Balowie, fragmenty by libra Rzeszów

BALOWIE Z bieszczadzkich lasów na salony Krakowa i Lwowa

Mecenat nad publikcjà GMINA BALIGRÓD

ﾅ「kasz Bajda

BALOWIE Z bieszczadzkich lasﾃｳw na salony Krakowa i Lwowa

Fragment certyfikatu szlachectwa Adama Kazimierza Pawła Bala z 1886 r., ze zbiorów Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, rkps 9439

Rozdział I w II połowie XVII w. mieli swoje siedziby nast´pujàcy mo˝nowładcy: Andrzej Maksymilian Fredro w Kormanicach, Franciszek Karol Korniakt w Białobokach i SoÊnicy, Marcin Kazimierz Krasicki w Krasiczynie, Mikołaj Hieronim Sieniawski w Seniawie oraz Augustyn Lubomirski w Rzeszowie. W Tyczynie sporadycznie przebywali Braniccy, dla których głównà rezydencjà był Białystok36. Magnaci przewa˝nie nie wykazywali si´ du˝ym zaanga˝owaniem w funkcjonowanie samorzàdu terytorialnego. Ich skupienie na sprawach sejmikowych ograniczało si´ z reguły do wyboru posłów na sejmy i deputatów na trybunały, czasem równie˝ konfederacji. Ogólnie rzecz bioràc magnaci zainteresowani byli wyłàcznie działalnoÊcià sejmiku na szczeblu ogólnopaƒstwowym37.

Charakterystyka niektórych rodzin szlacheckich ziemi sanockiej

Trudno jest ustaliç liczb´ rodzin szlacheckich zamieszkujàcych ziemi´ sanockà. W ka˝dym razie na dziewi´ciu okazowaniach, które odbyły si´ na przestrzeni lat 1617–1629 stawiło si´ siedmiuset sanockich szlachciców z prawie trzystu siedemdziesi´ciu rodzin38. OczywiÊcie zdecydowana wi´kszoÊç z nich to rodziny szlachty ubogiej – czàstkowej oraz zaÊciankowej, które mentalnoÊcià, trybem ˝ycia czy wykształceniem nie ró˝niły si´ praktycznie od chłopów39. Poni˝ej przedstawiam pokrótce szeÊç rodzin, które na przestrzeni XVI–XVIII w. posiadały du˝e znaczenie w województwie ruskim, zwłaszcza wÊród szlachty sanockiej. Wybrano jedynie te familie, które zwiàzane były z ziemià sanockà przez przynajmniej kilka pokoleƒ, a zwiàzek ten nie ograniczał si´ jedynie do posiadania kilku wsi w jej obr´bie. Dlatego te˝ pozycja w paƒstwie nie była ani jedynym, ani podstawowym wyró˝nikiem przy wyborze poni˝szych rodzin.

K. PrzyboÊ, Wielka własnoÊç…, s. 100–101. Tam˝e, s. 101. O. Winnyczenko, Perepysy pospolytoho ruszennja szljachty sjanockoj zemli w 1617–1629 rokach, „Visnyk Lvivskoho Universytetu”, Ser. istor., 2002 nr 37/2, s. 13. 39 Szacuje si´, ˝e w Rzeczypospolitej szlachta biedna stanowiła ok. 60% całej populacji szlacheckiej (U. Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2008, s. 258). Mo˝na przyjàç, ˝e w ziemi sanockiej odsetek właÊcicieli czàstkowych – posiadajàcych cz´Êci wsi, czy zagrodowych wÊród szlachty był wy˝szy od Êredniej dla całego paƒstwa. 37 38

Szlachta sanocka w strukturze społecznej Rusi Czerwonej

Kmitowie Kmitowie nale˝eli do najbardziej wpływowych rodzin w Królestwie Polskim. Za panowania Jagiellonów stale nale˝eli do elity władzy w paƒstwie40. Pierwszym udokumentowanym êródłowo przedstawicielem tej rodziny był Kmita z WiÊnicza, dziedzic Damianic w województwie krakowskim, wzmiankowany w II połowie XIV stulecia41. W 1389 r. Władysław Jagiełło nadał Piotrowi Kmicie, kasztelanowi lubelskiemu wsie Dubiecko, Stopnica, Iskaƒ i Ruszelczyce. Przypuszcza si´, ˝e ziemie w rejonie Dynowa i zamku Sobieƒ, Szreniawici z WiÊnicza równie˝ otrzymali z nadania Jagiełły42. Uzyskany w ten sposób majàtek dał poczàtek szerokiej akcji osadniczej, jakiej dokonali Kmitowie w dolinie górnego Sanu. Głównà siedzibà Kmitów w Bieszczadach był w XIV w. zamek Sobieƒ, a nast´pnie rodzina przeniosła si´ do pobliskiego Leska. Dzi´ki królewskim nadaniom i własnej przedsi´biorczoÊci udało si´ Kmitom zgromadziç najwi´kszy majàtek w ziemi sanockiej. Ju˝ na przełomie XIV i XV w. Piotr Kmita, kasztelan lubelski posiadał najwi´cej posiadłoÊci w Sanocczyênie43. Jednak˝e w połowie XVI w. leska linia Kmitów wymarła i znacznà cz´Êç schedy po nich przej´ła rodzina Stadnickich.

Stadniccy Stadniccy nale˝eli do rodzin, których znaczenie, zarówno pod wzgl´dem gospodarczym jak i politycznym, si´gało daleko poza obszar ziemi sanockiej, a nawet województwa ruskiego. Stadniccy odziedziczyli sporà cz´Êç dóbr nale˝àcych do wymarłych w 1553 r. Kmitów. Oprócz dwóch linii Stadnickich – na Lesku i Dubiecku, najwi´kszy kompleks majàtkowy ziemi sanockiej został tak˝e po cz´Êci odziedziczony przez Herburtów, Stefana Fredr´ i Stefana Tarnowskiego44. 40

R. Trawka, Kmitowie. Studium kariery politycznej i społecznej w póênoÊredniowiecznej Polsce, Kraków 2005, s. 15. 41 Tam˝e, s. 47. 42 A. Fastnacht, Osadnictwo…, s. 76–77. 43 Tam˝e, s. 78. 44 Rejestr poborowy ziemi sanockiej 1640, s. XLV–XLVI.

Rozdział I

Andrzej Drohojowski, XVII w., portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku

Szlachta sanocka w strukturze społecznej Rusi Czerwonej

Drohojowscy Rodzina ta została nazwana przez Władysława Łoziƒskiego jednà z najznamienitszych i najstaro˝ytniejszych, od wieków ÊciÊle zwiàzanych z dziejami ziemi przemyskiej52. Drohojowscy posiadali swoje dobra i znaczenie tak˝e w Sanocczyênie. Posiadali tutaj kilka posiadłoÊci w pobli˝u stolicy tej ziemi: Niebieszczany, cz´Êç Wielopola, Zymbartowà Wol´, Ratnawic´, Morochów, Wietrzany, Mokrzany, Zawadk´ Morochowskà i Pobiedno. W 1641 r. przej´li je po swym krewnym Andrzeju, synowie Jana Tomasza Drohojowskiego Zofii z Bireckich – Andrzej († po 1687 r.) i Franciszek († po 1690 r.). Dzi´ki temu dobra Drohojowskich stanowiły w tym czasie 13 pod wzgl´dem wielkoÊci majàtek ziemski wÊród 17 najwi´kszych kompleksów dóbr w ziemi sanockiej53. W II połowie XVI w. dziedzicem Jaçmierza i kilku okolicznych wsi w ziemi sanockiej był Stanisław Drohojowski, który od 1574 r. sprawował urzàd kasztelana przemyskiego. Przed 1549 r. odbył on studia w Krakowie, Wittemberdze oraz Padwie. Za jego sprawà Jaçmierz stał si´ jednym z głównych oÊrodków reformacji w ziemi sanockiej, a potomkowie kasztelana przemyskiego przez pi´ç pokoleƒ pozostawali wierni wyborom religijnym przodka54. Drohojowscy to kolejna rodzina, która w skali województwa, a nawet kraju posiadała doÊç du˝e znaczenie, jednak ich majàtek w ziemi sanockiej nie był tak du˝y, jak Kmitów, Stadnickich czy nawet Balów.

Ustrzyccy Ustrzyccy, podobnie jak Bere˝aƒscy, Stepniccy i Terleccy byli jednà z rodzin wywodzàcych si´ z rodu kniaziów wołoskich – Unichowskich. Ich protoplasta, Stefan Jancz pochodził z Wojnagu (Unichowa) na Zakarpaciu. Za zasługi w słu˝bie króla W´gier Macieja Korwina został on nobilitowany i otrzymał herb Przestrzał55. Iwonia i Teodoryk, dwaj synowie Jancza słu˝yli w polskich oddziałach zaci´˝nych. Teodoryk zginàł w wojnie z Mołdawià, a 52

W. Łoziƒski, Prawem i lewem, t. 2, Kraków 1957, s. 111. Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1640 roku, s. XLIX. 54 T. Âliwa, dz. cyt., s. 22–23. 55 M. Augustyn, Dzieje rodzin szlacheckich herbu Przestrzał od XVI do XVIII w., „Bieszczad”, nr 9, s. 9. 53

Rozdział I

Iwonia został w 1509 r. nagrodzony przez Zygmunta I kniaziostwem we wsi królewskiej Wysznie Brzegi, nazwanej potem Ustrzykami Dolnymi. Od tego czasu datuje si´ zwiàzek rodzin herbu Przestrzał z ziemià przemyskà i sanockà. Na przełomie XVI i XVII w. po podziale dawnych dóbr kmitowskich, niewielkà cz´Êç wsi wykupiły od spadkobierców spokrewnione ze sobà bogatsze rodziny kniaziowskie: Dwerniccy, Polaƒscy, Czerneccy, Zatwarniccy, a tak˝e Ustrzyccy56. WejÊcie w grono posiadaczy ziemskich dawało im mo˝liwoÊç udziału w samorzàdzie szlacheckim. Potomkowie Jancza z Unichowa stali si´ właÊcicielami ˚urawina, Chmiela, a tak˝e połowy wsi Krywka57. Pierwszymi aktywnymi politycznie przedstawicielami Ustrzyckich byli J´drzej oraz jego syn Maciej Stanisław. Ten ostatni, jak ju˝ wspomniano był jednym z najcz´Êciej wybieranych przez szlacht´ posłów ziemi sanockiej. Maciej Augustyn nazywa go jednà z najbardziej wpływowych postaci ówczesnego ˝ycia publicznego w ziemi sanockiej i przemyskiej58. Maciej Stanisław Ustrzycki podjàł starania o zamian´ dziedzicznie posiadanych Ustrzyk Górnych na Ustrzyki Dolne z Jasieniem. Uzyskał przy tym poparcie szlachty sanockiej, a nast´pnie sejmu. W zwiàzku z tym, w 1667 r. Jan Kazimierz wyraził zgod´ na zamian´ i tym samym rodzinna od 158 lat wieÊ Ustrzyckich stała si´ wreszcie ich własnoÊcià59. Jednym z argumentów przemawiajàcych za zgodà na zamian´ wsi dziedzicznej na królewskà było zało˝enie przez Macieja Stanisława koÊcioła w Jasieniu. Ustrzyccy do połowy XVII w. byli wyznawcami prawosławia. Dopiero synowie J´drzeja, byç mo˝e pod wpływem pobytu w kolegium jezuickim, przeszli na katolicyzm. Dzi´ki mał˝eƒstwu z Mariannà Brzeziƒskà, Maciej Stanisław powi´kszył stan posiadania rodziny o szeÊç wsi poło˝onych pod Rzeszowem. Równie˝ jego najmłodszy syn – Klemens Ignacy Ustrzycki (ur. w 1669), wzbogacił si´ dzi´ki korzystnemu maria˝owi. Franciszka z Tarnowskich Ustrzycka wniosła w dom m´˝a dobra poło˝one w okolicach Krosna60. Synowie Klemensa zmarli bezpotomnie i z nimi zakoƒczył si´ zwiàzek rodziny Ustrzyckich z Ustrzykami Dolnymi, które poło˝one były wprawdzie w ziemi przemyskiej, ale tu˝ przy granicy z Sanocczyznà61. 56

Tam˝e, s. 28. Rejestr poborowy ziemi sanockiej 1640, s. 15 i 79. 58 M. Augustyn, dz. cyt., s. 31. 59 Tam˝e, s. 35. 60 Tam˝e, s. 37. 61 Tam˝e, s. 39. 57

Szlachta w mundurach wojew贸dzkich (Szlachta na polu elekcyjnym), pocz. XIX w. (fragment obrazu), ze zbior贸w Muzeum Okr麓gowego w Rzeszowie

Rozdział IV DZIAŁALNOÂå POLITYCZNA I WOJSKOWA BALÓW DziałalnoÊç polityczna Nie tylko dzi´ki potencjałowi gospodarczemu, ale równie˝ pod wzgl´dem znaczenia na lokalnej arenie politycznej Balowie nale˝eli do pierwszych rodzin ziemi sanockiej. Mimo tego, jednak nie udało si´ im na trwałe uzyskaç choçby poÊledniejszego ze Êwieckich urz´dów senatorskich. Brak równie˝ wÊród Balów senatorów duchownych. Na podstawie dost´pnych êródeł niewiele mo˝emy powiedzieç o szczegółach działalnoÊci politycznej Balów do II połowy XVI w. W ka˝dym razie ju˝ wówczas Balowie nale˝eli do najbardziej wpływowych rodzin ziemi sanockiej. Âwiadczà o tym przede wszystkim ich pozycja majàtkowa i piastowane urz´dy, a tak˝e zawierane przez potomków Piotra z W´gier maria˝e z rodami senatorskimi. Poczàtek XVII w. przyniósł działalnoÊç podkomorzego Piotra Bala, który dzi´ki znacznemu majàtkowi i zapewne tak˝e wykształceniu oraz cechom wrodzonym zyskał znaczny autorytet wÊród miejscowej szlachty. Zadbał on o edukacj´ synów – Adama i Stefana, którzy podobnie jak ojciec weszli w skład elity politycznej ziemi sanockiej. Pierwszy z nich, choç piastował jedynie urzàd chorà˝ego przemyskiego, był a˝ siedmiokrotnie wybierany posłem na sejm. W II połowie XVII w. trzech przedstawicieli rodziny sprawowało urzàd podkomorzego sanockiego. Chodzi tu mianowicie o wspomnianego Stefana Bala i jego dwóch synów Stanisława i Jana232, spoÊród których zwłaszcza ojciec aktywnie działał na polu sejmikowym. Dzi´ki mał˝eƒstwu z Zofià 232

Urz´dnicy województwa ruskiego..., s. 278–279.

Rozdział V

przypadku jednak, w II połowie XVIII w., Karszniccy, dziedziczàcy po Balach, nie chcieli płaciç czynszów od owej kwoty zapisanej na Baligrodzie i w zwiàzku z tym procesowali si´ z Galicyjskà Prokuratorià Skarbowà371. Z zapisów dokonywanych przez mał˝onki Balów nale˝y tu wymieniç donacje na rzecz parafii jaçmierskiej zapisane przez wdow´ po chorà˝ym przemyskim Adamie, Regin´ Konstancj´ ze Słupeckich z Konar. W 1646 r. przekazała ona koÊciołowi w Jaçmierzu w wieczne posiadanie dla szkoły grunt dla bakałarza i organisty. Rok póêniej miejscowa parafia uzyskała od Reginy Balowej grunt o nazwie Obszary. Natomiast w 1650 r. przekazała trzy role kmiece: Pienikówk´, Podłe Błonia i Janikówk´372. Natomiast w 1728 r. w Wołkowyi, dawnej wsi nale˝àcej do Balów, Justyna ze Stadnickich Orzechowska primo voto Balowa, ufundowała kaplic´ filialnà parafii hoczewskiej373. W 1745 r., gdy biskup przemyski Wacław Sierakowski odbywał wizytacj´ parafii hoczewskiej, w jej obr´bie oprócz koÊcioła parafialnego istniało jeszcze pi´ç kaplic; w Âredniej Wsi, Wołkowyi, Baligrodzie, Rajskiem i Polanie. Chocia˝ nie istniała ju˝ Êwiàtynia hoczewska, którà wystawił Mikołaj Bal, to trzy pierwsze z wymienionych kaplic ufundowali Balowie, wzgl´dnie ich mał˝onki374. Do dziÊ z tych fundacji zachował si´ jedynie koÊciół w Âredniej Wsi. Poniewa˝ województwo ruskie zamieszkiwali oprócz rzymskich katolików tak˝e unici i prawosławni, na przestrzeni lat na terenie eparchii przemyskiej, do której nale˝ała ziemia sanocka, wykształcił si´ patronat nad cerkwià. Patroni, tzw. kolatorzy mieli za zadanie opiekowaç si´ parafiami w wymiarze duchowym i materialnym. Przejawiał si´ on m.in. w przedstawianiu swojego kandydata na beneficjum i oczywiÊcie pomocy materialnej dla parocha oraz obiektów parafialnych. Podobnie jak w całej Rzeczypospolitej, w eparchii przemyskiej dominował patronat szlachecko-magnacki375. Tak˝e Balowie w swoich dobrach, w których wÊród chłopów dominowali unici, obj´li swoim patronatem ich parafie. Przykład przynosi nam list Aleksandra Bala do biskupa Onufrego 370

Tam˝e, s. 239. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, s. 359. 373 Tam˝e, t. XIII, s. 875. 374 T. Maƒkowski, dz. cyt., s. 28. 375 M. Kaznowski, Patronat magnacko-szlachecki unickich cerkwi parafialnych na Podkarpaciu w XVIII w. (na przykładzie okolic Drohobycza i Sanoka), „Fasciculi Musei Regionalis Brzozoviensis, nr 2, 2007, s. 88–89. 372

Formacja kulturalna i religijna Balów

Ufundowany przez Balów w XVI w. koÊciół w Âredniej Wsi – najstarsza drewniana Êwiàtynia w Bieszczadach

122

Jacek Malczewski, Portret Marii Balowej (1906), własnoÊç Fundacji im. Raczyƒskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu

Rozdział VII MUZA JACKA MALCZEWSKIEGO I JEJ CÓRKI BALOWIE I ARTYÂCI W I POŁOWIE XX WIEKU436 Pani na Tuligłowach Gdy podziwiamy liczne obrazy Jacka Malczewskiego, wielokrotnie mo˝emy ujrzeç znajdujàcà si´ na nich postaç Marii Kingi z Brunickich Balowej437, która w 1898 r. została ˝onà Stanisława Jakuba Bala, starszego od niej o dziewi´ç lat438. Póêniejsza muza Malczewskiego urodziła si´ 26 VII 1879 r. w Zaleszczykach, w zamo˝nej rodzinie ziemiaƒskiej, jako Jadwiga Maria Brunicka439. Prawdopodobnie jako kobieta nietuzinkowa, wyró˝niajàca si´ nie tylko wyjàtkowà urodà, wolała u˝ywaç rzadkiego wówczas imienia Kinga, a w osobistych listach podpisywała si´ „Kinia Bal”. Przybrane imi´ bardzo do niej przylgn´ło. O tym, jak bardzo, Êwiadczy choçby zapis w odpisie aktu zgonu, przechowywanym w Bibliotece PAU w Krakowie, gdzie zmarła została zapisana jako Maria Kinga440. Równie˝ jedna z jej córek nosiła jej ukochane przybrane imi´. 436

Balowie przez XIX i pierwszà połow´ XX w., podobnie, jak w dobie Polski szlacheckiej, nie pozostali zupełnie anonimowi na tle historii. Trzeba jednak zaznaczyç, ˝e dokładne przedstawienie dziejów rodziny Balów po 1772 r. wymaga jeszcze wielu szczegółowych ustaleƒ . W niniejszym rozdziale przybli˝ono jedynie kilka epizodów zwiàzanych ze Stanisławem Balem i jego rodzinà. 437 Rodzina Brunickich miała korzenie ˝ydowskie, a wywodziła si´ z Bawarii, gdzie w 1813 r. Ignacy Brunicki (Izaak Brunstein) uzyskał wraz z bratankiem tytuł barona. Zobacz: S. Leitgeber, Nowy Almanach Bł´kitny, Poznaƒ–Warszawa 1993, s. 12. 438 D. Kudelska, Dukt pisma i p´dzla. Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego, Lublin 2008, s. 236. Wi´kszoÊç podanych tutaj faktów, dotyczàcych zwiàzku artysty z Balowà zostało zaczerpni´te z tego opracowania. 439 Tam˝e, s. 235. 440 Odpis aktu zgonu Marii Kingi z Brunickich Balowej, Papiery Stanisława i Marii Kingi z Brunickich 1907–1955, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 9438. [dalej: Bibl. PAU Kraków]

123

Rozdział VII

128

Komitet obchodów jubileuszu 50-lecia twórczoÊci Jacka Malczewskiego w 1925 r. Jednym z członków komitetu był Adam Bal, starosta krakowski był równie˝ Portret Marii Balowej, uwa˝any za jedyny tak naprawd´ autentyczny wizerunek muzy, namalowany przez Malczewskiego. Dzieło to z 1906 r., w trakcie II wojny Êwiatowej zostało zrabowane przez Niemców, a nast´pnie odzyskane i od 1956 r. przechowywane w Muzeum Narodowym w Poznaniu456. „Kinia” przez lata pozostawała młoda wyglàdem i duchem. Na zdj´ciach z okresu mi´dzywojennego, z uwagi na podobny styl ubierania, wyglàda jak rówieÊnica swoich dorosłych córek. Doskonale czuła si´ w towarzystwie ludzi z młodszego pokolenia457. Pod jej urokiem pozostawał przez pewien czas Józef Czapski, młodszy od Balowej o niemal dwadzieÊcia lat. W 1932 r. wybrali si´ razem w podró˝ do Włoch458. WłaÊnie Czapski twierdził, ˝e to ona gwałtownie zerwała z Malczewskim459. 456

D. Krawczyk, dz.cyt. D. Kudelska, dz. cyt., s. 282–283. 458 J. Czapski, Âwiat w moich oczach, rozmowy przeprowadził P. Kłoczowski, Zàbki–Pary˝ 2000, s. 168. 459 Tam˝e, s. 168. 457

Balowie i artyÊci w I połowie XX wieku Zwiàzek Jacka Malczewskiego i Marii Balowej zakoƒczył si´ przed wybuchem I wojny Êwiatowej, ale jeszcze po 1918 r. utrzymały si´ pewne kontakty rodziny Balów ze znanym malarzem. Po raz ostatni goÊcił u nich w 1913 r. Z pewnoÊcià był tam w sierpniu, na co wskazuje jeden z jego szkicowników. Z Kinià widział si´ jeszcze po kilku miesiàcach, w listopadzie – byç mo˝e równie˝ w majàtku jej m´˝a. Spotkanie było zdaje si´ ostatnim, gdy oboje jeszcze pozostawali sobie bliscy460. Tak˝e i w latach póêniejszych zapewne musiało dochodziç do spotkaƒ byłych kochanków, gdy˝ „Kinia” cz´sto bywała w Krakowie, a Balowie posiadali tam kamienic´ przy ulicy Pierackiego 7. Jacek Malczewski został równie˝ zaproszony na wspomniany ju˝ Êlub Kingi Balówny z Jerzym Turno w 1923 r. Jadwiga Maria, czy te˝, jak sama wolała, Maria Kinga z Brunickich Balowa, zmarła 3 stycznia 1955 r. w Krakowie461.

Tuligłowy i ich właÊciciel B´dàc na Ukrainie, zmierzajàc drogà z Sambora do Lwowa warto w Rudkach odbiç na wschód, by po kilku kilometrach dotrzeç do Balowskich Tuligłów. MiejscowoÊç ta swojà metrykà si´ga XV w. Jej właÊcicielami były rodziny: Kunatów, Korytków, Humieckich i Gozdzkich. Na poczàtku XIX w. Tuligłowy nale˝ały do Jacka Fredry, ojca Aleksandra – słynnego komediopisarza. Balowie stali si´ właÊcicielami tutejszego majàtku prawdopodobnie jeszcze w I połowie XIX w.462. Do dziÊ zachował si´ tutaj eklektyczny pałacyk, wzniesiony staraniem Stanisława Bala w koƒcu XIX w. Byç mo˝e zaadaptowano tu starszy obiekt, jednak sam projekt przypisywany jest spółce znanych wiedeƒskich architektów – Ferdynanda Fellnera i Hermana Helmera. W pobli˝u pałacu znajduje si´ jeszcze oficyna, która z uwagi na kolumnowy portyk przypomina dworek, a obok niej stojà dawne zabudowania gospodarcze. Obecnie w dawnym pałacu Balów mieÊci si´ sanatorium dla chorych na gruêlic´. Patrzàc na otaczajàcy całoÊç zabudowaƒ, zaniedbany dawny park pałacowy, po którym spacerujà ubrani w dresy gruêlicy, a˝ trudno sobie wyobraziç, ˝e przed I wojnà Êwiatowà znajdowała si´ tu pracownia Jacka 460

D. Kudelska, dz.cyt., s. 280, 286. Tam˝e, s. 286. 462 G. Ràkowski, dz. cyt., s. 473. 461

129

Rozdział VII

Na salonach Lwowa, Krakowa i Poznania

134

Nie tylko majàtkowa, ale tak˝e towarzyska pozycja Balów u schyłku XIX i na poczàtku XX stulecia była bardzo wysoka. O Stanisławie Balu (†1947) oraz jego ˝onie i córkach wspomina w swoich zapiskach Alina z Chwistków Dawidowiczowa, córka słynnego malarza i matematyka – Leona Chwistka474. Muza Jacka Malczewskiego doÊç cz´sto odwiedzała tzw. five’y, spotkania organizowane w ka˝dy wtorek przez Olg´ Chwistkowà w krakowskim mieszkaniu na ul. Szujskiego. Po przeniesieniu si´ Chwistków do Lwowa tradycja ta była kontynuowana. GoÊcili u nich liczni przedstawiciele Êrodowiska artystycznego i naukowego II Rzeczpospolitej, jak Jan Lechoƒ, Stanisław Estreicher, Jerzy Kossak oraz jego córki Magdalena Samozwaniec i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska475. Balowa była wielkà ozdobà […] krakowskich five'ów – jak pisała o niej Alina Dawidowiczowa476. Umiłowanie dla sztuki w rodzinie Balów pozostało ˝ywe przez długie lata po zakoƒczeniu zwiàzku Kinii i Malczewskigo. Jedna z córek Stanisława i Marii – Helena (1904–1996) podj´ła decyzj´ o studiowaniu malarstwa, a gdy po Êlubie z Janem Zygmuntem Mycielskim zamieszkała w WiÊniowej nad Wisłokiem, goÊciła tam z m´˝em wielu artystów. Oprócz niezwykłej atmosfery, malarze przyje˝d˝ajàcy do WiÊniowej, cz´sto ludzie niezamo˝ni, uzyskiwali wsparcie finansowe od paƒstwa Mycielskich, którzy ch´tnie kupowali dzieła swoich goÊci477. WiÊniowà odwiedzał tak˝e Leon Chwistek. Alina Dawidowiczowa opisuje, jak pewnego dnia jej ojciec zapowiedział przez telefon, ˝e przyjedzie ze znajomymi z WiÊniowej na obiad do rodzinnego domu ˝ony w JaÊle. Có˝ to było za artystyczne towarzystwo! Oprócz paƒstwa Mycielskich, którzy oboje ukoƒczyli ASP, mał˝eƒstwo Cybisów478 oraz Zygmunt Mycielski, szwagier Heleny z Balów, wówczas młody, ale ju˝ bardzo znany kompozytor. Funkcje gospodarza w JaÊle pełnił Hugo Steinhaus, brat Olgi Chwistkowej, słynny matematyk479. 474

A. z Chwistków Dawidowiczowa, „Zeschni´te liÊcie i kwiat…”. Wspomnienia, Kraków 1989. Tam˝e, s. 59–79. Tame, s. 70. 477 A. Har´dziƒska, DziałalnoÊç kulturalna rodziny Mycielskich w latach 1867–1939 [w:] Barbizon WiÊniowski. Mecenat artystyczny Mycielskich w WiÊniowej 1867–1939. Pami´tnik wystawy pod redakcjà T. Szeteli¬-Zauchowej, Rzeszów 1997, s. 58. 478 Maria Balowa, podobnie jak Józef Czapski była zaprzyjaêniona z Janem Cybisem i Hannà RudzkàCybisowà. Podczas wspólnej podró˝y do Włoch wysyłali im kartki pocztowe. D. Kudelska, s. 284. 479 A. z Chwistków Dawidowiczowa, dz. cyt. s. 72. 475 476

Balowie i artyÊci w I połowie XX wieku

135

Tytus Czy˝ewski, Portret Heleny Mycielskiej (1904–1996), lata trzydzieste XX w., ze zbiorów Muzeum Okr´gowego w Rzeszowie