Steve Reich in de Doelen

REICH PROGRAMMABOEK SEIZOEN 2008 – 2009

1

2

STEVE REICH RETROSPECTIEF VAN EEN HEDENDAAGSE MEESTER INHOUDSOPGAVE 3

STEVE REICH COMPONIST VAN DE GELEIDELIJKE VERANDERING? door Huib Ramaer

5

TIME TABLE

8 CONCERT 1 WOENSDAG 24 SEPTEMBER 2008, GROTE ZAAL 20.15 UUR · DE ESSENTIE VAN REICH Steve Reich · slagwerk DoelenEnsemble, DoelenKwartet, Slagwerkgroep Den Haag en VocaalLAB Nederland o.l.v. Arie van Beek Reich • Clapping Music · Different Trains · Music for Pieces of Wood · Tehillim

16 CONCERT 2 ZONDAG 23 NOVEMBER 2008, JURRIAANSE ZAAL 20.15 UUR · THE ONLY MOVING THING eighth blackbird Reich • Double Sextet (Nederlandse première) Lang, Gordon en Wolfe • singing in the dead of night (Nederlandse première)

24 CONCERT 3 WOENSDAG 4 MAART 2009, GROTE ZAAL 20.15 UUR · REICH EN MACMILLAN The Hilliard Ensemble James MacMillan · dirigent m.m.v. Codarts Symphony Orchestra, Symfonieorkest van het Koninklijk Conservatorium, Gemengd koor van Codarts en het Koninklijk Conservatorium, Nationaal Kinderkoor o.l.v. Wilma ten Wolde Reich • The Desert Music MacMillan • Quickening, voor solisten, kinderkoor, gemengd koor en orkest (Nederlandse première)

32 CONCERT 4 ZATERDAG 14 MAART 2009, KUNSTHAL · AUDITORIUM 20.30 UUR · HALLUCINEREND REPETEREND Asko | Schönberg o.l.v. Reinbert de Leeuw Reich • Drumming · Music for 18 Musicians

36 CONCERT 5 VRIJDAG 3 APRIL 2009, JURRIAANSE ZAAL 19.00 UUR · HYPNOTISERENDE TOETSEN Studenten van de pianoafdeling van Codarts o.l.v. Maarten van Veen piano Reich • Six Pianos Ten Holt • Canto ostinato

40 CONCERT 6 ZATERDAG 4 APRIL 2009, JURRIAANSE ZAAL 19.00 UUR · BIJBEL VAN HET MINIMALISME Orkest De Volharding o.l.v. Jussi Jaatinen Riley • In C Reich • City Life (bewerking Anthony Fiumara)

1

2

Steve Reich Š Alice Arnold

STEVE REICH componist van de geleidelijke verandering?

Zijn ouders gingen vroeg uit elkaar. Onder de hoede van

Maar Reich opent je ook de oren voor het mysterie

een gouvernante pendelde hij als kleuter heen en weer

tussen de noten. Harmonieën drijven traag voorbij, hij

tussen zijn moeder in Los Angeles en zijn vader in New

herhaalt dingen, geeft je de tijd om de schoonheid ervan

York. In zijn tienertijd verhuisde pa naar Larchmont,

te ervaren. Muzikale weefsels worden onder de loep

een buitenwijk ten noorden van New York. Ineens was

gelegd en als luisteraar raak je geboeid door verrassende

Steve zijn maatjes uit de Upper West Side kwijt. In

akoestische randverschijnselen. Of zoals hij het zelf zegt:

Larchmont trof hij een jongen die jazzpiano speelde.

‘Focusing in on the musical process makes possible

Steve begon hem te begeleiden op drumstel en kreeg

that shift of attention away from he and she and you

de smaak te pakken. Hij bezocht de ‘smoky’ jazzkroeg

and me toward it.’

Birdland, hoorde er Miles Davis, de pianist Bud Powell

Toch komen ook he en she wel degelijk aan het woord

en de befaamde bebop drummer Kenny Clarke. Later

in zijn muziek. Hij houdt van stemmen die kloppen met

zei Reich over Music for 18 Musicians uit 1976 dat hij

wat je in onze tijd om je heen hoort. Uit de radio, in de

hierin had getracht de vloeiende ‘flow’ in de timing

popmuziek, of uit de telefoon. Van hoe ver ze soms ook

van Clarke te imiteren.

tot ons komen, ze klinken intiem en dichtbij dankzij de techniek.

Verlaat Reich nu zijn studio met dubbelglas ramen voor

Bijklussend als taxichauffeur monteerde Reich begin

de rumoerige straten nabij Brooklyn Bridge, dan gaan

jaren zestig een microfoon onder het kapje waar de

zo nodig de oordopjes in. Hij is zuinig op zijn trommel-

binnenverlichting zit ‘so I could bug the cab’. Zijn manier

vliezen. Lawaai genoeg in de Triangle Below Canal Street,

van veldwerk doen. Tien uur bandmateriaal verzamelen

zijn buurt in downtown Manhattan (kortweg ‘Tribeca’).

en dan als een gek afluisteren, knippen, plakken en

Het is een beetje zijn orkest geworden, dat grootsteedse

weer luisteren tot er drie minuten overblijven. De collage

gegons, getoeter en geraas en al die totaal verschillen-

Livelihood vol open- en dichtslaande portieren, sirenes,

de mensen die door elkaar heen schreeuwen, praten,

namen van bestemmingen, dank- en afscheidswoorden

communiceren of protesteren. Die hectische wirwar

van verschillende personen op allerlei tijdstippen.

van geluiden waarbinnen de moderne mens zijn rust

Was Reich aanvankelijk aangewezen op tape, een

moet zien te bewaren.

statisch medium dat je alleen maar kunt afdraaien, in

3

City Life uit 1995 kon hij hetzelfde gemep met portieren

tiging daarvan vooraf. Hij is een man van ‘ik heb vast

live en veel soepeler getimed tevoorschijn laten komen

wel gelijk, maar laat ik het achteraf voor de zekerheid

vanonder een toets van een keyboard, dankzij de digitale

toch maar even checken’. Zo gezegd zo gedaan in de

sampling-techniek. Een klap van een heipaal, een woord

zomer van 1970. ‘I decided it was important to go to

van een brandweerman in actie bij het rokende World

Africa myself and learn some drumming by drumming.’

Trade Center na de bomaanslag in 1993 als ‘muziek-

Meesterdrummers in Accra (hoofdstad van Ghana)

noot’ met één druk op de toets? Het kan allemaal, geen

lieten hem ook Afrikaanse liederen horen. Vooral de

probleem.

begeleidingsfiguren interesseerde Reich: ‘unique,

Schubert verklankte het spinnewiel in de pianobegelei-

beautiful, and quite different from anything in Western

ding van het lied Gretchen am Spinnrade. Prokofjev

music’. Het Afrikaanse equivalent van Gretchen am

motoren in zijn Zevende Pianosonate, Mossolov de

Spinnrade.

‘OM GEDETAILLEERD LUISTEREN TE BEVORDEREN MOET EEN MUZIKAAL PROCES EXTREEM GELEIDELIJK VERLOPEN.’ STEVE REICH

4

stampende machines van de Sovjetindustrie in zijn IJzer-

Al die oeroude, mondeling overgeleverde tradities, ze

gieterij. George Antheil liet in de New Yorkse Carnegie

spraken Reich bijzonder aan, maar hoe zat het eigenlijk

Hall in 1927 drie vliegtuigpropellers razen in zijn Ballet

met hemzelf? Wat wist hij nou van zijn eigen joodse roots?

mécanique. Het lukte Antheil nog niet zijn muziek te

Hij kon niet eens Hebreeuws lezen!

synchroniseren met de film van beeldend kunstenaar

Reich stapt Lincoln Square Synagoge binnen in New

Fernand Léger.

York en meldt zich aan voor een inhaalactie. Hij volgt

Beryl Korot, video kunstenares, begon begin jaren

lessen in het Hebreeuws en de Torah, oefent met

zeventig te werken met ‘multiple channels’. In een

cantors, bezoekt deskundigen in Jeruzalem met Beryl

interview met David Allenby zegt Korot daar iets opmer-

Korot (vanaf 1976 zijn vrouw) en leert steeds meer over

kelijks over. Ze keek naar de oude techniek van het

de typische, ritmische aanduidingen in de geschriften.

weefraam, zei ze, om ideeën op te doen over het pro-

De accentuering van lettergrepen, de verfijnde inter-

grammeren van meerdere videokanalen tegelijk. ‘Het

punctie, aangegeven met 28 verschillende ‘ta’amim’,

weefraam’, zegt ze, ‘is tenslotte het oudste werktuig

waaruit je kunt aflezen hoe je woorden van de Torah

voor programmeren.’

als het ware moet ‘proeven’ als je ze voordraagt. Hij zet

Eind jaren vijftig hoorde Reich voor het eerst Afrikaanse

Hebreeuwse psalmteksten op zijn piano en gaat er zing-

muziek op grammofoonplaten. Hij had geen idee hoe het

zeggend bij improviseren, zichzelf begeleidend op een

in elkaar stak, tot hij de componist Gunther Schuller in

trommeltje. Een melodie komt op in zijn hoofd, terwijl

1963 hoorde spreken over de Afrikaanse roots van de

hij woorden zegt. Eerst tekst, dan muziek. Het is een

jazz. Schuller noemde een boek waarin de Engelse

oeroud principe. ‘Good new ideas generally turn out to

onderzoeker A.M. Jones West-Afrikaanse muziek had

be old’, zegt Reich.

genoteerd. Reich kocht het meteen en wat zag hij?

Korte repetitieve patronen van 2, 3, 4, 6 of 12 tellen, zo

Reich drukt zich kernachtig uit in rake oneliners. Op

gestapeld, dat de eerste tellen van die groepjes, de

Cornell University werd hem de filosofie van Ludwig

‘downbeats’, nooit samenvielen. Het frappeerde hem

Wittgenstein bijgebracht, een man van koppige uitspraken

als een radicaal andere organisatie van muziek.

als: ‘Een beeld stemt met de werkelijkheid overeen of

Bij Reich gaat de muzikale intuïtie telkens aan de beves-

niet; het is juist of onjuist, waar of onwaar’. In de zomer

van 1968 stelde Reich eenzaam en alleen zijn eigen

In zijn strijkkwartet Different Trains is het muzikale

ideeën op schrift in New Mexico ‘trying to clarify for

materiaal afgeleid van de spraakmelodieën van de

myself what I was doing’. De beeldhouwster Nancy

geïnterviewden op tape. ‘Using the voice of individual

Graves (zelf de vrouw van minimalist in de beeldhouw-

speakers is not like setting a text – it’s setting a human

kunst Richard Serra) had hem ertoe aangespoord. James

being’, zegt Reich en dat sprak hem wél aan. Nu kon hij

Tenney was de enige die hem die zomer kwam opzoeken.

ja zeggen tegen opera. Met zijn vrouw Beryl Korot maakte

De pianist, componist en schrijver gaf Reich zinnig

hij video-opera’s als The Cave (première, tijdens de Wie-

commentaar op zijn teksten. Resultaat was het essay

ner Festwoche 1993) en Three Tales, over de ramp met

Music as a gradual Process.

het luchtschip de Hindenburg (1937), de atoomproeven

Sinds dat invloedrijke essay over muziek als een proces

op het eiland Bikini (1946-54) en het gekloonde schaap

van geleidelijke verandering, is Reich zeven stappen

Dolly (1997). Three Tales ging in première in 2002 in

verder en zijn er naast veel nieuwe muziek ook veel

Wenen en kwam daarna naar het Holland Festival.

teksten en interviews bijgekomen, verzameld door Paul Hillier in Writings on Music 1965-2000 - Steve Reich

De serieuze muziek slingerde lang heen en weer tussen

(Oxford University Press 2002). Bovendien heeft het

het strenge serialisme van Pierre Boulez en Karlheinz

label Nonesuch in 2006 een belangwekkend retrospec-

Stockhausen en het onbeteugelde loslaten van John

tief uitgeven met vijf cd’s vol Reich voor nog geen dertig

Cage. De serialisten brachten hun muzikale materiaal

euro.

op orde met getallenreeksen. John Cage, van wiens werk Reich in 1958 een retrospectief hoorde in de New Yorkse

OPERA?

Town Hall, liet muzikale gebeurtenissen afhangen van

Wil je een opera voor ons componeren, vroeg het Holland

het kop of munt van de I Ching (het Chinese ‘Boek der

Festival hem in de jaren tachtig. ‘No’, luidde zijn ant-

Veranderingen’). In beide gevallen had het compositie-

woord. Zolang met opera werd bedoeld de oude vorm

proces geen hoorbare relatie met het klinkende resultaat.

van een orkest in de bak, klassiek geschoolde zangers

Reich wilde een ‘perceptible process’. Hij wilde zijn kaar-

op het podium, zolang had opera voor hem geen zin.

ten juist open op tafel leggen: ‘The use of hidden struc-

De cultuur van het lettergrepen plooien naar muziek-

tural devices in music never appealed to me’.

noten kon hem niet bekoren. Tot hij ontdekte dat je het

Misschien wel zijn meest naakte werk is Pendulum

kon omkeren.

Music. Vier microfoons hangen aan hun snoer, elk boven

TIME TABLE

5

Reichs grootvader van vaders kant kwam in 1890 uit Krakow (Polen) naar Amerika en trouwde in New York een Hongaarse. De familie Sillman, van moeders kant, was veel eerder uit Duitsland geëmigreerd. Ze vestigden zich in Detroit en trokken in de jaren dertig naar Los Angeles. Reichs moeder, June Caroll, werd bekend als zangeres op Broadway met liedjes als Love is a Simple Thing en Penny Candy (1952, musical review New Faces). Vader Leonard Reich studeerde rechten en werd advocaat.

1935 Huwelijk van Leonard en June.

1936, 3 oktober. Hun zoon Steve wordt geboren in New York.

Steve’s ouders gaan kort daarna uit elkaar. Ze besluiten zich elk de helft van het jaar over hun zoon te ontfermen.

Zijn moeder gaat terug naar haar familie in LA. 1935

1936

1937

hun eigen speaker, verbonden met een versterker. Vier

Center. Can you imagine? Een speciale plek voor con-

performers pakken elk een mike, trekken die naar zich

certen met muziek op tape? Het was het epicentrum

toe en laten tegelijk los. In full swing pendelen de micro-

van de experimentele muziek aan de West Coast.

foons over de speakers. Voorzichtig draaien de perfor-

Synthesizers en tape loops kwamen er samen met licht

mers de versterkers op tot er nagalm is (feedback) en

shows en lsd. Vaders van het minimalisme mengden

gaan tussen het publiek zitten. What you see is what

zich er met de Merry Pranksters, de rebelse groep

‘MINIMALISM IS A USEFUL TERM FOR MUSICOLOGISTS, MUSIC HISTORIANS, IT MIGHT HAVE BEEN SLIGHTLY DESCRIPTIVE IN THE MIDDLE 1960’S WITH PHASE, EVEN TO DRUMMING. NO CHANGES OF HARMONY AND CONSTANT INSTRUMENTS, VOICES AND ORGAN, DEFINITELY WITH MUSIC FOR 18 STEVE REICH you hear. Slingerende microfoons en het gewoe-woe

psychedelische drugs gebruikende hippies rond de

van hun rondzingen bij elke passage van de speakers.

schrijver Ken Kesey met hun bont beschilderde school-

Het ritueel eindigt als ze stilhangen met het uit de ver-

bus ‘Furthur’ (‘Caution: Weird Load!’ stond er achterop).

sterkers trekken van de stekkers. Reich noemt het een

Reich hielp Terry Riley met het samenstellen van een

‘audible sculpture’.

ensemble voor de première in het Tape Center van Rileys

De sculpturen van de minimalist Richard Serra (vaak

minimal stuk In C. Lekker hallucineren in C-groot tot je

van metalen platen of lood) gaan meer over materialen

ervan in trance raakt. Hoe leuk het daar ook geweest

en processen dan over psychologie. Reich heeft er een

moet zijn, Reich begon de freelance pool van hardwer-

klik mee. Op 27 mei 1969 werden de microfoons aan

kende musici op Manhattan te missen en keerde in

het slingeren gebracht in het Whitney Museum door

september 1965 naar New York terug. Ondertussen had

Serra, Tenney, Michael Snow en Bruce Nauman.

hij wel een gouden vondst gedaan.

Snows film Wavelength uit 1967 geldt nog steeds als de Citizen Kane van de experimentele cinema. Van

AN INTERESTING TAPE

Snow leerde Reich dat je gradaties kunt onderscheiden

‘A tape is interesting, when it’s an interesting tape’,

tussen de stugge puls van een metronoom, de soepeler

merkte Reich ooit Cruijff-achtig op. ‘De’ tape van zijn

puls van het menselijk hart en het nog lossere heen en

leven was een opname op Union Square in San Fran-

weer van golven die op het strand aanspoelen.

6

cisco. Geklapwiek van een opvliegende duif leverde een percussief element (kwestie van herhalen). Verkeers-

TUSSEN DE HIPPIES

gedruis zorgde voor sfeer. Er bovenuit troonde de stem

In Californië werd in januari 1965 de collage Livelihood

van een zwarte priester van de Pinkstergemeente. Vlak

aan het publiek voorgesteld in het San Francisco Tape

na de Cubacrisis stond deze Brother Walter op het plein

1938-42 Onder de hoede van Virginia Mitchell, de kinderoppas, pendelt Steve regelmatig per trein heen en weer tussen zijn moeder in LA en zijn vader in NY. Virginia blijft op hem passen tot hij tien jaar oud is.

1938

1939

1940

te galmen over de zondvloed: ‘It’s gonna rain!’ Met een

‘I had to like open the bruise up and let some of the

richtmicrofoon hengelde Reich de apocalyptische

bruise blood come out to show them’. Reich liet Hamms

woorden uit de lucht.

woorden op twee sporen geleidelijk uit fase lopen. Het

Weken later, het is januari 1965, stopt Reich twee

akoestische effect in Come out is eerst een toenemende

identieke tape loops in twee tapedecks. De linker plug

nagalm. Dan ontstaat een canon, uitdijend van twee- tot

van zijn koptelefoon gaat in de ene, het rechterkanaal

achtstemmigheid.

MUSIC CRITICS. YOU CAN REFER TO A GROUP OF COMPOSERS THAT WAY. MY FIRST WORKS IT’S GONNA RAIN, COME OUT, PIANO PHASE, VIOLIN INSTRUMENTATION. BUT STARTING IN 1973 WITH MUSIC FOR MALLET MUSICIANS IN 1976 IT BECOMES INCREASINGLY NON-DESCRIPTIVE.’

in de andere. Start! En toen vond hij goud. Zijn linker-

Reich ontdekt dat je geleidelijke faseverschuivingen ook

oor kreeg precies hetzelfde te horen als zijn rechteroor:

kunt realiseren op twee piano’s, veel levendiger, met

‘It’s gonna rain!’. Alleen, door een klein verschil in af-

mensen van vlees en bloed. Tape loops was toch meer

speelsnelheid treinde de tekst in zijn ene oor langzaam

iets voor machines. Hij begon op te treden met drie

maar zeker aan de woorden in zijn andere oor voorbij.

vrienden, dan vijf, het groeit. ‘In 1972 bleek tot mijn

De geleidelijke verschuiving had een opwindend effect,

grote verrassing dat ik kon leven van het spelen van

alsof het geluid via de linkerkant van zijn lijf de grond in

mijn eigen muziek met mijn eigen ensemble. Ik kon de

ging en door zijn rechterkant weer omhoog kroop naar

huur betalen.’ Ontmoet Reich, laat je louteren of raak

het centrum van zijn hoofd. Phase shifting !

in trance en ontdek ‘it’.

Een nieuwe dimensie van het oude principe van de muzikale canon, constateerde Reich. Het verschil? De

Huib Ramaer

ritmische afstand tussen de stemmen is flexibel. Door de geleidelijke verschuiving doorliepen de twee tekstfragmenten alle mogelijke canonische relaties die ze met elkaar konden aangaan. Terug in New York verfijnt hij de toepassing van het principe in Come Out. Een tapestuk met de onthutsende werking van een spraak-

7

makende documentaire.

Daniel Hamm was bont en blauw gemept door agenten op een politiebureau in Harlem. Hij vertelt hoe hij een wond forceerde om ziekenhuisopname af te dwingen:

1943-1950 Reich leeft vooral bij zijn vader 1941

1942

1943

vervolg op pagina 10

concert 1 | 24 september 2008

WOENSDAG 24 SEPTEMBER 2008, GROTE ZAAL 20.15 UUR

CONCERT 1

DE ESSENTIE VAN REICH

STEVE REICH SLAGWERK DOELENENSEMBLE, DOELENKWARTET SLAGWERKGROEP DEN HAAG VOCAALLAB NEDERLAND ARIE VAN BEEK · DIRIGENT Steve Reich 1936

Clapping Music 1972 Different Trains 1988, voor strijkkwartet en tape • America - Before the War (movement 1) • Europe - During the War (movement 2) • After the War (movement 3) pauze Music for Pieces of Wood 1973

8

Tehillim 1981 op Hebreeuwse psalmteksten, voor stemmen en ensemble • Part I: Fast • Part II: Fast • Part III: Slow • Part IV: Fast Om 19.30 uur inleiding door Peter-Jan Wagemans.

Dit concert maakt ook deel uit van de serie DoelenEnsemble/DoelenKwartet.

DOELENENSEMBLE

Adriaansz, Robin de Raaff en van oprichter Peter-Jan

Paula van Delden en Jurgen van Hattum fluit

Wagemans. Het ensemble heeft zijn eigen concertserie

Arco van Zon hobo Marjolein Koning (alt)hobo)

in de Doelen. Daarnaast is het geregeld te beluisteren

Angela Kreeftmeijer en Jan Jansen klarinet

op de belangrijkste podia voor nieuwe muziek in binnen-

Hans Wisse fagot Wilbert Grootenboer slagwerk

en buitenland. Peter-Jan Wagemans is artistiek leider

Harke Wiersma contrabas

van het ensemble.

Maarten van Veen en Gerard Bouwhuis keyboard

DOELENKWARTET Het DoelenEnsemble, in 1993 opgericht door violist

Frank de Groot viool Maartje Kraan viool

Frank de Groot en componist Peter-Jan Wagemans,

Karin Dolman altviool Hans Woudenberg cello

heeft als uitgangspunt het publiek vertrouwd te maken met de belangrijkste stromingen uit het repertoire van

Het DoelenKwartet neemt in het Nederlandse

de twintigste en de eenentwintigste eeuw. In het

muziekleven een eigen plaats in. De brede ontwikke-

veelkleurige labyrint van de moderne muziek stelt het

ling van het repertoire, van Purcell tot Birtwistle,

ensemble zich ten doel te fungeren als medium tussen

Sweelinck tot Top, Beethoven tot Rihm, zorgt ervoor

componist en luisteraar. Werken van erkende meesters

dat in de programmering verbanden tussen verschil-

worden gecombineerd met die van minder bekende en

lende muzikale tijdperken gelegd kunnen worden. Het

veelal jonge collega’s. In nauwe samenwerking met de

hart van het repertoire ligt echter in de twintigste eeuw.

betreffende componisten wordt de nieuwste muziek in

Binnen het labyrint van stijlen dat die eeuw heeft

een – in tijd en plaats – breder kader geplaatst,

voortgebracht, zoekt het DoelenKwartet op open wijze

waardoor boeiende en afwisselende programma’s tot

zijn weg. Een van de pijlers is de muziek van jonge

stand komen. Zo bracht het DoelenEnsemble, naast de

landgenoten zoals Top, Van Deurzen, Kruisselbrink,

klassiekers uit het moderne repertoire, composities in

Vleggaar, Matamala en Lann. Het DoelenKwartet trad

première van onder anderen Klaas de Vries, Peter

op tijdens belangrijke Nederlandse festivals, zoals het

9

DoelenEnsemble © Louis Haagman

concert 1 | 24 september 2008

Gergiev Festival, het Gaudeamus Festival en het Prime

en produceert nieuwe vocale muziek in combinatie

Festival in Groningen. Met regelmaat is het kwartet

met toneel, dans, film, beeldende kunst en andere

buiten de landsgrenzen te horen. Tot de opgenomen

kunstvormen.

cd’s behoren de internationaal hoog geprezen cd met

Binnen de werkplaats van VocaalLAB werken zangers

strijkkwartetten van Wolfgang Rihm, de 3-cd box met

samen met componisten, vocale masters, dirigenten,

louter live-opnamen en het album met strijkkwartetten

regisseurs, acteurs en choreografen.

uit de ‘Rotterdamse School’.

In haar zesjarig bestaan bouwde VocaalLAB aan een solistennetwerk, waaruit orkesten, theatergezelschap-

SLAGWERKGROEP DEN HAAG

pen, festivals en operahuizen geregeld putten.

Fedor Teunise, Marcel Andriessen, Niels Meliefste,

Gelauwerde en beginnende, talentvolle componisten

Frank Wienk en Diego Espinosa

schrijven nieuw werk voor VocaalLAB, werken samen met de jonge professionele zangers en doen onderzoek

Slagwerkgroep Den Haag is een ensemble dat is

naar de weidse mogelijkheden van de stem.

gespecialiseerd in de ontwikkeling en vernieuwing van

VocaalLAB produceert jaarlijks voorstellingen en con-

eigentijdse slagwerkmuziek. Het ensemble bestaat

certen voor binnen- en buitenlandse, vooraanstaande

inmiddels 28 jaar, speelde over de hele wereld en heeft

podia en festivals zoals Festival Wien Modern, de

een internationale reputatie opgebouwd. Als slag-

Donaueschinger Musiktage en de Internationale Gau-

werksextet heeft Slagwerkgroep Den Haag in de loop

deamus Muziekweek, maar ook voor het Oerol Festival,

der jaren met veel beroemde componisten gewerkt,

Festival Karavaan en Theaterfestival Boulevard.

zoals Mauricio Kagel, John Cage, Karlheinz Stockhau-

VocaalLAB was in 2007 te gast in het Arnold Schön-

sen en Steve Reich. Ook ontwikkelt Slagwerkgroep

berg Center in Wenen, op het Festival Musica in

Den Haag veel nieuw repertoire, waartoe het jaarlijks

Alicante en dit seizoen op het Cankarjev Dom Festival

diverse compositieopdrachten uitbrengt aan zowel

in Ljubljana, het Festival Music of our Age in Boe-

bekende als jonge componisten. Regelmatig wordt ook

dapest en het CDMC in Madrid. Volgend seizoen zal

nieuw instrumentarium door het ensemble ontwikkeld.

VocaalLAB optreden tijdens de Dresdner Tage für

Verder speelt Slagwerkgroep Den Haag geregeld met

Zeitgenössische Musik met een nieuwe opera van

andere musici of ensembles (zoals Champ d’Action),

Maria de Alvear, en tijdens November Music en op het

maar ook met dans- of theatergezelschappen.

festival Ultraschall in Berlijn.

Zijn specialisatie in eigentijdse muziek weerhoudt Slagwerkgroep Den Haag er niet van om ook toegankelijker

ARIE VAN BEEK · DIRIGENT

programma’s te presenteren, waaronder specifieke

Arie van Beek studeerde slagwerk en werkte vier jaar als

projecten voor een jeugdig publiek.

slagwerker bij de orkesten van de NOS. Tevens studeerde hij orkestdirectie. Sinds 1994 is hij chef-

10

VOCAALLAB NEDERLAND

dirigent van het Orchestre d’Auvergne. Met dit orkest

Kaoli Isshiki en Francine Vis sopraan

geeft hij in heel Frankrijk ongeveer zestig concerten per

Els Mondelaers mezzo José Kamminga alt

jaar en maakt hij tournees. Verder is Arie van Beek al

Henry Kelder instudering

bijna dertig jaar verbonden aan het Rotterdams Conservatorium, waar hij werkt met het Rot-

VocaalLAB Nederland is een internationale werk-

terdam Young Philharmonic en diverse instrumentale

plaats voor zangers en componisten. Het ontwikkelt

ensembles. Tevens is hij vaste dirigent van het

in Upper West Side van New York City. Reich maakt ‘cowboy-liedjes’ en experimenteert aan de piano met kwinten en kwarten.

1944

1945

1946

een peulenschil zijn, maar er komt wel een hoop logistiek bij kijken. Op de eerste Europese tournee van Steve Reich and Musicians in 1971 ging er naar schatting zo’n tweeduizend pond mee aan luidsprekers, versterkers, drums, marimba’s, glockenspiels, elektrische orgels, microfoons en toebehoren. Niets van dit al bij Clapping Music. Het enige waar het werk om vraagt zijn twee mensen en vier handen. De holenmens had er achteraf een goede warming up aan kunnen hebben in ijzige tijden.

Reich zette bij aanvang in op het door hem vanaf 1965 ontwikkelde proces van ‘gradual phase shifting’, maar liep spaak op het eerste woord: ‘geleidelijk’. Geleidelijk uit fase lopen bleek met handgeklap niet realiseerbaar. En juist omdat Clapping Music om een andere oplossing vroeg, werd het een sleutelmoment in Reichs oeuvre.

Clapping Music leidde een nieuwe fase in.

Van de twee musici blijft er één hetzelfde ritmische

Arie van Beek

patroon herhalen. Het is bij aanvang te horen dat de DoelenEnsemble. Als gastdirigent heeft hij wereldwijd vele

tweede unisono met de ander klapt. Voor even is er één

orkesten geleid. In 2003 ontving Van Beek de Elly

en dezelfde downbeat. Na een aantal keer verspringt de

Ameling Prijs van het Prins Bernhard Cultuur-

tweede partij een tel. Ineens loopt de tweede partij dus

fonds Rotterdam. Deze prijs is voor musici die wer-

een tel op de ander vooruit. Dit gebeurt niet geleidelijk,

ken en/of wonen in of nauwe banden hebben met

maar plotseling en daarin ligt het voornaamste verschil

Rotterdam. Het juryrapport meldt dat Arie van Beek al

met de eerdere graduele fase-techniek.

drie decennia lang een inspirerende en gezichtsbepalende rol in het Rotterdamse muziekleven speelt.

CLAPPING MUSIC Steve Reich houdt van een helder gedefinieerd geluid.

‘CLAPPING IS A RHYTHMIC ETUDE, THE REASON IT WORKS IS THAT IT’S VERY SHORT.’ STEVE REICH

Het ritme moet precies blijven, per partij is één speler dan het beste. Componeren voor het dichtgesmeerde

Er volgen meer inhaalsprongen. De downbeats van de

geluid van een groep violen in een orkest laat hij liever

spelers lopen steeds verder uit elkaar, tot uiteindelijk

aan zijn collega John Adams over. Een machtig volume

de tweede partij zover is verschoven ten opzichte van

staat het geenszins in de weg. Reich integreert en

de ander dat ze weer samenvallen. Net als bij eerdere

accepteert de mogelijkheden van elektrische verster-

werken levert de som der delen ook hier weer meer op

king en zet er de klankbalans mee naar zijn hand. Een

dan het geheel. Je vermoedt als luisteraar namelijk een

stem kan boven de musici uitkomen zonder dat de

reeks variaties van twee verschillende patronen

spelers zich in hoeven te houden.

waarvan de downbeats samenvallen, terwijl de muziek

Vergeleken met The Rolling Stones mag het misschien

op papier niet zo in elkaar steekt.

Vanaf zijn achtste of negende krijgt hij pianoles.

1947

1948

1949

11

concert 1 | 24 september 2008

begeleid door Virginia Mitchell. De trip duurde vier dagen met overstap in Chicago.

Als jongetje vond hij het een opwindende ervaring.

Romantisch noemt Reich het nu zelfs. Terugkijkend besefte hij hoe anders het had kunnen zijn. Stel hij was opgegroeid in Europa. Leeftijdgenoten van hem werden daar op hele andere treinen gezet. De gelijktijdigheid intrigeerde hem. ‘I wanted to make a piece’, legt Reich uit, ‘that would accurately reflect the whole situation.’

Begon Steven Spielberg aan zijn tienduizenden interviews tellende Visual History Archive in 1994 (na de filmopnames voor Schindler’s List), zes jaar eerder Clapping Music uitgevoerd in 1974 door Russell Hartenberger en Steve Reich (still uit video van Steve Reich)

ondernam Reich al een bescheiden Oral History-project. Hij verzamelde opnamen van mensen die nog konden vertellen over die andere treinen: Rachella,

DIFFERENT TRAINS

Paul en Rachel. Alledrie zijn ongeveer van zijn leeftijd

De kiem voor Different Trains ligt in Reichs vroege

en emigreerden ze na 1945 naar Amerika. Rachella

tapestukken It’s gonna rain en Come Out, waarmee de

werd gedeporteerd vanuit Holland en is van de drie het

‘Gradual Phase Shifting’ begon. Weer gebruikt Reich

meest aan het woord. De interviews met zijn gouver-

op het oor gekozen spraakfragmenten. Nieuw is, dat

nante (inmiddels in de zeventig) en de gepensioneerde

de spraak nu muzikale motieven genereert voor live strijkers. Het muzikale motief dat is afgeleid van enkele woorden, hoor je in het stuk vaak eerder dan die woorden zelf.

Nieuw is ook het autobiografische element. Reich trekt geen klaagmuren op van overmatige secundes. Het werk emotioneert als een documentaire en die laat niet na indruk te maken. Zijn ouders trouwden in 1935. Steve

‘DIFFERENT TRAINS IS GROUNDED IN DOCUMENTARY REALITY. ACTUALLY ONE OF THE PEOPLE IN DIFFERENT TRAINS WAS BORN IN ROTTERDAM.’ STEVE REICH

was pas een jaar oud of ze gingen alweer uit elkaar. De

12

zorg voor hun kind werd gedeeld: zes maanden elk.

Lawrence Davis van de firma Pullman heeft Reich zelf

Vanaf zijn tweede jaar kwamen er treinen aan te pas:

opgenomen. Davis reed als jongeman mee op de

moeder keerde terug naar het Californië van haar jeugd.

Amerikaanse lijn om koffers in en uit te laden.

Tijdens de tocht heen en weer (tot in 1942) tussen zijn

Het clickety-clack en tsjakedaboem van de wielen over

ma in Los Angeles en pa in New York werd Steve

het spoor zou Steve nooit meer verlaten en wordt

1950 Vader en zoon verhuizen naar Larchmont, een buitenwijk ten noorden van de stad. Reich verliest zijn maatjes uit de Upper West Side, is aangewezen op zichzelf en moet nieuwe vrienden maken. Eén ervan speelt piano. De twee raken geïnteresseerd in jazz en Reich begint te drummen.

Reich leert op zijn veertiende voor het eerste klassieke muziek en eigentijds jazz kennen, dankzij platen van een vriend. Lievelingsplaten zijn het Brandenburgs Concert nr.5 van Bach, Le sacre du printemps van Stravinsky en bebop-opnamen van Charlie Parker, Miles Davis en Kenny Clarke. Hij begint de filosoof Plato te lezen (De Republiek) en begint slagwerk te studeren bij Roland Kohloff (later eerste paukenist van het New York Philharmonic Orchestra).

1950-53 Reich ontvlucht het saaie Larchmont regelmatig in jazzclubs op Manhattan, zoals Birdland: ‘dark and smoky and romantic’.

Hij maakt er optredens mee van Bud Powell, Miles Davis en Kenny Clarke. In Carnegie Hall hoort hij Stravinsky als dirigent van eigen werk.

1950

1951

1952

duidelijk herkenbaar door de strijkers opgeroepen. De

de achtergrond af en toe New Yorkse taxi’s voorbij

fluit (op tape) is van een echte Amerikaanse trein uit

razen, een poëtische tegenstem. Steve Reich &

de jaren dertig en veertig. Juist als je Virginia (de

Musicians treden op in The Kitchen, een spraakma-

gouvernante) ‘one of the fastest trains’ hoort zeggen, is

kend podium in New York voor videokunst en

het tempo trager, rijdt de trein rustiger. Maatgevend

experimentele muziek. Vier avonden lang, van 16 tot

zijn telkens het tempo en de melodie waarmee

en met 19 mei 1977, lieten ze zich er toen horen.

woorden worden uitgesproken.

Een strakker ritme is bijna niet voorstelbaar en toch

In deel twee klinken de fluiten, nu van treinen uit

hoor je juist in Music for Pieces of Wood glashelder wat

Europa, als angstaanjagende sirenes, het tempo sleept

Reich bedoelt met de ‘tiny microvariations’ in een door

meer en de sprekers krijgen de tijd hun verhaal te

mensen gemaakte puls. Het zijn de minuscule, maar

vertellen. Na de versnelling bij ‘into those cattle

onmisbare afwijkingen daarin, die een muziekuitvoe-

wagons’ vertelt Rachella dat ook zij vier dagen en vier

ring het broodnodige leven geven. Machines, zoals

nachten onderweg was, maar dan naar Polen. Tot slot

taperecorders, zijn te rigide. Reich doelde daarop toen

wekt het gefluit de suggestie van rook uit de Poolse

hij de elektronische muziek omschreef als ‘a kind of

moordfabrieken.

interlude filled with new ideas for the ongoing history of

In het slotdeel ‘After the War’ krijgt lyriek een kans. Uit

instrumental and vocal music’.

‘And the war is over’ is een optimistisch motief

‘Starting with Clapping Music’, legt Reich uit, ‘I felt the

afgeleid, uit ‘going to America’ een energiek ritme.

need to find new techniques.’ Nieuw was onder meer

Virginia en Mr. Davis met zijn relaxte stem keren terug.

het proces van wat hij noemt ritmische constructie, of

Reich houdt ervan om woorden in een nieuwe context

substitutie van tellen voor rusten. Voor het eerst

te plaatsen, zodanig dat ze een dubbelzinnige

toegepast in Drumming uit 1971 leidde het in 1973 tot

betekenis krijgen. Met ‘they’re all gone’ doelt Mr. Davis

Six Pianos, Music for Mallet Instruments, Voices and

natuurlijk op de Amerikaanse treinen uit de jaren dertig

Organ en Music for Pieces of Wood. Het uitgangspunt

en veertig. In de nieuwe context staat ‘they’re all gone’

van de techniek zou je voor het gemak kunnen

ook voor alle mensen die in Europa verdwenen.

omschrijven als een ‘excelsheet’, waarin de rijen

Reich was blij met de nieuwe richting die hij vond in

partijen zijn en de kolommen voor het tijdsverloop

Different Trains. Het werk opende voor hem de weg

staan. De essentie ligt in de keuze tussen een vakje

naar ‘documentary music video theater’, het eigen-

vullen of leeglaten, een tel of een rust, een klap of een

tijdse alternatief voor opera, dat hij zou uitwerken met

stilte, een één of een nul, om het even bij computerter-

zijn vrouw Beryl Korot.

men te houden.

Music for Pieces of Wood begint vrij open, met veel

MUSIC FOR PIECES OF WOOD

rusten. Gestaag hoor je het aantal gespeelde tikken per

Een van zijn meest oorverdovende stukken noemt

persoon toenemen. In drie secties klinken patronen

Reich het zelf en toch komt er geen speaker of

van afnemende lengte (6/4, 4/4, 3/4). De al in Clapping

versterker aan te pas. Ontelbare explosief tongklak-

Music gevonden truc van de plotselinge verandering

kende tikken en klopjes op hardhout roepen concen-

wordt hier verder uitgewerkt: Een ontwikkeling die even

tratie en stilte op in een live opname van Music for

tot stilstand komt. De introductie van een nieuw

Pieces of Wood uit mei 1977. Buiten de zaal hoor je op

gegeven. Het maakt dat deze houtjesmuziek nooit

1953 Reich studeert vanaf zijn zestiende aan Cornell University, waar hij een graad behaalt in de filosofie. Hij krijgt college over onder meer het late werk van Ludwig Wittgenstein. Zijn pa betaalt het collegegeld. Om den brode speelt Reich in het weekend in jazz- en dansbandjes. Reich volgt ook muzieklessen aan Cornell bij William Austin. Austin moedigt hem aan door te gaan in de muziek.

Reich hakt de knoop door. Tegen de zin van zijn vader verkiest hij de muziek boven een vervolgstudie in de filosofie op Harvard.

1953

1954

1955

13

concert 1 | 24 september 2008

verslapt. De houtjes zijn op toonhoogte geselecteerd:

kelijk is opgebouwd uit combinaties van twee en drie

A, B, Cis, Dis en nog eens Dis (een octaaf hoger).

pulsen, waardoor een continu verschuivend metrum

Repetitieve herhaling, het blijft spannend bij Reich.

ontstaat. Bovendien heb ik geprobeerd om de betekenis van de Hebreeuwse tekst zo getrouw

toelichting • Huib Ramaer

mogelijk te volgen. Een voorbeeld van tekstuitbeelding is te horen in Psalm 34 op de woorden ‘Súr may-ráh

TEHILLIM

va-ah-say-tóv’ (‘Mijd het kwade, handel ten goede’).

Eind jaren zeventig bestudeerde Steve Reich de

Hier wordt een dalende melodische lijn (Mijd het

Hebreeuwse taal, de Thora en de joodse synagogale

kwade) gevolgd door een sterk stijgend motief op

zang. Kort daarvoor was hij zich opnieuw bewust

(‘handel ten goede’), eindigend op een helder

geworden van zijn joodse erfgoed. Resultaat van deze

As-majeur op ‘tóv’ (goede) met de terts van het

studie vormt de compositie Tehillim (1981), waarmee

akkoord als hoge C in de sopraan.’

Reich een nieuwe weg insloeg, een weg met verbindingen naar eerdere werken van Reich.

‘Tehillim’ is het originele Hebreeuwse woord voor

Steve Reich: ‘In tegenstelling tot de meeste van mijn

‘psalmen’, letterlijk vertaald betekent het ‘lofprijzingen’.

eerdere werken is Tehillim niet gecomponeerd op basis

Het komt voort uit de Hebreeuwse woorden ‘hey - la-

van korte, repeterende patronen. Wel kan een gehele

med - lamed’ (hll) waarvan ook het woord ‘Halleluja’ is

melodie worden herhaald als deel van een canon of

afgeleid. Door zijn keuze voor Hebreeuwse psalmtek-

een variatie. Deze vorm staat dichter bij de westerse

sten bewaart Reich zowel linguïstisch als historisch een

muziekhistorie. Hoewel de vierstemmige canons in het

zekere afstand. Toch heeft de inhoud van de tekst wel

eerste en laatste deel wellicht herinneren aan mijn

degelijk invloed op zijn componeren. Reich verklaart

vroege bandcomposities It’s gonna rain en Come out,

het gebruik van bepaalde instrumenten als volgt: ‘De

zal Tehillim een geheel andere indruk maken. In

tamboerijnen zonder schellen zijn wellicht identiek aan

tegenstelling tot mijn vroegere werken is er nu geen

de kleine trommels die onder de Hebreeuwse naam

gefixeerde puls of metrisch patroon. Het ritme van de

‘tof’ worden genoemd in Psalm 150 en op andere

muziek is direct ontleend aan het ritme van de

plaatsen in de bijbel. Ook het klappen in de handen,

Hebreeuwse tekst, waardoor het metrum zich

het gebruik van ratels en gestemde cimbalen komen

voortdurend wijzigt. Het is de eerste keer sinds mijn

we veelvuldig tegen in de bijbelse periode in het

studietijd dat ik een tekst op muziek heb gezet.

Midden-Oosten.’

Resultaat is een compositie gebaseerd op melodie. Het

14

gebruik van melodieën, imitatief contrapunt, functio-

De keuze van Hebreeuwse psalmteksten geeft Steve

nele harmonie en volle orkestratie lijkt te wijzen op een

Reich grote muzikale vrijheden. ‘Voor het melodisch

hernieuwde belangstelling voor de barokmuziek. Ook

materiaal zijn geen joodse thema’s gebruikt. Een van

het non-vibrato, niet-theatrale stemgebruik zal

de redenen voor mij om psalmteksten te toonzetten is

luisteraars doen denken aan muziek van voor 1750.

het feit dat de mondelinge traditie van het ‘psalmzin-

[…] De psalmteksten bepalen het ritme, dat hoofdza-

gen’ onder westerse joden verloren is gegaan (Yemeni-

1957-59 Reich neemt privélessen in New York bij Hall Overton, een componist en jazzmusicus. Overton studeerde bij Vincent Persichetti en was bevriend met Thelonious Monk. Hij werkt met Reich onder meer aan Mikrokosmos van Bartók.

Reich: ‘The milieu around Overton was very lively. Thelonious Monk was there; Jimmy Raney and Jim Hall, the two jazz guitarists; Mal Waldron, the piano player.

All these people were coming in and out of the studio and you’d see them.’

1956

1957

1958

vervolg op pagina 17

tische joden kennen nog wel een dergelijke traditie).

Tehillim was een opdrachtwerk van de SRD Stuttgart,

Zodoende was ik vrij om melodieën voor Tehillim te

de WDR Köln en de Rothko Chapel in Houston.

componeren, zonder daarmee een bestaande traditie te imiteren of te negeren.’

toelichting • Philip Leussink

TEHILLIM Psalm 19:2-5 Ha-sha-my´-im meh-sa-peh-rím ka-vóhd Káil,

De hemel verhaalt van Gods majesteit,

U-mah-ah-sáy ya díve mah-gíd ha-ra-kí-ah.

het uitspansel roemt het werk van zijn handen,

Yóm-le-yóm ya-bée-ah óh-mer,

de dag zegt het voort aan de dag die komt,

Va-ly´-la le-ly´-la ya-chah-véy dá-aht.

de nacht vertelt het door aan de volgende nacht.

Ain-óh-mer va-áin deh-va-rím,

Toch wordt er niets gezegd, geen woord

Beh-lí nish-máh ko-láhm.

gehoord, het is een spraak zonder klank.

Beh-kawl-ha-áh-retz ya-tzáh ka-váhm,

Over heel de aarde gaat hun stem,

U-vik-tzáy tay-váil me-lay-hém.

tot aan het einde van de wereld hun taal.

Psalm 34:13-15 Mi-ha-ísh hey-chah-fáytz chah-yím,

Hebben jullie het leven lief,

Oh-háyv yah-mím li-róte tov?

wil je goede jaren genieten?

Neh-tzór le-shon-cháh may-ráh,

Behoed dan je tong voor het kwaad,

Uus-fah-táy-chah mi-dah-báyr mir-máh.

je lippen voor woorden van bedrog.

Súr may-ráh va-ah-say-tóv,

Mijd het kwade, doe wat goed is,

Ba-káysh sha-lóm va-rad-fáy-hu.

streef naar vrede, jaag die na.

Psalm 18:26-27 Im-chah-síd, tit-chah-sáhd,

U bent trouw voor de trouwe,

Im-ga-vár ta-mím, ti-ta-máhm.

volmaakt voor de volmaakte,

Im-na-vár, tit-bah-rár,

zuiver voor de zuivere,

Va-im-ee-káysh, tit-pah-tál.

maar voor de sluwe ongrijpbaar.

Psalm 150:4-6 Ha-le-lú-hu ba-tóf u-mah-chól,

Loof hem met dans en tamboerijn,

Ha-le-lú-hu ba-mi-ním va-u-gáv.

loof hem met snaren en fluit.

Ha-le-lú-hu ba-tzil-tz-láy sha-máh,

Loof hem met klinkende bekkens,

ha-le-lú-hu ba-tzil-tz-láy ta-ru-áh.

loof hem met slaande cimbalen.

Kol han-sha-má ta-ha-láil Yah,

Alles wat adem heeft, loof de Heer.

Ha-le-yu-yáh.

Halleluja.

Nieuwe Bijbelvertaling

15

concert 2 | 23 november 2008

ZONDAG 23 NOVEMBER 2008, JURRIAANSE ZAAL 20.15 UUR

CONCERT 2

THE ONLY MOVING THING

EIGHTH BLACKBIRD Tim Munro fluit Michael J. Maccaferri klarinet Matt Albert viool en altviool Nicholas Photinos cello Matthew Duvall percussie Lisa Kaplan piano ‘singing in the dead of night’ Susan Marshall enscenering Mark DeChiazza assistant enscenering Ryan Ingebritsen geluid en techniek Matthew Land lichtontwerp Mary Kokie McNaugher kostuumontwerp Barbara Whitney productie

THE ONLY MOVING THING Steve Reich

Double Sextet 2007, Nederlandse première pauze singing in the dead of night 2007, Nederl. première

David Lang 1957

• Proloog: these broken wings, one

Michael Gordon 1956

• Episode 1: the light of the dark

David Lang

• Episode 2: these broken wings, two (passacaille)

Julia Wolfe 1958

• Episode 3: singing in the dead of night

David Lang

• Epiloog: these broken wings, three

16

Vanaf ca. 22.15 uur nabespreking op de Red Sofa met Neil Wallace.

EIGHTH BLACKBIRD

Sinds de oprichting in 1996 heeft eighth blackbird

eighth blackbird staat bekend om een zeer eigen stijl

compositie-opdrachten verstrekt aan onder anderen

van uitvoeren. Het ensemble speelt vaak uit het hoofd,

George Perle, Frederic Rzewski, Joseph Schwantner,

ademt een virtuoze en theatrale flair en probeert zo

Paul Moravec, Stephen Hartke, Jennifer Higdon, Derek

nieuwe muziek aan een breed publiek te presenteren.

Bermel, David Schober, Daniel Kellogg, Carlos Sanchez-

In 2008 kreeg hun cd strange imaginary animals de

Gutierrez en aan het Minimum Security Composers

‘Grammy Award for Best Chamber Music Performance’.

Collective. Het ensemble is met diverse prijzen onder-

Het ensemble is ‘in residence’ bij de University of Richmond in Virginia en bij de University of Chicago.

Het programma The Only Moving Thing stond afgelopen seizoen centraal in de programmering van eighth blackbird. The Only Moving Thing omvat opdrachtwerken van Steve Reich en van de componisten David Lang, Michael Gordon en Julia Wolfe. Daarnaast bracht de groep Mirrors in première, een werk voor nieuwe media van componist Tamar Muskal en van Danny Rozin, een artiest in interactieve digitale media. Een nieuw werk van Stephen Hartke voegde het ensemble toe aan hun programma Sound Mirror.

In de afgelopen seizoenen heeft het sextet opgetreden in Zuid-Korea, Mexico, Canada, in Amsterdam en door geheel Noord-Amerika, met concerten in onder meer Carnegie Hall, het Metropolitan Museum, het Kennedy Center, de Library of Congress en het Cleveland Museum of Art. Solistisch trad de groep op met het Utah Symphony Orchestra en het American Composers Orchestra.

In de afgelopen zomers was eighth blackbird te gast bij eighth blackbird © Luke Ratray

diverse festivals.

1959, lente. Reich wordt aangenomen aan de Juilliard School of Music in New York.

Bij Persichetti analyseert hij de boogvormige structuur in Bartóks Vierde en Vijfde Strijkkwartet. Fünf Orchesterstücke opus 16 van Schönberg en zijn Sechs kleine Klavierstücke opus 19. En van Webern de Fünf Stücke für Streichquartett opus 5.

Elke maand schrijft Reich een stuk dat direct door studenten wordt uitgevoerd.

Reich: ‘I learned most of my craft there by writing music, having it played, correcting mistakes, taking suggestions from players.’

New York-scene eind jaren vijftig: In de Cedar Bar ziet Reich de schilder Willem de Kooning en de componist Morton Feldman. In de Town Hall maakt hij het retrospectief mee van het werk van John Cage (15 mei 1958). Ook de verrichtingen van Boulez, Stockhausen en Berio werden door de Juilliardstudenten op de voet gevolgd. Reich was ook geïnteresseerd in de metrische modulaties van de componist Elliott Carter, door sommige docenten op Juilliard versleten voor een idioot [‘part of the lunatic fringe’].

Eind jaren vijftig hoort Reich ook al opnamen van Afrikaanse muziek.

1961, mei. Reich voltooit het korte seriële werk Music for String Orchestra, het laatste werk dat hij op Juilliard schreef. Reich wil weg uit New York, weg van het muzikale establishment en zijn familie en verhuisd naar het noorden van Californië.

1959

1960

1961

17

concert 2 | 23 november 2008

scheiden, waaronder de BMI/Boudleaux-Bryant Fund

Thirteen Ways of Looking at a Blackbird van Wallace

Commission en de American Music Center Trailblazer

Stevens. Het achtste vers daaruit luidt:

Award 2007.

De eerste cd van eighth blackbird, thirteen ways, werd

I know noble accents

in 2003 geselecteerd als een ‘Top 10 cd’ in Billboard

And lucid, inescapable rhythms;

Magazine. Ook hun daaropvolgende cd’s, beginnings,

But I know, too,

fred – met muziek van Frederic Rzewski – en strange

That the blackbird is involved

imaginary animals werden zeer goed ontvangen. In 2006

In what I know

debuteerde de groep op het label Naxos met The Time Gallery, in opdracht van eighth blackbird geschreven

Zie voor meer informatie www.eighthblackbird.com.

door Paul Moravec, winnaar van de Pulitzer Prize 2004. eighth blackbird ontleend zijn naam aan het gedicht

1961-62 Overdag beleeft Reich inspirerende uren tijdens de lessen van Luciano Berio, de voorman van de Europese avantgarde, op Mills College (San Francisco). Reich: ‘being able to analyse Webern with him was very appropriate’. ’s Nachts bezoekt Reich de Jazz Workshop waar John Coltrane modale jazz speelt: veel noten, weinig wisselingen van harmonie.

Reich: ‘by day I was learning about what I did not want to do, but by night I was learning about something that I did want somehow to work into my life’.

Reich ziet hoe studenten op Mills complexe muziek op papier zetten die nooit wordt gespeeld, vergelijkt het met Coltrane (‘he just gets up and plays’) en komt tot een inzicht: ‘I must play in my own pieces – whatever my limitations, I must become a part of the ensemble’.

Reich stelt een eigen ensemble samen op Mills met drums, sax, trompet, bassisten en hemzelf aan de piano en speelt er eigen werk mee, dat hij later omschrijft als: ‘some terrible 12-tone jazz pieces’.

Tijdens zijn studie op Mills College klust Reich bij door rock-’n-roll-lessen te geven aan kinderen van het ghetto in Hunter’s Point.

1962 Reich laat aan Berio zijn Music for String Orchestra zien uit 1961 (New York).

Berio’s conclusie luidt: ‘If you want to write tonal music, why don’t you?’

Reich belooft Berio dat hij het zal doen. In de bibliotheek van Mills vindt hij 78-toeren platen van Afrikaanse muziek waar hij nu met grote interesse naar gaat luisteren. Berio neemt zijn klas mee naar Ojai, waar Gunther Schuller een lezing houdt over de oorsprong van de jazz. Schuller noemt een boek: Studies in African Music van A.M. Jones. Reich snort het op en krijgt inzicht in de repetitieve structuur van West-Afrikaanse muziek. Reich: ‘It was like looking at the blueprint for something completely unknown. Here was a music with repeating patterns (similar to the tape loop material I was beginning to fool around with), which were superimposed so that the downbeats did not coincide.’

1963, januari. Voor de San Francisco Mime Troupe schrijft Reich zijn eerste tapestuk als begeleiding van de film The Plastic Haircut, een collage van ‘an old talkie LP’, hem bekend uit zijn jeugd: ‘The Greates Moments in Sport’. Vanaf dat moment tot 2 ½ jaar later (Come Out uit 1965) zou ‘tape’ Reichs obsessie blijven. Reich is inmiddels getrouwd. Er moet brood op de plank. Hij klust bij met parttime baantjes, onder meer als taxichauffeur en op het postkantoor. Reich vormt een ensemble voor nieuwe, geïmproviseerde muziek en componeert hiervoor het grafische Pitch Charts.

18

1964, februari. Reich componeert Music for Two or More Pianos or Piano & Tape. De invloed van Morton Feldman vermengt zich hierin met die van jazzpianist Bill Evans.

In het najaar maakt Reich een tape-opname van Brother Walter, een priester van de Pinkstergemeente, op Union Square in San Francisco.

In november 1964 werkt Reich mee aan de première van In C van Terry Riley, waarmee volgens sommigen de geboorte van de minimal music werd ingeluid.

1962

1963

1964

REICH · DOUBLE SEXTET

instrumenten, om één breed weefsel van strijkers voort

‘Double Sextet is geschreven voor twee identieke

te brengen. In Double Sextet is de variatie in klankkleur

sextetten. Elk sextet bestaat uit fluit, klarinet, viool,

groter, door het in elkaar grijpen van zes verschillende

cello, vibrafoon en piano. De instrumentatie is verdub-

slagwerkparen, strijk- en blaasinstrumenten.

beld om, zoals in veel van mijn oudere werken, twee

Het stuk bestaat uit drie delen: snel, langzaam, snel.

dezelfde instrumenten in elkaar te kunnen laten grijpen

Elk deel bestaat uit vier harmonische secties, opge-

en samen één patroon voort te laten brengen. In dit

bouwd rond de toonsoorten D-groot, F-groot, As-groot

stuk is bijvoorbeeld goed hoorbaar hoe de piano’s en

en B-groot, dan wel hun mineur-parallellen b-klein,

de vibrafoons uiterst ritmisch op elkaar aansluiten, om

d-klein, f-klein en gis-klein. Zoals in bijna al mijn muziek

de rest van het ensemble op te zwepen.

vinden modulaties van de ene toonsoort naar de andere

Het stuk kan op twee manieren gespeeld worden: met

plotseling plaats, hetgeen elke nieuwe sectie duidelijk

twaalf musici, of met zes musici die het tegen zichzelf

doet uitkomen.

op tape opnemen. In deze première-uitvoeringen speelt

Double Sextet duurt ongeveer 22 minuten en werd vol-

het sextet eighth blackbird, dat het werk in opdracht

tooid in oktober 2007. Het werd in opdracht gegeven

gaf, tegen een opname van zichzelf.

door eighth blackbird en beleefde zijn wereldpremière

‘DOUBLE SEXTET IS A VERY ROCK-’N-ROLL FEELING PIECE.’ STEVE REICH Het idee om één enkele speler te laten aantreden tegen

door hetzelfde ensemble op 26 maart 2008, aan de

een tape van zichzelf dateert uit de tijd van Violin Phase

Universiteit van Richmond in Virginia. In New York

(1967) en werd uitgediept in Vermont Counterpoint

werd het voor het eerst uitgevoerd op 17 april 2008,

(1982), New York Counterpoint (1985), Electric Counter-

in Carnegie’s Zankel Hall.’

point (1987) en Cello Counterpoint (2003). Het verbreden van dit idee naar een volledig kamerensemble dat

Steve Reich

het opneemt tegen opgenomen tapes van zichzelf, begon met Different Trains (1988), werd voortgezet in

SINGING IN THE DEAD OF NIGHT

Triple Quartet (1999) en nu dus in Double Sextet. Het

Michael Gordon, David Lang en Julia Wolfe zijn de

verdubbelen van een compleet kamerensemble biedt

gezamenlijke oprichters en artistiek leiders van de

de mogelijkheid simultaan veelsoortige contrapuntische

muzikale organisatie ‘Bang on a Can’. Zij schrijven:

weefsels van identieke instrumenten te creëren. In

‘Toen we met zijn drieën bij elkaar kwamen om te

Different Trains en Triple Quartet spelen alleen strijk-

bekijken hoe we dit samenwerkingsproject zouden

1965, januari. Keerpunt. Stoeiend met de tape van Brother Walter ontdekt Reich proefondervindelijk het principe van ‘phase shifting’.

Nog dezelfde maand wordt het resultaat, It’s gonna rain, uitgevoerd in het San Francisco Tape Center met het tapestuk Livelihood en de Music for Two or More Pianos or Piano & Tape. Later in het jaar blijkt het reservoir aan musici met wie hij kan werken geslonken.

Reich: ‘It seemed a good time to move on.’

1965, september: Reich keert naar New York terug en vindt een woning aan Duane Street in Tribeca (Downtown Manhattan).

1966 In New York maakt hij het politiek geladen tapestuk Come Out. Het is voorlopig zijn laatste tapestuk: Reich: ‘I began to feel like a mad scientist trapped in a lab’.

1966 Keerpunt. Reich begint live te musiceren met vrienden en gaat weer componeren voor live bespeelde muziekinstrumenten.

1967 Reich ontdekt een manier om Phase shifting toe te passen op live instrumenten in de werken Piano Phase en Violin Phase.

1965

1966

1967

19

concert 2 | 23 november 2008

gaan vormgeven, lieten we onze gedachten eerst over

musici ertoe zou aanmoedigen hetzelfde te doen.’

eighth blackbird gaan. Het beviel ons dat ze zo goed

In the light of the dark van Michael Gordon loopt een

spelen, dat ze zo toegewijd zijn, zo muzikaal, zo vrien-

snelle, wilde, nachtelijke, dronken jamsessie spiraal-

delijk – maar bovenal beviel ons dat ze zich bewegen.

vormig uit de hand. Een ‘funky’ cellosolo in het begin

Ze stralen lichamelijkheid uit; ze bewegen zich door de

glijdt en schuift rond het instrument, botsend met hoge,

ruimte. Op het podium maken ze van hun lichaam

luchtige figuurtjes in de blazers, wervelende, virtuoze

gebruik om dingen in de muziek te laten zien, die de

wijsjes en onvoorspelbaar, metalig gedaver. In de chaos

noten alleen niet kunnen laten zien. Dat vonden we

grijpen de spelers naar elk instrument in hun buurt om

spannend, en we vroegen ons af hoe het zou zijn om

op te spelen, inclusief mondharmonica, accordeon en

de choreografe Susan Marshall, een vriendin, uit te

gitaar. Op een gegeven moment verzamelt zich een

nodigen de bewegingen van de spelers vorm te geven.

luidruchtig Mariachi-orkest rond de piano.

Vervolgens hebben we losstaande en heel verschillende muziekstukken geschreven, die in combinatie gespeeld

Julia Wolfe schrijft: ‘De titel singing in the dead of night

kunnen worden of ieder voor zich, mét of zonder fysieke

roept de stille en onwerkelijke nachtelijke ervaring voor

bewegingen. Wat de werken met elkaar verbindt, is dat

de geest, als enige wakker te zijn. Uit de stilte ontstaat

ieder van ons in de partituur ruimte gelaten heeft voor

dikwijls inspiratie – op weg om een menselijk lied te

Susan, om haar en de ‘blackbirds’ de mogelijkheid te

vinden, symfonie van geluid. singing in the dead of night

bieden al die dingen te doen die ze zo goed kunnen.’

is zijn eigen metafoor – aangezien een begin altijd begint in ‘the dead of night’ (het holst van de nacht) – in de

David Lang schrijft: ‘De drie delen van these broken

leegte waarin schepping plaatsvindt. De virtuositeit en

wings gaan over drie verschillende lichamelijke en

de intensiteit van de muziek werden geïnspireerd door

muzikale uitdagingen. De muziek van het eerste deel

de ‘hoogspannings-performers’ van eighth blackbird.

vereist een ongelooflijk uithoudingsvermogen en

De stiltes, het zand en de dichtheid zijn te danken aan

opperste concentratie. Treurende, vallende gebaren

de nadenkende en voortreffelijke Susan Marshall.’

beheersen het langzame tweede deel, en ik heb de

20

vage, maar hopelijk inspirerende aanwijzing gegeven

Susan Marshall, die tekent voor de enscenering van

dat de spelers dingen moeten laten vallen, wanneer ze

singing in the dead of night, zegt hierover: ‘De compo-

niet spelen. In het laatste deel wilde ik muziek maken

nisten en ik hadden sterk het gevoel dat de beweging

die danst en voorwaarts stuwt, in de hoop dat dit de

direct uit het muziek maken zelf moest voortkomen; dat

1968, een zomer van bezinning.

Constatering: ‘Phase shifting’ is meer een proces dan een compositie.

Reich is uitgekeken op processen en schrijft in New Mexico zijn invloedrijke essay Music as a gradual process.

Reich: ‘Trying to clarify for myself what I was doing’.

1968/69 Reich probeert het nog één keer zonder musici en ontwikkelt de ‘Phase Shifting Pulse Gate’.

1970 Four Organs.

‘What system did you use?’ Reich: ‘My ears’ Van 1968 tot 1972 lag de focus op het hoorbaar maken van muzikale processen. ‘I wanted the process to be perceptible.’

Reich kan zijn muziek vooral tot klinken brengen in musea als het Whitney Museum, het Guggenheim en The Kitchen.

1970, zomer. ‘I went to Ghana to study drumming. […] I traveled to Accra, the capital of Ghana, where I studied with a master drummer of the Ewe tribe.’

1968

1969

1970

ze geen ornament, geen niet-essentiële extra laag mocht

MusikFabrik, samen met de componisten Michael Gordon

zijn. Dit bracht David, Michael en Julia ertoe een aantal

en Julia Wolfe; en loud love songs, een concert voor de

ongebruikelijke muzikale keuzes te maken, waaronder

percussioniste Evelyn Glennie en orkest. Gepland is een

het gebruik van zand en van metalen voorwerpen om op

samenwerkingsproject met visueel kunstenaar Mark Dion

te slaan of te laten vallen. De uitdaging was een expres-

en de Ridge Theater Company voor een opera, getiteld

sieve beeldentaal te vinden, die verbonden was met het

Anatomy Theater; verder een compleet nieuwe versie van

voortbrengen van de klank zelf, maar die tevens in meta-

Beethovens opera Fidelio, die in mei 2009 in muziek-

forische zin beladen was. Ik wilde me verre houden van

centrum Sage Gateshead in Groot-Brittannië in première

al het letterlijke, van het ‘acteren’ of van het maken van

zal gaan.

een ‘verhaal’. In veel opzichten verschilde het werken met eighth blackbird niet zo sterk van het werken met

MICHAEL GORDON

dansers, behalve dan dat we soms wat beperkt werden

Michael Gordons werken voor muziektheater en opera

door het feit dat de musici in staat moesten zijn de

omvatten What To Wear – zijn recente samenwerkings-

muziek uit te voeren. Ik merkte dat eighth blackbird

project met de regisseur Richard Foreman, die onlangs

voor al mijn suggesties openstond – soms zelfs opener

in première ging aan het RedCat Theater in Los Angeles.

dan ik, als het erom ging hoe ver we konden gaan.’

Verder schreef hij onder meer Aquanetta, over een B-film-sterretje uit de jaren 1940, voor de opera in Aken;

DAVID LANG

Decasia, een multimedia-compositie voor orkest, met

Het internationale publiek hoort steeds meer van het

films van Bill Morrison en een enscenering door het

werk van David Lang, die in 2008 de Pulitzer Prize voor

Ridge Theater; Dystopia, een recent werk voor het Los

muziek gewonnen heeft. Recente projecten omvatten

Angeles Philharmonic, met een film van Bill Morrison;

The Little Match Girl Passion, een opdracht van Carnegie

en Van Gogh, vocale muziek gebaseerd op de brieven

Hall voor Paul Hillier en het Theatre of Voices; Writing

van Vincent van Gogh, op de plaat gezet door Alarm

on Water voor London Sinfonietta, met beelden van de

Will Sound en binnenkort uitgebracht door Cantaloupe

Engelse cineast Peter Greenaway; The Difficulty of

Music. Gepland staan een muziektheaterproductie in

Crossing a Field, een volledig geënsceneerde opera voor

samenwerking met het Ridge Theater, gebaseerd op

het Kronos Quartet; Shelter voor het Trio Mediaeval en

de woorden van Emily Dickinson (Brookly Academy of

1971, herfst. Reich voltooit Drumming, ‘het langste stuk’ van zijn hele oeuvre.

Dit is het laatste jaar waarin muziek van de geleidelijke verandering de boventoon voert in zijn oeuvre. Reich ontvangt vanaf 1971 (tot 1989) bescheiden subsidies, om bijvoorbeeld de reis- en verblijfkosten te betalen van zijn tournees.

1972 Een flamenco-avond in Brussel brengt Reich op het idee voor Clapping Music. Hij ontdekt ‘sudden change’, de plotselinge introductie van nieuw materiaal als een belangrijk stijlmiddel om zijn muziek interessant te houden. Mede dankzij uitnodigingen voor Europese tournees kan Reich tot zijn verbazing voor het eerst leven van het spelen van zijn eigen muziek met zijn eigen ensemble, zonder bijbaantjes!

1973 Keerpunt. Reich: ‘I felt a need to find new techniques.’

1973 Reich componeert Six Pianos, Music for Mallet Instruments, Voices and Organ, Music for Pieces of Wood. Mede op instigatie van de dirigent Michael Tilson Thomas wordt Reichs muziek voorgesteld aan een publiek van reguliere klassieke liefhebbers.

1971

1972

1973

21

concert 2 | 23 november 2008

Music, Next Wave-festival, 9-13 december 2008) en

Ballet, het Boston Ballet en voor Montreal Danse. Haar

popopera, in samenwerking met de in Nederland ge-

karakteristieke, gewichtloze duet Kiss maakt deel uit

vestigde danscompagnie Emio Greco/PC.

van het actuele repertoire van Hubbard Street Dance Chicago en van het Pacific Northwest Ballet. Recentelijk

JULIA WOLFE

verzorgde Marshall de regie van Book of Longing, een

De muziek van Julia Wolfe wordt over de hele wereld

nieuw werk van Philip Glass, gebaseerd op poëzie van

uitgevoerd, onder meer bij het Next Wave-festival aan

Leonard Cohen. In haar eerste samenwerkingsproject

de BAM, Settembre Musica (Italië), het Holland Festival,

met Philip Glass regisseerde en choreografeerde Marshall

bij het Théâtre de la Ville (Parijs), het Orchestre Nationale

Les Enfants Terribles, een dans/opera. Verder regisseerde

de France en The Brooklyn Philharmonic. Tot haar

zij een film-musical voor RIPFest en leverde zij choreo-

recente werken behoren My Beautiful Scream voor het

grafieën voor operaproducties van het Los Angeles Music

Kronos Quartet en orkest, FUEL voor Ensemble

Center en van de New York City Opera. In 2000 ontving

Resonanz, met een film van Bill Morrison, Cruel Sister

Marshall een MacArthur Fellowship; daarnaast won zij

voor strijkorkest, Impatience voor het Asko Ensemble,

drie New York Dance and Performance Awards (BESSIES)

op de gelijknamige film van de vroege experimentalist

for Outstanding Choreographic Achievement.

Charles Dekeukeleire uit België en een accordeonconcert in opdracht van het Miller Theater. In november 2008

toelichting • eighth blackbird

zal Julia Wolfe als componiste centraal staan tijdens

vertaling • Hella Melkert

het PRO ARTE-festival in Sint-Petersburg. Julia Wolfe’s avondvullende ballade STEEL HAMMER voor de Bang on a Can All-Stars en het Trio Mediaeval gaat in november 2009 in Carnegie’s Zankel Hall in première.

SUSAN MARSHALL De choreografe Susan Marshall is artistiek leider en choreograaf van Susan Marshall & Company, dat sinds 1982 meer dan dertig dansproducties van haar uitvoerde, zoals Cloudless, The Most Dangerous Room in the House, Spectators at an Event, Arms en Interior with Seven Figures. Marshall heeft daarnaast dansen gemaakt voor het Ballet van de Opera van Lyon, voor het Frankfurt

22

MET DANK AAN De composities Double Sextet en singing in the dead of night zijn geschreven in opdracht van eighth blackbird en tot stand gekomen met steun van (voor Double Sextet) The Carnegie Hall Corporation, The Abe Fortas Memorial Fund of the John F. Kennedy Center for the Performing Arts, Liverpool Cultural Company - European Capital of Culture 2008, The Modlin Center for the Arts at the University of Richmond*, Orange County Performing Arts Center, The University of Cincinnati College-Conservatory of Music - Music 08 Festival*; (voor singing in the dead of night) The Joan W. and Irving B. Harris Theater for Music and Dance, Millennium Park, Chicago; Jebediah Foundation; Frederica en James R. Rosenfield (met name het werk van David Lang); San Francisco Performances; University Musical Society/University of Michigan. * Deze instellingen ondersteunden de totstandkoming van beide composities.

1974 Reich ontmoet Beryl Korot en gaat zich interesseren voor zijn joodse roots. Korot houdt zich zowel bezig met de oude kunst van het weven als geavanceerde multiple channel video art.

1975 Reich begint lessen te nemen in het Hebreeuws, de Torah en synagogale gezangen aan de Lincoln Square Synagogue op Manhattan.

1976 Reich trouwt met Beryl Korot.

1976 Keerpunt. Reich bevrijdt zichzelf van strenge structuren.

Hij past het toe in Music for 18 Musicians: ‘composed with a feeling of liberating myself from strict structures. […] Each section was in a sense an invention’.

1974

1975

1976

23 Steve Reich Š Alice Arnold

1977 Reich en Beryl Korot brengen een bezoek aan IsraĂŤl.

1978 Hun zoon Ezra wordt geboren.

1979 Reich componeert Octet, waarin de melodievorming is afgeleid van joodse synagogale gezangen.

1977

1978

1979

vervolg op pagina 33

concert 3 | 4 maart 2009

WOENSDAG 4 MAART 2009, GROTE ZAAL 20.15 UUR

CONCERT 3

REICH EN MACMILLAN

THE HILLIARD ENSEMBLE DAVID JAMES · COUNTERTENOR, ROGERS COVEY-CRUMP · TENOR STEVEN HARROLD · TENOR, GORDON JONES · BARITON

JAMES MACMILLAN · DIRIGENT CODARTS SYMPHONY ORCHESTRA Hogeschool voor de Kunsten, Rotterdam SYMFONIEORKEST VAN HET KONINKLIJK CONSERVATORIUM GEMENGD KOOR VAN CODARTS EN HET KONINKLIJK CONSERVATORIUM NATIONAAL KINDERKOOR O.L.V. WILMA TEN WOLDE Steve Reich

The Desert Music 1984 voor koor en orkest I. Fast II. Moderate IIIa. Slow - IIIb. Moderate - IIIc. Slow IV. Moderate V. Fast pauze

James MacMillan 1959

Quickening (1998) voor solisten, kinderkoor, gemengd koor en orkest (Nederlandse première)

24

I. Incarnadine II. Midwife III. Poppies IV. Living Water Vanaf ca. 22.15 uur nabespreking op de Red Sofa met Neil Wallace.

Dit concert maakt ook deel uit van de serie James MacMillan.

THE HILLIARD ENSEMBLE

september 2003 klonk de wereldpremière van de Derde

The Hilliard Ensemble wordt gerekend tot een van

Symfonie van Stephen Hartke met het New York Phil-

’s werelds beste vocale ensembles en heeft een vrijwel

harmonic Orchestra onder leiding van Lorin Maazel. Het

onovertroffen reputatie op het vlak van zowel de oude

theaterproject I went to the house but did not enter met

als van de hedendaagse muziek. Met hun opname van

de Duitse componist Heiner Goebbels ging in augustus

de Johannes-Passie van Arvo Pärt in 1988 begon een

2008 in première tijdens het Edinburgh Festival en maakt

vruchtbare samenwerking met Arvo Pärt én met het

dit seizoen tournees door Europa en de Verenigde

cd-label ECM. Er volgden opnamen van Pärts Litany

Staten.

(1996) en van de cd Officium (1994), een samenwer-

Naast de vele samenwerkingsprojecten blijft The Hilliard

king met de Noorse saxofonist Jan Garbarek. Recente

Ensemble wereldwijd te beluisteren in a cappella-reper-

opnamen betreffen cd’s met motetten van Guillaume de

toire van Middeleeuwen tot heden.

Machaut, Nicolas Gombert en de volledige Bach-motetten in solistische bezetting.

JAMES MACMILLAN · DIRIGENT

Ter herdenking van de vijfhonderdste sterfdag van

James MacMillan is een van de succesvolste Engelse

Johannes Ockeghem (ca.1410-1497) presenteerde het

componisten van deze tijd. Kenmerkend voor zijn

ensemble een aantal speciale programma’s. Ook werd

muziek is de grote directheid, energie en emotionele

toen een eigen label gelanceerd: hilliard LIVE. Inmiddels

kracht. Als dirigent is MacMillan internationaal actief.

verschenen daarop cd’s met werken van Perotinus & Ars

Hij heeft daarbij vele eigen composities geleid. Een

Antiqua, Ockeghem, Brumel en Dufay.

groot aantal speciale projecten met vooraanstaande

The Hilliard Ensemble verstrekt geregeld compositie-

symfonieorkesten kwam onder zijn leiding tot stand.

opdrachten en heeft vele premières verzorgd. In 2002

Tot zijn belangrijkste composities behoren The Confession of Isobel Gowdie (première in 1990), het slagwerkconcert Veni, Veni, Emmanuel (internationaal honderden uitvoeringen), het Celloconcert voor Mstislav Rostropovitsj, Quickening en drie symfonieën.

Zijn muzikale taal refereert aan zijn Schotse roots, zijn katholieke geloof en zijn interesse in Keltische volksmuziek. Daarnaast verweeft hij in zijn muziek invloeden van Oosterse, Scandinavische en Oost-Europese muziek.

James MacMillen deed internationaal van zich spreken met het aangrijpende orkestwerk The Confession of Isobel Gowdie, dat in 1990 op de BBC Proms zeer enthousiast onthaald werd. Sindsdien worden zijn composities wereldwijd uitgevoerd, wat hem tot een van de

The Hilliard Ensemble © Friedrun Reinhold

gaf het ensemble in Finland de wereldpremière van

meest gespeelde hedendaagse componisten maakt.

Belangwekkende composities zijn onder meer het slag-

The Pear Tree of Nicostratus van Piers Hellawell, in

werkconcert Veni, Veni, Emmanuel, een Celloconcert

samenwerking met het Ostrobothnian Chamber

(geschreven voor Mstislav Rostropovitsj) en Quickening

Orchestra. In datzelfde jaar vond de Amerikaanse

en drie symfonieën.

première plaats van Quickening van MacMillan, in

In 1990 werd MacMillan aangesteld als Affiliate Composer

samenwerking met het Philadelphia Orchestra. In

van het Scottish Chamber Orchestra, en van 1992 tot

25

concert 3 | 4 maart 2009

2002 was hij artistiek directeur van het de Philharmonia

Het Nationaal Kinderkoor werkt mee aan uitvoeringen,

Orchestra’s Music of Today Series. In 2005 was MacMillan

cd- en radio-opnamen van orkesten zoals het Koninklijk

de centrale componist op het BBC Symphony’s Annual

Concertgebouworkest, het Rotterdams Philharmonisch

Composer Weekend in het Londense Barbican Centre,

Orkest en de Berliner Philharmoniker. Daarbij heeft het

waar hij orkesten als het BBC Philharmonic dirigeerde.

koor gezongen onder leiding van dirigenten als Sir Simon

James MacMillan is inmiddels een veelgevraagd gast-

Rattle, Bernhard Haitink, Riccardo Chailly, Valery Gergiev

dirigent, en werkte in het verleden samen met orkesten

en Nikolaus Harnoncourt. Het koor heeft diverse buiten-

en ensembles als het City of Birmingham Symphony

landse tournees gemaakt.

Orchestra, het Toronto Symphony Orchestra, het NHK Symphony Orchestra, het Los Angeles Philharmonic

WILMA TEN WOLDE · DIRIGENT

Orchestra en de Melbourne Symphony. Als artistiek

Wilma ten Wolde geldt nationaal en internationaal als

adviseur verleende hij zijn medewerking aan instellingen

een vooraanstaand deskundige op het gebied van de

en festivals als Bridgewater Hall, BBC Proms, het Con-

training van jonge zangers. Zij specialiseerde zich in

certgebouw Amsterdam, de Megaron van Athene, het

het bijzonder in de methodiek en didactiek van het

Huddersfield Contemporary Music Festival.

solfège- en vocaal-onderwijs. Als artistiek leider van het

In september 2007 dirigeerde MacMillan de wereld-

Nationaal Jeugdkoor en van het Nationaal Kinderkoor

première van zijn opera The sacrifice op een libretto van

is zij verbonden aan Vocaal Talent Nederland. Zij geeft

de dichter Michael Symmons Roberts (van wie ook de

masterclasses in binnen- en buitenland en is een veel-

teksten van Quickening afkomstig zijn).

gevraagd jurylid bij diverse nationale en internationale

James MacMillan dirigeerde eigen werk voor opnamen

festivals. Eerder was zij docent aan het Koninklijk Con-

voor de labels Chandos, BIS en BMG. Tot zijn recente

servatorium in Den Haag op de vakgebieden solfège en

opnamen behoort een cd met zijn orgelconcert A scotch

ensemblezang. Wilma ten Wolde bereidde koorproducties

bestiary en zijn Pianoconcert.

voor met Vocaal Talent Nederland voor dirigenten als Sir Simon Rattle, Mstislav Rostropovitsj, Sir Roger Norrington, Bernhard Haitink, Jukka-Pekka Saraste, Hartmut Haenchen, Jaap van Zweden en Ed Spanjaard.

REICH · THE DESERT MUSIC Teksten en titel voor The Desert Music ontleende Steve Reich aan de Amerikaanse dichter William Carlos Williams (1883-1963). Reich bewonderde Williams’ ongekunstelde taalgebruik en werd bovendien gefasci-

26

James MacMillan

neerd door diens symmetrische naam. The Desert Music

NATIONAAL KINDERKOOR

is dan ook symmetrisch van opbouw. De delen I en V

In het Nationaal Kinderkoor zingen jongens en meisjes

evenals II en IV corresponderen met elkaar in tempo

van tien tot zestien jaar, afkomstig uit het hele land. Plezier

en harmonie. Het centrale, derde deel wordt zodoende

in zingen gaat samen met het ontwikkelen van muzikale

boogvormig op- en weer afgebouwd.

vaardigheden zoals van blad zingen, stemvorming en

De woestijn in The Desert Music heeft vooral symbolische

koorzang. Voor kinderen vanaf zes jaar zijn er diverse

betekenis, al heeft Reich ook de woestijn in New Mexico

zangklassen die opleiden tot het Nationaal Kinderkoor.

voor ogen, waar de Verenigde Staten de geavanceerde

Het koor zingt voornamelijk klassieke muziek.

wapens testen waarnaar Williams in deel III impliciet

verwijst. Uit de tekstkeuze blijkt dan ook Reichs toe-

eenheden, die Reich als ‘the rhythmic life-blood of

nemende belangstelling voor grote politieke vraagstuk-

much of my music’ beschouwt. Ook het woord ‘difficult’

ken, in dit geval de enorme vernietigingskracht die de

is waarlijk ‘self-referential’: een dichte opeenhoping van

mens heeft ontwikkeld en waarmee hij de wereld in een

canons met snel op elkaar volgende inzetten verwijst, als

woestenij kan veranderen. The Desert Music beweegt

opzettelijk moeilijkste plek van het stuk, naar de moeilijke

zich qua tekstbehandeling tussen twee uitersten: tussen

opgave waar de mensheid in Williams’ nuchtere bewoor-

de puur muzikale kwaliteit van woorden als klanken en

ding voor staat: ‘the facts to be resolved’.

hun functionele betekenis. Zo laat in deel I het koor de tekst ontstaan vanuit pre-verbale klanken, waaruit het

toelichting • Hella Melkert

eerste woord, ‘Begin’, zich losmaakt in de vorm van twee losse lettergrepen, die, als in een zoekproces, telkens herhaald worden. Omgekeerd lost verderop, op

THE DESERT MUSIC

momenten dat alles gezegd is, de tekst weer op in pure vocale klank: na ‘The mind is listening’ (in II en IV) laat

I. Fast

het koor het talig-concrete achter zich: ‘di-di-di-di-di…’

De voor zijn doen grote bezetting van The Desert Music

‘Begin my friend

gebruikt Reich om de vocale en instrumentale klank-

for you cannot,

kleuren met elkaar tot een pulserend geheel te laten versmelten: het koor wordt veelal verdubbeld door

you may be sure, take your song,

hout- of koperblazers. Hierdoor, en doordat de zangers

which drives all things out of mind,

vooral in hoge registers zingen, krijgen de stemmen een

with you to the other world.’

objectief, naar het instrumentale neigend karakter. Zo uit: Theocritus: Idyl I

brengen ze de helderheid tot uitdrukking waarvan in

A version from the Greek

de tekst sprake is (‘I am wide awake’); Reich wil dat de luisteraar klaarwakker is.

Deel IIIa herinnert het duidelijkst aan traditionele, melodische en orkestrale gesten, de strijkers slaan een barok

II. Moderate

aandoende toon aan. Maar al snel worden deze historische parallellen door de vele overlappingen en verschuivingen van motieven verstoord. Williams’ indringende boodschap is hier woord voor woord te verstaan, doordat Reich voor een ritmisch eenvormige zetting kiest. In deel IIIb, kern en symmetrie-as van de compositie, krijgt de tekst symbolische betekenis, met betrekking tot Reichs repetitieve muziek. De woorden ‘It is a principle of music/to repeat the theme’ worden, in de vorm van twee driestemmige canons in sopranen en alten, voortdurend herhaald. Het snelle tempo en de syllabische tekstbehandeling zorgen ervoor dat de canons opgaan in één pulserende, maar harmonisch stilstaande klank.

‘Well, shall we think or listen? Is there a sound addressed not wholly to the ear?

We half close our eyes. We do not

27

hear it through our eyes.

It is not a flute note either, it is the relation of a flute note to a drum. I am wide awake. The mind is listening.’

Bepalend voor de totaalindruk is de energieke, onvoorspelbare afwisseling tussen twee- en driedelige ritmische

uit: The Orchestra

concert 3 | 4 maart 2009

‘FOR ME, SINCE I DON’T WRITE FOR STANDARD ENSEMBLES, INSTRUMENTATION IS THE PRIMARY SOURCE OF INSPIRATION.’ STEVE REICH IIIa. Slow

IV. Moderate

‘Say to them:

‘Well, shall we

Man has survived hitherto because he was too ignorant

think or listen? Is there a sound addressed

to know how to realize his wishes. Now that he can

not wholly to the ear?

realize them, he must either change them or perish.’

We half close our eyes. We do not

uit: The Orchestra

hear it through our eyes.

It is not

IIIb. Moderate

a flute note either, it is the relation of a flute note to a drum. I am wide ‘It is a principle of music

awake. The mind

to repeat the theme. Repeat

is listening.’

And repeat again,

uit: The Orchestra

as the pace mounts. The

V. Fast

theme is difficult but no more difficult

‘Inseparable from the fire

than the facts to be

its light

resolved.’

takes precedence over it. uit: The Orchestra

who most shall advance the light call it waht you may!’

IIIc. Slow uit: Asphodel, That Greeny Flower ‘Say to them: Man has survived hitherto because he was too ignorant to know how to realize his wishes. Now that he can realize them, he must either change them or perish.’

28

uit: The Orchestra

MACMILLAN · QUICKENING

ning’ [volgens het woordenboek: ‘levend maken/bezielen

Het wereldlijke en het heilige vermengen zich in

/leven voelen (v. zwangere vrouw)/leven vertonen (v.

Quickening: eerbied voor het leven ligt eraan ten grond-

ongeborene)/de pas versnellen’] – een woord vol kracht,

slag. Het proces van vader worden, het moment waarop

dicht bepakt. (Het keert terug in de metafysische poëzie

de bewegingen van de baby in moeders schoot voelbaar

van Henry Vaughan; voornamelijk als werkwoord ge-

worden: dat waren de eerste, letterlijke reacties van de

bruikt, heeft het zijn oorsprong in vroege Engelse versies

dichter Michael Symmons Roberts op het begrip ‘quicke-

van acht Psalmen van David en vijf brieven van de

Heilige Paulus.) Vervolgens trad de alchemie van het

songs which none can recognise’ (‘liederen uit Babel,

combineren van woorden in werking, en geboren werd

die niemand kan herkennen’ – ofschoon deze glossolalie

een reeks gedichten die zelf variaties vormen op het

in feite gebruikmaakt van een vrije transcriptie van de

thema leven – waarbij nu meer in allegorische dan in

oude Aramese tekst van het Onze Vader). Incarnaat

letterlijke zin naar het leven verwezen wordt.

(rozerood) is de kleur van de geboorte. Sleutelwoorden

Anders dan de verhalende poëzie van Smithereens (op

– ‘what risk’ (‘wat voor een risico’) – worden vele malen

muziek gezet met als titel Raising Sparks, als eerste

herhaald, indringend en met emotionele nadruk. Dichter

van een aantal samenwerkingsprojecten tussen de in

én componist beschouwen Gods handelen in de wereld

Lancashire geboren dichter en de Schotse componist),

als risicovol – waarbij de Incarnatie (de Menswording)

vormt Quickening een lyrische meditatie, die vraagt om

het grootste risico vormt. Het schreeuwen van de pas-

ruimte om te kunnen ademen. In MacMillans verbeelding

geborene betekent voor hen Babel-gebrabbel, een

krijgen woordgroepen en de klank van elk woord een

verbinding met het voorwereldlijke, zoals Messiaens

explosieve, energieke lading. Om de bijzonderheden

oproepen van vogelgezang voor hemzelf een directe

van de poëzie te doorgronden, schakelt de componist

band met het aards Paradijs betekent. Macmillans

voortdurend in een andere versnelling, terwijl hij nuancen

schrijfwijze voor koor, aanvankelijk rustig, zwelt aan met

en verschuivingen, stemming en toon met elkaar verbindt

een imposante uithaal op de woorden ‘this soft dividing

en het orkest elke kans aangrijpt om de levendige

pearl is our great price’ (‘deze zachte verdelende parel

beelden te illustreren.

is onze grote prijs’). Wanneer het gebrabbel voor de derde keer terugkomt, zet het vocale kwartet in. De

MacMillans partituur vraagt om drie verschillende

muziek van de Ongeborene is gebaseerd op het enige

groepen van ‘stemmen’: op de eerste plaats om een

gregoriaans in het stuk – een gezang voor het feest van

groot gemengd koor, dat veelal homofoon optreedt (met

de geboorte van Johannes de Doper. De tekst is afkomstig

koralen, hymnen, wiegeliederen, etc.) en waardoorheen

uit het boek Jeremia (1:5): ‘Vóór ik u in de moederschoot

niet eerder uitgeprobeerde combinaties van orkestklan-

vormde, kende ik u, en voordat ge de schoot verliet,

ken gevlochten worden. Los hiervan weerklinkt vervolgens

heiligde ik u.’ Er ontstaat een mysterieuze wisselwerking

een heel andere klankwereld van vier solostemmen

van resonanties wanneer de klank van het vocaal kwartet

(countertenor, twee tenoren en bariton), die als een

inzet, terwijl het jongenskoor boven bij de drie kleuren

eenheid optreden, met een uitgedunde instrumentatie.

van bloed uit het gedicht verwijlt, ten slotte uitkomend

Ruimtelijk gescheiden van de overige musici is ten slotte

op het woord ‘incarnadine’.

een koor van jongenssopranen te horen, begeleid door een huisorgel. In de eerste drie delen zingt het gewone

2. MIDWIFE (VROEDVROUW)

koor alle woorden, behalve die van de Ongeborene (in

Het risico van een vroeggeboorte, de ellende van een

Symmons Roberts’ oorspronkelijke teksten gecursiveerd),

miskraam, een doodgeboren kind: op zwangerschappen

die afwisselend aan het mannenkwartet en aan het

die niet volgens plan verlopen ging MacMillan voor het

jongenskoor gegeven worden: dit procédé wordt in het

eerst in in een scène uit zijn opera Inés de Castro. Zijn

laatste deel omgekeerd.

orkestratie is dreigend. De driemaal herhaalde frase ‘she washes the hands’ (‘zij wast de handen’) doet denken

I. INCARNADINE (ROZEROOD)

aan de vormgeving van ‘Woman, behold thy son!’ (‘Vrouw,

Wanneer de – eerst nog rustige – inleiding met grote

ziehier uw zoon!’) in MacMillans Seven Last Words from

kracht opbruist, brengt ze de droom die ze weeft niet

the Cross. Het koor accentueert de medeklinkers van

door de war. De inzet van het koor, om en om, vormt

‘frogs’ legs cocked to jump’ (‘kikkerbilletjes klaar om te

een aanroeping, een veelstemmige onderlaag van ‘Babel

springen’); en er vindt een buitengewoon vruchtbare

29

concert 3 | 4 maart 2009

muzikale botsing van twee werelden plaats in de stijgen-

bronzen schaal waarover met een natte vinger gewreven

de, merkwaardig extatische frase op het moment dat de

wordt: water, dat tot leven gebracht wordt. Net zoals in

vroedvrouw de ‘hybridische vreemdelingen van de ene

de laatste delen van zijn symfonie Vigil en zijn Cello-

wereld… naar de andere haalt’. De Ongeborenen

sonate, draait MacMillan de bijzonderheden van zijn

schreeuwen het uit, worstelend terwijl ze wroeten naar

muziek binnenstebuiten, waardoor hij de emotionele

woorden. Het jongenskoor en het solistenkwartet herhalen

richting van het stuk helemaal verandert. De kleine

‘milk, white, breast’ (‘melk, wit, borst’), terwijl het koor

intervalstappen, die in de muziek voor het vocale kwartet

zoemt. ‘Milky vernix’ (‘kaasachtige huidsmeer’), een

overheersten (met name in de partij van de bariton)

tweede, beschermende, olieachtige witte huid, kan een

worden nu groter. De toename neemt angstaanjagende

te vroeg geboren zuigeling er vreemd laten uitzien.

proporties aan – want als het leven eenmaal voelbaar

‘Lanugo hair’ (‘nesthaartjes’) groeien op een foetus in de

wordt (‘quickens’), versnelt het zijn pas dusdanig dat het

baarmoeder, maar zijn doorgaans verdwenen tegen de

zichzelf voorbij rent. Iedere strijker baant zich, onafhan-

tijd dat de baby geboren wordt. De muziek wordt volkser,

kelijk van de anderen, een weg door de opeenvolging

ruiger. De spottende beelden van Pilatus die zijn handen

van noten. Het kwartet herhaalt veelvuldig de woorden

wast en van Herodus die het bevel tot de kindermoord

‘hail hops’ (‘hagel springt’) en ‘frog plague’ (‘kikker-

geeft, liggen voor de hand.

plaag’), waarbij het dreigende beeld van het tweede deel (‘Midwife’) getransformeerd wordt tot een opbruisen van

3. POPPIES (KLAPROZEN)

leven. De muziek van de Ongeborene, nu gerepresen-

Zaadjes van klaprozen sluimeren tientallen jaren in de

teerd door het grote koor, schopt en danst al juichend.

aarde. Wanneer de grond met geweld omgewoeld wordt,

Het Babel-gebrabbel keert terug (vergezeld door de

zoals wanneer mensen letterlijk de grond in geploegd

jongenssopranen, die in dit deel tot nu toe zwegen) en

worden, springen de zaadjes open. De woorden ‘resur-

rijst omhoog tot een gil. MacMillan hoort hier het gillen

rection seeds’ (‘herrijzenis-zaadjes’) worden veelvuldig

van de tot slaven gemaakte Nibelungen in Das Rhein-

herhaald, evenals, met ijzingwekkende spanning, ‘the

gold van Wagner. In dit geval komt het tumult echter niet

chitterlings’ (‘de ingewanden’).

voort uit een toestand van slavernij, maar vormt een

Het allegro moderato van dit deel wordt beheerst door

vreugdevolle uitroep van de bevrijde adem van het leven.

een bezeten wildheid, bijna als in een mars. In het af-

Een soloviool leidt het werk, aanknopend bij het eerste

sluitende gedeelte valt het samenspel van de jongens-

deel, naar een zacht slot.

sopranen en het solistenkwartet op. Hun woorden ver-

30

wijzen naar de toestand van het te vroeg geboren kind,

Quickening is geschreven op verzoek van The Hilliard

naar zijn doorzichtige aders en zijn gesloten oogleden,

Ensemble, als een gezamenlijke opdracht van de BBC

alsof het geblinddoekt is – het beeld van blindheid is

voor het Proms-seizoen van 1999 en van het Philadel-

hier even veelbetekenend als in het bijbelse en het

phia Orchestra voor zijn honderdjarig jubileum in 2001.

antieke Griekse drama.

De partituur werd in december 1998 voltooid en is opgedragen aan de Dominicanen-Lekebroeders in Glasgow.

4. LIVING WATER (LEVEND WATER) Ondanks dat onheilspellende schaduwen de centrale

toelichting • Ronald Weitzman / BBC Proms

delen doordringen, onderstreept het laatste deel de

vertaling • Hella Melkert

verheerlijkende aard van het werk als pelgrimstocht. Uit de stilte stijgt een resonerend gezoem op. De strijkers nemen bij hun inzet de tonen van het slagwerk over en improviseren ermee. De gezochte klank is die van een

QUICKENING ‘A fly is a more noble creature than the sunne, because a fly hath life, and the sunne hath not.’

John Donne I. INCARNADINE

III. POPPIES

This is love’s alchemy, mercurial,

Their red is shut eyes staring at the sun.

what risk to bring another pair of hands

They hypnotise — so rich, so violent!

into the world! A tongue alive with sounds

Their translucent beauty is a feint,

of long-forgotten gardens, Babel

lightning strikes you if you touch one.

songs which none can recognise,

Resurrection seeds, they double-cross the grave,

wildcat psalms in cedar trees, what risk!

fresh among the meat, the chitterlings.

Yet this new life is our elixir,

Before the dead turn cold, the quickening

this soft dividing pearl is our great price.

has struck fields red and women heavy.

Incarnadine, vermillion, crimson;

Born too soon, my loose skin was rice-paper,

that night your words were made flesh I became

veins like tattoos, bones as soft as saplings,

a hummingbird trapped in a scarlet room,

eyelids still sealed shut. I came out howling

whose wings beat so quickly they cannot be seen.

in the dark, blindfolded by my maker.

II. MIDWIFE

IV. LIVING WATER

She washes the hands which cradled a head,

It is a charmer’s gift, to quicken

which pulled a snipe’s shoulders, featherless

water’s soul, to stroke a bowl’s bronze rim

wings, roe belly smooth and scale-less,

until a clear note rises from the hum,

frogs’ legs cocked to jump. She hauls these hybrid

ripples turn to waves, to leaps, then light rain

foreigners from one world of light to another,

falls from empty skies and sharpens

where they root for words; milk, white, breast.

to a torrent, hail hops like a frog

They have come a long way. I am dressed

plague in the scorched fields, and as long

for the journey in a coat of fine lanugo hair.

as the note holds, we dance to its resonance.

She washes her hands, the basin swallows

This is water’s homage to the Baptist,

every trace of blood and milky vernix.

who leapt in the womb when Mary called:

This close they could be Pilate’s, Herod’s fingers,

Her voice made me kick like a lame man healed,

shaking drops into a rose-water bowl.

made me sing like the dumb choirs at Pentecost. © 1999 • Michael Symmons Roberts

31

concert 4 | 14 17 maart april 2008 2009

ZATERDAG 14 MAART 2009, KUNSTHAL, AUDITORIUM 20.30 UUR

CONCERT 4

HALLUCINEREND REPETEREND

ASKO | SCHÖNBERG REINBERT DE LEEUW · DIRIGENT Steve Reich

Drumming 1971 • Part I • Part II • Part III • Part IV

Drumming vrouwenstemmen Synergy Vocals

pauze

piccolo Ingrid Geerlings slagwerk Ger de Zeeuw, Joey Marijs, Wim Vos,

Music for 18 Musicians 1976

Steef Gerritse, Fedor Teunisse, Niels Meliefste,

• Pulses

René Spierings, Marcel Andriessen en Pepe

• Section I

Garcia Rodriguez

• Section II • Section IIIa

32

Music for 18 Musicians

• Section IIIb

vrouwenstemmen Synergy Vocals

• Section IvV

klarinet Pierre Woudenberg

• Section V

basklarinet Liesbeth de Jong

• Section VI

viool Marijke van Kooten

• Section VII

cello Hans Woudenberg

• Section VIII

piano Reinbert de Leeuw, Pauline Post,

• Section IX

Gerrit Hommerson, Ger de Zeeuw

• Section X

slagwerk Joey Marijs, Wim Vos, Steef Gerritse,

• Section XI

Fedor Teunisse, Niels Meliefste, René Spierings

• Pulses

Dit concert maakt ook deel uit van het REDSOUND Festival.

ASKO | SCHÖNBERG

het Tanglewood Festival voor hedendaagse muziek in de

Asko | Schönberg is het per 1 september 2008 verenigde

Verenigde Staten. Hij ontving diverse prijzen en onder-

Asko Ensemble en Schönberg Ensemble: geen ensemble,

scheidingen voor zijn baanbrekende werk. In 1994

geen orkest, maar een flexibel apparaat dat in elke ge-

werd hem een eredoctoraat van de Universiteit Utrecht

wenste grootte alle muziek van de twintigste en eenen-

toegekend en in augustus 2004 werd hij aangesteld als

twintigste eeuw kan spelen. De samenwerking van de

hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Reinbert de

ensembles gaat terug tot 1987 toen gezamenlijk Mes-

Leeuw ontving diverse Edisons.

siaens Des canyons aux étoiles werd gespeeld.

Reinbert de Leeuw werd geboren in Amsterdam en

Het Schönberg Ensemble werd opgericht in 1974 door

studeerde piano en muziektheorie aan het Amsterdams

(oud-) leerlingen van het Koninklijk Conservatorium in

Conservatorium, gevolgd door een compositiestudie bij

Den Haag. Aanvankelijk bestond het repertoire uit de

Kees van Baaren aan het Koninklijk Conservatorium.

kamermuziekwerken van de componisten van de Tweede

Reinbert de Leeuw is sinds 2001 als artistiek leider

Weense School. Inmiddels behoort het gehele twintigste-

verantwoordelijk voor de NJO Summer Academy, de

eeuwse repertoire tot het werkterrein van het ensemble.

internationale orkest- en ensembleacademie van het

Het ASKO Ensemble werd opgericht in 1965 en richtte

Nationaal Jeugd Orkest. Voor de uitvoering van Des

zich vanaf het begin op de nieuwste muziek. In de loop

canyons aux étoiles… met de NJO Summer Academy

van de tijd groeiden de ensembles steeds meer naar

2006 won hij tijdens het Edinburgh International

elkaar toe, om nu definitief met elkaar te zijn verbonden.

Festival de ‘Angel’ voor de beste uitvoering.

Op zijn zeventigste verjaardag, in september 2008,

REINBERT DE LEEUW

werd Reinbert de Leeuw benoemd tot Ridder in de

Reinbert de Leeuw – vanaf de oprichting dirigent en

Orde van de Nederlandse Leeuw.

artistiek leider van het Schönberg Ensemble – dirigeert een groot aantal andere ensembles en symfonieorkesten in binnen- en buitenland. In het seizoen 1995/’96 kreeg hij van het Concertgebouw de Carte Blanche-serie aangeboden. Hij dirigeerde diverse producties bij De Nederlandse Opera en de Nationale Reisopera, waar-

‘REICH HEEFT ALTIJD PRECIES GEWETEN WAT HIJ WILDE EN IS ZICH BINNEN DIE BEPERKINGEN BLIJVEN ONTWIKKELEN.’ REINBERT DE LEEUW

onder The Rake’s Progress van Stravinsky, Rosa, a Horse Drama en Writing to Vermeer van Louis Andriessen, Le

INLEIDING

Grand Macabre van Ligeti en Rêves d’un Marco Polo

Drumming en Music for 18 Musicians zijn mijlpalen in

van Vivier.

het oeuvre van Steve Reich. Met deze monumentale

Gedurende drie seizoenen was hij verbonden aan het

composities uit de jaren zeventig sloeg de New Yorkse

Sydney Symphony Orchestra als artistiek adviseur voor

componist nieuwe wegen in zonder zijn voorkeur voor

de series moderne en hedendaagse muziek. In 1992

ritmische processen te verloochenen. Beide werken

was hij artistiek directeur van het Aldeburgh Festival en

hebben meer gemeen dan hun lange duur, hun snelle

van 1994 tot 1998 was hij in die functie verbonden aan

puls en hun ritualistische inslag. Voor het eerst bij Reich

1981 Reich herontdekt een oeroud principe: muziek laten opbloeien uit tekst.

Hij componeert Tehillim, ‘an intuitive response to the Hebrew Psalm text’, ‘constantly changed metre based on shifting groups of twos and threes.’

1982-84 Reich componeert The Desert Music op poëzie van William Carlos Williams.

1980

1981

1982

33

concert 4 | 14 maart 2009

treden rijkgeschakeerde klankkleuren op de voorgrond,

gekomen, een compositie waarmee Reich bovendien

terwijl de gevarieerde herhalingen nu steeds meer

aanknoopte bij zijn verleden als amateurslagwerker.

verband houden met contrapuntische vondsten. Het

Reich nam slagwerklessen vanaf zijn veertiende. In zijn

succes dat de componist met deze hypnotiserende

tienerjaren speelde hij drums in jazzbands, uit belang-

ensemblewerken oogstte, vormde de basis voor zijn

stelling én om zakgeld te verdienen. Hij bezocht ook

latere internationale carrière en zijn huidige roem.

geregeld jazzclubs in Manhattan, waar hij kennismaakte met de bebop. Zoals hij tientallen jaren later memoreer-

DRUMMING

de: ‘[Drummer] Kenny Clarke bracht een lichtvoetig en

De ontstaansgeschiedenis van Drumming lijkt glashelder,

zwevend tijdsgevoel tot stand, waarvan ik denk dat je me

althans voor wie puur op de chronologie afgaat. In de

het kunt horen nabootsen in de stukken uit de jaren

zomer van 1970 bracht Steve Reich vijf weken door in

zeventig als Drumming en Music for 18 Musicians.’

Accra, de hoofdstad van Ghana. Daar kreeg hij elke dag

Als compositiestudent bezocht Reich in 1962 het Ojai

les van een meesterdrummer uit de Ewe-stam, die hem

Festival in Californië, waar hij Gunther Schuller hoorde

met name de basispatronen van de Gahu-dans bijbracht.

spreken over de roots van de jazz in de West-Afrikaanse

Terug in New York werkte Reich meer dan één jaar aan

drumtraditie. Hij las vervolgens het drie jaar eerder ver-

een grootschalige compositie voor slagwerkinstrumenten,

schenen boek Studies in African Music van A.M. Jones,

vrouwenstemmen en piccolo die zijn eigen twaalfkoppige

waarin transcripties van liederen en drumpatronen waren

ensemble – twee keer zo groot als anders en voor het

opgenomen. Zo bezien was zijn latere studiereis naar

eerst opererend onder de naam ‘Steve Reich and

Ghana een logische stap in een ontwikkeling die al jaren

Musicians’ – op 3 december 1971 ten doop hield in het

aan de gang was.

Museum of Modern Art. Het heeft er dus alle schijn van dat Drumming een ode aan de West-Afrikaanse percussie

Drumming bestaat uit vier delen, elk met een eigen

vormt.

bezetting. De vier gestemde bongo’s die in het eerste

Uit diverse uitspraken van de componist zelf komt een

deel centraal staan, worden met stokken aangeslagen.

genuanceerder beeld naar voren. ‘Wat ik beslist niet wil

Drie marimba’s bespeeld door negen slagwerkers bepalen

doen, is een set van exotisch uitziende trommels gaan

het klankbeeld van het tweede deel. In het derde deel

kopen en een ‘Afrikaanse Muziek’ in New York City

zijn het drie glockenspiels die de boventoon voeren. Het

neerzetten’, zei Reich direct na zijn terugkeer uit Ghana.

vierde deel heeft het karakter van een samenvatting en

‘I DECIDED IT WAS IMPORTANT TO GO TO AFRICA MYSELF AND LEARN SOME DRUMMING BY DRUMMING.’ STEVE REICH 34

In 1973 stelde hij verder: ‘De klank van niet-westerse

brengt alle voorafgaande instrumenten bij elkaar, in een

muziek nabootsen leidt tot exotische muziek; datgene

voor Reich nog ongekende diversiteit aan timbres.

wat vroeger Chinoiserie heette.’ Hij pleitte voor een

Opvallend is de rol van de vocaliserende zangstemmen,

andere benadering waarin niet de klank, maar alleen

die de betreffende instrumenten nabootsen. Vanwege

de structuur van de Afrikaanse trommelmuziek als

het extreem hoge register van het glockenspiel wordt in

inspiratiebron voor westerse componisten zou dienen.

het derde deel niet gezongen, maar gefloten, met ver-

Vanuit deze invalshoek was Drumming tot stand

sterking door een piccolo. De zangers hebben tot taak

Het toonzetten van poëzie meed Reich eerder als de pest. Nu heeft hij een bevredigende oplossing ontdekt: dankzij een voortdurend veranderend flexibel metrum gaan de Amerikaanse spraakritmes van Williams’ taal niet verloren.

1983

1984

1985

de melodische patronen te laten horen die door de

eerste klarinettist en de vibrafoonspeler. Reich vergelijkt

ritmische verschuivingen tussen de instrumentale

dit met de gangbare uitvoeringspraktijk in de West-

partijen ontstaan. Het zou overigens de laatste keer zijn

Afrikaanse en Balinese muziek, waarbij een meester-

dat Reich zijn beproefde ‘phasing’-techniek op grote

drummer de veranderingen aangeeft. (Een luistertip:

schaal zou toepassen. Vanaf Drumming gebruikte hij

wie zich op de vibrafoonpartij richt, kan de structuur

de ‘rhythmic construction’, een methode waarbij vanuit

van Reichs compositie op de voet volgen.)

de stilte een bepaald ritmisch patroon geleidelijk wordt onthuld. Dit proces is duidelijk hoorbaar in de eerste

Reich beschouwt Music for 18 Musicians als ‘expanded

twee minuten van Drumming en zet de toon voor de

chamber music’. Hij raadt musici aan om het werk met

compositie als geheel.

dirigent te verkennen tijdens de eerste drie of vier repetities, en vervolgens zonder dirigent in te studeren en uit

MUSIC FOR 18 MUSICIANS

te voeren. Pas in 1998 zorgde Marc Mellits voor een

Met Music for 18 Musicians breidde Steve Reich opnieuw

volwaardige partituur, een tijdrovend werkstuk dat de

zijn eigen ensemble uit, nu van twaalf tot minimaal acht-

weg vrijmaakte voor uitvoeringen door andere gezel-

tien musici. Hij zette voor het eerst reguliere instrumen-

schappen dan Steve Reich and Musicians.

ten uit het orkest in: twee (bas)klarinetten, een viool en

Was het uitgangspunt van Drumming nog zuiver ritmisch,

een cello. De kern van de bezetting bestaat opnieuw

in Music for 18 Musicians hangt alles samen met de elf

uit slagwerkinstrumenten, waartoe we nadrukkelijk de

akkoorden die in het inleidende gedeelte ‘Pulses’ de

vier piano’s moeten rekenen. Nog meer dan in Drumming

revue passeren. Reich zoemt vervolgens in op elk afzon-

treden de zangstemmen op de voorgrond. De instrumen-

derlijk akkoord uit deze reeks, waardoor een indeling in

ten zijn allemaal akoestisch, maar de zangers gebruiken

elf grote delen ontstaat (eigenlijk twaalf, aangezien het

wel een microfoon om niet te worden overstemd. Reich

derde deel in IIIA en IIIB onderverdeeld is). Tot slot keert

houdt vast aan een ongekunstelde manier van zingen,

Pulses in licht gewijzigde vorm terug. De symmetrie in

zonder vibrato en zonder belcanto-effecten.

de overkoepelende vorm herinnert aan de boogvorm bij

Het compositieproces strekte zich uit over een periode

Bartók, de klassieke componist die na Perotinus, Bach

van bijna twee jaar, van mei 1974 tot maart 1976,

en Stravinsky waarschijnlijk de grootste invloed op Reich

waarna de eerste uitvoering op 24 april van dat jaar in

heeft gehad.

het stadhuis van New York plaatsvond. Reich schreef de individuele partijen van Music for 18 Musicians in

toelichting • Michel Khalifa

een soort steno uit en liet elke musicus zijn eigen partij met concrete aanwijzingen aanvullen, zoals ‘Look at Russ’ wanneer slagwerker Russell Hartenberger een cue moest geven. De twee instrumentalisten die beurtelings

35

de meeste taken van de dirigent overnemen, zijn de

1988 Keerpunt.

Reich: ‘a new musical direction’.

Werkend aan het strijkkwartet Different Trains ontdekt Reich hoe hij muzikaal materiaal kan afleiden van op tape opgenomen interviews.

Uit spraakmelodieën ontstaan muzikale motieven. ‘The basic idea is that speech recordings generate the musical material for musical instruments’. Het idee stamt al uit zijn kindertijd. ‘The piece (thus) represents both a documentary and a musical reality.’

1988, november. Muziekcentrum Vredenburg organiseert een Reich Festival.

Drie dagen lang trekt het volle zalen.

1986

1987

1988

concert 5 4 | 3 17april april2009 2008

VRIJDAG 3 APRIL 2009, JURRIAANSE ZAAL, 19.00 UUR

CONCERT 5

HYPNOTISERENDE TOETSEN

STUDENTEN VAN DE PIANOAFDELING VAN CODARTS O.L.V. MAARTEN VAN VEEN 路 PIANO Steve Reich

Six Pianos 1973 pauze

Simeon ten Holt 1923

Canto ostinato 1976-1979

36

Dit concert maakt ook deel uit van het Trance Festival, dat plaatsvindt van 2 t/m 4 april 2009.

MAARTEN VAN VEEN · PIANO

worden. Hij laat een proces horen waarbij stilte langzaam

Maarten van Veen (1971) stamt uit een muzikale familie

wordt ingevuld door klank. Reich vult steeds een rust

en begon al jong met zijn pianostudie. Op zijn dertiende

op met de volgende toon van een reeks die herhaald

gaf hij zijn eerste concert. Hij studeerde aan de conser-

wordt, een soort pointillisme. Door de toevoeging van

vatoria in Utrecht, Praag en Amsterdam, bij Alwin Bär,

steeds een toon, ontstaat een andere klemtoon van

Kyoko Hashimoto en Ton Hartsuiker. Hij volgde master-

hetzelfde verhaal, dat completer wordt, en als het dan

classes bij György Sebök en tijdens zijn studieperiode

compleet is, zakt het naar de achtergrond, zodat ruimte

aan de Mozart Academy bij Oleg Maisenberg, Ivan

ontstaat voor het volgende groepje tonen dat op dezelfde

Klánsky, David Golub en Leonid Hambro. Maarten van

wijze wordt geïntroduceerd, noot voor noot. Op de achter-

Veen sloot zijn studie Uitvoerend Musicus in 1997 af aan

grond klinken dan meestal twee piano’s die alle tonen

het Sweelinck Conservatorium en was daarbij de eerste

van die melodie al spelen, maar één noot eerder, of later.

pianist met zowel een klassiek als een hedendaags

Hierdoor ontstaan mozaïekachtige schakeringen, die

programma.

oneindig veel variatie opleveren.

Hij maakte diverse tournees door de Verenigde Staten en Canada en speelde onder leiding van dirigenten als Peter Eötvös, Howard Williams, Arie van Beek, Lev Markiz, Lucas Vis, Jurjen Hempel, Etienne Siebens, Peter Oundjian en Robert Craft. Maarten van Veen is oprichter van het International Piano Quartet, waarmee hij diverse keren op tournee ging door Canada en de Verenigde Staten. Hij maakt deel uit van de artistieke raad van het DoelenEnsemble en is tevens Artistic Director voor de Murray Dranoff Foundation in Florida.

REICH · SIX PIANOS Bij de introductie van Six Pianos geeft Steve Reich aan dat zijn stuk een compositie-idee was dat voortkwam uit Drumming (1971). Door het gebruik van kleine instrumenten, dus babyvleugels of kleine piano’s met een compact geluid, ontstaat een samenklank waarbij de pianisten elkaar goed kunnen horen. Een geluid dat slecht wil mengen, precies de bedoeling van Reich. Het

37

zal u dus ook niet verbazen dat hij het idee kreeg voor deze compositie in een pianozaak, waar meestal verschillende kleine piano’s staan. Ondanks de vaak eenvoudige

Maarten van Veen © Frank Hanswijk

ritmische patronen en herhaling zit de partituur vol kleine details en is zijn materiaal zeer compact. In Six Pianos

Een andere kwaliteit die Reichs muziek bevat is het

begint een herhaald motief waardoor een kleur ontstaat,

directe contact met het instrument. Doordat de register-

waartegen de andere piano’s met contrast zichtbaar

omvang (de hoogste tot tot de laagste toon van een

1989

1990

1991

concert 5 | 3 april 2009

38

compositie, ook wel ambitus genoemd) meestal beperkt

TEN HOLT · CANTO OSTINATO

blijft tot twee octaven, trekt hij alle aandacht naar dat

Simeon ten Holt: ‘Ik ging muziek benaderen als een

register en de uitvoerder. Net als bij Ten Holt, moet je

taal, want ik realiseerde me dat muziek niet alleen uit

ook een soort ‘creatiegevoel’ hebben, waarbij op het

een mooie melodie bestaat, maar vier dimensies heeft,

podium tijdens de uitvoering beslissingen worden ge-

die je op elkaar kunt betrekken. In de klassieke muziek

nomen. Te vergelijken met een damspel waarbij de

waren toonhoogte en tijdsduur bepalend, klankkleur of

eerste paar zetten meteen het hele spel in grote lijn

intensiteit speelden hoegenaamd geen rol. Met het

bepalen, en waarbij elke nieuwe zet een logisch gevolg

serialisme kregen we de klankkleurkunst, het ruis-

is van de stap die je net hebt gezet, maar dan met zes

element werd ontdekt. Als je consequent doordenkt,

spelers tegelijk die niet op hun beurt hoeven te wachten

leidt dat tot een verdieping van wat een toon uiteindelijk

met maar één dambord... Het is haast overbodig te

is. Ik maak weliswaar gebruik van de traditionele harmo-

zeggen: elk spel, elke uitvoering heeft dus een totaal

niek, maar de elementen van spanning en ontspanning

eigen karakter en is uniek voor zowel de spelers als het

die daarvoor zo kenmerkend zijn, verzelfstandig ik tot

publiek: een bijzondere ervaring die we graag met u

muzikale objecten. De luisteraar hoort dus wel herken-

willen delen!

bare akkoorden, maar deze volgen niet de conventionele

1993 De video-opera The Cave gaat in première tijdens de Wiener Festwoche.

1992

1993

1994

muzikale route, omdat ze op zichzelf komen te staan.’

Gelukkig heb ik in mijn leven – en hebben met mij ook

Het eerste werk dat Ten Holt vanuit deze houding com-

vele andere pianisten – veel samengewerkt met musici

poneerde was Canto Ostinato (1976-79) voor één of

die wel hun oren open hebben, en zeer veel en graag

meer toetsinstrumenten. De première in 1979 sloeg in

communiceren!

als een bom. En de opname die er in 1984 in Muziek-

Wat mij meteen interesseerde aan de muziek van hem

centrum Vredenburg in Utrecht van werd gemaakt,

is dat door de open vorm, je met zijn bouwstenen aan

groeide uit tot de best verkochte lp (later cd) die ooit

het werk kan gaan. Dat houdt in dat je op een andere

van een Nederlandse componist is verschenen.

manier gaat ‘studeren’. Eigenlijk vallen het moment van

‘Het gaat mij om een sociaal proces. De mens heeft een

de creatie en het moment dat je het toont aan het publiek

onvermogen tot communiceren en door zoveel open te

samen. Zeg maar een live-performance en creation op

laten dwing ik de spelers tot overleg. De moment gebon-

hetzelfde ogenblik en dat is nu juist wat zijn muziek zo

den interactie bepaalt de uiteindelijke vorm van het stuk.

bijzonder aantrekkelijk maakt. De emotie die zijn harmo-

Ik ben slechts een regisseur op afstand: ik lever enkel

nieën oproepen blijven door het hele stuk heen voelbaar,

de bouwstenen. Hierdoor ontstaat een continuüm tussen

en hij toont zich meester in de afwisseling van klankkleur,

mij, de uitvoerder en het publiek: door te leren kennen,

waardoor het stuk ook over langere tijdspanne, hypno-

word je zelf gekend.’

tiserend aangenaam blijft. toelichting • Maarten van Veen

39

Simeon ten Holt

1995 Reich voltooit City Life met daarin gesampelde grootsteedse geluiden, zoals brandweermannen bij de bomaanslag van 1993 op het World Trade Center.

Reichs muziek gaat nu ook uit van harmonische cycli.

1995

1996

1997

concert 6 4 | 4 17april april2009 2008

ZATERDAG 4 APRIL 2009, JURRIAANSE ZAAL 20.15 UUR

CONCERT 6

BIJBEL VAN HET MINIMALISME

ORKEST DE VOLHARDING JUSSI JAATINEN · DIRIGENT Terry Riley 1935

In C 1964 pauze

Steve Reich

City Life 1995 (bewerking Anthony Fiumara, 2005) • I. • II. • III. • IV. • V.

40

Dit concert maakt ook deel uit van het Trance Festival, dat plaatsvindt van 2 t/m 4 april 2009.

ORKEST DE VOLHARDING

JUSSI JAATINEN · DIRIGENT

Orkest de Volharding bestaat uit dertien musici en een

Jussi Jaatinen studeerde viool en muziektheorie aan de

dirigent. Het ensemble speelt moderne of eigentijdse

Sibelius Academie in Helsinki. In 1998 verhuisde hij

muziek. Jaarlijks worden dertig à veertig concerten

naar Nederland om er orkestdirectie te studeren bij

gegeven op binnen- en buitenlandse podia. Het orkest

Jurjen Hempel en Ernst van Tiel aan het Rotterdams

participeert ook in samenwerkingsprojecten met andere

Conservatorium. Hij studeerde af met uitstekend

kunstvormen zoals dans, theater en opera. De unieke

resultaat in 2002. Daarna zette hij zijn studies voort aan

vaste bezetting van drie saxofoons, drie trompetten,

het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en aan de

drie trombones, hoorn, fluit/piccolo, piano en contra-

Zuid-Nederlandse Hogeschool voor Muziek, en via

bas/basgitaar bepaalt de uitermate herkenbare klank van

diverse masterclasses bij onder anderen Peter Eötvös,

het orkest, die vaak omschreven wordt als ‘krachtig’,

Jorma Panula en bij Lucas Vis. In 2004 won Jussi de

‘energiek’ en ‘dynamisch’. Alle muziek die De Volharding

Anton Kersjes beurs voor jonge dirigenten en in 2005

speelt, is speciaal voor het ensemble geschreven of be-

gaf hij zijn afstudeerconcert met Het Brabants Orkest.

werkt. Bijna tweehonderd nieuwe composities zijn voor het orkest geschreven. Nederlandse componisten hebben in dit repertoire een aanzienlijk aandeel.

De Volharding ontstond als wapen in de strijd die in de jaren zeventig werd gevoerd tegen een vastgeroeste orkestpraktijk. In het voorjaar van 1972 brachten componist Louis Andriessen en saxofonist Willem Breuker een aantal musici uit de geïmproviseerde en uit de klassieke muziek bijeen om Andriessens compositie De Volharding uit te voeren. Op 12 mei vond in Theater Carré in Amsterdam de eerste uitvoering plaats tijdens een gedenkwaardig, rumoerig concert. Daarna werd besloten door te gaan aan het front van de nieuwe mu-

Jussi Jaatinen

ziek. In de jaren zeventig was De Volharding – in de

Gedurende de laatste twee jaren van zijn studie begon

breedst mogelijke betekenis – het Nederlandse strijd-

hij definitief door te breken als dirigent en werkte hij met

orkest. De strijd wierp vruchten af. In de loop van de

ensembles en orkesten als het Asko Ensemble, Holland

jaren tachtig ontstond de inmiddels internationaal

Symfonia, het Gaida Ensemble (Vilnius), het Maarten

erkende en benijde, bloeiende Nederlandse ensemble-

Altena Ensemble, Orkest De Volharding, Slagwerkgroep

cultuur, waarbinnen De Volharding zich onderscheidt

Den Haag, het Aarre Ensemble, Das Neue Ensemble

door zijn spilfunctie op het grensgebied van heden-

(Hannover), Champ d’Action, het festivalorkest van

daagse gecomponeerde muziek, geïmproviseerde muziek

Schleswig-Holstein, het Zeeuws Orkest, het Philips Orkest

en popmuziek en door de samenwerking met andere

en het DoelenEnsemble. In 2005 werd hij vaste dirigent

kunstdisciplines.

bij Orkest De Volharding.

1998

1999

2000

41

concert 6 | 4 april 2009

RILEY · IN C

Terry Riley’s In C, een werk dat in 1964 in San Francisco

Je kunt het je nu haast niet meer voorstellen, maar het

in première ging. Riley schreef weliswaar al in 1961 zijn

schrijven in toonsoorten was zo’n veertig jaar geleden

String Trio volgens de techniek van herhalende motieven,

taboe voor academisch geschoolde componisten. Seriële

maar met In C bereikte hij in één klap een groot publiek.

muziek was een categorisch imperatief, tot groot onge-

In C bestaat uit slechts één velletje met noten, verdeeld

noegen van de jonge garde. Riley noemde de muziek

in 53 fragmenten. Die moeten allemaal worden gespeeld,

van zijn academische collega’s ‘neurotisch’: ‘Het feit

maar de instrumentatie, het aantal uitvoerders en de

dat [seriële muziek] zijn oorsprong vond in het Wenen

tijdsduur van het stuk zijn variabel. Dat zit zo: de spelers

van Freud kan geen toeval zijn.’ Het antwoord was mini-

beginnen tegelijkertijd, maar besluiten tijdens het spelen

malisme: muziek die bestaat uit eenvoudige patronen

individueel wanneer ze overstappen naar een volgend

en een heldere pulse, in kleine veranderingen (geen

motief. De enige constante is een herhaald aangeslagen

‘ontwikkeling’ zoals in het serialisme) over een lange

‘c’ op de vibrafoon of piano – volgens de overlevering een

strekke tijds. De moeder van deze nieuwe stroming was

inbreng van de jonge Steve Reich tijdens de repetities van het toen kersverse stuk.

‘HET FEIT DAT [SERIËLE MUZIEK] ZIJN OORSPRONG VOND IN HET WENEN VAN FREUD KAN GEEN TOEVAL ZIJN.’ TERRY RILEY Omdat iedereen vrij is in het aantal herhalingen van een motief (maar nooit meer dan drie nummers verwijderd mag zijn van andere spelers), klinken uitvoeringen van In C nooit hetzelfde maar is het stuk door zijn pregnante motieven wel altijd herkenbaar. In C was in meerdere opzichten een statement. Het stond niet alleen in een toonsoort (en dan ook nog de meest simpele toonsoort denkbaar), het stelde musiceren ook als een sociaalpolitiek fenomeen aan de orde. Vrije individuen die richting geven aan een non-hiërarchische groep: dat zou hét thema van de samenleving in de jaren zestig

42

Terry Riley © Lenny Gonzalez

en zeventig worden.

2002 De video-opera Three Tales gaat in première in Wenen en wordt herhaald op het Holland Festival. Oxford University Press publiceert een bundel met teksten van Reich, verzameld door oude muziek-specialist Paul Hillier.

2003, december. Reich en Korot zijn te gast in Den Haag en omgeving.

Er wordt een studieproject en een uitgebreid festival aan Reich gewijd.

2001

2002

2003

REICH · CITY LIFE

City Life (1995), dat hij oorspronkelijk voor een ensemble

Voor Steve Reich betekende de ontdekking van en het

van houtblazers en strijkers schreef.

meespelen in de eerste uitvoering van In C een open-

In City Life bezingt de componist niet de archaïsche

baring. Na zijn studie compositie aan de vermaarde

natuur. Nee, het onderwerp van het vijfdelige werk is een

Juilliard School of Music in New York, studeerde hij nog

metropool zoals New York met zijn autotoeters, dicht-

een tijdje bij Luciano Berio aan Mills College (Oakland).

slaande portieren, sissende pneumatiek, metrobellen,

Het was Reich al opgevallen dat zijn medestudenten

heimachines, autoalarmen, hartslagen, bootshoorns,

weliswaar zeer ingewikkelde en grootschalige muziek

zeeboeien en brandweer- en politiesirenes. Allemaal

schreven, maar dat die nooit werd uitgevoerd, bij gebrek

verwerkt in samples die als basis dienen voor de pop-

aan orkesten en belangstelling. Toen hij op een avond

muziekachtige lijfelijkheid die Reichs werk zo eigen is.

John Coltrane in een jazzcafé zag optreden, besloot hij

Neem bijvoorbeeld de opgenomen uitroep van de straat-

dat hij geen genoegen meer zou nemen met ‘papieren

venter die met zijn ‘check it out’ de dansante looppas

muziek’ en richtte hij een eigen ensemble op. In C werd

van het hele eerste deel bepaalt. Of de hartslagen ge-

het bevestigende antwoord op Reichs vraag ‘kan een

combineerd met bootsgeluiden, die het vierde deel zijn

tonale melodie revolutionair klinken?’.

dromerig kabbelende karakter verlenen. Meer nog dan

Reich wilde die muziek van herhalende patronen naar

een lofzang is City Life een muzikaal verslag te noemen.

zijn eigen hand zetten. Hij vond de oplossing van zijn

Dat blijkt wel uit het laatste deel ‘Heavy Smoke’. Daarin

probleem bij toeval, toen hij aan het werk was met zijn

hoor je een brandweerman waarschuwen voor zware

tape-stuk It’s gonna rain (1965). Gefascineerd door de

rookontwikkeling, na de aanslag op het World Trade

bijna zangerige melodieën van spreekstemmen, nam

Center in 1993.

hij voor dat werk een zwarte predikant op, knipte die

In al zijn lijfelijkheid vroeg City Life om een bewerking

toespraak (over de zondvloed) op in kleine woordpatronen

voor Orkest De Volharding. Waarvan akte: precies tien

en liet die in stereo door twee bandrecorders eindeloos

jaar na de voltooiing van het werk, gaf Reich onderge-

herhalen. Rap avant-la-lettre.

tekende – artistiek leider van het ensemble – persoonlijk

Omdat het ene apparaat net wat sneller liep dan het

toestemming voor deze gloednieuwe metamorfose. Daarbij

andere, begonnen de stempatronen langzaam ten op-

stelde hij als enige eis dat de twee piano’s en twee sample-

zichte van elkaar te verschuiven of uit fase te lopen. Eén

spelers uit het origineel behouden zouden blijven.

stem die als een soort elastieke canon met zichzelf

Aldus geschiedde, vandaar dat De Volharding in de

voortbeweegt, was de even simpele als geniale vondst

grootste bezetting aller tijden onder eigen naam (19 in

die Reichs composities vanaf die tijd ging beheersen.

plaats van 13 spelers, dirigent niet meegerekend) op

Net zoals de zangstemmelodieën in korte, herhalende

het podium verschijnt. De mooiste reactie op de be-

patronen opgeknipte Amerikaanse spreekstemmen, die

werking van City Life voor een uitgebreide Volharding

Reich gebruikte als basismelodietjes.

kwam trouwens van Steve Reich zelf, die naar aanleiding

Het is overigens aardig te zien dat Reichs optreden in

van een toegestuurde opname e-mailde: ‘Bravo! Great

Nederland in 1972 georganiseerd werd door Louis An-

job. [...] My thanks to you and all the musicians in Orkest

driessen, die er zijn eigen ‘eenstemmige canons’ compo-

De Volharding, you made a fine arrangement and they

neerde in De Staat (1972). Andriessen beïnvloedde op

played it extremely well. All best, Steve Reich.’

zijn beurt in de loop der jaren Steve Reich weer. En dat is te horen aan de akkoorden en de drive van Reichs

toelichting • Anthony Fiumara

2006 Het label Nonesuch geeft een verzamelbox uit van Reichs muziek.

2004

2005

2006

43

44

Steve Reich Š Alice Arnold

2008-09 In Rotterdam wijdt de Doelen in seizoen 2008/2009 een retrospectief aan Steve Reich. Tijdens het openingsconcert op 24 september 2008 speelt Reich zelf mee.

2007

2008

2009

COLOFON Concert- en congresgebouw de Doelen Schouwburgplein 50 Postbus 972 3000 AZ Rotterdam Kassa 010 217 17 17 Algemeen 010 217 17 00 programmering Neil Wallace toelichtingen Anthony Fiumara, Michel Khalifa, Hella Melkert, Huib Ramaer, Steve Reich, Maarten van Veen, Ronald Weitzman / BBC Proms redactie en vormgeving Philip Leussink lithograďŹ e en druk Thieme MediaCenter Rotterdam ontwerp omslag Koeweiden Postma, Amsterdam

45

46