateriaal. Mensen sjokken met hun inkopen langs eindeloze modderpaden op weg naar hun bestemming. Knooppunten van openbaar vervoer vormen ideale marktlocaties. Talrijke kraampjes in een bonte mengeling van kleuren bieden groente, eetwaar en drank aan. In het oostelijke deel zijn er gigantische winkelcentra langs brede lanen met uitgestrekte parkeerterreinen. En daarachter de uitgestrekte flatcomplexen, die zo kenmerkend zijn voor de communistische sociale woningbouw.
Eigenlijk toont Streetview Charkov twee kanten van een medaille. De oude communistische stad met hier en daar moderne elementen zoals auto’s en reclameborden tegenover de nieuwe kapitalistische (eigenlijk postcommunistische) stad met veel oude elementen zoals slecht afgebouwde flatwijken, stokoude Lada’s en soms nog een vergeten standbeeld. Google Streetview heeft slechts een deel van de stad in beeld gebracht . Industrieterreinen en strategisch belangrijke punten zijn al dan niet opzettelijk weggelaten. Daardoor kan een vertekend beeld ontstaan. De beperking van Streetview is ook dat je alleen begaanbare wegen kunt zien. Wat speelt zich verderop af ? Je ziet geen zwervers of bedelaars en veel rommelige bedrijfsterreinen zijn aan het oog onttrokken. Maar de beelden die we wel aangereikt krijgen zijn al veelzeggend. Het huidige Charkov is geen mooie stad. De stad gesticht in de 18de eeuw is sindsdien een bestuurlijk centrum en een universiteitsstad. Tijdens de communistische tijd wordt het aantal fabrieken sterk uitgebreid en het huidige karakter is dan ook vooral dat van een oude industriestad. Nu zijn veel fabrieken gesloten en in verval geraakt. Achter de brede lanen en straten gaat een wirwar van onverharde straatjes schuil, een landschap waar sinds de val van het communisme de tijd heeft stilgestaan. Autowrakken en afvalhopen ontsieren het landschap en er is veel stille armoede. Het feit dat de Streetview opnamen in oktober gemaakt zijn draagt ook niet bij aan het positieve beeld. Vooral op bewolkte dagen zijn de opnames grauw en troosteloos. En de zonnige opnames, vooral in het rijkere stadsdeel ( toeval of niet) zijn veelal overbelicht waardoor ze voor een fotoboek slecht bruikbaar zijn. Dat is het nadeel van de ‘geleende’ fotografie. Streetview faciliteert de toegankelijkheid en daar moet je het mee doen.
Charkov 2015 De beelden hebben recentelijk nog een geheel andere lading gekregen. Charkov ligt in de Russische invloedssfeer van de Oekraine. In feite is de stad betwistgebied. De oorlogshandelingen hebben de stad nog niet bereikt maar de sfeer is erg grimmig. Reizigers wordt afgeraden om de stad en haar omgeving te bezoeken. Ook zijn demonstraties, geweld en zware criminaliteit aan de orde van de dag. Streetview beelden zijn nog steeds beschikbaar, maar het is onduidelijk hoe recent die zijn.
Werken met Google Streetview. Streetview biedt ongekende mogelijkheden. Met name de toegang tot landen en plaatsen die eerst moeilijk toegankelijk waren of plaatsen die interessante dingen verbergen. De nieuwsgierigheid naar het voormalige Oostblok bijvoorbeeld of de herinnering aan een vroegere woonplaats. Als fotograaf houd ik me sinds 2011 intensief bezig met Streetview. Eerst gebruik ik Streetview vooral om voor mij nog onbekende plekken af te speuren. Maar al snel ontdek ik de eigenstandige schoonheid en charme van de Google beelden. Bij het werken aan streetviewprojecten betrap ik mijzelf erop dat ik de foto’s van Streetview al snel als mijn eigen foto’s ga beschouwen. Hoe komt dat ? Wat is het verschil tussen fotograferen met Streetview of de klassieke fotografie. Streetview is een instrument, net zoals de camera. Je rijdt door een straat, kijkt rond, stopt en maakt een foto. Streetview creëert voorwaarden, maakt toegankelijk maar het maakt geen selectie. Pas door het vastleggen door de Streetview gebruiker krijgen de foto’s hun eigen inhoud en betekenis. Dat is het interessante en dat geeft mij ook het gevoel van eigendom van het beeld. In de recente fotoboeken heb ik geprobeerd om mijn eigen fotografische aanpak met Google Streetview te verbreden. Google Streetview gaat niet in op de details. Inzoomen leidt tot wazige beelden. De opnames blijven dus afstandelijk en laten weinig ruimte voor selectie. Irrelevante details moet je op de koop toenemen. Dat spreekt mij aan. In mijn eigen fotowerk ben ik de laatste jaren op dit punt aanbeland, het fotograferen op de straathoek waarbij alle aanwezige elementen worden meegenomen. In Japan heb ik die benadering onlangs kunnen perfectioneren. De opnames hoeven niet per sé een thema of een hoofdonderwerp te hebben, maar het beeld moet wel een verhaal vertellen. Een verhaal dat misschien niet altijd meteen inzichtelijk is want de kijker moet er wel tijd voor nemen. Voor mij is een dringende vraag of ik die boeken nu kan gaan uitgeven of verkopen ? Google claimt de eigendomsrechten maar ze zijn zelf niet voor vragen op dit gebied bereikbaar. Mails worden niet beantwoord. Aperture , het toonaangevende fototijdschrift heeft een boek met Google Streetview foto’s uitgegeven. Het boek heet “a new American Picture” en is gemaakt door Doug Rickard. In het boek wordt op geen enkele wijze melding gemaakt van rechten door Google. Wel moedigt Google het gebruik van de foto’s aan, om ze door te sturen naar vrienden en bekenden. Daarnaast zijn er nog andere aspecten die mij bezighouden, met name de factor tijd. Foto’s zijn overdag gemaakt, meestal overdag, met zonneschijn of bewolking maar meestal niet bij regen en ook niet in de schemering. Omdat de databases digitaal ‘ververst’ worden kunnen de opnamen in een straat sterk verschillen, bijvoorbeeld links en rechts in een ander jaargetijde. Ik heb al gezien dat op een kruispunt in Luik eenzelfde huis drie keer voorkomt met steeds een andere reclamebord, variabel vanaf de plaats op het kruispunt waar je gaat staan. Beelden die gisteren ik vastgelegd heb zijn overmorgen verdwenen. Soms worden beelden op verzoek gewist. Google Streetview is geografisch consistent, maar historisch niet. Leo Tillmanns