ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رسالہ ۳۱۳۱ھ حاجزالبحرینالواقیعنجنعالصالتین دؽ٪درقاؽں٪وک٪ےنلم٪ےس٪رؽےنک٪ؽاال،دؽ٪٢امنرؽں٪وک٪عمج٪رکےن٪ےس٪اچبےن٪ؽاال ار٪كریلی٪ہلحم٪ظراؽالں٪
مکی٪رخـ۳۱۳۱٪ھ
ہلئسم)٢٨٦(٪ ایک ٪فرامےت ٪ںیہ ٪املعےئ ٪دنی ٪اس ٪ہلئسم ٪ںیم ٪ہک ٪رفس ٪ےک ٪ذعر ٪ےس ٪سج ٪ںیم ٪رصق ٪الرس ٪ا قا ٪ےہ ٪دؽ٪ ٢امنرؽں ٪اک ٪عمج ٪رکقا ٪اجكر ٪ےہ ٪قا ٪ںیہن؟ ٪بینوا توجروا۔ اوجلاؿ:
حمن الرحیم بسم اهلل الر ٰ
الحمدهلل الذی جعل الصالة عیل المؤمننی کتابا موقوتا،وامرھم ان یحافظوا علیھا فیحفظوھا ارکانا وشروطا ووقوتا،
،وافضل الصلوات،وا کمل التحیات،عیل من عنی االوقات وبنی
العالمات،وحرم عیل امتہ اضاعۃ الصلوات،وعیل ٰا لہ الکرام،وصحبہ العظام ،ومجتھدی شرعہ الغر
الفخام،السیما
Page 1 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
االمام االقدم،والھمام االعظم،امام االئمۃ،مالك االزمۃ،کاشف الغمۃ،سراج االمۃ،نائل علم الشر ع
الحنیف من اوج الثریا،ناشر علم الدین الحنییف نشرا جلیا،نصراهلل اتباعہ وریض اتباعہ متبوعا
تابعیا،وعلینا معھم،یاارحم الراحمنی،ایل یوم الدین۔ لت لی اهلل٪زعؽلج٪ےن٪اےنپ٪یبن٪رکمی٪ہیلع٪الضف٪الصالۃ٪ؽا س ش٪ےک٪ارشاداؿ٪ےس٪امنر٪فرؿ٪اک٪اقك٪اخؿ٪ؽظف٪جدااگہن٪رقمر٪فرامقا٪ےہ٪ہک٪ہن٪اُس٪ےس٪ ضحا٪ صقا٪اقك٪ؽظف٪ںیم٪عمج٪رکقا٪رفسدا ٪د ےلہپ٪امنر٪یک٪تحص٪ہن٪اس٪ےک٪دعب٪قاریخ٪یک٪ااجرؿ،رہظنی٪رعہف٪ؽاشعنیئ٪ضردہفل٪ےک٪وسادؽ٪٢امنرؽں٪اک ٪د ہرزگ٪یسک٪رطح٪اجكر٪ںیہن۔ظرا ں٪میظع٪ؽااحدكف٪احصح٪دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اُس٪یک٪ضعاتعن٪رپ٪شادہ٪دعل٪ںیہ۔یہی٪ذمہـ٪ ےہ٪ضحؿ٪قاقط٪قاقحل٪ؽاوصلاؿ٪وماقف٪ارلاےئ٪قاولیح٪ؽااتکلؿ٪اریماوملنینم٪رمعافرؽص٪امظع٪ؽضحؿ٪دیسقا٪دعس٪نب٪ایب٪ؽاقؿ٪ادح٪العشرۃ٪ ل ا عتشرۃ٪ؽضحؿ٪دیسقا٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪نم٪الج٪اہقفء٪ااحصلقۃ٪اربلرۃ٪ؽضحؿ٪دیسقا٪ؽانب٪دیسقا٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪افرؽص٪ؽضحؿ٪دیسانت٪اسّ٪ الػؾنینم ٪دصہقی ٪تنب ٪ادصلقی ٪ااعمظ ٪احصہب ٪رکاس ٪ؽہفیلخ ٪رادش ٪اریماوملنینم ٪رمع ٪نب ٪دبعازعلكر ٪ؽاامس ٪شامل ٪نب ٪دبعاهلل ٪نب ٪رمعؽ ٪اامس ٪ہمقلع ٪نب٪ سیق٪ؽاامس٪اوسد٪نب٪كرقد٪یعخن٪ؽاامس٪نسح٪رصبؼ٪ؽاامس٪انب٪ریسنی٪ؽاامس٪اكرامیہ٪یعخن٪ؽاامس٪وحکمل٪شایم٪ؽاامس٪اجكر٪نب٪رقد٪ؽاامس٪رمعؽنب٪دانیر٪ ض ؽاامس ٪حعاد٪نب٪ایب ٪امیلسں٪ؽاامس٪الج ٪اوبہفینح ٪اہلج ٪اہمئ٪قانیعب٪ؽاامس ٪فٰتن ٪وثرؼ٪ؽاامس٪لیـ ٪نب ٪دعس ٪ؽاامس٪اقیض٪ارشلص٪ؽارغلؿ٪اوبویفس٪ لہ ؽاامس ٪اوبدبعاهلل ٪دمحم ٪الستباین ٪ؽاامس ٪رفر ٪نب ٪اذہللی ٪ؽاامس ٪نسح ٪نب ٪رقاد ٪ؽاامس ٪دارا زرۃ ٪اعمل ٪ادملكبۃ ٪امكل ٪نب ٪اسن ٪ی ٪رؽاقۃ ٪انب ٪اق م ٪ااکكر ٪عب٪ قانیعب٪ؽاامس٪دبعارلنمح٪نب٪اق م٪میػؽ٪ذیملت٪اامس٪امكل٪ؽاامس٪كتسٰؽ٪نب٪اقاں٪ؽاامس٪اوبرفعج٪ادمح٪نب٪شالہم٪رصمؼ٪ؽریغمہ٪اہمئ٪دنی٪اک،رحعۃ٪اهلل٪ اعتیٰل٪مہیلع٪انیعمج۔
قیقحت٪اقمس٪ہی٪ےہ٪ہک٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪ینعی٪دؽ٪٢امنرںی٪صالرک٪ڑپانھ٪دؽ٪٢مسق٪ےہ٪:عمج٪یلعف٪ےسج٪عمج٪وصرؼ٪یھب٪ےتہک٪ںیہ٪ہک٪ؽاعق٪ںیم٪ہر٪امنر٪اےنپ٪ ٪وفرا ٪رصع ٪اؽّل ٪ؽظف ٪ڑپھ٪ ؽظف ٪ںیم ٪ؽاعق ٪رگمر ٪ادا ٪ںیم ٪لم ٪اجںیئ ٪ےسیج ٪رہظ ٪اےنپ ٪ا رخ ٪ؽظف ٪ںیم ٪ڑپیھ ٪ہک ٪اس ٪ےک ٪متخ ٪رپ ٪ؽظ ِ ف ٪رصع ٪ا ایگ ٪اؿ د
یل،وہںیئ٪وت٪دؽونں٪اےنپ٪اےنپ٪ؽظف٪اؽر٪فعلدا٪ؽوصرۃد٪لم٪ںیئگ۔ایس٪رطح٪رغمؿ٪ںیم٪دری٪یک٪اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪دؽےنب٪رپ٪ا یئ٪اُس٪ؽظف٪ڑپیھ٪ ادرھ٪افرفُ ٪ہؾےئ٪ہک٪قفش ُ٪دؽؿ٪یئگ٪اشعء٪اک٪ؽظف٪وہایگ٪ؽۃ٪ڑپھ٪یل،ااسی٪صالقا٪لعدر٪رمؿ٪ؽرضؽرؿ٪رفس٪قالضیہہ٪اجكر٪ےہ۔امہرے٪املعےئ٪رکاس٪ ل ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪یھب٪اس٪یک٪رتصخ٪دےتی٪ںیہ۔ردا غزبار٪ںیم٪ےہ: للمسافر والمر یض تاخری المغرب للجمع بینھا سمفر٪اؽر٪رمضی٪رغمؿ٪ںیم٪قاریخ٪رک شکیے٪ںیہ٪قاہک٪اس٪وک٪اؽر٪ فعال،کمایف الحلیۃ وغریھا،ای ان اشعء ٪وک ٪فعلدا ٪ااھٹک ٪رکںیل،اسیج ٪ہک ٪ہیلح ٪ؽریغۃ ٪ںیم ٪ےہ،ینعی٪ وبنی العشاء ً رغمؿ٪ا رخؼ٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪اجےئ تصیل یف اٰخر وقتھا
Page 2 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
والعشاء یف اول وقتھا 1١۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اؽر٪اشعء٪اؽّل٪ؽظف٪ںیہ۔(ؿ)
اوقل٪:قاریخ٪رغمؿ٪اک٪وت٪ہی٪اخؿ٪زجہیئ٪ےہ٪اؽر٪ایس٪رطح٪قاریخ٪رہظ٪ہک٪رصع٪ےس٪لم٪اجےئ٪ہکلب٪ہی٪دبرہج٪اؽیٰل٪ہک٪رہظ٪ںیم٪وت٪وکیئ٪ؽظف٪رکاہـ٪ ل ںیہن 2٪کماصرح بہ یف البحرالرائق وحققناہ فیما علقناہ عیل ردالمحتار۔(اسیج٪ہک٪رحبارلاقئ٪ںیم٪رصتحی٪ےہ٪اؽر٪ردا غزبار٪ ےک٪اح شتے٪رپ٪مہ٪ےن٪اس٪یک٪قیقحت٪یک٪ےہ۔ؿ)٪نذالف٪رغمؿ ٪ہک٪اُس٪یک٪اینت٪قاریخ٪ےب٪ذعر ٪رکمؽۃ٪دشقد ٪ےہ 3٪کمایف البحر والدر وغریھما،ونطقت بکراھۃ ذلك احادیث۔(اسیج٪ہک٪رحب٪اؽر٪در٪ؽریغۃ٪ںیم٪ےہ،اؽر٪اس٪یک٪رکاہـ٪رپ٪وکیئ٪ااحدكف٪قاقط٪ںیہ۔ؿ)٪ لر رھپ٪زجہیئ٪رہظنی٪یھب٪اتکؿ٪ا ج٪ںیم٪رظن٪ریقف٪ےس٪زگرا٪اس٪اتکؿ٪یلج٪اوصلاؿ٪یلح٪الزؾاؿ٪رعیف٪الیصاؿ٪ںیم٪کالس٪کالس٪اامس٪امہس٪رحمر٪العدہـ٪ دیسقا٪دمحم٪نب٪انسحل٪ذیملت٪دیس٪االہمئ٪اامس٪امظع٪اوبہفینح٪اؽر٪قافیل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪انیعمج٪فرامےت٪ںیہ٪: تعایل عنہ :الجمع بنی اامس٪ہیقف٪دحمؿ٪كتسٰؽ٪نب٪اقاں٪ذیملت٪اامس٪دمحم٪ےہ٪اامس٪اوبہفینح٪ قال ابوحنیفۃ ریض اهلل ٰ الصالتنی یف السفر یف الظھر والعصر،والمغرب ےن ٪فرامقا ٪ےہ ٪ہک ٪رفس ٪ںیم ٪دؽ٪ ٢امنرؽں ٪اک ٪عمج ٪رکقا،وخاۃ ٪رہظ ٪اؽر٪
والعشاء سواء یؤخر الظھر ایل اٰخر وقتھا ثم رصع٪وہں٪قا٪رغمؿ٪اؽر٪اشعء٪وہں،اسکیں٪ےہ۔ینعی٪رہظ٪وک٪ا رخ٪ ٰ ٌ ؽظف ٪ؤمرخ ٪رکےک ٪ڑپےھ ٪اؽر ٪رصع ٪ںیم ٪لیجعت ٪رکےک ٪اس ٪وک ٪اؽل٪ یصیل و یعجل العصر یف اول وقتھا فیصیل یف اول ظ ؽ ف ٪ںیم ٪ڑپھ ٪ےل۔ایس ٪رطح ٪رغمؿ ٪اؽر ٪اشعء ٪ںیم ٪رغمؿ٪ وقتھا،وکذلك المغرب والعشاء یؤخر المغرب وک ٪اانت ٪ؤمرخ ٪رکے ٪ہک ٪اس ٪ےک ٪ا رخؼ ٪ؽظف ٪ںیم،ینعی ٪قفش٪ ایل اٰخر وقتھا فیصیل قبل ان یغیب الشفق وذلك ٰ اغكف٪وہےن٪ےس٪وھترا٪ےلہپ٪ڑپےھ٪اؽر٪اشعء٪ںیم٪دلجؼ٪رکےک٪ یص اٰخر وقتھا،و یل العشاء یف اول وقتھا حنی اس ٪وک ٪اؽل٪ںیم٪ڑپھ ٪ےل،ینعی ٪قفش٪اغكف ٪وہےن٪ےک٪شاھت٪ یغیب الشفق،فھذا الجمع بینھما 4٤۔ یہ،ہی٪رطہقی٪ےہ٪اں٪وک٪عمج٪رکےن٪اک۔(ؿ) اُیس٪ںیم٪ےہ:
تعایل :من اراد قال ابوحنیفۃ رحمہ اهلل ٰ
اوبہفینح٪رحعۃ٪اهلل٪ہیلع٪ےن٪فرامقا٪ےہ٪ہک٪وج٪صخش٪قارس،
ل لػ 1ردا غزبار٪٪اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪ا طـفٰؽ٪اابلیب٪رصم٢٧۳/۳٪ 2ارحبلارلاقئ٪اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ٢٤٩/۳٪ 3ادلرااتخملر اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪ضذتبایئ٪دیلہ٦۳/۳٪ ل 4اتکؿ٪ا رذۃ٪قاؿ٪عمج٪الصالۃ ٪ی٪السفروبطمہع٪دارااعملرف٪الیععاہین٪الوہر۳٧٤/۳٪ Page 3 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ان یجمع بنی الصالتنی بمطر اوسفر اوغریہ ،رفس٪قا٪یسک٪اؽر٪ؽہج٪ےس٪دؽ٪٢امنرؽں٪وک٪عمج٪رکقا٪اچےہ٪وت٪اس٪وک٪ ن فلیؤخر االویل منھما حیت تکون یف اٰخر وقتھا ،اچےئہ ٪ہک ٪ہلؽ ٪وک ٪ا رخ ٪ؽظف ٪قك ٪ؤمرخ ٪رکدے ٪اؽر ٪دؽرسؼ ٪ںیم٪ و یعجل الثانیۃ حیت یصلیھا یف اول وقتھا فیجمع دلجؼ٪رکےک٪اؽل٪ؽظف٪ںیم٪ادارکے،اس٪رطح٪دؽونں٪وک٪عمج٪ رکےل،قامہ٪وہیگ٪ہر٪امنر٪اےنپ٪ؽظف٪ںیم٪اخل(٪ؿ) بینھما،فتکون کل واحدة منھما یف وقتھا 5الخ۔ اس٪کالس٪كرتک٪اظنس٪اامس٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ؽمہنع٪ےس٪ػاہر٪وہاہک٪وجار٪عمج٪وصرؼ٪رصف٪رمؿ٪ؽرفس٪رپ٪وصتمر٪ںیہن٪لظرؽرؿ٪دشؿ٪ قارس٪یھب٪ااجرؿ٪ےہ٪طبلدا٪رہظ٪ےک٪ؽظف٪ہنیم٪كراتس٪وہوت٪ااظتنر٪رکےک٪ا رخ٪ؽظف٪احرض٪دجسم٪وہں٪امجمـ٪رہظ٪ادارکںی٪اؽر٪ؽظف٪رصع٪رپ ٪نقیت٪ ٪دشؿ٪رطم٪كرھ٪اجےئ٪اؽر٪وضحر٪دجسم٪ےس٪امعن٪ا ےئ،رطم٪دشقد٪ںیم٪اہنت٪رھگ٪ڑپھ٪ےنیل٪یک٪یھب٪ااجرؿ٪ وہےت٪یہ٪امجمـ٪رصع٪رکںیل٪ہک٪شاقد ِ تعایل اعلم۔دؽرسؼ٪مسق٪عمج٪ؽیتق٪ےہ٪ےسج٪عمج٪یقیقح٪ ےہ٪وت٪اُس٪وصرؿ٪ںیم٪وت٪دؽونں٪امنرؽں٪ےک٪ےئل٪امجمـ٪ؽدجسم٪یک٪احمتظف٪ےہ٪واهلل ٰ
یھب ٪ےتہک ٪ںیہ۔اوقل٪:ینعی٪ینعمب٪حلطصم ٪اققالں ٪عمج ٪ہک ٪وج٪ینعم ٪عمج ٪اُں ٪اک٪ذمہـ٪ےہ٪ؽۃ٪خؼیغۃد٪ایس٪وصرؿ ٪ںیم ٪ےہ٪ؽرہن ٪عمج٪اےنپ٪الص٪ینعم٪رپ٪ دؽونں٪ہگج٪یقیقح٪ےہ٪کماالیخیف،اؽر٪ایس٪احلع٪ےس٪عمج٪یلعف٪وک٪وصرؼ٪ےتہک٪ںیہ٪ؽرہن٪خؼیغۃد٪فراضئ٪ںیم٪ہی٪عمج٪یھب٪عمج٪وصرؼ٪یہ٪ےہ٪اُں٪ںیم٪ دتالخ٪احمل٪وت٪خـ٪ںیلم٪وص٪وصرۃد٪ںیلم٪وص٪اؽر٪ینعمد٪جدا٪فافھم فانہ نفیس جدا(٪اس٪وک٪وھجمس٪ویکہکن٪ہی٪تہب٪سیفن٪ےہ۔ؿ)٪اس٪عمج٪ ےک٪ہی٪ینعم٪ںیہ٪ہک٪اقك٪امنر٪دؽرسؼ٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪اجےئ٪سج٪یک٪دؽ٪٢وصرںیت٪ںیہ: عمج٪دقتمی٪ہک٪ؽظف٪یک٪امنر٪طبلدا٪رہظ٪قا٪رغمؿ٪ڑپھ٪رک٪اُس٪ےک٪شاھت٪یہ٪طیصال٪قاللصف٪ےلھچپ٪ؽظف٪یک٪امنر٪طبلدا٪رصع٪قا٪اشعء٪یگشیپ٪ڑپھ٪ںیل،اؽر٪عمج٪ ن صقا٪ااھٹر٪رںیھک٪ہک٪خـ٪اس٪اک٪ؽظف٪لکن٪اجےئ٪اگ٪یلھچپ٪امنر٪طبلدا٪رصع٪قا٪اشعء٪ قاریخ٪ہک ٪ہلؽ٪امنر٪طبلدا٪رہظ٪قا٪رغمؿ٪وک٪قاؽفص٪دقرؿ٪ؽاایتخر ٪د ف٪اایتخر٪رصف٪اجحح٪وک٪رصف٪جح٪ ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپھ٪رک٪اس٪ےک٪دعب٪طیصلدا٪وخاۃ٪طیفصلدا٪اُس٪ؽظف٪یک٪امنر٪ادارکںی٪وص،ہی٪دؽونں٪وصرںیت٪احبل ِ ٪انکں٪ص ّکہ٪ ںیم٪رصف٪رصعرعہف٪ؽرغمؿ٪ضردہفل٪ںیم٪اجكر٪ںیہ٪اؽل٪ںیم٪عمج٪دقتمی٪اؽر٪دؽس٪ںیم٪عمج٪قاریخ٪اعس٪ارںی٪ہک٪ؽۃ٪سمفر٪وہں٪قا٪اخؿ٪شا ِ ؽطیٰؽ٪ؽریغامہ٪وماعض٪ظرہبی٪یک٪ؽۃ٪وبہج٪كسن٪ےہ٪ہن٪وبہج٪رفس٪اؽر٪احبلف٪ارطضار٪ؽ ِ دعس٪دقرؿ٪رفس٪ضح٪قا٪رہظ٪رصع٪ؽریغاہ٪یسک٪ےش٪یک٪صیصخت٪
ّؿ٪رمؿ٪قا٪یشغ٪ؽریغاہ٪ےک٪شتـ٪دقرؿ٪ہن٪ےلم٪قااچر٪ضـ٪ومرخ٪رںیہ٪یگ٪اؽر٪ؽظف٪دقرؿ٪احبلف٪ ںیہن٪ینتج٪امنرؽں٪قك٪وغشمیل٪اہجد٪قا٪دش ِ دعس٪وقسع٪ادا٪یک٪اجںیئ٪یگ٪سج٪رطح٪وضحرُ ٪كرونر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ؽاحصہب٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےن٪زغؽۃ٪دنخص٪ںیم٪رہظ٪ ؽرصع٪ؽرغمؿ٪ؽاشع٪ےک٪ؽظف٪ڑپںیھ٪اں٪ےک٪وسا٪یھبک٪یسک٪صخش٪وک٪یسک٪احلف٪ںیم٪یسک٪وصرؿ٪عمج٪ؽیتق٪یک٪افلدا٪ااجرؿ٪ںیہن٪ارگ٪عمج٪دقتمی٪
رکے٪اگ٪امنر٪اریخ
ل 5اتکؿ٪ا رذۃ٪٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪دارااعملرف٪الیععاہین٪الوہر۳٥٩/۳٪ Page 4 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ضحم ٪قالط ٪ؽقااکرۃ ٪اجےئ ٪یگ ٪خـ ٪اُس ٪اک ٪ؽظف ٪ا اگیئ ٪فرؿ ٪وہیگ ٪ہن ٪ڑپےھ ٪یگ ٪دےم ٪رپ ٪رےہ ٪یگ ٪اؽر ٪عمج ٪قاریخ ٪رکے ٪اگ ٪وت ٪ہنگ ٪اگر ٪وہاگ ٪دمعدا ٪امنر ٪اضق٪ رکدےنی٪ؽاال٪رہھٹے٪اگ٪ارگہچ٪دؽرسے٪ؽظف٪ںیم٪ڑپ ھیے٪ےس٪فرؿ٪رسےس٪اُرتاجےئ٪اگ۔ہی٪لیصفت٪ذمہـ٪ذہمؿ٪ےہ٪اؽر٪ایس٪رپ٪داللئ٪ظرا ں٪ ؽدحكف٪قاقط٪ہکلب٪وتتیق٪فالۃ٪اک٪ہلئسم٪قفتم٪اہیلع٪ےہ،ہر٪املسمں٪اجےہ ٪ےہ٪ہک٪امنر٪وک٪داضق ہ٪اضق٪رکدانی٪قالرح ٪ماس٪وت٪سج٪رطح٪ای ٪قا٪اشع٪صقدا٪ دمعا٪ہن٪ڑپینھ٪ہک٪رصع٪قا٪اشع٪ےک٪ؽظف٪ادارکںیل٪وص ٪ماس٪وہقا٪ ہن٪ڑپینھ٪ہک٪رہظ٪قا٪رجف٪ےک٪ؽظف٪ڑپھ٪ںیل٪وص ٪ماس٪یعطق٪ےہ٪ویں٪یہ٪رہظ٪قا٪رغمؿ ٪د الرس٪اؽر ٪ؽظف ٪ےس ٪ےلہپ ٪وت ٪مطـ ٪درانکر ٪امنر ٪یہ ٪اکیبر ٪ےسیج ٪وکیئ ٪ا دیھ ٪راؿ ٪ےس٪ای ٪یک ٪امنر ٪قا ٪رہپ ٪دں ٪ڑچےھ٪ےس ٪رہظ٪ڑپھ ٪رےھک ٪عـع دا ٪ہن٪ وہیگ،وییہن٪وجُ ٪ؼہر٪ےک٪ؽظف٪رصع٪قا٪رغمؿ٪ےک٪ؽظف٪اشعء٪قتبا٪ےل٪اس٪اک٪یھب٪ہن٪وہقا٪ؽاخـ،ااحدكف٪ںیم٪ہک٪وضحرُ ٪كرونر٪ولصاؿ٪اهلل٪اعتیٰل٪ ؽشالہم ٪ہیلع ٪ےس ٪عمج ٪وقنمل ٪اُس ٪ںیم ٪رصاجۃد ٪ؽیہ ٪عمج ٪وصرؼ ٪ذموکر ٪قا ٪لمجم ٪ؽلمتحم ٪اُیس ٪رصحی ٪لصفم ٪رپ ٪ومحمل،عمج ٪یقیقح ٪ےک ٪قاؿ ٪ںیم ٪افلدا٪ وکیئ٪دحكف٪حیحص٪رصحی٪رسفم٪ؽارد٪ںیہن٪عمج٪دقتمی٪وت٪اس٪اققل٪یھب٪ںیہن٪ہک٪اُس٪رپ٪یسک٪دحكف٪حیحص٪اک٪قاس٪ایل٪اجےئ٪عمج٪قاریخ٪ںیم٪ااحدكف٪ریثکۃ٪ رظن٪ا فاف٪یک٪اجےئ٪ ےک٪جالف٪دؽ٪دحںیثی٪ایسی٪ا یئ٪ںیہ٪نج٪ےس٪قادؼ٪ارظنل٪ںیم٪داکاک٪وہ٪رگم٪لاداج قیقح٪خـ٪ااحدكف٪ہعونہع٪وک٪عمج٪رکےکِ ٪ وفرا٪قح٪ػاہر٪وہاجقا٪ےہ٪ہک٪ہی٪یھب٪ؽوجقدا٪قا٪ااکمقدا٪اُیس٪عمج٪وصرؼ٪یک٪ربخ٪دے٪ریہ٪ںیہ٪رغؿ٪عمج٪ؽیتق٪رپ٪رشف٪رہطم٪ےس٪وکیئ٪دلیل٪ؽاخـ٪الؼیؾل٪ د افلدا ٪اقمئ ٪ںیہن ٪ہکلب ٪رثکبؿ٪حیحص ٪دحںیثی ٪اؽر ٪ظرا ں ٪میظع ٪یک ٪دعتمد٪ا ںیتی٪اؽر ٪اوصل ٪رشف٪یک٪ؽاحض ٪دںیلیل ٪اُس٪یک ٪یفن ٪رپ ٪تجح ٪نیبم،ہی٪اامجل٪ کالس٪ؽداللئ٪ذمہـ٪ےہ۔ذہلا٪ہی٪رصتخم٪ملک٪اچر٪٤لصف٪رپ٪مسقنم: لصف٪۳٪ںیم٪عمج٪وصرؼ٪اک٪اابثؿ٪لیمج، لصف٪٢٪ںیم٪اہبشؿ٪عمج٪دقتمی٪اک٪ااطبل٪لیلج، لصف٪۱٪ںیم٪عمج٪قاریخ٪یک٪لطعیف٪ؽاحض٪البتباؿ، لصف٪٤٪ںیم٪داللئ٪یفن٪عمج٪ؽدہاكف٪ازتلاس٪اؽاقؿ۔ اس٪ےلئسم٪ںیم٪امہرے٪رامےن٪ےک٪ا ِ امس٪الذمابہں٪دہتجم٪قادلقماں٪رتخمف٪رطر٪ونؼ٪دتبمف٪ا رادرؽؼ٪ایمں٪قدری٪نیسح٪اصخـ٪دولہؼ٪دہاۃ٪اهلل٪ایل٪ ط الظراع٪اوسلؼ٪ےن٪اتکؿ٪بجع٪العذاؿ٪ایعمر٪اقحل٪ےک٪ا رخ٪ںیم٪اینپ٪یتلچ٪دح٪رھب٪اک٪کالس ٪ستق٪ایک٪ابمخـ٪ہلئسم٪ںیم٪اےلگ٪ےلھچپ٪امویکلں٪شافعیؾں٪ شل قز ف٪احصح٪وک َ٪رد٪فرامےن٪رؽاۃ ٪بتن٪وک٪ ؽریغمہ٪اک٪اُاٹلُ ٪قلبا٪اُاھجل ُ ٪رھا٪اسیج٪کالس٪ہیفنح٪ےک٪جالف٪اہجں٪ںیہک٪صال٪ضـ٪عمج٪رکایل٪اؽر٪ےلھک٪زخاےن٪ااحدك ِ رمدؽد ٪اتبےن ٪اخبرؼ ٪ؽملسم ٪یک ٪دصاہ ٪دحوثیں ٪وک ٪ؽاتایؿ ٪اتبےن ٪دحم ی ٪اک ٪رھبس ٪لم ٪قایدحكف ٪اک ٪درھس ٪دں ٪داہرے ٪دیڑؼ ٪دیڑؼ ٪رکےک ٪اٹلےن٪ ںیم٪رقگ٪رقگ٪ےس٪اینپ٪یئن٪ااکبر٪ااکفر٪وک٪ولجۃ٪دقا٪وت٪وعبں٪دقری٪اُس٪رحتری٪دعمی٪ارحتلری٪احكر٪ہر٪مـ٪ؽقاسب٪ؽلغیر٪ؽریمطق٪ےک٪رد٪ںیم٪امتس٪سم ٪ ونؽکہن٪اک٪وجاؿ٪اؽر٪صُلّا٪یج٪ےک٪اداعے٪قالط ٪لم٪قایدحكف٪ؽایلظف٪ااہتجد٪ؽملع٪دحكف٪ےک٪رؽےئ٪اہنین٪ےس٪فشک٪اجحؿ
Page 5 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
لل ضعب٪املعےئ٪رصع٪عــہ٪ ۳ؽمؿعاےئ٪ؽظف٪رفغاهلل٪اعتیٰل٪انلؽہل٪ؽرکش ٪ی٪ااصتنرقا ٪زض٪ضعتبا٪ؽضعبہ٪ےن٪صالیج٪رپ٪ابقعتؿ٪ریثکۃ٪طیسب٪ےیک٪رگم٪اِن شاء
اهلل العزیز الکریم والحول والقوة اِ ّال باهلل العیل العظیم،ہی٪اافاضؿ٪قارۃ٪زیچے٪درگی٪وہں٪وص٪ںیہنج٪دھکی٪رک٪ہر٪فصنم٪قح٪
دنسپ٪ےب٪شاہتخ٪اکپر٪اُےھٹ٪ہک:٪ع
کم ترك االول لال ٰخر (تہب٪یس٪زیچںی٪ولہپں٪ےن٪ولھچپں٪ےئلیک٪وھچر٪دؼ٪ںیہ۔ؿ) ریقف٪ریقح٪رفغہل٪اوملیل٪ادقلری٪وک٪اینپ٪امتس٪اصتفین٪انمرظۃ٪ہکلب٪اکیر٪اُں٪ےک٪امؽرا٪ںیم٪یھب٪نج٪اک٪دعد٪وعبہن٪اعتیٰل٪اس٪فـــۃ٪٢ؽظف٪قك٪اقك٪ ل وساچسیل ٪ےس ٪اجتمؽر ٪ےہ ٪ہشیمہ ٪ازتلاس ٪راہ ٪ےہ ٪ہک ٪لحم ٪اخؿ ٪لقن ٪ؽاشتباد ٪ےک ٪وسا ٪ضحم ٪عمج ٪ؽق فیض ٪املکؿ ٪شانیقب ٪ےس ٪مک ٪اکس ٪ایل ٪اجےئ،یتح٪ اولعس٪وحبل٪ؽوقؿ٪رقاین٪اےنپ٪یہ٪افلصاؿ٪بلق٪وک٪ولجۃ٪دقا٪اجےئ :ع ہک٪جلؾا٪وچابکیر٪وخردن٪ؽسب
ارگ٪ااقطـ٪داللئ٪قا٪اراخـ٪اوقال٪اخمفل٪ںیم٪ؽۃ٪اومر٪ذموکر٪یھب٪وہےت٪ںیہ٪ہک٪اؽر٪نیملکتم ٪ی٪الػسبلہ٪درک٪رکےئگ٪وت٪اغل دبا٪ؽۃ٪ؽیہ٪ؽااحضؿ٪ابتمدرۃ٪ ایل ٪امہفل ٪ںیہ ٪ہک ٪دنہ ٪ےب ٪ااعكف ٪درگیے ٪اُں ٪یک ٪رطف ٪تقبس ٪رکے۔ا فاف دا ٪اں ٪ںیم ٪شاقب ٪ؽالقح ٪دؽونں ٪اک ٪ااقحتسص ٪اسکیں ٪رگم ٪ارا اج ٪ہک٪ املکؿ٪دقتمہم٪ںیم٪اُں٪اک٪درک٪رظن٪ےس٪زگرا٪اینپ٪رطف٪تبسن٪ںیہن٪ایک٪اجقا٪رھپ٪اں٪ںیم٪یھب٪وعبہن٪اعتیٰل٪صیخلت٪ؽذہتبی٪ؽرتكیـ٪ؽرقتبی٪ ُک ؽجدف٪رؽادئ٪ؽرقادؿ٪وفادئ٪ےس٪ج ّدؿ٪ہگج٪قاےئ٪یگ٪اؽر ٪زھ٪ہن٪وہ٪وت٪اِں٪شاء٪اهلل٪اعتیٰل ِ ٪رطر٪ایبں٪یہ٪ایلح٪ؽؽعق ٪ی٪ابلقل٪رظن٪ا ےئ٪یگ٪اس٪ؽظف٪
تعایل تحدیث بنعمۃ اهلل ع ّزوجل مقصود والحمداهلل الغفور الودود،الہِ٪دسح٪سج٪ وت٪ہی٪اانپ٪ایبں٪ےہ٪سج٪ےس٪بحمداهلل ٰ طع ؿ ٪ا فاف ٪ارگ ٪اصتفین ٪ریقف ٪وک ٪ومار ٪ہن ٪فرامںیئ ٪وص ٪وعبہنٖ ٪اعتیٰل ٪ایعں ٪وماقف ٪ایبں ٪قاںیئ ٪وص ٪قاكیہعہ ٪اس٪ یے ٪رپ ٪اچںیہ ٪ومحمل ٪رکںی ٪رگم ٪ارقا ِ لل ف ٪وصخفا٪املعےئ٪فلس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪انع٪قارکامہم٪ ارتعاف٪ےس٪اچرۃ٪ںیہن٪ہک٪الضفل ٪ػیغدس(٪لہپ٪رکےن٪ؽاےل٪وک ٪طبلـ٪احلص٪وہیت٪ےہ) د ؽرشحقا ٪ی٪ررمۃ٪جدامہم٪ہک٪وج٪ھچک٪ےہ٪اُںیہن٪یک٪جدطـ٪املکؿ٪كرتک٪ا قاؿ٪اک٪ہجیتن٪اؽر٪اُںیہن٪یک٪قاراگۃ٪دؽلف٪اک٪ہصح٪ردس٪قتبا٪وہا٪دصہق :ع اے٪قا ِد٪ابص!٪اكیہعہ٪ا ؽردۃ٪لسـ كل ٰ اہں٪اہں٪ہی٪شفک٪كرادرؼ٪جداس٪دراگۃ٪اضفلئ٪انپۃ٪ا زظرؿ٪میظع٪اربلتک٪املع٪ااملعلء٪ارلقانین٪الضف٪ ل عــہ٪:۳ینعی٪انجؿ٪اطتسمؿ٪احیم٪اننسل٪امیح٪ا فتن٪وملٰبا٪ومولؼ٪احظف٪ااحلح٪دمحم٪ارشاد٪نیسح٪اصخـ٪راوپمرؼ٪رحعۃ٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع
عـــہ٪ :٢ہی ٪اُس ٪ؽظف ٪اھت ٪اؿ ٪ہک ۳۱۳٩٪ھ ٪ےہ ٪دمحباهلل ٪اعتیٰل ٪دعد ٪اصتفین ٪اقك ٪وسونے٪ ۳٩١ےس ٪اجتمؽر ٪ےہ ٪ ۳٢٪اؽر ٪اؿ ٪وت ٪دمحبۃ ٪اعتیٰل ٪ارگ ٪ااصح ٪ایک ٪اجےئ ٪وت٪ قاوسنےس٪اجتمؽر٪وہاگ(٪۳٢٪س)
Page 6 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
الفضالء الحقانینی حایم السنن السنیہ مایح الفنت الدنیہ بقیہ السلف المصلحنی حجۃ الخلف المفلحنی آیۃ من
تعایل علیہ وسلم وبارك وسلم اجمعنی ذی التصنیفات العلمنی معجزة من معجزات سیدالمرسلنی صیل اهلل ٰ آیات رب ٰ
الرائقہ والتحقیقات الفائقہ والتدقیقات الشائقہ تاج المحققنی سراج المدققنی ا کمل الفقہاء المحدثنی حضرت سیدنا الواجد امجد االماجد اطیب االطائب ومالقا ٪ومولؼ ٪دمحم ٪یقن ٪یلع٪اخں ٪اصخـ ٪دمحمؼ ّ ٪ ضیؽ ٪یفنح ٪اقدرؼ ٪كراکیت٪كرولیؼ ٪قدس اهلل برہ وثم نورہ واعظم اجرہ وا کرم نزلہ وانعم مزنلہ والحرمنا سعدہ ولم یفتنا بعدہ والحمداهلل سرہ،وعم ّ
ٰ
دہرادلاہرنی٪اہں٪اہں٪ہی٪ادمؾ٪اخوبکیس٪ا اتسں ٪رعیف٪املغں ٪صتیق٪دنباگں ٪قاراگۃ٪رعافں ٪انپۃ٪ادقس٪ضحؿ ٪ا اقےئ٪تمعن٪درقاےئ٪رحػـ ٪اعرف العرفاء الکرام مرجع االولیاء العظام السحاب الہا مربفیض القادر والعباب الزاخر با لفضل الباھر ذوالقرب الزاہر
والعلو الظاہر والنسب الطاہر ملحق االصاغر بالجلۃ االکابر معدن الربکات مخزن الحسنات من آل محمد سید الکائنات علیہ وعلیہم افضل الصلوات وارث النجدات من حمزة الحمزات القمر المستبنی بالنور المبنی من شمس الدین ایب الفضل العظیم والشرف الکریم سیدنا ومولٰنا وملجانا وماوانا شییخ ومرشدی کزنی وذخری لیویم
قل
كل
ؽدغیم ٪ا زظٰرؿ ٪دیسقا ٪ادیسل ٪ااشلۃ ٪ا ل ٪روسل ٪االدمحؼ ٪افیمط ٪ینیسح ٪اقدرؼ ٪كراکیت ٪ؽایطس ٪زرایم ٪امرہرؼ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪واجرل واعظم قربہ منہ واشرق علینا من نورہ التام وافاض علینا من بحرہ الطام وجعلنا من خدمہ یف دارالسالم بفضل رحمۃ علیہ
وع ٰیل آبائہ الکرام والحمداهلل ابداآلبدین۔ ؎
دہع٪امقالف٪ریشںی٪دانہں٪تسب٪جداے٪ امہمہ٪٪دنبۃ٪٪ؽاںی٪٪وقس٪جداؽدن٪٪ا٪دنن
(جدا٪ےن٪ریشںی٪دونہں٪ےک٪وبلں٪ےس٪امہرا٪دہع٪قادنھ٪دقا٪ےہ،مہ٪ضـ٪دنبے٪ںیہ٪اؽر٪ہی٪ولگ٪امہرے٪ا اق٪ںیہ۔ؿ) تعایل٪یہی٪رطہقی٪راعكف٪عــہ٪قاےئ٪اگ٪ؽذہلا٪اقك٪ا دھ٪ثحب٪ہک٪دقبر٪اک ی٪ےط٪رکدؼ٪یئگ٪اس٪ےس٪رعتؿ٪اانطؿ٪ ریخ٪انہک٪ہی٪اھت٪ہک٪اہیں٪یھب٪اِن شاء اهلل ٰ اھجمس٪اجےئ٪اگ٪ہک٪وصقمد٪ااہظر٪ااقحص٪ےہ٪ہن٪ااثکر٪اؽراص۔اں٪اچر٪لصف٪ںیم٪صلّا٪یج٪ےک٪اداعیئ٪وبل٪رسکی٪كرسکع٪ںیہ٪شاہی٪تخب٪ےس٪ضـ٪اققل٪سکن٪ںیہ٪اجاجب٪ قاكف٪وک٪قاقاكف٪قاقاكف٪وک٪قاكف٪شاتک٪وک٪قاقط٪قاقط٪وک٪شاتک٪فیعض٪وک٪حیحص٪حیحص٪وک٪فیعض٪رحتفی٪وک٪وتہیج٪وتہیج٪وک٪رحتفی٪ؤمؽل٪وک٪رسفم٪رسفم٪وک٪ ؤمؽل٪لمتحم٪وک٪رصحی٪رصحی٪وک٪لمتحم٪اہک٪اؽل٪قا٪ا رخ٪وکیئ٪دہقیق٪مکحت٪ؽاکمكرۃ٪ؽلعطـ٪دماكرۃ٪اک٪قارم ٪ہن٪راہ٪اہیں٪وعب ٖہن٪اعتیٰل٪زع٪دجمۃ٪ہر٪لصف٪ںیم٪وقل٪ لصف٪ؽقح٪الص٪دباللئ٪اقہرۃ٪ؽایبقاؿ٪قاہرۃ٪ػاہر ٪ےئجی٪ہک٪ارگ٪رقاں٪ا فاف٪شامل٪ؽاصف
كل ٰ عــہ :السیما اذاکان فیئی الترتضیہ لوھن اوضعف نعلم فیہ ۳٢۔(س) (احہیش ٪یک ٪اس ٪ابعرؿ ٪ےس ٪اغل دبا ٪ا زظرؿ ٪یک ٪اینپ ٪ابعرؿ٪ زگہتش٪ہحفص٪۳٦٤٪یک٪رطف٪اشارۃ٪ےہ٪:ریقف٪ریقح٪رفغہل٪اوملیل٪ادقلری٪وک٪اینپ٪اصتفین٪انمرظۃ٪ہکلب٪اکیر٪اں٪ےک٪امؽرا٪ںیم٪یھب٪یتح٪اولعس٪اےنپ٪یہ٪افلصاؿ٪ بلق٪وک٪ولجۃ٪دقا٪اجےئ،صلز دصا(٪قدری٪ادمح٪دیعسؼ)
Page 7 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وہوت٪اکمفل٪طبکر٪دم ٪طُظر٪وک٪یھب٪رتعمف٪ؽرقم٪ےئجیل۔
وماذلك عیل اهلل بعزیز،ان ذلك عیل اهلل یسری ،اؽر ٪ہی٪اهلل٪ےئلیک٪لکشم٪ںیہن٪ےہ،ہی٪اهلل٪رپ٪ا شاں ٪ےہ،اهلل٪ہر٪ ضیؽ٪رپ٪اقدر٪ےہ۔(ؿ) ان اهلل ع ٰیل کل شیئ قدیر۔ شیپ٪رظن٪ےہ٪صالہظح ٪ےئجی٪داد٪ا فاف٪دےئجی٪ف ٪ی٪ػلعۃ٪اسمشل٪املعتبك٪نع٪ربخ٪ ہی٪اعمرك٪ہلیلج٪وت٪دےنھکی٪ےس٪قلعت٪رےتھک٪ںیہ٪رشاہل٪ا ؿ٪ےکِ ٪ (طُؾرح٪ولطف٪وہاجےئ٪وت٪اس٪یک٪اػالف٪دےنی٪یک٪رضؽرؿ٪ںیہن٪ڑپیت۔ؿ)
اس٪ےک٪وسا٪سفن٪ہلئسم٪ںیم٪صلّا٪یج٪ےن٪اےنپ٪وماقف٪ںیہک٪وچدۃ٪۳٤ںیہک٪دنپرۃ٪۳٥احصویبں٪ےس٪رؽاقاؿ٪ا قا٪ایبں٪ایک٪اؽر٪وخد٪یہ٪اُےس٪اگبر٪رک٪یمک٪یک٪ ُک رطف٪ےٹلپ٪اؽر٪اچر٪ےس٪رقادۃ٪ػاہر٪ہن٪رکےکس٪اُں٪ںیم٪یھب٪لاداال فاف٪ارگ ٪زھ٪یتگل٪وہیئ٪قاؿ٪ےہ٪وت٪رصف٪اقك٪ےس۔ںیم٪وعبہنٖ٪اعتیٰل٪اےنپ٪ ك وماقف٪رؽاقاؿ ٪بتس٪٢۱احصہب٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےس٪الؽں٪اگ،صلّا٪یج٪رصف٪اچر٪دحںیثی٪شیپ٪وخشی٪اےنپ٪دیفم٪داھکےکس٪نج٪ںیم٪خؼیغ دۃ٪ وکیئ٪یھب٪اں٪ےک٪دیفم٪ںیہن٪اؽر٪ا كف٪اک٪وت٪اُں٪یک٪رطف٪قاس٪یھب٪ںیہن،ںیم٪وحبل٪اهلل٪اعتیٰل٪اُں٪ےس ُ٪دؽین٪ا ںیتی٪اؽر٪دس٪ینگ٪دحںیثی٪اینپ٪رطف٪ ٪اتبدؽں٪اگ٪ہک٪ داھکؽں٪اگ،ںیم٪ہی٪یھب٪رؽنش٪رکدؽں٪اگ٪ہک٪ہیفنح٪رکاس٪رپ٪ریغ٪دلقمؽں٪یک٪ہنعط٪رین٪ایسی٪وپح٪ؽرچل٪ےب٪اینبد٪وہیت٪ےہ،ںیم٪ہی٪یھب ُ اں ٪اصوبحں٪ےک ٪لم ٪قایدحكف٪یک ٪تقیقح٪اینت٪ےہ،ںیم٪ہی ٪یھب ٪داھکدؽں ٪اگ ٪ہک٪صلّا ٪یج٪اصخـ ٪وج ٪ا ح ٪لک٪دہتجم٪اشعل٪اؽر ٪امتس٪ػاہفئ ٪ےک ٪ااتسد٪ امےن ٪ےئگ ٪ںیہ ٪اُں ٪یک٪دحكف ٪داین٪اقك ٪وتمطس٪ػالف ٪ملع ٪ےس ٪یھب٪رگے٪درہج٪یک٪ےہ ٪کل ذلك بعون الملك العزیز القریب المجیب وماتوفییق اال ّ باهلل علیہ توک ّلت والیہ انیب وھذا اوان الشرو ع یف المقصود متوکال عیل واھب الفیض والجود والحمدهلل والصالة والسالم ع ٰیل احمد محمود محمد و ٰا لہ الکرام السعود امنی۔ العیل الودود ّ
فصلاولطلوعفجرىوریبہاثباتجنعصوری:
وضحرُ ٪كرونر ٪دیس٪ویس٪التسؾر٪یلص٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےس ٪عمج٪وصرؼ ٪اک ٪وبثؿ٪افلدا ٪لحم ٪کالس ٪ںیہن ٪اؽر ٪ؽیہ٪ذمہـ ٪ذہمؿ٪اہمئ ٪ہیفنح٪ےہ ٪اس٪ ںیم ٪اصف ٪رصحی ٪لیلج ٪ؽحیحص ٪ااحدكف ٪رمؽؼ ٪رگم ٪صلّا ٪یج ٪وت ٪ا ِ اکنر ٪ا اتفؿ ٪ےک ٪اعدؼ،امکبل ٪وشح ٪یمشچ ٪ےب ٪لؼغ ُ ٪ضبادؼ ٪ہک ٪وکیئ ٪دحكف ٪حیحص ٪ایسی٪ ںیہن٪سج٪ےس٪قاكف٪وہہک٪ا رضحنؿ٪عـــہ٪عمج٪وصرؼ٪رفس٪ںیم٪ایک٪رکےت٪ےھت ،6تہب٪ااھچ٪درااگنۃ ُ٪رؽك ُرؽ۔ عــہ٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس٪ؽیٰلع٪ا ہلٖ٪ؽقزبہ٪ؽقارك٪ؽرکس٪۳٢٪طبہ(٪س)
6ایعمر٪اقحل٪ہلئسم٪مجنپ٪عمج٪نیب٪الصلٰؾۃ٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ٤١۳ Page 8 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
دحكف ٪ :۳٪لیلج ٪ؽمیظع ٪دحكف ٪دیسقا ٪دبعاهلل ٪نب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ہک ٪اُس ٪انجؿ ٪ےس ٪وہشمر ٪ؽضیفتسم ٪ےہ ٪ےسج ٪اامس ٪اخبرؼ ٪ؽاوبداؽد٪ لر لہ٪دمہنی٪اؽر٪اامس٪احطؽؼ٪ےن٪رشح٪اعمین٪الاقار٪اؽر٪دیلہ٪ےن٪رہرقاؿ٪اؽر٪الیعٰمس٪ ؽلسایئ٪ےن٪اینپ٪احصح٪اؽر٪اامس٪كتسٰؽ٪نب٪اقاں٪ےن٪اتکؿ٪ا ج٪یٰلع٪ا ِ ےن٪رختسمح٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪رطبص٪دعقدۃ٪ریثکۃ٪رؽاكف٪ایک:
فا لبخاری واالسمعییل والذھیل من طر یق اللیث اخبرؼ،الیعٰمس ٪اؽر ٪دیلہ ٪ےن ٪لیـ ٪انب ٪دعس ٪ےک ٪رطےقی ٪ےس٪ بن سعد عن یونس عن الزھری،والنسائی من ویسن٪ےس،اس٪ےن ٪رہرؼ٪ےس ٪رؽاكف ٪یک ٪ےہ۔اؽر ٪لسایئ٪ےن٪ ص طر ییق یزید بن زریع والنضربن شمیل عن كرقد ٪انب ٪ررعی ٪اؽر ٪لظر ٪انب ٪ػبل ٪ےک ٪دؽ٪ ٢رطوقیں ٪ےس ٪ریثک٪ ئ انب٪اقرؽدنا٪ےس٪رؽاكف٪یک٪ےہ۔دؽونں(٪رہرؼ٪اؽر٪ریثک)٪شامل٪ کثری بن قاروندا کالھما عن سالم۔والنسا ی ےس٪راؽؼ٪ںیہ۔لسایئ٪ےن٪طتتبہ٪ےس،احطؽؼ٪ےن٪اوباعرم٪دقعؼ٪ عن قتیبۃ والطحاوی عن ایب عامر العقدی حر ق ت ی ك ےس٪اؽر٪ہیقف٪ےن ٪ج٪ںیم٪ہی ٪ؾں٪اطعف٪ےس٪رؽا ف٪رکےت٪ والفقیہ یف الحجج ثلثمھت عن العطاف،وابوداؤد ںیہ۔اؽر ٪اوبداؽد ٪ےن٪لیضف ٪انب ٪زغؽاں ٪ےس ٪اؽر ٪دبعاهلل٪انب٪ ب ع عن فضی ب ل ن غزوان،و ن عبداهلل ن كالء٪ےس٪رؽاكف ٪یک٪ےہ۔اؽر ٪اوبداؽد ٪ےن٪یہ٪كتسٰؽ٪ےس،لسایئ٪ العالء،وایضا ھوعی ٰٰس والنسائی عن الولید ےن ٪ؽدیل ٪ےس،احطؽؼ ٪ےن ٪رشب ٪انب ٪رکب ٪ےس،ہی ٪قتیؾں٪ والطحاوی عن بشر بن بکر،ھؤالء الثلثۃ عن (كتسٰؽ،ؽدیل،رشب) ٪اجكر ٪ےس ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ۔اؽر ٪احطؽؼ٪ ا بن جابر،والطحاوی عن اسامۃ بن زید ،ےن ٪اشاہم ٪انب ٪رقد ٪ےس ٪رؽاكف ٪یک ٪ےہ۔ہی ٪قاوچنں ٪ینعی٪ خمسمھت اعین العطاف وفضیال وا بن العالء اطعف،لیضف،دبعاهلل،اجكر ٪اؽر ٪اشاہم ٪قاعف ٪ےس ٪راؽؼ٪ وجابر واسامۃ عن نا فع۔وابوداؤد عن عبداهلل ںیہ،زین ٪اوبداؽد ٪دبعاهلل ٪انب ٪ؽادق ٪ےس ٪راؽؼ ٪ںیہ ٪اؽر ٪احطؽؼ٪ الیعٰمس ٪انب ٪دبعارلنمح ٪ےس ٪راؽؼ ٪ںیہ۔اچرؽں (٪شامل،
سمعیل بن بن واقد۔ والطحاوی عن ا ٰ قاعف،دبعاهلل ٪ ٪انب ٪ؽادق،الیعٰمس) ٪دبعاهلل ٪انب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل٪ حمن اربعمھت عن عبداهلل بن عمر ریض عبدالر ٰ اعتیٰل٪امہنع٪ےس(٪قالق٪ںیہ)(٪ؿ) اهلل عنھما۔ ل غ ریقف٪رفغاهلل٪اعتیٰل٪ےن٪سج٪رطح٪اہیں٪عمج٪ؽصیخلت٪رطص٪یک٪اامکل٪ا رذہ٪ؽااضیح٪اہجحل٪ےئلیک٪اُں٪ےک٪اکیر٪وصنؿ٪ؽاافلع٪یھب٪ؽارد٪رکے٪ؽقاهلل٪ اوتلقیف،ننس٪اوبداؽد٪ںیم٪لسبد٪حیحص٪ےہ: حدثنا محمد بن عبید المحاریب نا محمد بن ینعی٪قاعف٪ؽدبعاهلل٪نب٪ؽادق٪دؽونں٪قالذمۃ٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪ فضیل عن ابیہ عن نا فع وعبداهلل بن واقد ان اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪فرامےت ٪ںیہ ٪انب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ےک٪ ؤمدں٪ےن٪امنر٪اک٪اقتاض٪ایک،فرامقا٪ولچ مؤذن ا بن عمر
Page 9 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
قال :الصالة،قال :سر،حیت اذاکان قبل غیوب اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪دؽےنب٪ےس٪ےلہپ٪اُرت٪رک٪رغمؿ ٪ڑپیھ٪رھپ٪ الشفق نزل۔فصیل المغرب،ثم انتظر حیت غاب ااظتنر٪فرامقا ٪اہیں٪قك ٪ہک ٪قفش ٪دؽؿ ٪یئگ ٪اُس ٪ؽظف ٪اشع ٪ڑپیھ٪ الشفق فصیل العشاء،ثم قال :ان رسول اهلل صیل اهلل رھپ ٪فرامقا٪ :وضحر ٪دیس ٪اعمل ٪یلص ٪اهلل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪وک ٪خـ ٪وکیئ٪ تعایل علیہ وسلم کان اذا عجل بہ امرصنع مثل دلجؼ٪وہیت٪وت٪ااسی٪یہ٪رکےت٪اسیج٪ںیم٪ےن٪ایک۔انب٪رمع٪ےن٪اس٪ ٰ الذی صنعت فسار یف ذلك الیوم واللیلۃ مسریة ثلٰث 7۔ دں٪راؿ٪ںیم٪نیت٪راؿ٪دں٪یک٪راۃ٪عطق٪یک(٪س) اوبداؽد٪ےن٪فرامقا:
رواہ ا بن جابر عن نا فع نحو ھذا باسنادہ حدثنا اس٪وک٪انب٪اجكر٪ےن٪قاعف٪ےس٪ایس٪رطح٪رؽاكف٪ایک٪ےہ٪عم٪اانسد٪ موٰس الرازی انا عی ٰٰس ا بن جابر ےک ٪دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪اكرامیہ ٪انب ٪ومص ٰؽ ٪رارؼ ٪ےن،اس٪ ابراھیم بن ٰ كت س بھذا المعین ورواہ عبداهلل بن العالء عن ےن ٪اہک ٪ہک ٪ربخ ٪دؼ ٪ںیمہ ٰ ٪ؽ ٪انب ٪اجكر ٪ےن ٪اس ٪وہفمس ٪ےک٪ شاھت٪اؽر٪رؽاكف٪ایک٪ےہ٪اوکس٪دبعاهلل٪نب٪كالء٪ےن٪قاعف٪ےس٪ہک٪ نا فع،قال :حیت اذاکان عندذھاب الشفق نزل ك ن ہ ہ خ ق ا ؾں٪ےن٪اہک ٪:ـ٪قفش٪دؽےنب٪ےک ٪رد كُ ٪ؾیئ٪ارت٪رک٪دؽونں٪ فجمع بینھما 8۔ امنرںی٪عمج٪ںیک۔(ؿ) لسایئ٪یک٪رؽاكف٪لسبد٪حیحص٪ویں٪ےہ: اخربنا محمود بن خالدثنا الولید ثنا ابن ینعی٪قاعف٪فرامےت٪ںیہ٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪اینپ٪اقك٪رنیم٪وک٪رشتفی٪
جابرثین نا فع قال :خرجت مع عبداهلل بن عمر ےیل٪اجےت٪ےھت٪یسک٪ےن٪ا رک٪اہک٪ا ؿ٪یک٪رؽہج٪ہیفص٪عــہ٪تنب٪ایب٪ دیبع٪اےنپ٪احل٪ںیم٪وغشمل٪ںیہ٪شاقد٪یہ یف سفر،یرید ارضالہ،فاتاہ عـــہ :یھ اخت مختار الکذاب المشہور،وابوھا ہیفص،وہشمر٪اتخمر٪ذکاؿ٪یک٪نہب٪ںیھت۔اں٪ےک٪ؽادل٪اوبدیبعۃ٪ریض٪ تعایل عنہ من الصحابۃ،استشھد اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪احصہب ٪ںیم ٪ےس ٪ےھت،اریماوملنینم ٪یک ٪جالتف ٪ےک٪ ابوعبید ریض اهلل ٰ دؽراں٪دیہش٪وہےئگ٪ےھت۔(قایق٪كرہحفص٪ادنئۃ) یف خالفۃ امریالمؤمننی،اما
7ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪احص٪ااطملعب٪رکایچ۳٧۳/۳٪ 8ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪احص٪ااطملعب٪رکایچ۳٧۳/۳٪ Page 10 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
آت فقال :ان صفیۃ بنت ایب عبید لمابھا ،فانظران ا ؿ ٪اںیہن ٪ردنۃ ٪قاںیئ۔ہی ُ ٪ضن ٪رک ٪ہب ُ ٪سرمـ ٪ےلچ ٪اؽر ٪اُں ٪ےک٪ ٍ تدرکھا۔فخرج مسرعا،ومعہ رجل من قر یش شاھت ٪اقك ٪رمد ٪ظریشی ٪اھت ٪طُؾرح ٪دؽؿ ٪ایگ ٪اؽر ٪امنر ٪ہن ٪ڑپیھ ٪اؽر٪ یسایرہ،وغابت الشمس فلم یصل الصالة،وکان ںیم ٪ےن ٪ہشیمہ ٪اُں ٪یک ٪اعدؿ ٪یہی ٪قایئ ٪یھت ٪ہک ٪امنر ٪یک ٪احمتظف٪ عھدی بہ وھو یحافظ عیل الصالة،فلما ابطاء قلت :فرامےت ٪ےھت ٪خـ ٪دری ٪اگلیئ ٪ںیم ٪ےن ٪اہک ٪امنر ٪جدا ٪ا ؿ ٪رپرمح٪ الصالة،یرحمك اهلل ،فالتفت ای ومیض،حیت اذاکان فرامےئ٪ریمؼ٪رطف٪رھپ٪رک٪داھکی٪اؽر ٪ا وص٪رؽاہنُ ٪ہؾےئ٪خـ٪ یف اٰخر الشفق نزل فصیل المغرب،ثم اقام العشاء قفش٪اک٪اریخ٪خ ّصہ٪راہ٪اُرت٪رک٪رغمؿ ٪ڑپیھ٪رھپ٪اشع٪یک٪ریبکت ٪اس٪ وقد تواری الشفق فصیل بنا،ثم اقبل علینا،فقال :احل ٪ںیم ٪یہک ٪ہک ٪قفش ٪دؽؿ ٪یکچ ٪اُس ٪ؽظف ٪اشع ٪ڑپیھ ٪رھپ٪ تعایل علیہ وسلم کان اذاعجل امہرؼ٪رطف٪طبہ٪رکےک٪اہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ ان رسول اهلل صیل اهلل ٰ وک٪خـ٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪ااسی٪یہ٪رکےت۔(س) بہ السری صنع ھکذا 9۔ (ہیقب٪احہیش٪ہحفص٪زگہتش)
ہیفص٪ےک٪قارے٪ںیم٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪ںیم٪اھکل٪ےہ٪ہک٪انہؾں٪ےن٪روسل٪
یھ،فیف عمدة القاری،ادرکت النیب صیل اهلل ٰ تعایل اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪اک ٪رامہن ٪قاقا ٪اھت۔اؽر ٪ارشاد ٪اصلرؼ ٪ںیم٪ علیہ وسلم وسمعت منہ۔اھ ویف ارشاد ےہ ٪ہک ٪ہی ٪ینب ٪فیقث ٪ےس ٪قلعت ٪رےنھک ٪ؽایل ٪احصہیب ٪ںیھت ٪اؽر ٪اتخمر ٪یک٪ الساری،الصحابیۃ الثقفیۃ اخت المختار،وکانت نہب ٪ںیھت،ابعدؿ ٪زگار ٪وخانیت ٪ںیم ٪ےس ٪ںیھت۔نکیل ٪احظف ٪ےن٪
من العابدات۔اھ لکن قال الحافظ یف التقریب :قیل رقتبی٪ںیم٪اھکل٪ےہ٪ہک٪ضعب٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪ہیفص٪ےن٪روسل٪اهلل٪ لھا ادراک،وانکرہ الدارقطین،وقال العجیل :ثقہ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اک٪رامہن٪قاقا٪اھت٪نکیل٪دارعـیؽ٪ےن٪اس٪اک٪ااکنر٪ ایک٪ےہ٪اؽر٪یلجع٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪ہقث٪ںیھت۔اس٪احلع ٪ےس ٪ہی ٪ہقبط٪قاہین٪ فیھ من الثانیۃ۔اھ وحقق یف االصابۃ نیف السماع ل ك ںیم٪وہں٪یگ(٪ینعی٪قا عباؿ٪ےس)٪ااصہب٪ںیم٪قا ف٪ایک٪ےہ٪ہک٪ہیفص٪ واثبات االدراك ظنا،فراجعہ۔وقدحدث عن ازواج ےن٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس٪اک٪کالس٪وت٪ںیہن٪انس٪اہتبل٪وہاتکس٪ےہ٪ تعایل علیہ وعلیھن وسلم ۳٢منہ (م) النیب صیل اهلل ٰ ہک ٪ا ؿ ٪اک ٪رامہن ٪قاقا ٪وہ۔اس ٪ےلسلس ٪ںیم ٪ااصہب ٪یک ٪رطف ٪روجف٪ رکؽ۔ہیفص٪ےن٪ارؽا ِح٪رہطماؿ٪ےس٪ااحدكف٪ایبں٪یک٪ںیہ۔(ؿ)
نر 9ننس٪لسایئ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪اخل٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪رکایچ٩٩/۳ Page 11 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ایس٪رطح٪اامس٪احطؽؼ٪ےن٪رؽاكف٪یک٪فقال حدثنا ربیع المؤذن ثنا بشربن بکرثین ا بن جابر ثین نا فع 10فذکرہ۔زین٪ لسایئ٪ےن٪لسبد٪نسح٪رطبقی٪اخربنا قتیبۃ بن سعید حدثنا العطاف 11اؽر٪اوبرفعج٪ےن٪رطبقی٪حدثنا یزید بن سنان ثنا حر ابوعامر العقدی ثنا العطاف بن خالد المخزویم 12اؽر ٪اامس ٪ہیقف ٪ےن ٪ج ٪ںیم ٪قالؽاضؾہ ٪رؽاكف ٪یک ٪ہک ٪اخربنا عطاف بن
خالد المخزویم المدیین قال اخربنا نافع قال اقبلنا مع ا بن عمر من مکۃ،حیت اذاکان ببعض الطر یق استصرخ عیل
زوجتہ،فقیل لہ انھا یف الموت،فاسر ع السری،وکان اذانودی بالمغرب نزل مکانہ فصیل،فلما کان تلك اللیلۃ نودی بالمغرب فسار حیت امسینا فظننا انہ نٰس،فقلنا :الصالة،فسار حیت اذاکان الشفق قرب ان یغیب نزل فصیل تعایل علیہ وسلم المغرب،وغاب الشفق فصیل العشاء ثم اقبل علینا فقال :ھکذا کنا نصنع مع رسول اهلل صیل اهلل ٰ
اذاجدبنا السری۔(٪ینعی٪اامس٪قاعف٪فرامےت٪ںیہ٪راۃِ٪ص ّکہ٪ںیم٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےن٪خـ٪قفش٪دؽےنب٪ےک٪ظربیُ ٪ہؾیئ٪اُرت٪رک٪رغمؿ٪
ڑپیھ٪اؽر٪قفش٪دؽؿ٪یئگ٪اؿ٪اشعء٪ڑپیھ٪رھپ٪امہرؼ٪رطف٪طُبہ٪رکےک٪اہک٪مہ٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪شاھت٪ااسی٪یہ٪ایک٪رکےت٪ےھت٪ كت خـ٪ےنلچ٪ںیم٪وکشش٪وہیت٪یھت)٪اامس ٪سٰؽ٪نب٪اقاں٪ےن٪اےس٪رؽاكف٪رکےک٪فرامقا :وھکذا قال ابوحنیفۃ یف الجمع بنی الصالتنی تعایل عنھا،ورواہ عن ان یصیل االول منھما یف اٰخر وقتھا،واالخری یف اول وقتھا،کما فعل عبداهلل بن عمر ریض اهلل ٰ
ن تعایل علیہ وسلم (13ینعی٪دؽ٪٢امنرںی٪عمج٪رکےن٪ںیم٪یہی٪رطہقی٪اامس٪اوبہفینح٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اک٪ذمہـ٪ےہ٪ہک ٪ہلؽ٪وک٪ النیب صیل اهلل ٰ اس٪ےک٪ا رخ٪ؽظف٪اؽر٪یلھچپ٪وک٪اُس٪ےک٪اؽّل٪ؽظف٪ںیم٪ڑپےھ٪اسیج٪ہک٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےن٪وخد٪ایک٪اؽر٪وضحر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪ اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےس ٪رؽاكف ٪فرامقا) ٪زین ٪اامس ٪احطؽؼ ٪ےن ٪اؽر ٪رطقی ٪ےس ٪ویں ٪رؽاكف ٪یک٪ :حدثنا فحدثنا الحماین ثنا عبداهلل بن
المبارك عن اسامہ بن زید اخربین نا فع،وفیہ حیت اذاکان عند غیبوبۃ الشفق فجمع بینھما وقال رأیت رسول تعایل علیہ وسلم یصنع ھکذا اذاجدبہ السری (14ینعی٪خـ٪قفش٪دؽےنب٪ےک٪كردقك٪وہیئ٪اُرت٪رک٪دؽونں٪امنرںی٪ اهلل صیل اهلل ٰ
عمج٪ںیک٪اؽر٪فرامقا٪ںیم٪ےن٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪ویں٪یہ٪رکےت٪داھکی٪خـ٪وضحر٪وک٪رفس٪ںیم٪
10رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٢/۳٪ 11ننس٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪عمجم٪ہیف٪ااسملفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلؼ٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر ٧١/۳ 12رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۱/۳٪ ل 13اتکؿ٪ا رذۃ٪قاؿ٪اعمجل٪الصلٰؾۃ ٪ی٪السفردار٪ااعملرف٪امعنہین٪الوہر۳٧٥،۳٧٤/۳٪ 14رشح٪اعمین٪الاقار ٪٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪اخل ٪٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٢/۳٪
Page 12 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
دلجؼ ٪وہیت)ہی ٪رطص ٪دحكف ٪قاعف ٪نع ٪دبعاهلل ٪نع ٪ایبنل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک ٪ےھت،اؽر ٪حیحص ٪اخبرؼ ٪ابواب التقصری باب ھل
یؤذن اویقیم اذاجمع بنی المغرب والعشاء٪ںیم٪ویں٪ےہ٪:حدثنا ابو الیمان قال اخربنا شعیب عن الزھری قال تعایل علیہ وسلم تعایل عنھما قال :رأیت رسول اهلل صیل اهلل ٰ اخربین سالم عن عبداهلل ا بن عمر ریض اهلل ٰ
اذاعجلہ السری یف السفر یؤخر صالة المغرب حیت یجمع بینھا وبنی العشاء۔قال سالم،وکان عبداهلل یفعلہ
اذااعجلہ السری،ویقیم المغرب فیصلیھا ثلثا ثم یسلم،ثم قلما یلبث حیت یقیم العشاء فیصلیھا رکعتنی
15۔الحدیث۔اُیس ٪ےک ٪قاؿ یصیل المغرب ثلثا یف السفر ٪ںیم ٪رطبقی ٪ذموکر ٪وکان عبداهلل یفعلہ اذاعجلہ السری ٪قك٪ 16 تعایل عنھما یجمع رؽاكف٪رکےک٪فرامقا ٪وزاد اللیث قال حدثین یونس عن ا بن شھاب قال سالم کان ا بن عمر ریض اهلل ٰ
بنی المغرب والعشاء بالمزدلفۃ۔قال سالم :واخر ا بن عمرالمغرب،وکان استصرخ ع ٰیل امرأتہ صفیۃ بنت ایب
ثم نزل فصیل،ثم قال :ھکذا عبید،فقلت لہ :الصالة،فقال :سر،فقلت لہ :الصالة،فقال :سر،حیت سارمیلنی اوثلٰثۃّ ، تعایل علیہ وسلم اذااعجلہ السری یؤخر المغرب فیصلیھا ثلثا ثم یسلم،ثم قلما یلبث حیت یقیم رأیت النیب صیل اهلل ٰ
العشاء فیصلیھا رکعتنی 17الحدیث۔(اں٪دؽونں٪رؽاوتیں٪اک٪احلص٪ہی٪ہک٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اقا ِس٪جح٪ںیم٪دؼ٪اہجحل٪یک٪دوسںی٪ راؿ٪ضردہفل٪ںیم٪رغمؿ٪ؽاشعء٪عمج٪رکےک٪ڑپےتھ٪اؽر٪خـ٪اینپ٪یب٪یب٪یک٪ربخ٪ریگؼ٪وک٪رشتفی٪ےل٪ےئگ٪ےھت٪وت٪ویں٪ایک٪ہک٪رغمؿ٪وک٪ا رخ٪ایک،ںیم٪
ےن٪اہک٪امنر،فرامقا٪ولچ،ںیم٪ےن٪رھپ٪اہک٪امنر۔فرامقا٪ولچ،دؽ٪٢نیت٪۱لیم٪لچ٪رک٪اُرتے٪اؽر٪امنر٪ڑپیھ،رھپ٪فرامقا٪ںیم٪ےن٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ ؽملس٪وک٪داھکی٪ہک٪خـ٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪ااسی٪یہ٪رکےت،رغمؿ٪اریخ٪رکےک٪نیت٪۱رتعک٪ڑپےتھ٪رھپ٪شالس٪ریھپ٪رک٪وھترؼ٪دری٪ااظتنر٪فرامےت٪رھپ٪ اشع ٪یک ٪ااقطـ ٪فرامرک ٪دؽ٪ ٢رتعک ٪ڑپےتھ) ٪لسایئ ٪ےک ٪اہیں ٪ویں ٪ےہ٪ :اخربین محمد بن عبداهلل بن بزیع حدثنا یزید بن ذریع
قار َو ْندا قال :سألت سالم بن عبداهلل عن صالة ابیہ یف السفر وسألناہ ھل کان یجمع بنی شیئ من حدثنا کثری بن َ صالتہ یف سفرہ؟ فذکر ان صفیۃ بنت ایب عبید کانت تحتہ فکتبت الیہ،وھو یف زراعۃ لہ،این یف اٰخر یوم من ایام الدنیا
واول یوم من
لؼی 15اجعم٪حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪لھ٪لؾ ّدں٪اؽ ش٪اخل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٤٩/۳٪ ل 16اجعم٪حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ ٪صلؽ٪الػعرؿ٪قلباین٪السفر۳٤٨/۳٪ ل 17اجعم٪حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ ٪صلؽ٪الػعرؿ٪قلباین٪السفر۳٤٨/۳٪ Page 13 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
حمن! فلم االخرة،فرکب فاسر ع السری الیھا،حیت اذاحانت صالة الظھر قال لہ المؤذن :الصالة یاابا عبدالر ٰ
یلتفت،حیت اذاکان بنی الصالتنی نزل،فقال :اقم،فاذا سلمت فاقم،فصیل ثم رکب حیت اذاغابت الشمس،قال لہ المؤذن :الصالة،فقال :کفعلك یف صالة الظھر والعصر،ثم سار حیت اذا اشتبکت النجوم
تعایل نزل،ثم قال المؤذن :اقم فاذاسلمت فاقم،فصیل ثم انصرف فالتفت الینا فقال،قال رسول اهلل صیل اهلل ٰ علیہ وسلم اذاحضر احدکم االمر الذی یخاف فوتہ فلیصل ھذہ الصالة 18١۔(جالہص٪ہی٪ہک٪خـ٪ہیفص٪اک٪طخ٪اچنہپ٪ہک٪اؿ٪ ریما ٪د ِس ٪ؽاںیسپ ٪ےہ ٪انبِ ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪اتشقاں ٪ےلچ،امنر ٪ےئلیک ٪اےسی ٪ؽظف ٪اُرتے ٪ہک ُ ٪ؼہر ٪اک ٪ؽظف ٪اجےن ٪وک ٪اھت ٪اؽر ٪رصع ٪اک ٪ؽظف ٪ا ےن٪ ک وک،اُس ٪ؽظف ٪رہظ ٪ڑپھ ٪رک ٪رصع ٪ڑپیھ ٪اؽر٪رغمؿ ٪ےک ٪ےئل ٪اُس٪ؽظف٪اُرتے ٪خـ٪قارےُ ٪خؾؿ ٪ھِل٪ا ےئ ٪ےھت (٪سج٪ؽظف٪قك٪قالذعر٪رغمؿ٪ ںیم٪دری٪اگلین٪رکمؽۃ٪ےہ،اُےس٪ڑپھ٪رک٪اشعء٪ڑپیھ٪اؽر٪اہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪:خـ٪مت٪ںیم٪یسک٪وک٪ایسی٪رضؽرؿ٪شیپ٪ ا ےئ٪سج٪ےک٪وفؿ ٪اک٪ادنہشی٪وہوت٪اس٪رطح٪امنر ٪ڑپےھ)٪زین٪ایس٪دحكف ٪ںیم٪دؽرسے٪رطقی٪ےس٪ویں٪رادئ٪ایک٪:اخربنا عبدة بن
قار َوندا قال سألنا سالم بن عبداهلل عن الصالة یف السفر،فقلنا اکان عبدالرحیم ثنا ابن شمیل ثنا کثری بن َ
عبداهلل یجمع بنی شیئ من الصالة یف السفر؟ فقال ال اال یجمع ٪19ینعی٪مہ٪ےن٪شامل٪نب٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ ےس ٪وسال ٪ایک ٪ہک ٪ضحؿ ٪دبعاهلل ٪نب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪رفس ٪ںیم ٪یسک ٪امنر ٪وک ُ٪دؽرسؼ ٪ےک ٪شاھت ٪عمج ٪فرامےت ٪ےھت ٪اہک ٪ہن ٪وسا ٪ضردہفل ٪ےک)٪ (اہجں٪اک٪صالقا٪ضـ٪ےک٪كردقك٪قاالافتص٪ےہ)٪رھپ٪ؽیہ٪دحكف٪ایبں٪یک٪ہک٪اُس٪رفس٪ںیم٪اُس٪رطقی٪ےس٪امنرںی٪ڑپیھ٪ںیھت۔اس٪دحكف٪لیلج٪ ےک٪اےنتُ ٪ؽرص٪ریثکۃ٪ںیہ٪نج٪ےس٪ا اتفؿ٪یک٪رطح٪رؽنش٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ؽاحصہب٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےن٪رفس٪ ںیم٪احبل٪اتشؿ٪ؽرضؽرؿ٪عمج٪وصرؼ٪فرامیئ٪ےہ٪اؽر٪یہی٪امہرے٪اہمئ٪رکاس٪اک٪ذمہـ٪ےہ۔ دحكف:٢٪اامس٪الج٪ادمح٪نب٪جتبل٪دنسم٪اؽر٪اوبرکب٪نب٪ایب٪ہبیش٪ااتسد٪اخبرؼ٪ؽملسم٪فنصم٪ںیم٪لسبد٪نسح٪رطبقی٪اےنپ٪خیش٪ؽلیک٪نب٪ارجلاح٪ےک٪
اؽر٪اامس٪احطؽؼ٪اعمین٪الاقار ٪ںیم٪رطبقی ٪حدثنا فھدثنا الحسن بن البشری ثنا المعایف بن عمران کالھما عن مغریہ بن زیاد الموصیل عن عطاء بن
نر 18ننس٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪اخل٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪رکایچ٩٨/۳٪ نر 19ننس٪ااسنلیئ ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪اخل٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪رکایچ٩٩/۳٪ Page 14 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل علیہ وسلم یف تعایل عنہا ےس راوی قالت کان رسول اهلل صیل اهلل ٰ ایب رباح ام المومننی صدیقہ ریض اهلل ٰ
السفر یؤخر الظھر ویقدم العصر،ویؤخر المغرب ویقدم العشاء ( 20وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪رفس٪ںیم٪ رہظ٪وک٪دری٪فرامےت٪رصع٪وک٪اؽل٪ؽظف٪ڑپےتھ٪رغمؿ٪یک٪قاریخ٪فرامےت٪اشعء٪وک٪اؽّل٪ؽظف٪ڑپےتھ) دحكف:۱٪اوبداؽد٪اینپ٪ننس٪قاؿ٪یتم٪متی٪ااسملفر٪اؽر٪اوبرکب٪نب٪ایب٪ہبیش٪ےن٪اینپ٪ططیّف٪ںیم٪لسبد٪نسح٪دیج٪لصتم٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪دمحم٪نب٪ رمع ٪نب ٪یلع ٪نب ٪ایب ٪ػالف ٪ؽۃ ٪اےنپ ٪ؽادل ٪امجد ٪دمحم ٪نب ٪رمع ٪نب ٪یلع ٪ؽۃ ٪اےنپ ٪ؽادل ٪امجد ٪رمع ٪نب ٪یلع ٪رملضٰؽ ٪رکس ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ؽہہج،ےس ٪رؽاكف ٪رکےت٪
علیا کان اذاسافر سار بعد ما تغرب الشمس حیت تکاد ان تظلم،ثم یزنل فیصیل المغرب،ثم یدعو ںیہ٪ :ان ً
تعایل علیہ وسلم بعشائہ فیتعیش،ثم یصیل العشاء،ثم یرتحل۔ویقول :ھکذا کان رسول اهلل صیل اهلل ٰ لػسل ٰ ل عت ض ف خ ق یصنع 21۔(ینعی٪اریماوملنینم٪ومیل٪ا ن٪یلع٪رم ؽ٪رکس٪اهلل٪اعتیٰل٪ؽہہب٪االینس ٪ـ٪رفس ٪رامےت٪وسرح٪دؽےب٪رپ٪ےتلچ٪رےتہ٪اہیں ٪ك٪ ہک٪ظربی٪وہقا٪ہک٪قاریکی٪وہاجےئ٪رھپ٪اُرت٪رک٪رغمؿ٪ڑپےتھ٪رھپ٪اھکقا٪اگنم٪رک٪انتؽل٪فرامےت٪رھپ٪اشع٪ڑپھ٪رکُ ٪کؾح٪رکےت٪اؽر٪ےتہک٪ایس٪رطح٪وضحر٪ ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ایک٪رکےت٪ےھت)۔اامس٪ینیع٪ےن٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪اس٪دحكف٪یک٪دنس٪وک٪فرامقا٪:القاس٪ہب(٪اس٪ ںیم٪وکیئ٪صقن٪ںیہن)۔ عثمن راوی قال وفدت انا وسعد بن مالك ونحن بنادر دحكف :٤٪احطؽؼ٪رطبقی٪ایب٪ہمیثخ٪نع٪اعمص٪االوحل٪عن ایب ٰ
للحج،فکنا نجمع بنی الظھر والعصر،نقدم من ھذہ ونؤخر من ھذہ،ونجمع بنی المغرب والعشاء،نقدم
من ھذہ ونؤخر من ھذہ،حیت قدمنا مکۃ ( 22ینعی٪ںیم٪اؽر٪ضحؿ٪دعس٪نب٪امكل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪جح٪یک٪دلجؼ٪ںیم٪صکہ٪ہمظعم٪ قك٪رہظ٪ؽرصع٪اؽر٪رغمؿ٪ؽاشع٪وک٪ویں٪عمج٪رکےت٪ےئگ٪ہک٪رہظ٪ؽرغمؿ٪دری٪رکےک٪ڑپےتھ٪اؽر٪رصع٪ؽاشع٪دلج) تعایل عنہ یف حجہ فکان دحكف :٥٪زین ٪اامس ٪دممؽح ٪دبعارلنمح ٪نب ٪كرقد ٪ےس ٪راؽؼ ٪صحبت عبداهلل بن مسعود ریض اهلل ٰ
یؤخر الظھر و یعجل العصر،ویؤخذ المغرب و یعجل العشاء،ویسفر بصالة الغداة 23۔(ںیم ٪جح ٪ںیم ٪ضحؿ٪ دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےک٪رمہاۃ٪راکؿ٪اھت٪رہظ٪ںیم٪دری٪فرامےت٪
20رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪فالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۱/۳٪ 21ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪یتم٪ا م٪ااسملفر٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٪قاتں۳٧۱/۳٪ 22رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪فالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٤/۳٪ 23رشح٪اعمین٪الاقار ٪٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪فالنیت٪اخل٪٪وبطمہع٪٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ)۳۳٤/۳٪ Page 15 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اؽر٪رصع٪ںیم٪لیجعت٪رغمؿ٪ںیم٪قاریخ٪رکےت٪اشعء٪ںیم٪دلجؼ٪اؽر٪ای ٪رؽنش٪رکےک٪ڑپےتھ)٪اامس٪دمؽح٪اں٪ااحدكف٪وک٪رؽاكف٪رکےک٪فرامےت٪ ںیہ:
وجمیع ماذھبنا الیہ من کیفیۃ الجمع بنی امنرںی ٪عمج ٪رکےن ٪اک ٪ہی ٪رطہقی ٪وج ٪مہ ٪ےن ٪اس ٪قاؿ ٪ںیم ٪اایتخر٪ الصالتنی قول ایب حنیفۃ وایب یوسف ومحمد فرامقا٪ہی٪ضـ٪اامس٪امظع٪ؽاامس٪اوبویفس٪ؽاامس٪دمحم٪اک٪ذمہـ ٪ےہ٪ ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع(٪س) تعایل 24۔ رحمھم اهلل ٰ الحمدهلل عمج٪وصرؼ٪اک٪رطہقی٪وضحر ُ ٪كرونر ٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ؽضحؿ ٪ومیل٪یلع٪ؽدبعاهلل٪نب٪وعسمد ٪ؽدعس٪نب٪امكل٪ ؽدبعاهلل ٪نب ٪رمعؽ ٪ریغمہ ٪احصہب ٪رکاس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مہنع ٪ےس ٪رؽنش ٪ؽہج ٪رپ ٪قاكف ٪وہا ٪اؽر ٪اامس ٪الذمابہں ٪اک ٪ؽۃ ٪ربجؽیت ٪اداعہک ٪اس ٪ںیم ٪وکیئ٪ دحكف٪حیحص٪٪ںیہن،اؽر٪اس٪ےس٪كرھ٪رک٪ہی٪٪قاقگ٪ےب٪ینعم٪ہک٪ہی٪٪رؽاقاؿ٪نج٪٪ےسعمج٪وصرؼ٪رکین٪انب٪رمع٪یک٪ؽاحض٪وہقا٪ےہ٪ضـ٪ؽاتایؿ٪اؽر٪ رمدؽد٪اؽر٪شاد٪اؽر٪انمریک٪ںیہ٪اؽر٪لسدؿ٪ایحہی٪اخؿ٪حزؾد٪ؽارتفا٪ہک٪انب٪رمع٪ےن٪اس٪تیفیک٪ےس٪ہرزگ٪امنرںی٪عمج٪ںیہن٪ںیک٪اسیج٪ہک٪اں٪رؽاوتیں٪ ےس٪ولعمس٪وہقا٪ےہ٪25٪اینپ٪زساےئ٪رکدار٪وک٪اچنہپ٪اؿ٪ااضیح٪رماس٪ؽاراخـ٪اؽاہس٪وک٪دنچ٪اافداؿ٪اک٪اامتسف ٪ےئجی۔ اافدۃ٪اؽیٰل:الذمہـ٪صلّا٪وک٪خـ٪ہک٪ااکنر٪عمج٪وصرؼ٪ںیم٪اچدن٪رپ٪اخك٪اُراین٪یھت٪اؽر٪ااحدكف٪ذموکرۃ٪احصح٪وہشمرۃ٪ںیم٪وموجد٪ؽ دتماؽل٪وت٪ےب َ٪رد٪ ح احصح٪اچرۃ٪اکر٪ایک٪اھت٪ذہلا٪قاںی٪ریپاہن٪شایل٪ضحؿ٪ےک٪رصق ٪علؽ٪صالہظح٪وہں: ہفیطل :۳٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪یک٪دحكف٪لیلج٪ؽمیظع٪ےک٪ےلہپ٪رطقی٪حیحص٪رمؽؼ٪ننس٪ایب٪داؽد٪وک٪دمحم٪نب٪لیضف٪ےک٪شتـ٪فیعض٪ایک۔
اوقل٪اؽّل دا :ہی٪یھب٪رشس٪ہن٪ا یئ٪ہک٪ہی٪دمحم٪نب٪لیضف٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽحیحص٪ملسم٪ےک٪راجل٪ےس٪ےہ۔ قاك دبا :اامس٪انب٪نیعم٪ےسیج٪صخش٪ےن٪انب٪لیضف٪وک٪ہقث٪اامس٪ادمح٪ےن٪نسح٪ایدحكف،اامس٪لسایئ٪ےن٪القاس٪ہب(٪اس٪ںیم٪وکیئ٪صقن٪ںیہن۔ؿ)٪ اہک،اامس٪ادمح٪ےن٪اُس٪ےس٪رؽاكف٪یک٪اؽر٪ؽۃ٪ےسج٪ہقث٪ںیہن٪اجےتن٪اُس٪ےس٪رؽاكف٪ںیہن٪فرامےت٪زیماں٪ںیم٪افلدا٪وکیئ٪رجح٪طفشّر٪اُس٪ےک٪قح٪ ںیم ٪درک ٪ہن ٪یک۔قالبدا٪ :ہی ٪فکب ٪رچایغ ٪اققل ٪امتشا ٪ہک ٪انب ٪لیضف ٪ےک ٪وسنمؿ ٪كرضف ٪وہےن ٪اک ٪دوعٰؼ ٪ایک ٪اؽر ٪وبثؿ ٪ںیم ٪ابعرؿ ٪رقتبی ٪ریم٪ لت ؿ٪فلس٪ؽ قا ستق٪صلّایج٪وک٪قاںی٪شاوخلردؼ٪ؽد ٰ وعؼ٪دحم ی٪ا ح٪قك٪اینت٪ربخ٪ںیہن٪ہک٪احمؽرا ِ
24رشح٪اعم ی٪الاقارقاؿ٪اعمجل٪نیب٪فالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٤/۳٪ 25ایعمراقحل٪ہلئسم٪مجنپ٪عمج٪نیب٪الصلٰؾنیت٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ۱٩٦ Page 16 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اكؾالح٪دحمنیث٪ںیم٪عیشت٪ؽرضف٪ںیم٪انتک٪عـــہ٪فرص٪ےہ۔ لہ الف٪ذہتبی٪اجےتن٪ رقاں٪اتمرخنی٪ںیم٪ہعیش٪رؽاضف٪وک٪ےتہک٪ںیہ٪جد ش٪اهلل٪اعتیٰل٪حػیعا٪ہکلب٪ا ح٪لک٪ےک٪وہیبدۃ٪ذہمنیب٪رؽاضف٪وک٪رایضف٪انہک٪ج ِ اؽر٪اںیہن٪ہعیش٪یہ٪ےک٪بقل٪ےس٪قاد٪رکقا٪رضؽرؼ٪امےتن٪ںیہ٪وخد٪صُلّایج٪ےک٪ایخل٪ںیم٪اینپ٪صُلّایئ٪ےک٪قامـ٪یہی٪قارۃ٪احمؽرۃ٪اھت٪قا٪وعاس٪وک٪داکاک٪دےنی٪ صت خ ےئلیک ٪ستق٪وک٪رایضف٪انبقا٪احالہکن٪فلس٪ںیم٪وج٪امتس٪افلخےئ٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےک٪شاھت ُ ٪س ِن٪دیقعؿ٪رکھبا٪اؽر٪ضحؿ٪اریماوملنینم٪ ٪امثعں٪ینغ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪رپ٪لیضفت٪داتی٪ ومیل٪یلع٪رکس٪اهلل٪اعتیٰل٪ؽہہج٪ارکلمی٪وک٪اُں٪ںیم٪الضف٪اجےہ ٪یعیش٪اہک٪اجقا٪ہکلب٪وج٪رصف٪اریماوملنینم ِ اُےس٪یھب٪یعیش٪ےتہک٪ںیہ٪احالہکن٪ہی٪كلسم٪ضعب٪املعےئ٪اتّنسلہ٪اک٪اھت٪ایس٪انبء٪رپ٪دعتمد٪اہمئ٪وکہف٪وک٪ہعیش٪اہکایگ٪ہکلب٪یھبک٪ضحم٪ہبلغ٪تبحم٪الہ٪تیب٪ رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪وک٪تیعیش٪ےس٪ریبعت٪رکےت٪احالہکن٪ہی٪ضحم٪شتیـ٪ےہ٪اامس٪دیبہ٪ےن٪قدرکۃ٪الزف ّاع٪ںیم٪وخد٪اںیہن٪دمحم٪نب٪لیضف٪یک٪ تبسن٪رصتحی٪یک٪ہک٪اں٪اک٪عیشت٪رصف٪وماالؿ٪اھت٪ؽسب۔
حیث قال :محمد بن فضیل بن غزوان ،انچہچن٪دیبہ٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪دمحم٪انب٪زغؽاں،وجہک٪دحمّؿ ٪اؽر٪ ن المحدث الحافظ،کان من علماء ھذا الشان ،و احظف٪ےہ،دحكف ٪ےک٪املعء٪ںیم٪ےس٪اھت ٪زیٰؽ٪انب٪نیعم٪ےن٪ ثقہ یحٰي بن معنی،وقال احمد :حسن اس٪وک٪ہقث٪ظرار ٪دقا ٪ےہ٪اؽر ٪ادمح٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪ایھچ٪دحںیثی٪ ٰ َ ایبں٪رکقا٪ےہ٪رگم٪ہعیش٪ےہ۔ںیم٪ےن٪اہک"رصف٪الہِ٪تیب٪ےس٪ الحدیث ،شییع۔قلت :کان متوالیا فقط 26١۔ تبحم٪رکھبا٪اھت"۔(ؿ) رالع دا:درا٪رؽاۃ٪نیحیحص٪دھکی٪رک٪یعیش٪وک٪رایضف٪انبرک٪لطعیف٪یک٪وہیت،ایک٪اخبرؼ٪ؽملسم٪ےس٪یھب عـــہ :کماصرحوا بہ وتدل علیہ محاوراتھم،منھا اسیج٪ہک٪املعء٪ےن٪رصتحی٪یک٪ےہ٪اؽر٪اں٪ےک٪احمؽراؿ٪ےس٪یھب٪ؽاحض٪ مایف المیزان یف ترجمۃ الحا کم بعد ماحیک القول ےہ۔طبلدا ٪زیماں ٪ںیم ٪احمک ٪ےک ٪احالؿ ٪ںیم ٪یسک ٪اک ٪ہی ٪وقل ٪لقن ٪ایک٪ برفضہ،اهلل یحب االنصاف،ماالرجل برافیض بل ےہ ٪ہک ٪ؽۃ ٪رایضف ٪اھت۔اس ٪ےک ٪دعب ٪اہک ٪ےہ"اهلل ٪ا فاف ٪وک ٪دنسپ ٪رکقا٪
شییع فقط اھ ۳٢منہ (م)
ےہ،ہی٪ا دیم٪رایضف٪ںیہن٪ےہ،رصف٪ہعیش٪ےہ"۔(ؿ)٪
26قدرکۃ٪الزفاع ٪ی٪رتحعۃ٪دمحم٪نب٪لیضف٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاددنک٢٩١/۳٪ Page 17 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اہھت٪داکقا٪ےہ٪اں٪ےک٪رؽاۃ ٪عــہ٪ںیم٪سیت٪۱١ےس٪رقادۃ٪اےسی٪ولگ٪ںیہ٪ںیہنج٪اكؾ ِ الح٪دقامء٪رپ٪ظفلب٪عیشت٪درک٪ایک٪اجقا٪اہیں٪قك٪ہک٪دتربی٪ںیم٪ احمک ٪ےس ٪لقن ٪ایک ٪اتکؿ ٪ملسم ٪مال ٰن من الشیعۃ (27ملسم ٪یک ٪اتکؿ ٪وعیشں ٪ےس ٪رھبؼ ٪وہیئ ٪ےہ۔ؿ) ُ٪دؽر ٪ویکں ٪اجےیئ ٪وخد ٪یہی ٪انب٪ لیضف٪ہک٪ؽاعق٪ےک٪یعیش٪رصف٪ینعمب٪ضزـ٪الہ٪تیب٪رکاس٪اؽر٪ا ؿ٪ےک٪رمع٪ںیم٪اعمداهلل٪رایضف٪نیحیحص٪ےک٪راؽؼ٪ںیہ۔ لع اخط دسا :اُس٪ےک٪شاھت٪یہ٪دحكف٪یک٪اتم بتن٪دؽ ٢اقثؿ٪دعؽل٪انب٪اجكر٪ؽدبعاهلل٪نب٪العال٪ےس٪اوبداؽد٪ےن٪درک٪رکدںی٪اؽر٪ننس٪لسایئ٪ؽریغۃ٪ ٰ ںیم٪یھب٪وموجد٪ںیھت٪رھپ٪انب٪لیضف٪رپ٪دمار٪بک٪راہ٪و لکن الجھلۃ الیعلمون(٪نکیل٪اجلہ٪اجےتن٪ںیہن٪ںیہ۔ؿ)٪اؽر٪ہی٪وت٪ادمؾ٪كراتک٪ ےہ٪ہک٪رقتبی٪ںیم٪انب٪لیضف٪یک٪تبسن٪دصؽص٪اعرف٪اھکل٪اھت٪صلّایج٪ےن٪لقن٪ںیم٪اعرف٪اُرادقا٪ہک٪وج٪ہملک٪دمح٪مک٪وہ٪ؽیہ٪یہس۔ ہفیطل ٪:٢٪رطہف٪امتشا٪ہک٪اتمتعب٪انب٪اجكر٪وج٪اامس٪داؽد٪ےن٪درک٪یک٪ا ؿ٪اےس٪ویں٪ہہک٪رک٪قال٪ےئگ٪ہک٪ؽۃ٪قیلعت٪ےہ٪اؽر٪قیلعت٪تجح٪ںیہن٪اؿ٪وکں٪ قک ےہک ٪ہک٪یسک ٪ےس٪ا ںیھکن٪ظرؿ ٪یہ ٪ےل٪رک ٪د ھیے ٪ہک٪اوبداؽد ٪ےن٪رؽاۃ٪انب ٪اجكر ٪نع ٪قاعف٪ہہک ٪رک٪اُےس٪ویں ٪یہ ٪قلعم ٪وھچردقا٪قا٪ؽںیہ ٪حدثنا
موٰس الرازی اناعیٰس عن ا بن جابر ٪28فرامرک٪وموصل٪رکدقا٪ےہ٪و لکن النجدیۃ الیبصرون ابرھیم بن ٰ ہفیطل٪:۱٪اامس٪احطؽؼ٪یک٪دحكف٪رطبقی٪انب٪اجكر٪نع٪قاعف٪رپ٪رشب٪نب٪رکب٪ےس٪نعط٪ایک٪ہک٪ؽۃ٪ف٪رغبی٪ایدحكف٪ےہ٪
حمن ُسدی صدوق عـــہً : سمعیل بن عبدالر ٰ سمعیل بن زکریا،ا ٰ وراق،ا ٰ مثال ابان بن تغلب،ا ٰ سمعیل بن ابان ّ
سلیمن،حسن بن صا لح،خالد بن مخلد قطواین،ربیئع بن یھم،بکری بن عبداللّٰہ،جریر بن عبدالحمید،جعفر بن ٰ ا نس صدوق لہ اوھام،زاذان کندی،سعید بن فریوز،سعید بن عمرو ھمداین،عباد بن یعقوب رواجین،عبادبن عوام
صاحب مص ّنف،عبدالملك بن اعنی،عبیداهلل کالیب،عبداهلل بن عمر مشکدانہ،عبداهلل بن عی ٰٰس کویف ،عبدالرزاق، ِ
موٰس،عدی بن ثابت،عیل بن الجعد ،عیل بن ھاشم بن الربید،فضل بن ُد کنی ابونعیم،فضیل بن بن ٰ صاحب مغازی،محمد بن جحادہ اور یہی محمد سحق سمعیل نھدی،محمد بن ا ٰ مرزوق،فطربن خلیفۃ،مالك بن ا ٰ ِ تعایل عنہ (م) بن فضیل،ھشام بن سعد،یحٰي بن الجزار وغریھم ۳٢منہ ریض اهلل ٰ
27دتربی٪ارلادؼ٪رشح٪رقتبی٪اونلاؽؼ٪رؽاقۃ٪ادتبملف٪٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪الوہر۱٢٥/۳٪ لغر ػ ٰ ل صل 28ننس٪اوبداؽد٪٪قاؿ٪ا ق٪نیب٪ا ؾنیت٪وبطمہع٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر۳٧۳/۳٪ ف۔ایعمراقحل٪ؿ۱٩٦ Page 18 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ایسی٪رؽاںیتی٪القا٪ےہ٪ہک٪ضـ٪ےک٪جالف٪قالہ الحافظ یف التقریب۔ اوقل٪اؽّل دا:درا٪رشس٪یک٪وہیت٪ہک٪ہی٪رشب٪نب٪رکب٪راجل٪حیحص٪اخبرؼ٪ےس٪ںیہ٪حیحص٪دحںیثی َ٪رد٪رکےن٪ےھٹیب٪وت٪اؿ٪اخبرؼ٪یھب٪قاالےئ٪ػاص٪ےہ۔
قاك دبا:اس٪رصحی٪ایخكف٪وک٪دےئھکی٪ہک٪رقتبی٪ںیم٪اصف٪اصف٪رشب٪وک٪ہقث٪فرامقا29٪اھت٪ؽۃ٪مضہ٪رکےئگ۔ قالبدا:دحمؿ٪یج!٪رقتبی٪ںیم٪ثقۃ یغرب 30ےہ،یسک٪دؼ٪ملع٪ےس٪وھکیسہک٪فالں٪لعرؿ٪اؽر٪فالں٪رغبی٪ایدحكف٪ںیم٪انتک٪فرص٪ےہ۔ رااعب٪:ارغاؿ٪یک٪ہی٪ریسفت٪ہک٪ایسی٪رؽاںیتی٪القا٪ےہ٪ہک٪ضـ٪ےک٪جالف٪دحمؿ٪یج!٪رغبی٪ؽطبکر٪اک٪فرص٪یسک٪ػالف٪ملع٪ےس٪ڑپاک۔ اخسم٪:قاؽفص٪ہقث٪وہےن٪ےک٪رجمد٪ارغاؿ٪قامـ٪رد٪وہوت٪نیحیحص٪ےس٪اہھت٪داکےئجیل،ہی٪اینپ٪غلبم٪ملع٪رقتبی٪یہ٪دیھکی٪ہک٪اخبرؼ٪ؽملسم٪ےک٪
راجل٪ںیم٪ونتکں٪عــہ٪یک٪تبسن٪یہی٪ظفل٪اہک٪ےہ٪اؽر٪ؽاہں٪ہی٪رشب٪وخد٪یہ٪وج٪راجل٪اخبرؼ٪ےس٪ںیہ۔
كب شادشا٪:درا٪زیماں٪وت٪دےئھکی٪ہک٪اما بشربن بکر التنیٰس فصدوق ثقۃ الطعن فیہ (31ینعی٪رشبنب٪رکب ٪تسؽُ ٪خؾؿ٪راضـ٪وگہقث٪ ںیہ٪نج٪ںیم٪افلدا٪یسک٪ؽہج٪ےس٪نعط٪ںیہن)٪٪ویکں٪رشامےئ٪وت٪ہن٪وہوص٪ایسی٪یہ٪ادنھیرؼ٪دال٪رک٪اجولہں٪وک٪اکہبدقا٪رکےت٪وہہک٪ہیفنح٪یک٪دحںیث٪
فیعض٪ںیہ ع رشس٪قادؿ٪ارجدا٪ؽارروسل مثال ابرھیم بن طھمان،بشربن خالد،ابرھیم بن سوید بن حبان،بشریبن سلمان،حسن بن احمد بن ایب عـــہً : حمن بن حکیم وغریھم ہک٪ضـ٪ہقث٪لعرؿ٪ںیہ۔ادمح٪نب٪ابصح٪اکحس٪نب٪ملسم٪ؽریغھعا٪لغۃ٪ہل٪رغاكف٪وصخاص٪ شبیب،محمد بن عبدالر ٰ ص اررھ ٪نب ٪لیمج،اخدلنب ٪سیق،اكرامیھ ٪نب ٪ا زٰض ٪ؽریغمھ ٪ہک ٪دصؽص ٪لعرؿ ٪ہی ٪قتیؾں ٪رشبنب ٪رکب ٪ےس ٪یھب ٪ےئگ ٪درےج ٪ےک ٪وہےئ ٪ہک ٪ہقث ٪ےس ٪ارترک٪ رطف٪دصؽص٪ںیہ٪۳٢٪طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ(٪س)
لتب 29رقتبی٪الیہدبی٪رتہمج٪رشبنب٪رکب٪ا تسؽ٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل٪ؿ٤٤ لتب 30رقتبی٪الیہدبی٪رتہمج٪رشبنب٪رکب٪ا تسؽ٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل٪ؿ٤٤ 31زیماں٪االدتعال ٪ی٪رتحعۃ٪رشبنب٪رکب٪۳۳٨٦٪وبطمہع٪دارارعملتف٪ریبؽؿ٪انبلں۱۳٤/۳٪
Page 19 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہفیطل ٪ :٤٪رطقی ٪انب ٪اجكر ٪ےس ٪ننس ٪لسایئ ٪یک ٪دحكف ٪وک ٪ؽدیل ٪نب ٪اق م ٪ےس َ٪رد ٪ایک ٪ہک ٪رؽاكف ٪ںیم ٪اُس ٪ےس ٪خؾا ٪وہیت ٪یھت ٪اہک ٪رقتبی ٪ںیم٪ ن دصؽص ٪زؿؽ۔ اوقل ٪اؽال٪ :املسمون! ٪اس ٪رحتفیِ٪دشقد ٪وک ٪دانھکی ٪اانسدِ٪لسایئ ٪ںیم٪اہیں٪قاس ٪ؽدیل ٪ریغ ٪وسنمؿ ٪ؽاعق٪اھت٪ہک ٪اخربنا محمود بن خالد ثنا
الولید ثنا ابن جابر ثنا نا فع الحدیث 32۔صلّا٪یج٪وک٪اچالیک٪اک٪ومعق٪صال٪ہک٪رقتبی٪ںیم٪ایس٪ہقبط٪اک٪اقك٪صخش٪رؽاۃ٪لسایئ٪ےس٪ہک٪قاس٪اک٪ ؽدیل ٪اؽر٪دقرے ٪ملکتم ٪ہیف٪ےہ٪اھچكف٪رک٪اےنپ٪دل ٪ےس٪ؽدیل ٪نب ٪اق م ٪رتاس ٪ایل ٪احالہکن٪ہی ٪ؽدیل ٪نب ٪اق م ٪ںیہن٪ؽدیل ٪نب ٪ملسم ٪ںیہ٪راجل ٪حیحص٪ ملسم٪ؽاہمئ٪اقثؿ٪ؽافحع٪اكالس٪ےس٪ایس٪رقتبی٪ںیم٪اں٪ےک٪ہقث٪وہےن٪یک٪اہشدؿ٪وموجد،اہں٪دتسیل٪رکےت٪ںیہ٪رگم٪دمحباهلل٪اُس٪اک٪اامتحل٪اہیں٪ وقفمد٪ہک٪ؽۃ٪رصاج دۃ٪دحانث٪انب٪اجكر٪اقل٪دحكیؽ٪قاعف٪فرامرےہ٪ںیہ۔زیماں٪ںیم٪ےہ٪:
الولیدبن مسلم ابوالعباس الدمشیق ،احد ؽدیل٪انب٪ملسم٪اوباابعلس٪دیقشم۔دنلب ٪رمہبت٪ولوگں٪ںیم٪ےس٪ االعالم وعالم اھل الشام۔لہ مصنفات حسنۃ ،اقك،شاس ٪اک ٪اعمل،اس ٪یک ٪افینصتؿ ٪دمعۃ ٪ںیہ ٪ادمح ٪ےن ٪اہک ٪ےہ ٪ہک٪
قال احمد :مارأیت یف الشامینی اعقل منہ۔ ںیم ٪ےن ٪شاویمں ٪ںیم ٪اس ٪ےس ٪رقادۃ ٪لقع ٪دنم ٪ا دیم ٪ںیہن٪ داھکی۔انب٪دمینی٪ےن٪اہک٪ہک٪اس٪ےک٪قاس٪تہب٪ملع٪ےہ۔اوبرہسم٪ وقال ا بن المدیین :عندہ علم کثری۔قال ابو ل ّ ےن٪اہک ٪ےہ٪ہک ٪ؽدیل ٪دم س ٪ےہ۔ںیم٪ےن٪اہک٪:خـ ٪ؽدیل ٪نع٪ مسھر :الولید مدلس،قلت :اذاقال الولید :عن ق خ انب٪رججی٪قا٪نع٪االؽرا ٪ےہک٪وت٪اق ِل٪اامتعد٪ںیہن٪ےہ٪نکیل ٪ـ٪ ا بن جر یج اوعن االوزایع،فلیس بمعتمد النہ دحانث٪ےہک٪وت٪دنتسم٪ےہ٪اھ٪صلز دصا۔(ؿ) یدلس عن کذابنی،فاذاقال :حدثنا فھو حجۃ 33 خصا۔ اھ مل ً
صُلّایج! ؎
دراسبع٪ہتکن٪داقاں٪وخد٪فرؽیش٪رشع٪تسین٪ قا٪نخس٪داضق ہ٪وگ٪اے٪رمد٪اغلف٪قاومخس
(ہتکن٪داونں٪یک٪سلجم٪ںیم٪اےنپ٪ا ؿ٪وک٪چیب٪دانی٪رضؽرؼ٪ںیہن٪ےہ٪٪اے ِ ٪رمد٪اغلف!٪قا٪وت٪وسح٪ھجمس٪رک٪قاؿ٪رکقااخومس٪رۃ)٪
نر 32ننس٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪رکایچ٩٩/۳٪ 33زیماں٪االدتعال ٪ی٪رتحعۃ٪ؽدیلنب٪ملسم٪٩٤١٥٪دارارعملتف٪ریبؽؿ۱٤٧/٤،۔۱٤٨ Page 20 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
مت٪ےن٪اجقاہک٪ا ؿ٪ےک٪دیک٪رپ٪وکیئ٪ا اگۃ٪ہن٪وہاگ٪درا٪اتبےیئ٪قاہک٪ا ؿ٪ےن٪ؽدیل٪اک٪ؽدیل٪نب٪اق م٪زک٪دلیل٪ےس٪نیعتم٪رکایل،ایک٪اس٪ہقبط٪ںیم٪اس٪ قاس٪اک٪رؽاۃ٪لسایئ٪ںیم٪وکیئ٪اؽر٪ہن٪اھت٪ارگ٪اؿ٪اعزج٪ا رک٪مہ٪ےس٪وپانھچ٪وہہک٪مت٪ےن٪ؽدیلنب٪ملسم٪ےسیک٪اجقا٪اؽّل٪وت٪اقبونں٪انمرظۃ٪خـ٪ا ؿ٪اغبص٪ بصنم ٪ںیہ٪مہ ٪ےس٪وسال٪اک ٪لحم ٪ںیہن ٪اؽر ٪اافتسدۃد٪لُؾوھچ ٪وت٪ےلہپ ٪اینپ٪زجاف ٪اک ٪اصف٪اصف ٪ارتعاف٪رکؽ٪رھپ٪شارگدؼ ٪ےئجی ٪وت ٪اقك ٪یہی٪ایک٪وعب ٖہن٪ اعتیٰل٪تہب٪ھچک٪اھکسدںی٪ؽۃ٪وقادع٪اتبدںی٪سج٪ےس٪اامسےئ٪رتشمہک٪ںیم٪اکیر٪ہگج٪نیعت٪اکنل٪وکس۔
قحتسم َ٪رد٪ںیہ٪اامس٪ادمح٪ےن٪اُں٪یک٪وتف ق٪فرامیئ،اُں٪ےس٪رؽاكف٪یک،دحمنیث٪وک٪مکح٪دقا٪ہک٪اُں٪ قااین٪:رفبؿ٪طلغ٪انب٪اق م٪یہ٪یہس٪رھپ٪ؽۃ٪یھب٪بکِ ٪ ےس٪دحكف٪وھکل۔انبِ٪دعؼ٪ےن٪اہک٪:اذاروی عن ثقۃ فالباس بہ (34ؽۃ٪خـ٪یسک٪ہقث٪ےس٪رؽاكف٪رکںی٪وت٪اُں٪ںیم٪وکیئ٪بیع٪ںیہن)٪ اؽر٪انب٪اجكر٪اک٪ہقث٪وہقا٪وخد٪ػاہر۔
قااثل٪:درا٪رؽاۃ٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽملسم٪رپ٪رظن٪داےلُ ٪ہؾےئ٪ہک٪اُں٪ںیم٪ونتکں٪عـــہ٪یک٪تبسن٪رقتبی٪ںیم٪یہی٪دصؽص سمعیل بن مجالد،اشھل بن حاتم،بشربن عبیس،حارت بن عبید،حبیب بن ایب حبیب ،حجاج بن ایب عــہً : مثال ا ٰ
زینب،حسان بن ابرھیم،حسان بن حسان بصری،حسان بن عبداهلل کندی،حسن بن بشربن سلم،حسن بن حمن بن حمن السلیم،شریك بن عبداهلل بن ایب بر،عبدالر ٰ ذکوان وریم بالقدر،خالد بن خداش،خالد بن عبدالر ٰ
عبداهلل بن دینار،عبدالمجیدبن عبدالعزیز،مسکنی بن بکری،معقل بن عبیداهلل وغریھم ٪اں ٪ضـ ٪رپ ٪ؽیہ ٪مکح ٪دصؽص٪ ن زؿؽ ٪اگلقا ٪ےہ٪خلیفۃ بن خیاط،عبداهلل بن عمر نمریی،عبدالرحمن بن حرملہ اسلیم،عبدالرحمن بن عبداهلل بن سحق حضریم وغریھم صدوق ربما اخطأ٪ںیہ،اؿ٪رقادۃ٪یک٪ضعب٪طباںیل٪ےئجیل٪حجاج بن ارطاة صدوق کثری عبید،یح ٰٰي بن ایب ا ٰ الخطاء والتدلیس،شریك بن عبداهلل نخیع صدوق یخطئ کثریا تغری حفظہ،صا لح بن رستم المزین صدوق
کثریالخطاء،عبداهلل بن صا لح صدوق کثریالغلط ثبت یف کتابہ وکانت فیہ غفلۃ،فلیح بن سلیمان صدوق
کثریالخطاء،مطرالوراق صدوق کثریالخطاء وحدیثہ عن عطاء ضعیف،نعیم بن حماد صدوق یخطئ کثریا ۳٢منہ تعایل عنہ(٪س) ریض اهلل ٰ
ل 34ااکللم٪النب٪دعؼ ٪ی٪رتحعۃ٪ؽدیلا٪نب٪اق م٪٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪االرثقۃ٪شاہلگن٪لہ٢٥،٤٥/٧٪ Page 21 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
یخطئ ہکلب٪اس٪ےس٪رادئ٪اہک٪ےہ٪ایک٪مسق٪اھکےئ٪ےھٹیب٪وہہک٪نیحیحص٪اک َ٪رد٪یہ٪رکدؽوص!
رالع دا٪:حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪اسحں٪نب٪اسحں٪رصبؼ٪ےس٪رؽاكف٪یک٪رقتبی٪ںیم٪اںیہن٪صدوق یخطئ 35رھپ٪اسحں٪نب٪اسحں٪ؽایطس٪یک٪تبسن٪
اھکل٪خلطہ ا بن مندة بالذی قبل فوھم،وھذا ضعیف (36انب٪دنمۃ٪ےن٪اےس٪ےلہپ٪ےک٪شاھت٪صالدقا٪ےہ٪ہی٪اس٪یک٪یطلغ٪ےہ٪ویکہکن٪ ن ہی٪فیعض٪ےہ۔ؿ)٪دوھکی٪اصف٪اتبدقا٪ہک٪ےسج٪دصؽص ٪زؿؽ٪اہک٪ؽۃ٪فیعض٪ںیہن،صُلّایج٪اینپ٪اہجلف٪ےس٪رمدؽد٪ؽاتایؿ٪اگرےہ٪ںیہ۔ ہفیطل ٪ :٥٪دحكف ٪حیحص ٪لسایئ ٪ؽاحطؽؼ ٪ؽكتسٰؽ ٪نب ٪اقاں ٪رطبقی ٪اطعف ٪نع ٪قاعف ٪وک ٪اطعف ٪ےس ٪ولعمل ٪ایک ٪ف ٪ہک ٪ؽۃ ٪ؽیمہ ٪ےہ ٪اہک ٪رقتبی ٪ںیم٪ صدوق یھم۔
اوقل٪اؽّال:اطعف٪وک٪اامس٪ادمح٪ؽاامس٪انب٪نیعم٪ےن٪ہقث٪اہک٪ؽکفؽ٪امھب٪دقؽۃ٪زیماں٪ںیم٪اں٪یک٪تبسن٪وکیئ٪رجح٪طفشّر٪وقنمل٪ںیہن۔ نھ قاك دبا:یسک٪ےس٪ڑپاک٪ہک٪ؽیمہ٪اؽر٪دصؽص ٪ش٪ںیم٪انتک٪فرص٪ےہ۔ قالبدا٪:نیحیحص٪ےس٪دعاؽؿ٪اہکں٪قك٪كرےھ٪یگ٪رقتبی٪صالہظح٪وہہک٪ا ؿ٪ےک٪ؽمہ٪ےک٪اےسی٪ؽیمہ٪عـــہ٪اُں٪ںیم٪زک٪دقر٪ںیہ۔ ل رالع دا٪:قارفلؿ٪ہی٪ضـ٪رؽاۃ٪وعطمں٪یہ٪یہس٪رگم٪خـ٪قا یغتن٪اُں٪ںیم٪وکیئ٪یھب٪درہج٪وقسع٪ںیم٪ںیہن٪وت٪دعتّد٪رطص٪ےس٪رھپ٪دحكف٪تجح٪قاہم٪ ےہ٪و لکن الوھابیۃ قوم یجھلون(٪نکیل٪ؽاہیب٪اجلہ٪ولگ٪ںیہ۔ؿ)
حمن السدی،ا یمن بن سمعیل بن عبدالر ٰ عـــہ :مثل ابرھیم بن یوسف بن اسحاق،اسامہ بن زید اللیثی،ا ٰ
سمعیل،حرب بن ایب العالیہ،حریم بن عمارہ،حزم بن ایب حزم،حسن نابل،جابربن عمرو،جرببن نوف،حاتم بن ا ٰ بن الصباح،حسن بن فرات،حمیدبن زیاد،ربیعہ بن کلثوم،عبداهلل بن عبداهلل بن او یس وغریھم سب صدوق
یھم ہیں احوص بن جواب،حمزہ بن جیب زیات امام قراء ت،معاذ بن ھشام،عاصم بن عیل بن عاصم وغریھم ضـ٪ تعایل عنہ(٪س) دصؽص٪ربما وھم ہکلب عطاء بن ایب مسلم صدوق یھم کثریا ۳٢منہ ریض اهلل ٰ
35رقتبی٪الیہدبی ٪ی٪رتہمج٪انب٪اسحں٪اولایطس٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل٪ؿ٦٨ 36رقتبی٪الیہدبی ٪ی٪رتہمج٪انب٪اسحں٪اولایطس٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل٪ؿ ٦٨ف،ایعمر٪اقحل ٪ؿ۱٩٦٪ Page 22 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہفیطل٪:٦٪ا ؿ٪ےک٪ااحتمں٪ملع٪وک٪لُؾاھچ٪اجقا٪ےہ٪ہک٪رؽاكف٪احطؽؼ٪حدثنا فھد ثنا الحماین ثنا ابن المبارك عن اسامۃ بن زید اخربین نافع٪ںیم٪ا ؿ٪ےن٪اہکں٪ےس٪نیعم٪رکایل٪ہک٪ہی٪اُشاہم٪نب٪رقد٪دعؽؼ٪دمین٪فیعض٪ااحلظف٪ےہ،ایس٪ہقبط٪ےس٪اشاہم٪نب٪رقد٪لتیؽ٪دمین٪ ن یھب ٪وتےہ ٪ہک٪راجل ٪حیحص ٪ملسم٪ؽ ُشتن٪ارہعب٪ؽلعلیغاؿ٪اخبرؼ ٪ےس٪ےہ ٪ےسج ٪زیٰؽ ٪نب ٪نیعم ٪ےن ٪اہک٪ :ہقث 37٪ےہ۔ہقث ٪اصحل٪ےہ٪ہقث ٪تجح٪ےہ٪ دؽونں٪اقك٪ہقبط٪اقك٪رہش٪اقك٪قاس٪ےک٪ںیہ٪اؽر٪دؽونں٪قاعف٪ےک٪شارگد،رھپ٪اشنمء٪نيیعت٪ایک٪ےہ٪اؽر٪ا ؿ٪یک٪وت٪شاقد٪اس٪وسال٪ںیم٪یھب٪ؽظف٪ڑپے٪ ن ن ہک٪اہکں٪ےس٪امں٪ایل٪ہک٪ہی٪حعاین٪احظف٪ریبک ٪زیٰؽ٪نب٪دبعادیمحل٪اصخـ٪دنسم٪ےہ٪سج٪یک٪رجح٪ا ؿ٪ےن٪لقن٪یک٪اؽر٪اامس ٪زیٰؽ٪نب٪نیعم٪ؽریغۃ٪اک٪ ہقث٪اؽر ٪انب٪دعؼ٪اک٪ارجو انہ الباس 38بہ (٪ےھجم٪ادیم٪ےہ٪اس٪ںیم٪وکیئ ٪مح ٪ںیہن۔ؿ)اؽر ٪انب٪ریمن٪اک٪٪ھوا کرب من ھؤالء کلھم،فا کتب عنہ(٪ؽۃ٪اں٪ضـ٪ےس٪كرا٪ےہ،اس٪ےئل٪ںیم٪اس٪ےس٪دحكف٪اتھکل٪وہں۔ؿ)٪انہک٪وھچر٪دقا٪ایس٪ہقبط٪قاضعہ٪ےس٪اُس٪اک٪ؽادل٪
دبعادیمحل٪نب٪دبعارلنمح٪یھب٪وتےہ٪ہک٪راجل٪نیحیحص٪ےس٪ےہ٪اؽر٪دؽونں٪حعاین٪کہالےئ٪اجےت٪ںیہ٪امک ی٪الیػربی۔ ح ہفیطل٪:٧٪رؽاقاؿ٪لسایئ٪رطبقی٪ریثک٪نب٪اقر َ٪ؽدنا٪نع٪شامل٪نع٪اہیب٪ںیمُ ٪ھؾؿ٪وک٪یھب٪ھچک٪اجنگشئ٪ہن٪یلم٪وت٪اُےس٪ویں٪ہہک٪رک٪قاالہک٪٪ؽۃ٪شاد٪ےہ٪ ف٪٪اس٪ےئل٪ہک٪اخمفل٪ےہ٪رؽاقاؿ٪نیخیش٪ؽریغامہ٪ےک٪ؽۃ٪ارحج٪ںیہ٪ضـ٪ےس٪قاالافتص٪اؽر٪دقمس٪وہیت٪ںیہ٪ضـ٪رپ٪خـ٪ہک٪وماتقف٪اؽر٪خسن٪ہن٪نب٪ ےکس۔ اوقل٪اؽّال٪:نیخیش٪اک٪قاس٪زک٪طُبہ٪ےس٪ےتیل٪اؽر٪اُں٪یک٪ااحدكف٪وک٪ارحج٪ےتہک٪وہ ٪ہی٪ؽیہ٪نیخیش٪وت٪ںیہ٪وج٪دمحم٪نب٪لیضف٪ےس٪دحںیثی٪الےت٪ںیہ٪ےسج٪ اہمترے٪كردقك٪رایضف٪اہکایگ٪اؽر٪دحوثیں٪اک٪ٹلپ٪دےنی٪ؽاال٪اؽر٪وموقف٪وک٪رموفف٪رکدےنی٪اک٪اعدؼ٪اھت۔ قااین ٪قااثل ٪رااعب٪ :ہی ٪ؽیہ ٪نیخیش ٪وتںیہ ٪نج ٪ےک ٪اہیں ٪ضـ ٪ےک ٪جالف ٪دحںیثی ٪الےن ٪ؽاےل ٪دحوثیں ٪ںیم ٪خؾا ٪رکےن ٪ؽاےل ٪ؽیمہ ٪یئک ٪درنج٪ رھبےُ ٪ہؾےئ٪ںیہ۔
اخط دسا:اخمفل٪نیخیش٪اک٪دوعٰؼ٪ضحم٪قالط٪ےہ٪اسیج٪ہک٪وعبہنٖ٪اعتیٰل٪رقنعبی٪ػاہر٪وہقا٪ےہ۔ ہفیطل٪:٨٪اس٪دحكف٪لیلج٪حیحص٪ےک َ٪رد٪ںیم٪صُلّایج٪ےن٪وجوج٪اچالایکں٪ابیبایکں٪كرںیت٪اُں٪اک٪رپدۃ٪وت٪افس٪وہاکچ،اجاجب٪اقثؿ٪وک٪رجمؽح٪فرامقا،رؽاۃ٪ اخبرؼ٪ؽملسم٪وک٪رمدؽد٪رہھٹاقا،دحكف٪وموصل٪وک٪قلعم٪انبقا،اتماعبؿ٪ےس٪ا ںیھکن٪دنب٪رکںیل،لقنِ٪ابعرؿ٪ںیم٪ایخںیتن٪ںیک،اعمین٪ںیم٪ رحتفی٪یک٪راںیہ٪ںیل،راؽؼ٪وک٪ھچک٪ےس٪ھچک٪
37زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪اشاہم٪نب٪رقد٪اللتیؽ٪٧١٥٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٧٤/۳٪ ن ل 38زیماں٪االدتعال٪رتہمج ٪زیٰؽ٪نب٪دبعادیمحل٪ا رعاین٪٩٥٦٧٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ ،۱٩٢/٤ف٪ایعمر٪اقحل٪ؿ۱٩٧ Page 23 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تفل٪نیخیش٪اک٪ااعدۃ٪ایک،اؿ٪وخد٪دحكف٪حیحص٪اخبرؼ٪رشفی٪وک٪ایک٪رکںی٪راجل٪اخبرؼ٪وک٪ انبایل،رتشمك٪وک٪زجاف دا٪نیعم٪رکدقا٪اہجں٪ھچک٪ہن٪نب٪ڑپا٪اخم ِ َرد٪رکدانی٪اؽر٪قاؿ٪یھت٪ہک٪وعاس٪وک٪اں٪یک٪ایک٪ربخ،رگم٪وخد٪دحكف٪اخبرؼ٪اک٪قاس٪رکیل َ٪رد٪رکےن٪ںیم٪تخس٪لکشم٪شیپ٪رظن،ذہلا٪ہی٪اچل٪ےلچ٪ہک٪الؽ٪ لؼی اےس ٪كرؽرِ٪رقاں ٪ؽرؽرِ٪اتہبں ٪اےنپ ٪وماقف ٪انبےئجیل ٪اس ٪ےئل ٪دحكف ٪ذموکر ٪قاؿ َ ٪ھل ٪ویدں ٪اؽ ٪ش ٪اک ٪اقك ٪ڑکٹا ٪سج ٪ںیم ٪ؽۃ ٪نیت ٪لیم ٪لچ ٪رک٪ ٰ رغمؿ٪ڑپ ھیے٪اک٪درک٪اھت٪اےنپ٪وبثؿ٪یک٪ااحدكف٪ںیم٪لقن٪رکےک٪فرامقا ٪ہیف٪قاؿ٪ادمؾ٪اعلق٪یھب٪اجےہ ٪ےہ٪ہک٪دعب٪دوخل٪ؽظف٪رغمؿ٪ےک٪دؽنیت٪ وکس٪سمتف٪ںیلچ٪وت٪اےنت٪ںیم٪قفش٪اغكف٪وہاجیت٪ےہ٪اؽر٪ؽظف٪اشع٪اک٪دالخ٪وہاجقا٪ےہ۔ اؽّل دا:لیم٪اک٪وکس٪انبقا٪ہک٪ھچک٪دری٪كرے٪دؽ٪٢لیم٪اک٪وت٪وسایہ٪وکس٪وہا،اؽر٪نیت٪یہ٪ےئجیل٪خـ٪یھب٪دؽ٪٢وکس٪لُؾرے٪ںیہن٪ڑپےت۔ قاك دبا اوقل:فربیِ٪وعاس٪وک٪اچالیک٪ہی٪یک٪ہک٪دحكف٪اک٪رتہمج٪ہن٪ایک٪دؽنیت٪وکس٪سمتف٪ںیلچ٪ھکل٪دقا٪ہک٪اجلہ٪ںیھجمس٪رغؽؿ٪ےک٪دعب٪ایپدۃ٪نیت٪ وکس٪ےلچ٪وہں٪رتہمج٪رکےت٪وت٪ک ُھلبا٪ہک٪وسار٪ےھت٪اؽر٪یسیک٪تخس٪دلجؼ٪یک٪احلف٪ںیم٪ےھت٪مہ٪ےن٪دحكف٪اوبداؽد٪ےس٪لقن٪ایک٪ہک٪اُنہؾں٪ےن٪ ف٪اشعء٪ںیہن٪ا قا٪وت٪ اُس٪دں٪ہس٪۱زنمہل٪فرامقا٪وت٪رصف٪لیم٪رھب٪قا٪اُس٪ےس٪یھب٪مک٪ےنلچ٪یک٪دری٪رۃ٪یئگ٪ارگ٪ایپدۃ٪یہ٪ےئلچ٪وت٪اینت٪دری٪ںیم٪ہرزگ٪ؽظ ِ
دحكف٪ےس٪رغمؿ٪اک٪ؽظف٪رغمؿ٪یہ٪ںیم٪ڑپانھ٪دیپا٪اھت٪ےسج٪اصف٪اکقا٪ٹلپ٪رکدقا٪صکہ٪ہمظعم٪اؽر٪اُس٪ےک٪وحایل٪ںیم٪نج٪اک٪رعؿ٪امنیب٪اک٪ہح٪ ؿ٪سمش٪ےس٪ااطحنع٪ہح(٪ھچک ٪انھک٪ےہ)٪قك٪ہر٪وم م٪ںیم٪اقك٪شامـ٪فلکبہ٪ےس٪رقادۃ٪ؽظف٪راتہ٪ےہ٪اؽر٪رھپ٪دمہنی٪ہبیط٪یک٪ اـلف٪ہح٪ےہ٪رغؽ ِ
رطف ٪ےتنج ٪كرےیھ ٪ؽظف ٪كراتھ ٪اجےئ ٪اگ ٪کماالیخیف عیل العارف بالھیأة (٪اسیج ٪ہک ٪ملعِ ٪تئیہ ٪اجےنن ٪ؽاےل ٪رپ ٪ػاہر ٪ےہ۔ؿ) ٪وت ٪رغؽؿ٪ ےس٪ےٹنھگ٪رھب٪دعب٪یھب ِ ٪امنر٪رغمؿ٪ؽظف٪ںیم٪نکمم،ا ؿ٪ےک٪كردقك٪ہکبج٪دؽ٪٢لیم٪ےنلچ٪ںیم٪اشعء٪ا اجیت٪ےہ٪وت٪الرس٪ہک٪اینت٪سمتف٪ںیم٪اقك٪ می ےٹنھگ ٪ےس ٪رقادۃ ٪رصف ٪وہقا ٪ؽاخـ ٪وہ،اؽر ٪اامس ٪امكل ٪ؤمػا ٪ںیم ٪رؽاكف ٪فرامےت ٪ںیہ ٪ہک ٪ضحؿ ٪اریمالػؾنینم ٪ػٰن ٪ینغ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ٪
دمہنی٪ہبیط٪ںیم ِ ٪امنر٪ہعمج٪ےس٪افرف٪وہرک٪وسار٪وہےئ٪اؽر٪ومعض٪ص َلل٪ںیم٪رصع٪ےئلیک٪اُرتے۔ ن مالك عن عمروبن یح ٰٰي المازین عن ا بن ایب امكل،رمعؽنب ٪زیٰؽ ٪ااملرین ٪ےس،ؽۃ ٪انب ٪شلیغ ٪ےس ٪راؽؼ ٪ہک٪ عثمن بن عفان صیل الجمعۃ بالمدینۃ امثعں ٪انب ٪افعں ٪ےن ٪ہعمج ٪دمہنی ٪ںیم ٪ڑپاھ ٪اؽر ٪رصع ٪ص َ َلل٪ سلیط ان ٰ ںیم۔(ؿ) وصیل العصر بملل 39۔ ص َل َل٪دمہنی٪ہبیط٪ےس٪رتسۃ٪۳٧لیم٪ےہ٪کمایف النھایۃ (٪40اسیج٪ہک٪اہنقۃ٪ںیم٪ےہ۔ؿ)ضعب٪ےن٪اہک٪ااھٹرۃ٪۳٨لیم
ل 39ؤمػا٪اامس٪امكل٪ؽوقؿ٪الصلؾاۃ،ؽظف٪ا رػعۃ٪وبطمہع٪ریم٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ٪ؿ٦ ل لػی 40ااہنلقۃ٪النب٪اریث٪ا ش٪عم٪الالس٪ظفل٪ص َ َلل٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪االشالہیم٪رقاؿ،۱٦٢/٤٪ف۔ایعمر٪اقحل٪ؿ۱٧٥٪ Page 24 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
کماحکاہ الزرقاین (اسیج٪ہک٪رراقین٪ےن٪ایبں٪ایک٪ےہ۔ؿ)٪انب٪ؽاضح٪ےن٪اہک٪قاسیئ٪٢٢لیم٪کمانقلہ ا بن رشیق عن ا بن وضاح (41اسیج٪ہک٪انب٪رشتض٪ےن٪انب٪ؽاضح٪ےس٪لقن٪ایک٪ےہ۔ؿ) قتی ہکلب٪ضعب٪خسنِ٪ؤمػا٪ںیم٪وخد٪اامس٪امكل٪ےس٪ایس٪یک٪رصتحی٪ےہ٪اقل٪امكل٪ؽ ھعا٪اانثں٪ؽرشعؽں٪طبال(٪امكل٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪دؽونں٪ےک٪درایمں٪ قاسیئ٪٢٢لیم٪اک٪افہلص٪ےہ۔ؿ)٪ؽۃ٪رتسۃ٪۳٧یہ٪لیم٪یہس٪ا ؿ٪ےک٪وطر٪رپ٪وکیئ٪راؿ٪ےک٪وندس٪ےجب٪قك٪رصعاک٪ؽظف٪راہ٪وہاگ٪ہک٪ہعمج٪ڑپ ھیے٪ےس٪ ا ھٹ٪ون ٪ےٹنھگ ٪دعب ٪اریماوملنینم ٪ےن ٪رصع ٪ادایک ٪ہک ٪دمہنی ٪ہبیط ٪اؽر ٪اس ٪ےک ٪وحایل ٪ںیم ٪نج ٪اک ٪رعؿ ٪اہل ٪ہح ٪ےس ٪رادئ ٪ںیہن ٪دقمار ٪اہنر ٪رؽر ٪وحتلی٪ رسػاں٪یھب٪رصف٪ح٪ؿ٪حل٪ؽّ٪ےہ٪کماالیخیف عیل من یعلم استخراج طول النھار من عرض البالد(٪اسیج٪ہک٪اس٪صخش٪رپ٪ یفخم٪ںیہن٪ےہ٪وج٪رعؿ٪قالد٪ےس٪دں٪یک٪ابملیئ٪اک٪ارختساح٪رکاتکس٪وہ۔ؿ)٪ قااثل٪اوقل:ایس٪ےئل٪وخد٪ا رخ٪دحكف٪اخبرؼ٪ںیم٪ذموکر٪اھت٪ہک٪رغمؿ٪ےک٪دعب٪ھچک٪دری٪ااظتنر٪رکےک٪اشعء٪ڑپیھ٪ارگ٪وخد٪اشعءیہ٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ رغمؿ٪ڑپےتھ٪وت٪ایسی٪دلجؼ٪ؽارطضاؿ٪دشقد٪یک٪احلف٪ںیم٪اؿ٪اشعء٪ےئلیک٪ااظتنر٪زک٪قاؿ٪اک٪اھت٪ہی٪ڑکٹا٪دحكف٪اک٪مضہ٪رکایگ٪ہک٪رھبس٪ک ُھلبا۔ رااعب٪اوقل:ا ؿ٪وت٪ایس٪ثحب٪ںیم٪فرامےکچ٪ہک٪لعلیغاؿ٪تجح٪ںیہن٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪ہی٪ڑکٹا٪وج٪ا ؿ٪اینپ٪دنس٪انبرک٪لقن٪رکرےہ٪ںیہ٪لعلیغدا٪یہ٪ذموکر٪ ُک اھت٪الص٪دحكف٪رطبقی٪حدثنا ابوالیمان قال اخربنا شعیب عن الزھری٪درک٪یک٪سج٪ںیم٪ا ؿ٪ےک٪اس٪بلطم٪اک ٪زھ٪اتپہن٪اھت٪ اس٪ےک٪دعب٪ہی٪ڑکٹا٪لعلیغدا٪كراھقا٪ہک٪ؽراد٪اثیلل٪اقل٪دحكیؽ٪ویسن٪نع٪انب٪اہشؿ،اؿ٪قیلعت٪ویکں٪تجح٪وہیئگ،ؽاہں٪وت ٪ا رخ٪دحكف٪وک٪مضہ٪ایک٪ اھت٪اہیں٪اؽل٪کالس٪انتؽل٪فرامقا٪ہک٪اانپ٪بیع٪ہن٪ػاہر٪وہ۔ اخسم٪اوقل٪:ا ؿ٪وت٪رادؼ ٪وک ٪اس ٪ےک ٪ؽمہ٪ؽخؾا ٪ہکلب ٪رصف٪ارغاؿ٪رپ َ٪رد٪فرامےت ٪ںیہ ٪ارگہچ٪راجل ٪اخبرؼ٪ؽملسم ٪ےس ٪وہ،اؿ٪ہی ٪قیلعت ٪ویکرکن٪ وبقمل٪وہیئگ٪اس٪ںیم٪رہرؼ٪ےس٪راؽؼ٪ویسن٪نب٪كرقد٪ںیہ٪ںیہنج٪ایس٪رقتبی٪ںیم٪فرامقا٪:
ثقۃ اال ان یف روایتہ عن الزھری وھما قلیال ویف ںیہ ٪وت ٪ہقث ٪رگم ٪رہرؼ ٪ےس ٪اں ٪یک ٪رؽاكف ٪ںیم ٪ھچک ٪ؽمہ ٪ےہ ٪اؽر٪ ریغ٪رہرؼ٪ےس٪رؽاكف٪ںیم٪خؾا۔ غریالزھری خطا 42۔ ارثس٪ےن٪اہک٪:ضعف احمد امریونس(٪اامس٪ادمح٪ےن٪ویسن٪اک٪اکس٪فیعض٪اتبقا)٪اامس٪انب٪دعس
ل 41رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪الامس٪امكل٪ر ِری٪دحكف٪ذموکر٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪ااجتلرقۃ٪اربکلٰؼ٪رصم٢٦/۳٪ 42رقتبی٪الیہدبی ٪مف٪اایلء٪وبطمہع٪عبطم٪افرؽیق٪دیلہ٪ؿ٢٨٧ Page 25 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ےن٪اہک٪:لیس بحجۃ(٪ویسن٪اققل٪ااجتحح٪ںیہن)٪اامس٪ؽکیق٪نب٪ارجلاح٪ےن٪اہک٪:سیئ الحفظ(٪ویسن٪اک٪احہظفُ ٪كرا٪ےہ)٪ویں٪یہ٪اامس٪ادمح٪ےن٪ اں٪یک٪یئک٪دحوثیں٪وک٪طبکر٪اتبقا٪کل ذلك یف المیزان (٪43ہی٪ضـ٪زیماں٪ںیم٪ےہ۔ؿ)
ہیبنت٪:ہی٪مہ٪ےن٪ا ؿ٪اک٪ملظ٪ؽلعطـ٪قاكف٪رکےن٪وک٪ا ؿ٪یک٪رطح٪کالس٪ایک٪ؽرہن٪امہرے٪كردقك٪ہن٪قیلعت٪طؾلغدا٪رمدؽد٪ہن٪ویسن٪شاطق٪ہن٪ؽمہ٪ؽخؾا٪ ُک خـ ٪قك ٪افشح ٪ہن ٪وہں ٪ومخـ ٪رد ٪ہن ٪ہی ٪دحكف ٪اخبرؼ ٪افلدا ٪اہمترے ٪وماقف ٪ہکلب ٪رصاج دۃ ٪امہرے ٪ؤمقد ٪ؽقاهلل ٪اوتلقیف ٪دنچ ٪اؽاہس ٪قا ٪زھ ٪خؾاںیئ٪ دحمّؿ ٪ےس ٪اصدر ٪وہقا ٪ہن ٪اُےس ٪فیعض ٪رکداتی ٪ےہ ٪ہن ٪اُس ٪یک ٪دحكف ٪وک ٪رمدؽد ٪ہن ٪ؽۃ ٪ےتہک ٪ںیہ ٪وج ٪قالکل ٪قاك ٪اصف ٪زگر ٪ےئگ ٪ںیہ،ہی ٪ںیہ ٪امتس٪ ض دحمنیث٪ےک٪اامس٪االہمئ ٪فتٰن٪نب٪ہینیع٪وہنجں٪ےن٪رہرؼ٪ےس٪رؽاكف٪ںیم٪سیب٪٢١ےس٪رقادۃ٪دحوثیں٪ںیم٪خؾا٪یک٪اامس٪ادمح٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ ض فرامےت٪ںیہ٪ھجم٪ںیم٪اؽر٪یلع٪نب٪دمینی٪ںیم٪ذمارکۃ٪وہا٪ہک٪رہرؼ٪ےس٪رؽاكف٪ںیم٪قاكف٪رتوکں٪ےہ،یلع٪ےن٪اہک ٪فتٰن٪نب٪ہینیع،ںیم٪ےن٪اہک٪ ض ض اامس٪امكل٪ہک٪اں٪یک٪خؾا ٪فتٰن٪یک٪خؾاؽں٪ےس٪مک٪ےہ٪ظربی٪سیب٪٢١دحوثیں٪ےک٪ںیہ٪نج٪ںیم ٪فتٰن٪ےن٪خؾا٪یک٪رھپ٪ںیم٪ےن٪ااھٹرۃ٪گ ِبا٪دںی٪اؽر٪ ض اُں٪ےس٪اہک٪ا ؿ٪امكل٪یک٪خؾاںیئ٪اتبںیئ٪ؽۃ٪دؽنیت٪دحںیثی٪الےئ٪رھپ٪وج٪ںیم٪ےن٪ایخل٪ایک٪وت ٪فتٰن٪ےن٪سیب٪٢١ےس٪رقادۃ٪دحوثیں٪ںیم٪خؾایک٪ ض ےہ 44٢٪ذکرہ یف المیزان(٪اےس٪زیماں٪ںیم٪درک٪ایکایگ٪ےہ۔ؿ)٪قااكیہعہ٪اامس ٪فتٰن٪ےک٪ہقث٪تبث٪تجح٪وہےن٪رپ٪املعےئ٪اُطـ٪اک٪اامجف٪ےہ۔ ہفیطل٪:٩٪صُلّایج٪یک٪ہی٪شارؼ٪اکرزگارقاں٪ایحدارقاں٪دحكف٪حیحص٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےک٪قلعتم٪ںیھت٪دحكف٪اس٪الػؾنینم٪دصّہقی٪ ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪اہنع ٪رمؽؼ ٪اامس ٪احطؽؼ ٪ؽزین ٪اامس ٪ادمح ٪ؽانب ٪ایب ٪ہبیش ٪ااتسداں ٪اخبرؼ ٪ؽملسم ٪ےک َ٪رد ٪وک ٪رھپ ٪ؽیہ ٪ومعمیل ٪وگشہف ٪وھچرا ٪ف ٪ہک ٪اقك٪ راؽؼ٪اس٪اک٪ریغمۃ٪نب٪رقادۃ٪ومیلص٪ےہ٪اؽر٪ہی٪رجمؽح٪ےہ٪ہک٪ؽیمہ٪اھت٪قالہ الحافظ التقریب۔ اوقل٪اؽّال٪:رقتبی٪ںیم٪دصؽص٪اہکاھت٪ؽۃ٪دنصؽص٪ںیم٪راہ۔ قااین٪:ؽیہ٪اینپ٪ؽیمہ٪كراتک٪ہک٪ہل٪اؽاھس٪وک٪ؽیمہ٪انہک٪ھجمس٪ایل۔ قااثل٪:ؽیہ٪نیحیحص٪ےسُ ٪كراین٪دعاؽؿ٪رقتبی ُ٪دؽر٪ںیہن٪دےئھکی٪وت٪ےنتک٪راجل٪عـــہ٪اخبرؼ٪ؽملسم٪وک٪یہی٪صدوق لہ عـــہ :صدوق یھم وصدوق ربماوھم ٪یک٪رثکبؿ ٪طباںیل٪اؽرپ٪زگرجکتن٪رگم٪قاابتف٪ظفل٪اخؿ٪اہلثمُ ٪شتیے٪ادمح٪نب٪ریشب،نسح٪نب٪ جلف،اخدل٪نب٪كرقد٪نب٪رقاد(،قایق٪كرہحفص٪ادنئۃ)
43زیماں٪االدتعال ٪مف٪اایلء٪٩٩٢٤٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ٤٨٤/٤٪ 44زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪ایفسں٪نب٪ہینیع٪۱۱٢٧٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٧١/٢ ٪ ف٪ایعمر٪اقحل٪ؿ٤١۳٪ Page 26 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اوھام(٪صذّا٪ےہ،اس٪ےک٪اؽاہس٪ںیہ٪ؿ)٪اہک٪ےہ۔
رااعب :ریغمۃ٪راجل ٪ننس٪ارہعب ٪ےس ٪ےہ٪اامس٪انب ٪نیعم٪ؽاامس٪لسایئ٪دؽونں ٪اصوبحں ٪ےن ٪قاں ٪دشتد ٪دشقد٪فرامقا٪ :لیس بہ باس (٪اس ٪ںیم٪ ن وکیئُ ٪كرایئ٪ںیہن)٪راد ٪زیٰؽ٪ہل٪دحكف٪ؽادح٪طبکر(٪اُس٪یک٪رصف٪اقك٪دحكف٪طبکر٪ےہ)٪الرجس٪ؽکیق٪ےن٪ہقث،اوبداؽد٪ےن٪اصحل،انب٪دعؼ٪ےن٪ عندی الباس بہ (٪45ریمے٪كردقك٪اس٪ںیم٪وکیئ٪صقن٪ںیہن٪ےہ۔ؿ)٪اہک٪وت٪اس٪یک٪دحكف٪نسح٪وہےن٪ںیم٪کالس٪ںیہن٪ارگہچ٪درہج٪
احصح ٪رپ٪قاغل٪ہن ٪وہ ٪سج٪ےک ٪شتـ٪لسایئ ٪ےن٪سیل ٪قاوقلؼ (٪اُس ٪درےج ٪اک ٪وقؼ ٪ںیہن٪ےہ۔ؿ)٪اوب ٪ادمح٪احمک ٪ےن ٪لیس بمتنی عندھم ٪46 (اس ٪درےج ٪اک ٪نیتم ٪ںیہن ٪ےہ ٪اں ٪ےک ٪كردقك۔ؿ) ٪اہک ٪ال انہ لیس بقوی لیس بمتنی وشتان مابنی العبارتنی (٪ہن ٪ہی ٪ہک٪ رسے٪ےس٪وقؼ٪اؽر٪نیتم٪ںیہن٪ےہ،اں٪دؽ٪ابعروتں٪ںیم٪تہب٪فرص٪ےہ۔ؿ)٪احظف٪ےن٪ہقث٪ےس٪درہج٪دصؽص٪ںیم٪راھک٪اس٪مسق٪ےک٪راجل٪ اشادین٪نیحیحص٪ںیم٪دصاہ٪ںیہ۔ ہفیطل٪:۳١٪دحكف٪ومال٪یلع٪رکس٪اهلل٪اعتیٰل٪ؽہہج٪ارکلمی٪رمؽؼ٪ننس٪ایب٪داؽد٪ےک٪رد٪وک٪رطہف٪امتشا٪ایک٪دنسم٪ایب٪داؽد٪ںیم٪ویں٪اھت: قال اخربین عبداهلل بن محمد بن عمر بن عیل بن ایب طالب عن ابیہ عن جدہ ان علیا کان اذاسافر الحدیث 47٣۔
سج٪اک٪اصف٪رصحی٪احلص٪ہی٪اھت٪ہک٪دبعاهلل٪نب٪دمحم٪نب٪رمع٪نب٪یلع٪اےنپ٪ؽادل٪دمحم٪ےس٪راؽؼ٪ںیہ٪اؽر٪ؽۃ٪اں٪ےک٪دادا٪ینعی٪اےنپ٪ؽادل٪رمع٪ےس٪ہک٪اں٪ ےک٪ؽادل٪امجد٪ومیٰل٪یلع٪ےن٪عمج٪وصرؼ٪وخد٪یھب٪یک٪اؽر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ (ہیقب٪احہیش٪ہحفص٪زگہتش)
ن ن لت ح رقاح٪نب٪ایب٪رعمؽف،رعیب٪نب٪اسن٪ؽریم٪قا ستق،رعیب٪نب ٪زیٰؽ،رہعیب٪نب٪امثعں،ررکقا٪نب ٪زیٰؽ٪نب٪رمع،دیعس٪نب٪رقد٪نب٪درمھ،دیعس٪نب٪دبعارل ػٰن٪ حغ لت ح رؽ،اجشف٪نب٪اولدیل،ہملسم٪نب٪ہمقلع،ططعـ٪نب٪ادقملاس،اعمؽہی٪نب٪اصحل،اعمؽہی٪نب٪اشھس،اشھس٪نب ٪ذیر،اشھس٪نب٪دعس٪ؽریم٪قا ستق٪اؽر٪اں٪ےک٪ وسا٪اؽر٪ہک٪ضـ٪دصؽص٪ہل٪اؽاھس٪ںیہ٪ادمح٪نب٪ایب٪الـیـ٪ؽریغۃ٪دصؽص٪ہل٪اكالع٪۳٢٪طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ(٪س)
45زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪ریغمۃ٪نب٪رقاد٪ومیلص٪٨٧١٩٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٦١/٤٪ 46زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪ریغمۃ٪نب٪رقاد٪ومیلص٪٨٧١٩٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٦١/٤٪ 47ننس٪ایب٪داؽدقاؿ٪متی٪ااسملفر٪وبطمہع٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی۔الوہر۳٧۱/۳٪ Page 27 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ےس٪یھب٪رؽاكف٪فرامیئ۔اہیب٪اؽر٪ج ّدۃ٪دؽونں٪ریمضںی٪دبعاهلل٪یک٪رطف٪ںیھت٪ضحؿ٪ےن٪كرؽر٪رقاں٪اقك٪ریمض٪دبعاهلل٪دؽرسؼ٪دمحم٪یک٪رطف٪ ظرار٪دے٪رک٪ہی٪ینعم٪رہھٹاےئ48٪ہک٪دبعاهلل٪رؽاكف٪رکےت٪ںیہ٪اےنپ٪قاؿ٪دمحم٪ےس٪اؽر٪ؽۃ٪دمحم٪اےنپ٪دادا٪یلع٪ےس۔اؽر٪اؿ٪اس٪رپ٪ارتعاؿ٪ڑج٪دقا٪ ہک٪دمحم ٪وک ٪اےنپ٪دادا ٪یلع ٪ےس ٪صالاقؿ ٪ںیہن٪وت٪رمہ ُ ٪ہؾیئ ٪اؽر ٪رمہ ٪تجح٪ںیہن۔عطق٪رظن ٪اس ٪ےس٪ہک٪رمہ ٪امہرے٪اؽر ٪وہمجر ٪اہمئ ٪ےک٪ كردقك٪تجح٪ےہ٪اامیں٪ےس٪انہک٪ہک٪اں٪داٹھویئں٪ےس٪حیحص٪ؽقاكف٪دحوثیں٪وک َ٪رد٪رکقا٪وکں٪یس٪دقاكف٪ےہ،ںیم٪اتہک٪وہں٪ا ؿ٪ےن٪قاقح٪اینت٪
تنحم٪یھب٪یک٪اؽر٪دحكف٪لصتم٪وک٪رصف٪رمہ ٪انبقا٪دحوثیں٪وک َ٪رد٪رکقا٪وکں٪یس٪دقاكف٪ےہ،ںیم٪اتہک٪وہں٪ا ؿ٪ےن٪قاقح٪اینت٪تنحم٪یھب٪یک٪ ٰ اؽر٪دحكف٪لصتم٪وک٪رصف٪رمہ ٪انبقا٪ایح٪ؽدقاكف٪یک٪اقك٪ادمؾ٪كلھج٪ںیم٪یھب٪قالط٪ؽوموضف٪وہیئ٪اجیت٪یھت٪اؽر٪قاؿ٪یھب٪دملل٪وہیت٪ہک٪ ریمض٪اظرؿ٪یک٪رطف٪رھپیت٪ےہ٪اؽر٪اہیب٪ےس٪اظرؿ٪اوبػالف٪اؽر٪ج ّدۃ٪ےس٪اظرؿ٪اہیب٪وت٪ینعم٪ویں٪ےہک٪وہےت٪ہک٪دبعاهلل٪ےن٪رؽاكف٪یک٪اوبػالف٪ ےک٪قاؿ٪ضحؿ٪دبعالػؾلـ٪ےس٪اؽر٪دبعالػؾلـ٪ےن٪اےنپ٪دادا٪دبع٪انمف٪ےس٪ہک٪ومال٪یلع٪ےن٪عمج٪وصرؼ٪یک،اؿ٪ارشال٪یھب٪دےئھکی٪انتک٪كرھ٪ایگ٪ ہک٪ومال٪یلع٪ےک٪رپوپےت٪ومال٪یلع٪ےک٪دادا٪ےس٪رؽاكف٪رکںی٪اؽر٪دحكف٪رصاج دۃ٪وموضف٪یھب٪وہیئگ٪ہک٪اہکں٪دبعالػؾلـ٪ؽدبع٪انمف٪اؽر٪اہکں٪ ومیٰل٪یلع٪ےس٪رؽاكف٪دحكف٪دیفم٪اانحف٪والحول والقوة ّاال باهلل العیل العظیم۔ ح املسمون!٪داھکی٪ہی ٪لم٪قایدحكف٪اکُ ٪ھؾقا٪دوعٰؼ٪رکےن٪ؽاےل٪خـ٪حیحص٪دحوثیں٪ےک٪رد٪رکےن٪رپ٪ا ےت٪ںیہ٪وت٪ایسی٪ایسی٪دبدقاقتیؾں٪ےب٪ریغویتں٪
ابیبویکں ٪اچالویکں٪ےس٪حیحص٪اخبرؼ٪وک٪یھب٪سپِ٪تشپ٪دال ٪رک ٪اقك ٪اہقك٪وبےتل٪ںیہ٪ہک٪ضـ ٪ؽاتایؿ ٪اؽر ٪رمدؽد 49ںیہ ٪ا نّاهلل وا نّا الیہ
راجعون۔
اافدۃ٪قاہین٪:ااحدكف٪ؽرطص٪رپ٪رظنِ٪ا فاف٪فرامےیئ٪وت٪ارادۃ٪عمج٪وصرؼ٪رپ٪دعتمد٪ظرانئ٪قاےیئ٪طبال٪: (٪)۳ہی٪ہک٪ااحدكف٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪ےک٪راؽویں٪ےس٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ںیہ٪امک٪ضبایت ٪ی٪ایدحكف٪ااتلعس٪نم٪االافدۃ٪ ارلالعۃ (٪اسیج ٪ہک ٪اافدۃ ٪راہعب ٪یک ٪ونںی ٪دحكف ٪ںیم ٪ا راہ ٪ےہ۔ؿ) ٪احالہکن ٪یہی ٪دبعاهلل ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪فرامےت ٪ںیہ ٪ہک ٪انہؾں ٪ےن ٪رعافؿ٪ ؽضردہفل ٪ےک ٪وسا ٪یھبک ٪ہن ٪داھکی ٪ہک ٪وضحر ٪دیس ٪اعمل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪دؽ ٪امنرںی ٪عمج ٪فرامیئ ٪وہں ٪کماسیأیت تحقیقہ یف الفصل تعایل ٪وچیھت ٪لصف ٪ںیم ٪ا ےئ ٪یگ۔ؿ) ٪وت ٪رضؽر ٪ےہ ٪ہک ٪رؽاكف ٪عمج ٪ےس ٪عمج٪ تعایل (٪اس ٪یک ٪قیقحت ٪اِن شاء اهلل ٰ الرا بع ان شاء اهلل ٰ وصرؼ٪رماد٪وہ۔ (٪ )٢اوقل٪:وخد ٪ضحؿ ٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل ٪اعتیٰل٪مبہ ٪ےس ٪یھب٪عمج ٪رکقا ٪رمؽؼ ٪وہا٪احالہکن٪اں٪اک٪ذمہـ ٪ولعمس ٪ہک ٪عمج٪یقیقح٪وک٪صتسك٪جح٪ےک ٪وسا٪ قااجكر٪اجےتن۔ وعؼ٪ایک٪ہک٪انہؾں٪ےن٪عمج٪نیب٪الصالنیت (٪)۱اوقل٪:صُلّایج٪ےن٪اُں٪دنپرۃ٪۳٥احصویبں٪ںیم٪نج٪یک٪تبسن٪د ٰ
48ف٪۳ایعمر٪اقحل٪ؿ٤١۳،٤١١ 49ف٪٢٪ایعمراقحل٪ؿ۱٩٦٪ Page 28 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪رؽاكف٪یک٪دعس٪نب٪ایب٪ؽاقس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪وک٪یھب٪گ ِبا٪احالہکن٪اُں٪اک٪یھب٪ذمہـ٪ؽیہ٪عنم٪عمج٪ےہ٪ اں٪دؽونں٪احصیب٪لیلج٪ااشلں٪اک٪ہی٪ذمہـ٪وہقا٪وخد٪اامس٪شایعف٪العدہـ٪اامس٪اوبازعلكر٪ویفس٪نب٪راعف٪ادسؼ٪یبلح٪ریہش٪قانب٪دشاد٪وتم ی٦۱۳٪ھ٪ ےن٪اتکؿ٪داللئ٪االاکحس٪ںیم٪درک٪فرامقا: کمایف عمدة القاری لالمام البدر العیین عن ےسیج ٪ہک ٪اامس٪دبرادلنی ٪ینیع ٪ےن ٪ولتحی٪ےس٪لقن٪ایک٪وجہک٪اامس٪ لضزی التلو یح شرح الجماع الصحیح لالمام عالء كالء ٪ادلنی ٪الػعلؾایئ ٪یک ٪اتکؿ ٪اماجعم ٪ا ج ٪یک ٪رشح ٪ےہ ٪اؽر٪ الدین المغلطائی عن دالئل االحکام البن انہؾں٪ےن ٪انب٪دشاد ٪یک (٪اتکؿ)٪داللئ٪االاکحس ٪ےس٪لقن ٪ایک٪ ےہ۔(ؿ) شداد۔
وت٪رماد٪ؽیہ٪عمج٪وصرؼ٪وہیگ٪اسیج٪ہک٪وخد٪اُں٪ےک٪لعف٪ےس٪رمؽؼ٪وہا٪امکدقتس ٪ی٪ایدحكف٪ارلاعب(٪اسیج٪ہک٪دحكف٪٤٪ںیم٪زگرا۔ؿ)
(٪)٤اوقل٪ :تہب٪رؽر ٪وشر ٪ےس٪عمج٪ےک ٪راؽؼ٪ضحؿ ٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےنگ٪اجےت٪ںیہ٪وسیأیت بعض روایاتہ یف
تعایل (٪رقنعبی٪دحكف ٪اؽل٪ےک٪تحت ٪اں ٪ےس٪ضعب ٪رمؽقاؿ ٪اک٪درک٪ الحدیث االول والبایق یف الفصل الثالث اِن شاء اهلل ٰ
تعایل۔ؿ)٪احالہکن٪ؽۃ٪وخد٪فرامےت٪ںیہ٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ ا ےئاگ٪اؽر٪ہیقب٪اک٪درک٪لصف٪قالف٪ںیم٪ا ےئ٪اگ٪اِن شاء اهلل ٰ
تعایل(٪اسیج٪ہک٪وچیھت٪ ےن٪رغمؿ٪ؽاشع٪وک٪رفس٪ںیم٪اقك٪قار٪ےک٪وسا٪یھبک٪عمج٪ہن٪فرامقا٪کماسیأیت یف اٰخر الفصل الرا بع اِن شاء اهلل ٰ تعایل۔ؿ)٪ػاہر٪ےہ٪ہک٪ؽۃ٪قار٪حذۃ٪اولداف٪یک٪ضـ٪ضردہفل٪یھت٪وت٪رضؽر٪ؽیہ٪عمج٪وصرؼ٪وظنمر٪اسیج٪ہک٪ لصف٪ےک٪ا رخ٪ںیم٪ا راہ٪ےہ٪اِن شاء اهلل ٰ ق ؿ ٪زیذہ٪ےن٪ؽاحض٪رکدقا٪سج٪اک٪طسب٪دحكف٪اؽّل٪ںیم٪زگرا۔ اُں٪یک٪رؽاقا ِ ()٥اوقل٪:لُـف٪ہی٪ہک٪اں٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ےس٪ہصق٪ہیفص٪تنب٪ایب٪دیبع٪ںیم٪اشعنیئ٪اک٪عمج٪وج٪رمؽؼ٪وہا٪اُس٪ےک٪عمج٪یقیقح٪وہےن٪رپ٪تہب٪رؽر٪ دقااجقا٪ےہ٪احالہکن٪وخد٪اُں٪ےک٪اصدیرادے٪شامل٪وک٪اُس٪ضـ٪یھب٪اُں٪ےک٪رمہاۃ٪ےھت٪رصاجۃد٪فرامےکچ٪ہک٪ضحؿ٪دبعاهلل٪ےن٪ضردہفل٪ےک٪وسا٪یھبک٪ عمج٪ہن٪یک٪اسیج٪ہک٪دحكف٪لسایئ٪ےس٪زگرا٪اؽر٪شامل٪اک٪اُس٪راؿ٪شاھت٪وہقا٪ؽںیہ٪دحكف٪اخبرؼ٪ےس٪ػاہر٪وہاکچ٪قلت لہ :الصالة،قال :سر 50١۔الحدیث (٪ںیم ٪ےن ٪اں ٪ےس ٪امنر ٪ےک ٪قلعتم ٪رعؿ ٪ایک ٪وت ٪انہؾں ٪ےن ٪فرامقا٪ :رفس ٪اجرؼ ٪روھک۔ایدحكف۔ؿ) ٪وت ٪عـع دالغتبا ٪عمج ٪وصرؼ ٪یہ٪ رماد٪ےہ٪الرجس٪رؽاقاؿ٪رسفمۃ٪ےن٪رصتحی٪فرامدؼ٪ہی٪ہتکن٪قاد٪رےنھک٪اک٪ےہ٪ہک٪وعبہنٖ٪اعتیٰل٪تہب٪ےس٪ایخالؿ٪اخمنیفل٪اک٪كالح٪اک ی٪وہاگ۔
ل 50حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ ٪صلؽ٪الػعرؿ٪قلبا ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٤٨/۳٪ Page 29 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
(٪)٦رؽاۃ٪عمج٪ںیم٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪یھب٪ںیہ٪کمایأیت یف الحدیث الثاین(٪اسیج٪ہک٪دؽرسؼ٪دحكف٪ںیم٪ا راہ٪ ن ےہ۔ؿ)٪اؽر٪اں٪یک٪دحكف٪اِن شاء اهلل ا رخ٪رشاہل٪ںیم٪ا ےئ٪یگ٪ہک٪دؽرسؼ٪امنر٪اک٪ؽظف٪ا ےن٪ےس ٪ہلؽ٪وفؿ٪وہاجیت٪ےہ۔
(٪)٧ویں٪یہ٪ضحؿ٪الُؾ٪ہرریۃ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪راؽؼ٪عمج٪ںیہ٪کمایجیئ یف الحدیث الخا مس(٪اسیج٪ہک٪قاوچنںی٪دحكف٪ںیم٪ا ےئ٪ ن اگ۔ؿ)٪اؽر٪اں٪یک٪دحكف٪یھب٪نػسبۃ٪اهلل٪اعتیٰل٪ا ےن٪ؽایل٪ےہ٪ہک٪امنر٪ںیم٪رفتطی٪ہی٪ےہ٪ہک٪دؽرسؼ٪اک٪ؽظف٪ا ےن٪قك ٪ہلؽ٪یک٪قاریخ٪رکے٪افاد ھذین االمام الطحاوی یف شرح معاین االٰثار(٪ہی٪دؽونں٪افدئے٪اامس٪احطؽؼ٪ےن٪رشح٪اعمین٪الاقار٪ںیم٪ایبں٪ےئ۔ؿ) ف اافدۃ٪قاہثل:اؿ٪ہک٪صلّایج٪ےن٪ٹیپ٪رھب٪رک َ٪ر ِد٪ااحدكف٪ےس٪فرامـ٪قایئ٪لقع٪رپ٪انعكف٪یک٪قارؼ٪ا یئ٪فرامےت٪ںیہ٪:
عمج٪وصرؼ٪رفس٪ںیم٪ارراۃ٪لقع٪ےک٪یھب٪ؽایہ٪ےہ٪ہک٪عمج٪رتصخ٪ےہ٪اؽر٪عمج٪وصرؼ٪تبیصم٪ہک٪ا رخ٪زج٪اؽر٪اؽّل٪زج٪امنر٪اک٪اچہپانن٪اکیر٪وخاؿ٪وک٪ ںیہن٪نکمم٪ہچ٪اجےئ٪وعاس۔ ن اوقل٪ :صلّایج ٪اچیبرے ٪وج ٪شاط ِـ ٪اقاس ٪ےس ٪اقمہلب ٪ریشاں ٪ہیفنح ٪ںیم ٪ا ےسنھ ٪ؽۃ ٪وچکرؼ ُ ٪ھؾےل ٪ںیہ ٪ہک ٪اینپ ٪ااہتجدؼ ٪ا رادؼ ٪یھب ٪قاد ٪ںیہن ٪قاوت ٪ؽۃ٪ وجس٪ےھت٪ہک٪اوبہفینح٪ؽشایعف٪یک٪دیلقت ٪ماس٪دبمـ٪رشك٪قا٪اؿ٪اجاجب٪اقك٪اقك٪دلقم٪امیکل٪شایعف٪ےک٪ٹیھٹ٪دلقم٪ےنب٪ںیہ٪ربط٪قا٪سب٪اہجں٪ وج٪ھچک٪کالس٪یسک٪دلقم٪اکلم٪اجقا٪ےہ٪ارگہچ٪اسیک٪یہ٪وپح٪اؽر٪فیعض٪وہ٪اهلل٪مسب٪اهلل٪ہہک٪رک٪اُےس٪ا وھکنں٪ےس٪اگلےت٪رسرپ٪رےتھک٪ےب٪ےھجمس٪لُؾےھج٪ اامیں٪ےل٪ا ےت٪ںیہ٪ہی٪ارتعاؿ٪یھب٪ضحؿ٪ےن٪ضعب٪املکبہ٪ؽشاہیعف٪یک٪دیلقت٪اجدم٪ےک٪دصہق٪ںیم٪قاقا٪ےہ٪رگم٪وشح٪یمشچ٪ہی٪ہک٪املعےئ٪ہیفنح٪وج٪ رطح٪رطح٪اس٪یک ٪دایجھں٪اُراےکچ ٪اُں ٪ےس٪اقك ٪اکں ٪وگاگن ٪اقك٪رہبا٪رکایل٪اؽر ٪رھپ٪ایس َ٪رد ٪دشۃ٪قاؿ٪قالط٪ؽےب ٪ابثؿ٪وک ٪شیپ ٪رکدقا ٪اہبدرؼ ٪وت٪ خـ٪یھت٪ہک٪اُں٪اقہر٪وجاوبں٪ےک٪وجاؿ٪دےتی٪رھپ٪ؽایہ٪ابتیہ٪وج٪اچےتہ٪فرامےتیل٪ریخاؿ٪ضعب٪وجاقاؿ٪عم٪قارۃ٪اافاضؿ٪ےئجیل٪ؽقاهلل٪اوتلقیف۔ اؽّال:اهلل٪زعؽلج٪ےن٪امنر٪وخاؿ٪ؽوعاس٪ضـ٪رپ٪اسکیں٪فرؿ٪یک٪اؽر٪اُس٪ےک٪ےئل٪اؽاقؿ٪رقمر٪فرامےئ٪اؽر٪اُں٪ےک٪ےئل٪اؽل٪ؽا رخ٪اتبےئ٪اؽر٪اں٪رپ٪ ؽاحض٪ؽاعس٪مہف٪لساں٪انبےئ٪ہک٪اُں٪اک٪ادراك٪ہر٪اخؿ٪ؽاعس٪وک٪ا شاں٪وہاجےئ٪امہرے٪دنی٪ںیم٪وکیئ٪یگنت٪ہن٪ریھک٪اؽر٪مہ٪رپ٪یسک٪رطح٪دوشارؼ٪ہن٪ اچیہ ٪ماجعل علیکم یف الدین من حرج۔
(51اس ٪ےن ٪دنی ٪ےک ٪اعمصلہ ٪ںیم ٪مت ٪رپ ٪یگنت ٪ںیہن٪
فرامیئ،اهلل٪اعتیٰل٪
51ارقلا ں۳٨٥/٢ ف٪ایعمر٪اقحل٪ؿ،٤١۳ Page 30 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
٪وصخفا٪رفس٪ںیم٪اہجں٪اُقف٪شاےنم٪ مت٪رپ٪ا شاین٪اچاتہ٪ےہ٪یگنت٪ںیہن٪اچاتہ۔ؿ)وت٪ہر٪ؽظف٪ےک٪اؽل٪ؽا رخ٪رش ٪اک٪اچہپانن٪وخاؿ٪ؽوعاس٪ضـ٪وک٪ا شاں د كی اؽر٪اصف٪دیماں٪وج٪ہن٪ےھکیس٪قا٪وتہج٪ہن٪رکے٪اسلاس٪اُس٪رپ٪ےہ٪ہن٪رشف٪رہطم٪رپ،اہں٪لصف٪رتشمك٪یقیقح٪ہک٪ا ِں٪ؽادح٪ؽزجء٪ال زرؼ٪ےہ٪اُس٪اک٪ملع٪
ےب٪رطص٪وصخمہص٪اقتباء٪ؽاؽایلء٪اعہم٪رشب٪یک٪ػاظف٪ےس٪ؽراء٪ےہ٪رگم٪ہن٪اس٪ےک٪ادراك٪یک٪فیلکت٪ہن٪اس٪رپ٪عمج٪وصرؼ٪یک٪وتفی۔ قاك دبا٪اوقل٪:اؽل٪ؽا رخ٪اک٪اچہپانن٪وت٪شاقد٪مت٪یھب٪فرؿ٪اجےتن٪وہہک٪دقتمی٪ؽقاریخ٪ےب٪ذعر٪قاالامجف٪طیؾل٪ؽ ماس٪ےہ٪ایک٪اهلل٪زعؽلج٪ےن٪ارم٪احمل٪یک٪ ( 52اهلل٪اعتیٰل٪یسک٪وک٪اس٪قاؿ٪اک٪مکح٪ںیہن٪داتی٪وج٪اس٪یک٪ػاظف٪ںیم٪ہن٪وہ۔ؿ)٪فافھم۔ فیلکت٪دؼ٪
ف ٪اؽّل ٪رپ ٪نیقی،اُس ٪رپ ٪نظ،دؽونں ٪ںیم ٪کش،ا رخ ٪اک٪ قااثل ٪اوقل٪ :قیقحت ٪قاس ٪ہی ٪ےہ ٪ہک ٪اؽاقؿ ٪ہلصتم ٪ںیم ٪اعہم ٪ےک ٪ےئل ٪قاچن ٪احںیتل ٪ںیہ٪ :ؽظ ِ لس ع صلی ك نظ،اُس٪اک٪نیقی،فػہباؿ٪ںیم٪نظ ٪زض ٪یغتن٪ےہ٪اؽر٪نیقی٪کش٪ےس٪رالئ٪ںیہن٪وہقا٪وت٪نیب٪اول بتن٪جکع دا٪یھب٪افلدا٪افلص٪ںیہن٪ہلئسم ٪زر٪ قک ٪رصتاحیؿ٪املع٪د ھیے۔ ؽہلئسم٪فالۃ٪ارجفل ٪ی٪ا رخ٪اولظف٪ؽریغامہ٪ںیم ِ رااعب ٪اوقل٪:زک٪ےن٪اہک٪ہک٪عمج٪وصرؼ٪ںیم٪ؽلص٪یقیقح٪ےب٪لصف٪ا ین٪الرس٪ےہ٪دحكف٪ذموکر٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪كرؽاكف٪حیحص٪اخبرؼ٪ قک ؽدحكف٪اریمالػؾنینم٪ومیٰل٪یلع٪رکس٪اهلل٪اعتیٰل٪ؽہہج٪ارکلمی٪كرؽاكف٪ایب٪داؽد٪د ھیے٪یفطصم٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪یک٪رحػـ٪رپ٪اثنر٪وضحر٪ےن٪ وعاس٪یہ٪ےک٪ارشاد٪وک٪ہی٪رطر٪وحلمع٪ریھک٪ہک٪رغمؿ٪ا رخ٪قفش٪ںیم٪ڑپھ٪رک٪دقرے٪ااظتنر٪فرامقا٪رھپ٪اشع٪ڑپیھ٪قا٪نیب٪الصالنیت٪اھکقا٪صالہظح٪فرامقا٪ اؽر٪فطل٪ایہٰل٪ہی٪ہک٪امتس٪ااحدكف٪عمج٪ںیم٪ارگ٪وقنمل٪ےہ٪وت٪وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اک٪لعف۔اُس٪ےک٪شاھت٪اُطـ٪وک٪یھب٪ارشاد٪ہک٪ ےسج٪رضؽرؿ٪وہ٪ااسی٪یہ٪رکےل٪ایس٪دحكف٪انبِ٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ںیم٪ےہ٪سج٪ںیم٪كرؽاكف٪حیحص٪اخبرؼ٪قاكف٪ہک٪دؽ٪٢امنرؽں٪ےک٪چیب٪ ںیم٪دقر٪ااظتنر٪فرامقا٪وت٪ا ؿ٪ےک ٪لہ ٪اک٪وخد٪رتصخ٪اطع٪فرامےن٪ؽاےل٪رؽف٪ر می ٪ریب ٪میل ٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ؽملس ٪ےن٪احلع ٪رکایل ٪اھت ٪رگم٪ اوسفس٪ہک٪اؿ٪یھب٪ا ؿ٪اکشكف٪اؽر٪رحػـ٪اک٪قاس٪اعمداهلل٪تبیصم٪ےہ٪ہر٪اعلق٪اجےہ ٪ےہ٪ہک٪سمفر٪وک٪قارقار٪اُرتےن٪ڑچ ھیے٪ؽوض٪امنر٪اکُ ٪جدا ُجدا٪
شاامں٪رکےن٪ےس٪ہی٪تہب٪ا شاں٪ےہ٪ہک٪اقك٪قار٪اُرترک٪دفعۃد٪دؽونں٪امنرؽں٪ےس٪افرف٪وہےل٪اؽل٪ظربی٪ا رخ٪ڑپےھ٪اؽر٪اقك٪فیطل٪ااظتنر٪ےک٪ دعب٪ا رک٪اےنپ٪اؽل٪ںیم٪اس٪اک٪ااکنر٪رصحی٪اکمكرۃ٪ےہ٪اہں٪ہی٪ےئہک٪ہک٪ؽظف٪زگار٪رک٪ڑپ ھیے٪یک٪ااجرؿ٪ےلم٪وت٪اؽر٪ا شاین٪ےہ۔
52ارقلا ں٢٨٦/٢٪ Page 31 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اوقل٪:دں٪قال٪رک٪رھگ٪چنہپ٪رک٪ایھٹک٪ڑپھ٪ےنیل٪یک٪رتصخ٪وہ٪وت٪اؽر٪ا شاین٪ےہ٪اؽر٪قالکل٪اعمف٪وہاجےئ٪وت٪لُؾرؼ ٪یٹھ٪رتصخ٪ںیم٪ا شاین٪دراکر٪ ےہ٪لُؾرؼ٪ا شاین٪زک٪ےن٪امین! اخط دسا:ادمح ٪اخبرؼ ٪ملسم ٪اوبداؽد ٪ؽلسایئ ٪احطؽؼ ٪ؽریغمہ ٪رطبقی ٪رمعؽنب ٪دانیر ٪نع ٪اجكر ٪نب ٪رقد ٪ضحؿ ٪دبعاهلل ٪نب ٪ابعس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع٪
ےس٪راؽؼ:
وھذا لفظ مسلم،قال :صلیت مع النیب صیل اهلل اؽر٪ہی٪اافلع٪ملسم٪ےک٪ںیہ،اہک٪انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےن٪
تعایل علیہ وسلم ثمانیا جمیعا وسبعا جمیعا ،ہک ٪ںیم ٪ےن ٪یبن ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک ٪شاھت ٪ایھٹک ٪ا ھٹ٪ ٰ قلت :یاابا الشعثاء! اظنہ اخر الظھر وعجل رںیتعک ٪یھب ٪ڑپیھ ٪ںیہ ٪اؽر ٪ایھٹک ٪شاؿ ٪رںیتعک ٪یھب۔اس٪ دحكف ٪اک ٪راؽؼ ٪اتہک ٪ےہ ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪اہک"اے ٪اوبالسعباء ٪ !٪ریما٪ العصر،واخر المغرب وعجبل العشاء،قال :وانا ن ہ ایخل٪ےہ٪ہک٪ا ؾں٪ےن٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪اؽر٪رغمؿ٪ؽاشعء٪وک٪ااھٹک٪ اظن ذلك 53۔ ل س ڑپاھ٪وہاگ"۔اوب٪ا عباء٪ےن٪اہک٪ہک٪ریما٪یھب٪یہی٪ایخل٪ےہ"۔(ؿ) امكل٪ادمح،ملسم،اوبداؽد٪رتذمؼ٪لسایئ٪احطؽؼ٪ؽریغمہ٪اُیس٪انجؿ٪ےس٪رطبص٪یتش٪ؽاافلع٪دعقدۃ٪راؽؼ:
وھذا حدیث مسلم بطر یق زھرینا ابوالزبری اؽر٪ہی ٪دحكف٪ملسم ٪یک٪وباضؾہ ٪اوب٪اسلریب ٪ےہ ٪ہک ٪مہ ٪ےس ٪ایبں ٪ایک٪ عن سعید بن جبری عن ا بن عباس قال صیل اهلل دیعس٪انب٪ریبج٪ےن٪ہک٪انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےن٪فرامقا٪ تعایل علیہ وسلم الظھر والعصر جمیعا بالمدینۃ ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ریغب٪یسک٪وخف٪اؽر٪ ٰ رفس٪ےک٪دمہنی٪ںیم٪رہظ٪اؽر٪رصع٪ایھٹک٪ڑپںیھ،اوباسلریب٪ےن٪اہک٪ یف غری خوف والسفر،قال ابوالزبری :فسألت ہک ٪ںیم ٪ےن ٪دیعس ٪ےس ٪لُؾاھچ ٪ہک ٪ا ؿ ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس٪ سعیدا لم فعل ذلک؟ فقال :سألت ا بن عباس ےن٪اس٪رطح٪ویکں٪ایک؟٪وت٪انہؾں٪ےن٪اہک٪ہک٪سج٪رطح٪مت٪ےن٪ کماسألتین،فقال :اراد ان الیحرج احد من اُمتہ ھجم٪ےس٪وپاھچ٪ےہ٪ایس٪رطح٪ںیم٪ےن٪انب٪ابعس٪ےس٪لُؾاھچ٪اھت٪ 54 ۔ ن ہ وت٪ا ؾں٪ےن٪وجاؿ ٪دقا ٪ہک٪روسل٪اهلل٪اچےتہ٪ےھت٪ہک٪ا ؿ ٪یک٪ اُطـ٪رپ٪وکیئ٪یگنت٪ہن٪وہ۔(ؿ)
لضزی لػسل 53ا ج ٪ش٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٦/۳ لضزی لػسل 54ا ج ٪ش٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٦/۳٪ Page 32 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ویف اخری لہ وللرتمذی بطر یق جیب ا بن ایب ملسم٪ےن٪اقك٪اؽر٪رؽاكف٪ںیم٪اؽر٪رتذمؼ٪ےن٪وباضؾہ٪خیـ٪انب٪ ثابت عن سعید بن جبری عن ا بن عباس،قال :ایب٪قاكف،دیعس٪انب٪ریبج٪ےس٪رؽاكف٪یک٪ےہ٪ہک٪انب٪ابعس٪ےن٪ جمع رسول اهلل صیل اهلل تعایل علیہ وسلم بنی فرامقا٪:روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ریغب٪یسک٪وخف٪ ٰ اؽر ٪قارس ٪ےک ٪دمہنی٪ںیم ٪رہظ ٪ؽرصع٪اؽر ٪رغمؿ ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪ الظھر والعصر،وبنی المغرب والعشاء بالمدینۃ ایک۔(ؿ)٪اؽر ٪احطؽؼ٪ےن٪اصحل٪ومیٰل٪اوتلاہم٪ےک٪ؽاےطس٪ےس٪ یف غری خوف والمطر 55۔و للطحاوی عن صا لح انب ٪ابعس ٪ےک ٪ہی ٪اافلع ٪لقن ٪ےئ ٪ںیہ"ریغب ٪رفس ٪اؽر ٪قارس٪ مویل التوأمہ عن ا بن عباس،یف غری سفر والمطر ےک"۔(ؿ) ٪اؽر ٪لسایئ ٪ےک ٪اافلع ٪ویں ٪ںیہ٪ :ربخ ٪دؼ ٪ںیمہ ٪طتتبہ٪ 56 ض ۔ویف لفظ للنسائی اخربنا قتیبۃ ثنا ٰ سفنی ےن ٪ہک ٪دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪فتٰن ٪ےن ٪رمعؽ ٪ےس،اس٪ےن٪
عن عمر وعن جابر بن زید عن ا بن عباس ریض اجكر ٪ےس ٪ہک ٪انب ٪ابعس ٪ےن ٪فرامقا ٪ےہ ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪روسل ٪اهلل٪ اهلل تعایل عنھما قال :صلیت مع النیب صیل اهلل یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک ٪شاھت ٪دمہنی ٪ںیم ٪ایھٹک ٪ا ھٹ٪ ٰ تعایل علیہ وسلم بالمدینۃ،ثمانیا جمیعا وسبعا رںیتعک٪یھب٪ڑپیھ٪ںیہ ٪اؽر ٪شاؿ ٪رںیتعک٪یھب،ا ؿ ٪ےن ٪رہظ٪ ٰ
جمیعا،اخر الظھر وعجل العصر،واخر المغرب وک٪ؤمرخ ٪ایک٪اھت ٪اؽر ٪رصع٪ںیم ٪دلجؼ ٪یک ٪یھت،ایس ٪رطح٪رغمؿ٪ وعجل العشاء 57٣۔ویف لفظ لہ عن عمروبن ھرم وک٪ؤمرخ٪ایک٪اھت٪اؽر٪اشعء٪ںیم٪دلجؼ٪یک٪یھت۔(ؿ)٪لسایئ٪یک٪اؽر٪ ص رؽاكف ٪ےک٪اافلع ٪ہی٪ںیہ٪ہک٪رمعؽانب٪ہرس،اجكر ٪انب٪رقد ٪ےس٪ عن جابر بن زید عن ا بن عباس انہ یل راؽؼ ٪ںیہ ٪ہک ٪انب ٪ابعس ٪ےن ٪رصبۃ ٪ںیم ٪رہظ ٪ؽرصع ٪وک ٪ااھٹک٪ االویل والعصر،لیس بینھما شیئ، بالبصرة، ٰ ڑپاھ،اں٪ےک٪درایمں٪وکیئَ ٪ضے٪احلئ٪ہن٪یھت،اؽر٪رغمؿ٪ؽاشعء٪ والمغرب والعشاء،لیس بینھما شیئ،فعل ذلك وک٪ااھٹک٪ڑپاھ٪اں٪ےک٪درایمں٪وکیئ٪ضیؽ٪احلئ٪ہن٪یھت۔اس٪رطح٪ من شغل۔
55اجعم٪ارتلذمؼ٪اماجء ٪ی٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪انیم٪ینپمک٪اردؽقارار٪دیلہ٢٦/۳٪ 56رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪فیک٪وس٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪ 57ننس٪ااسنلیئ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦٩/۳٪ Page 33 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
و زعم ا بن عباس انہ صیل مع رسول اهلل صیل اهلل انہؾں ٪ےن ٪اقك ٪رصمؽتیف ٪یک ٪ؽہج ٪ےس ٪ایک ٪اھت۔انب ٪ابعس ٪ےن٪ تعایل علیہ وسلم بالمدینۃ االویل والعصر،ثمان اہک ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک ٪شاھت٪ ٰ سجدات لیس بینھما شیئ 58١۔ولمسلم بطر یق یھب٪رہظ٪ؽرصع٪ایھٹک٪ڑپیھ٪ںیھت٪ہی٪ا ھٹ٪رںیتعک٪ںیھت٪اؽر٪اں٪ دؽ٪ےک٪درایمں٪اؽر٪وکیئ٪ےش٪ہن٪یھت۔ملسم٪ےن٪رریب٪انب٪رخّكف٪ الخر یت عن عبداهلل بن شقیق ان الزبری بن ّ ض ؼ ی ك ض ےک ٪ؽا ؾہ ٪ےس ٪دبعاهلل ٪انب ٪ض ٪ےس ٪رؽا ف ٪یک ٪ہک ٪ہی ٪قاریخ٪ التاخری کان الجل خطبۃ خطبھا 59٢۔ اقك ٪ہبطخ ٪دےنی ٪یک ٪ؽہج ٪ےس ٪وہیئ ٪یھت۔اؽر ٪ملسم ٪ےن ٪رطبہقی٪ ولہ بطر یق عمران بن ُحدیر عن عبداهلل رمعاں ٪انب٪دحری،دبعاهلل٪انب٪ضؼیض٪ےس٪رؽاكف ٪یک٪ےہ٪ہک٪ ع ب المذکور ن ا ن عباس،یف القصۃ،قال :کنا انب ٪ابعس ٪ےن ٪ذموکرۃ ٪ؽاےعق ٪ںیم ٪اہک ٪ہک ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل٪ نجمع بنی الصالتنی عیل عھد رسول اهلل صیل اهلل اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪رامےن٪ںیم٪مہ٪دؽ٪٢امنرؽں٪وک٪عمج٪ایک٪رکےت٪ 60 تعایل علیہ وسلم ٣۔و للطحاوی من ھذا الوجہ ،ےھت۔اؽر٪احطؽؼ٪ایس٪دنس٪ےس٪قالق٪ںیہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪ ٰ
تعایل علیہ وسلم ربما جمع اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪قاراہ ٪دؽ ٪امنرؽں ٪وک ٪دمہنی ٪ںیم ٪ااھٹک٪ قدکان النیب صیل اهلل ٰ بینھما بالمدینۃ 61۔
ڑپاھ۔(ؿ)
ؿ٪احصح٪ےس٪ؽاحض٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ایسی٪احلف٪ںیم٪ہک٪ہن٪وخف٪اھت٪ہن٪رفس٪ہن٪رمؿ٪ہن٪رطم٪ضحم٪قالذعر٪ اں٪رؽاقا ِ اخؿ٪دمہنی٪ہبیط٪ںیم٪رہظ٪ؽرصع٪اؽر٪رغمؿ٪ؽاشع٪امجبمـ٪عمج٪فرامںیئ٪رفس٪ؽخـر٪ؽرطم٪یک٪یفن٪وت٪وخد٪ااحدكف٪ںیم٪ذموکر٪اؽر٪رمؿ٪ہکلب٪ہر٪ذعر٪ صل رؽ٪یک٪یفن٪وسص٪ایبں٪ےس٪اصف٪افتسمد٪طعہدا٪خـ٪امنرںی٪امجمـ٪ےس٪ںیھت٪وت٪ضـ٪اک٪رمضی٪ؽذعمؽر٪وہقا٪دعبتسم٪رھپ٪راؽؼ٪دحكف٪دبعاهلل٪ نر نب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اک٪ایس٪انبء٪رپ٪رصف٪وطل٪ہبطخ٪ےک٪شتـ٪قاریخ٪رغمؿ٪ؽاشتباد ٪ػق٪ذموکر٪اافتنےئ٪اذعار٪رپ٪رصحی٪دلیل٪احالہکن٪ میقم٪ےئلیک
58ننس٪ااسنلیئ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦٩/۳٪ لػسل 59حیحص ٪ش٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٦/۳٪ لػسل 60حیحص ٪ش٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٦/۳٪ 61رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪ Page 34 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ف ٪ملسم ٪انما التفریط عیل من لم یصل الصالة حیت یجیئ وقت الصالة ےب ٪ذعر ٪عمج ٪ؽیتق ٪صلّایج ٪یھب ٪ماس ٪اجےتن ٪ںیہ،دحك ِ االخری 62گباۃ ٪اس ٪رپ ٪ےہ ٪وج ٪امنر ٪ہن ٪ڑپےھ ٪اہیں ٪قك ٪ہک ٪دؽرسؼ ٪امنر ٪اک ٪ؽظف ٪وہاجےئ۔ؿ) ٪ےک ٪وجاؿ ٪ںیم ٪ایک ٪ف ٪فرامںیئ ٪وص ف۳ہی٪ دحكف٪اُیس٪صخش٪ےک٪قح٪ںیم٪ےہ٪ہک٪قالذعر٪امنر٪ںیم٪قاریخ٪رکے۔دحكف٪اریمالػؾنینم٪افرؽص٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اں٪الجمع بنی الصالتنی یف وقت واحد کبریة من الکبائر (63اقك٪ؽظف٪ںیم٪دؽ٪٢امنرؽں٪وک٪عمج٪رکقا٪ابکكر٪ںیم٪ےس٪اقك٪ریبکۃ٪گباۃ٪ےہ۔ؿ)٪ےک٪ ف ٪ااقطـ ٪ںیم ٪قالذعر ٪اھت ٪اسیج ٪ہک ٪شادہ ٪ےہ ٪اس٪ وجاؿ ٪ںیم ٪ہہک ٪ےکچ ٪ںیہ ٪ف٪ ٢ضحؿ ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪مبہ ٪اک ٪عمج ٪نیب ٪الصالنیت ٪ےس ٪عنم ٪رکقااحل ِ قاؽلی٪رپ٪اافتص٪وہمجر٪احصہب٪ؽنم٪دعبمہ٪اک٪اؽرپ٪دعس٪وجار٪قالذعر٪ےک،وت٪اس٪دحكف٪انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ںیم٪عمج٪یلعف٪رماد٪ےنیل٪ےس٪ اچرۃ ٪ںیہن ٪اؽر ٪وخد ٪صلّایج ٪ےن ٪اامس ٪انبِ ٪رجح ٪شایعف ٪اؽر ٪اُں ٪ےک ٪وتطس ٪ےس ٪اامس ٪ظریبط ٪ؽاامس ٪ارحلنیم ٪ؽانب ٪ااملومں ٪ؽانب ٪دیس ٪اانلس ٪ؽریغمہ ٪ےس٪ اہیں٪ارادۃ٪عمج٪یلعف٪یک٪وقتكف٪ؽرتحیج٪لقن٪یک٪طعہدا٪عطق٪رظن٪اس٪ےس٪ہک٪رؽاكف٪نیحیحص٪ںیم٪ضحؿ٪انب٪ابعس٪ےک٪قالذمۃ٪ؽراؽقا ِں٪دحكف٪
اجكر ٪نب ٪رقد ٪ؽرمعؽنب ٪دانیر ٪ےن ٪ؽ دبا ٪دحكف ٪اک ٪یہی ٪لمحم ٪امقا ٪قال ا بن سیدالناس :وراوی الحدیث ادری بالمراد من غریہ٪ (انب٪دیساانلس٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪دحكف٪اک٪راؽؼ،دؽرسے٪صخش٪یک٪تبسن٪دحكف٪یک٪رماد٪ےس٪رقادۃ٪ا اگۃ٪وہقا٪ےہ۔ؿ)٪رؽاكف٪لسایئ٪ںیم٪وخد٪ نب ٪ابعس٪ریض٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ےن ٪اس ٪عمج ٪ےک ٪عمج٪یلعف٪وہےن٪یک ٪رصتحی٪فرامدؼ ٪ہک ٪رہظ ٪ؽرغمؿ ٪ںیم ٪دری٪یک ٪اؽر ٪رصع٪ؽاشعء ٪ںیم٪دلجؼ ٪ہی٪ ا ِ اخؿ٪عمج٪وصرؼ٪ےہ٪اؿ٪یسک٪وک٪لحم٪نخس٪ہن٪راہ٪اھت٪اہمترے٪اامس٪وشاکین٪ریغ٪دلقم٪ےن٪لین٪االؽػار٪ںیم٪اہک: ممایدل عیل تعنی حمل حدیث الباب عیل الجمع وج ٪زیچںی ٪اس ٪رپ ٪داللف ٪رکیت ٪ںیہ ٪ہک ٪اس ٪قاؿ ٪ےس ٪قلعتم٪ ح الصوری،مااخرجہ النسائی عن ا بن عباس دحكف٪اک٪عمج٪وصرؼ٪رپ ٪عل٪رکقا٪نیعتم٪ےہ،اں٪ںیم٪ےس٪اقك٪ (وذکر لفظہ قال) فھذا ابن عباس،راوی حدیث ؽۃ ٪رؽاكف ٪ےہ ٪وج ٪لسایئ ٪ےن ٪انب ٪ابعس ٪ےس ٪لقن ٪یک ٪ےہ (٪اس٪ ےک ٪دعب ٪وشاکین ٪ےن ٪ذموکرۃ ٪رؽاكف ٪ایبں ٪یک ٪ےہ ٪اؽر ٪اہک ٪ےہ) ٪ہی٪ الباب،قدصرح بان مارواہ من الجمع المذکور انب٪ابعس،وج٪اس٪وموضف٪ےس٪قلعتم٪دحكف ٪ےک(٪اؽنیل)٪ ھو الجمع الصوری 64٣۔ راؽؼ ٪ںیہ ٪وخد ٪رصتحی ٪رکرےہ ٪ںیہ ٪ہک ٪انہؾں ٪ےن ٪عمج ٪نیب٪ الصالنیت ٪یک ٪وج ٪رؽاكف ٪ایبں ٪یک ٪ےہ ٪اس ٪ےس ٪رماد ٪عمج ٪وصرؼ٪ ےہ۔ؿ)
لضزی لػسل 62ا ج ٪ش٪قاؿ٪اضقء٪الصلٰؾۃ٪اافلكبۃ٪اخل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢۱٩/۳٪ 63ومػا٪اامس٪دمحم٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪ؽالػـروبطمہع٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر۳٧٩/۳ لػؼی 64لین٪االؽػار٪رشح٪صتیػؽ٪االابخر٪قاؿ٪عمج٪ا ش٪لػـر٪اؽریغۃ٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصمؿ۳۱٢٪ ف٪۳٪ایعمر٪اقحل٪ؿ ٤۳٧ف٢ایعمر٪اقحل٪ؿ٤١١ Page 35 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وشاکین٪ےن٪اس٪ارادۃ٪ےک٪اؽر٪دنچ٪ؤمقداؿ٪یھب٪ایبں٪ےیک٪اؽر٪ااکنر٪عمج٪وصرؼ٪اؽر٪ا ؿ٪ےک٪رمع٪قالط٪تبیصم٪یک٪اینپ٪اسبع٪رھب٪وخؿ٪وخؿ٪ربخںی٪ یل٪ںیہ٪یج٪ںیم٪ا ےئ٪وت٪صالہظح٪رکےئجیل٪قاہلمجل٪کش٪ںیہن٪ہک٪دحكف٪ںیم٪رماد٪وصرؼ٪ےہ٪اؿ٪ایس٪دحكف٪ںیم٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪ریض٪ رظنب ٪رحػـ ٪ؽا شاین ٪اُطّـ ٪یک ٪یھت،صُلّایج! ٪اؿ ٪اینپ ٪تبیصم ٪یک٪ اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع٪یک ٪رصتحی ٪وموجد ٪ےہ ٪ہک ٪عمج ٪وضحر ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ِ ٪ ف٪انب٪ابعس٪وک٪عمج٪ ربخںی٪ےئہک۔شاد دشا٪:بجع٪رت٪ہی٪ہک٪یہی٪اصخـ٪وہنجں٪ےن٪عمج٪وصرؼ٪وک٪قام ِـ٪تقشم٪ؽانم ی٪رتصخ٪امقاوخد٪ایس٪دحك ِ وصرؼ ٪ےس ٪قاؽلی ٪رکےئگ ٪کما افاد االمام الزیلیع وغریہ (٪اسیج ٪ہک ٪اامس ٪رقلعؽ ٪ؽریغۃ ٪ےن ٪اس ٪اک ٪اافدۃ ٪ایک ٪ےہ۔ؿ) ٪ہی ٪رصحی ٪انمتقف٪ ےہ۔اوقل٪:صُلّایج ٪وت٪دیلقت٪اجدم ٪اک ٪اجہم ٪ےنہپ ٪ےھٹیب ٪ںیہ ٪اس ٪انتضق ٪ںیم ٪یھب ٪دیلقت ٪رکےئگ ٪دحكف٪ربطاین ٪دیفم ٪عمج٪وصرؼ ٪ہک٪رقنعبی٪ا یت ٪ےہ٪ ف٪ایقس٪ںیم٪قالذعر٪ا رضحنؿ عـــہ٪۳ےن٪عمج٪یک٪یھت٪ ضحؿ٪اس٪ےک٪وجاؿ٪ںیم٪اَں٪یہک٪وبےتل٪ف٪۳ںیہ ہک٪اس٪ںیم٪تیفیک٪اُس٪عمج٪یک٪ےہ٪وج٪احل ِ اسیج٪ہک٪رؽاكف٪ںیم٪انب٪ابعس٪یک٪ےہ٪ہک٪ا رضحنؿ عـــہ٪۲یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪احلف٪ایقس٪ںیم٪دمہنی٪ںیم٪عمج٪وصرؼ٪یک٪یھت۔صلّایج!٪ ح درا ٪ا ھکن ٪صالرک ٪قاؿ ٪ےئجی ٪اؿ ٪ؽۃ ٪تبیصم ٪رحػـ ٪ؽراتف ٪ویکرکن ٪وہیئگ۔شالع دا٪ :دحكف ٪ہنمح ٪تنب ٪زس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪اہنع ٪رمؽؼ ٪ادمح ٪ؽاوبداؽد٪
ؽرتذمؼ ٪سج ٪ںیم ٪وضحر ٪ادقس٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪رقاں ٪احتسمہض ٪ےک ٪ےئل ٪عمج ٪وصرؼ ٪دنسپ ٪فرامیئ ٪ےہ ٪صلّایج ٪وک ٪ؽاہں ٪یھب ٪یہی ٪ذعر٪ ومعمیل٪شیپ٪ا قا٪ف٪٢ہک٪ؽۃ٪میقم٪یھت٪سپ٪میقم٪رپ٪سمفر٪یک٪امنر٪وک٪ایقس٪عم٪اافلرص٪ےہ۔اوقل:٪صُلّا٪یج٪عمج٪وصرؼ٪وت٪وعاس٪ایک٪اکیر٪وخاؿ٪وک٪یھب٪ہن٪ ک ل رصف٪دوشار٪ہکلب٪قانکمم٪یھت٪ؽۃ٪یھب٪رفس٪ےکُ ٪ھلے٪دیماونں٪ںیم،اؿ٪ایک ُ٪داین٪یٹلپ٪ہک٪رپدۃ ٪ستن٪رقاں ٪عـــہ ۱قااصقؿ٪القعل٪ےک٪ےئل٪رھگ٪یک٪اچر٪ دویارویں٪ںیم٪نکمم٪وہیئگ۔قاط دبا٪:دبعارلراص٪ططیّف٪ںیم٪رطبقی٪رمعؽنب٪بیعش٪راؽؼ:
تعایل اس ٪ےن ٪اہک ٪دبعاهلل٪ےن ٪ایبں ٪ایک ٪ےہ ٪ہک٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل٪ قال،قال عبداللّٰہ :جمع لنا رسول اهلل صیل اهلل ٰ علیہ وسلم،مقیما غری مسافر،بنی الظھر والعصر ،ہیلع٪ؽملس٪ےن٪امہرے٪ےئل٪دؽ٪ ٢امنرؽں٪وک٪عمج٪ایک٪ہکبج٪ا ؿ ٪میقم٪ والمغرب،والعشاء،فقال رجل البن عمر :لم تری ےھت،سمفر ٪ہن٪ےھت۔ینعی٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪اؽر ٪رغمؿ ٪ؽاشعء٪وک۔اقك٪ ا دیم ٪ےن ٪انب ٪رمع ٪ےس ٪لُؾاھچ ٪ہک ٪ا ؿ ٪ےک ٪ایخل ٪ںیم ٪روسل ٪اهلل٪یلص٪ تعایل علیہ وسلم فعل ذلك ؟ النیب صیل اهلل ٰ اهلل عـــہ ۳و عـــہ٪ ٢یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس(۳٢س)
ل عـــہ٪ ۱ینعی٪ہی٪مکح٪اؿ٪یھب٪ہر٪احتسمہض٪ےئلیک٪ےہ٪وت٪قاكف٪وہا٪ہک٪رپدۃ ٪ستن٪رقاں٪قااصقؿ٪القعل٪وک٪عمج٪وصرؼ٪رسیم٪ےہ٪۳٢٪طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ۔(س) ف٪:۳ایعمر٪اقحل٪ؿ،٤١١ف٪:٢ایعمراقحل٪ؿ٤۳٨
Page 36 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
قال الن التحرج امتہ،ان جمع رجل 65۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہیلع٪ؽملس ٪ےن٪اس ٪رطح ٪ویکں٪ایک ٪اھت؟ ٪وت ٪انہؾں ٪ےن ٪وجاؿ٪دقا٪ قاہک٪اطـ٪رپ٪یگنت٪ہن٪وہ،ارگ٪وکیئ٪صخش٪عمج٪رکےل۔(ؿ)
انب٪رجری٪اس٪انجؿ٪ےس٪قاںی٪ظفل٪راؽؼ:
تعایل علیہ روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس٪مہ٪رپ٪ولجۃ٪فرامُ ٪ہؾےئ٪وت٪ا ؿ٪رہظ٪ خرج علینا رسول اهلل صیل اهلل ٰ وسلم،فکان یؤخر الظھر و یعجل العصر فیجمع ںیم٪قاریخ٪رکےک٪اؽر٪رصع٪ںیم٪لیجعت٪رکےک٪دؽونں٪وک٪عمج٪رکےتیل٪ بینھما،ویؤخر المغرب و یعجل العشاء فیجمع ےھت،ایس٪رطح٪رغمؿ ٪ںیم٪قاریخ٪اؽر ٪اشعء٪ںیم٪لیجعت٪رکےک٪ بینھما 66۔
دؽونں٪وک٪ااھٹک٪ڑپھ٪ےتیل٪ےھت۔(ؿ)
زین٪انب٪رجری٪یک ُ٪دؽرسؼ٪رؽاكف٪ںیم٪اُیس٪انجؿ٪ےس٪ویں٪ےہ:
اذابادر احدکم الحاجۃ فشاء ان یؤخر المغرب ارگ٪مت٪ںیم٪ےس٪یسک٪وک٪یسک٪رضؽرؿ٪یک٪انب٪رپ٪دلجؼ٪وہ٪اؽر٪ؽۃ٪ و یعجل العشاء ثم یصلیھما جمیعا فعل 67۔
اچےہ٪ہک٪رغمؿ ٪وک٪ؤمرخ٪رکےک٪اؽر ٪اشعء٪ںیم٪دلجؼ٪رکےک٪
دؽونں٪وک٪اجکي٪ڑپھ٪ےل،وت٪ااسی٪رکےل۔(ؿ) اں٪دحوثیں٪ےس٪یھب٪ػاہر٪ہک٪عمج٪وصرؼ٪ںیم٪ےبکش٪ا شاین٪ؽرحػـ٪اؽر٪ؽظف٪احخـ٪اعس٪ولوگں٪وک٪اس٪یک٪ااجرؿ۔ قااعس٪ :دبعارلراص ٪وفصاں ٪نب ٪ميلس ٪ےس ٪راؽؼ ٪قال جمع عمربن الخطاب بنی الظھر والعصر يف یوم مطری 68۔ینعی ٪اریمالػؾ٪ نینم٪افرؽص٪امظع٪ےن٪ہنیم٪ےک٪شتـ٪رہظ٪ؽرصع٪عمج٪یک۔ اوقل٪:ػاہر٪ےہ ٪ہک٪اریمالػؾنینم٪ےک٪كردقك ٪عمج٪ؽیتق ٪ماس٪ؽگباۃِ٪ریبکۃ٪ےہ ٪سج ٪اک ٪ایبں٪اِں٪شاء ٪اهلل٪اانملں ٪لصف ٪اہچرس ٪ںیم ٪ا قا٪ےہ ٪الرجس٪عمج٪ وصرؼ٪فرامیئ۔اعرشدا٪:ربطاین٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪: تعایل علےہ وسلم کان یجمع وضحر ٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪رغمؿ ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪ ان النیب صیل اهلل ٰ بنی المغرب والعشاء یؤخر ھذہ یف اٰخر وقتھا فرامےت،رغمؿ ٪وک ٪اس ٪ےک ٪ا رخ ٪ؽظف ٪ںیم ٪ڑپےتھ ٪اؽر ٪اشعء ٪وک٪ اول و یعجل ھذہ یف ّ
اس٪ےک٪اؽّل
65ططیّف٪ایب٪رکب٪دبعارلراص دحكف٪٤٤۱٧٪وبطمہع٪العکیـ٪االشالیم٪ریبؽؿ٥٥٦/٢٪ 66زنکالععال٪االامکل٪نم٪وٰلصۃ٪ااسملفر٪دحكف٪٢٢٧٨٦٪وبطمہع٪ومشۃ٪ارلشاہل٪ریبؽؿ٢٥١/٨٪
67زنکالععال٪٪االامکل٪نم٪وٰلصۃ٪ااسملفر ٪٢١۳٩١وبطمہع٪ومشۃ٪ارلشاہل٪ریبؽؿ٥٤٧/٧٪ 68لػطیّف٪دبعلارلراص،قاؿ٪عمج٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪ارضحل٪دحكف،٤٤٤١٪وبطمہع٪العکیـ٪االشالیم٪ریبؽؿ٥٥٦/٢، Page 37 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
وقتھا
69
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ؽظف٪ںیم(س)۔
ہی٪ؽیہ٪دحكف٪ربطاین٪ےہ٪سج٪ںیم٪عمج٪وصرؼ٪صلّایج٪ایھب٪ایھب٪امں٪ےکچ٪ںیہ٪اس٪یک٪تبسن٪قایق٪کالس٪اک َ٪رد٪اِن شاء اهلل العزیز٪ا دنئۃ٪ا قا٪ےہ٪ رغؿ ٪شاقاس ٪ےہ ٪اہمترے ٪رگجے ٪وک ٪ہک ٪حیحص ٪دحوثیں ٪ےک َ٪رد٪ؽااطبل ٪ںیم ٪وکیئ٪دہقیق٪اغمہطل ٪اجنيلہ٪ؽاکمكرۃ ٪اعنيمل٪ؽدیلقت ٪دلقمنی٪اک ٪اُاھٹ٪ہن٪
روھک٪اؽر٪رھپ ٪لم٪قایدحكف٪یک٪یشيش٪وک٪سيھٹ٪قك٪ہن٪ےگ ٪ع
وچں٪ؽوض ےئمکحم٪یب٪یب٪زيمت اافدۃ٪راہعب:الحمدهلل خـ٪ہک٪ااحدكف٪عمج٪وصرؼ٪یک٪تحص٪رہم٪كیغرؽرامۃ٪مين٪امۃ٪یک٪رطح٪رؽنش٪وہیئگ٪وت٪اؿ٪سج٪دقر٪دحوثیں٪ںیم٪قلطم٪ عمج٪نیب٪الصالنیت٪ؽارد٪ےہ٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪رہظ٪ؽرصع٪قا٪رغمؿ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪فرامقا٪قا٪رصع٪ؽاشع٪ےس٪صالےن٪وک٪رہظ٪ ؽرغمؿ٪ںیم٪قاریخ٪فرامیئ٪ؽاطبال٪دكل٪یسک٪ںیم٪اخمفل٪ےکےئل٪افلدا٪تجح٪ہن٪ریہ٪ضـ٪ایس٪عمج٪وصرؼ٪رپ٪ومحمل٪وہں٪یگ٪اؽر٪ادتسالل٪اخمفل٪ امتحل٪وماقف٪ےس٪رطمؽد٪ؽذخمؽل٪لثم٪ ا ِ دحكف :۳اخبرؼ٪ؽملسم٪ؽداریم٪ؽلسایئ٪ؽاحطؽؼ٪ؽیقہيب٪رطبقی٪شامل٪نب٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ؽملسم٪ؽامكل٪ؽلسایئ٪ؽاحطؽؼ٪رطبقی٪ قاعف۔
نب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ ٪ہک ٪روسل ٪اهلل٪ تعایل عنھما،کان النیب ا ِ عن ا بن عمر ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم یجمع بنی المغرب یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪خـ ٪ےنلچ٪ںیم٪زيتؼ٪وہیت٪یھت٪وت٪ صیل اهلل ٰ والعشاء اذاجدبہ السیری 70۔ویف لفظ مسلم ا ؿ ٪رغمؿ ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪رکےت٪ےھت۔اؽر ٪ملسم٪یک٪اقك٪اؽر٪ ص رؽاكف ٪اؽر٪لسایئ ٪یک٪رطبہقی٪شامل٪رؽاكف٪ےک٪اافلع ٪ویں٪ہن ٪ہک٪ والنسائی من طر یق سالم،رأیت رسول اهلل یل خ ںیم ٪ےن ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪وک ٪داھکی ٪ہک ٪ـ٪ تعایل علیہ وسلم اذااعجلہ السری یف السفر اهلل ٰ ا ؿ٪وک٪رفس٪ےک٪دؽراں٪ےنلچ٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪وت٪رغمؿ٪یک٪امنر٪ یؤخر صالة المغرب حیت یجمع بینھا وبنی صالة وک٪اانت٪ؤمرخ٪رکدےتی٪ےھت٪ہک٪اشع٪ےک٪شاھت٪صالےتیل٪ےھت۔(ؿ) العشاء 71۔ ہی٪ینعم٪لمجم٪كرؽاقاؿ٪شامل٪ؽقاعف٪ضیفتسم٪ںیہ۔ فرواہ البخاری عن ایب الیمان،۳والنسائی
انچہچن٪اخبرؼ٪اوبااميلں٪ےس،لسایئ٪ہیقب٪اؽر
ل لػعر 69ا ش٪اريبکل٪للؾیراین٪نع٪دبعاهلل٪انب٪وعسمد٪دحكف٪٩٨٨١٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪الفیصلبۃ٪ریبؽؿ٤٧/۳١٪ 70رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪ لضزی لػسل 71ا ج ٪ش قاؿ٪وجار٪اعمجل٪قتن٪الصالنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٥/۳٪ Page 38 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
٢ عثمن،۱کلھم عن شعیب بن ایب امثعں ٪ےس،ہی ٪ضـ (٪اوبااميلں،ہیقب،امثعں) ٪بیعش ٪انب ٪ایب٪ عن بقیۃ و ٰ حمزہ۔ومسلم عن ا بن وھب عن یونس٤۔ حغرۃ ٪ےس ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ۔اؽر ٪ملسم،انب ٪ؽہـ ٪ےس،ؽۃ٪ والبخاری عن ٥عیل بن المدیین،ومسلم عن ویسن ٪ےس ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ۔اؽر ٪اخبرؼ،یلع ٪انب ٪دمینی٪ ن ن ٨ب ےس۔اؽر ٪ملسم ،زیٰؽ ٪انب ٪زیٰؽ،طتتبہ ٪انب ٪دیعس،اوبرکب ٪انب ٪ایب٪ یح ٰٰي ٦بن یح ٰٰي وقتیبۃ ٧بن سعید وایب بکر ن ۳١ہبیش ٪اؽر ٪رمعؽ ٪اانلدق٪ےس۔اؽر ٪داریم،دمحم ٪انب ٪ویفس٪ےس۔اؽر٪ ایب شیبۃ وعمر ٩والناقد،والداریم عن محمد ح لسایئ،دمحم٪انب٪وصنمر ٪ےس۔اؽر ٪احطؽؼ ،عاین٪ےس۔ہی٪ا وھٹںی٪ بن یوسف،والنسائی عن محمد ۳۳بن طت ت (ینعی ٪یلع(،)۳یيحي( ،)٢بہ(،)۱اوبرکب(،)٤رمعؽ(،)٥انب٪ ع ع ۳٢نی منصور،والطحاوی ن الحماین ،ثما مھت ن ویفس(،)٦انب٪وصنمر(،)٧حعاین(٪)٨ایفسں٪انب٪مبتبہ٪ےس٪ ٰ سفنی بن عیینۃ،ثلثمھت اعین شعیبا ویونس رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ۔رھپ ٪قتیؾں (٪ولسلسں ٪ےک ٪نیت ٪ا رخؼ٪ ۳۱ وسفنی عن الزھری عن سالم،ومسلم عن راؽؼ) ٪ینعی ٪بیعش،ویسن ٪اؽر ٪ایفسں،رہرؼ ٪ےک ٪ؽاےطس٪ ٰ ن ن یح ٰٰي بن یح ٰٰي،والنسائی عن قتیبۃ ،۳٤ےس،شامل٪ےس ٪راؽؼ٪ںیہ۔اؽر ٪ملسم ،زیٰؽ٪انب ٪زیٰؽ٪ےس۔اؽر٪ والطحاوی عن ا بن ۳٥وھب،کلھم عن مالک ،لسایئ،طتتبہ٪ےس۔اؽر٪احطؽؼ،انب٪ؽہـ٪ےس۔قتیؾں٪امكل٪ےس٪ والنسائی بطر یق عبدالرزاق ثنا معمر عن رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ۔اؽر ٪لسایئ،رطبہقی ٪دبعارلراص،ؽۃ ٪رمعم٪ ےس،ؽۃ٪ومصٰؽ٪انب٪ہبقع٪ےس٪رؽاكف٪رکےت٪ںیہ٪اؽر٪احطؽؼ٪لیـ٪ موٰس ۳٦بن عقبۃ،والطحاوی ۳٧عن لیث، ےس٪رؽاكف ٪رکےت٪ںیہ۔اؽر ٪یقہيب٪جالتیف٪ںیم ٪رطبہقی٪كرقد٪ والبھییق یف الخالفیات من طر یق یزید بن ن انب٪اہرؽں ،زیٰؽ٪انب٪دیعس٪ےس٪رؽاكف ٪رکےت٪ںیہ۔اچرؽں٪ ھارون عن یح ٰٰي ۳٨بن سعید،اربعمھت عن ن (ا رخؼ ٪راؽؼ ٪ینعی ٪امكل،۳ومصٰؽ،٢لیـ ،۱زیٰؽ٪ ٤قاعف ٪ےس٪ نا فع ،کالھما عن ا بن عمر ریض اهلل ٰ تعایل عنھما۔ راؽؼ٪ںیہ٪شامل٪اؽر٪قاعف)٪دؽونں٪دبعاهلل٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪ امہنع٪ےس٪دحكف٪ایبں٪رکےت٪ںیہ۔(ؿ) َ دحكف ٢طعل ّض٪اخبرؼ:٪
تعایل یقہيب٪ےن٪اس٪وک٪انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪وموصل دا٪درک٪ ووصلہ البیھیق عن ا بن عباس ریض اهلل ٰ تعایل عیل وسلم یجمع ایک٪ےہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪خـ٪ےنلچ٪ؽاےل٪ عنھما،کان رسول اهلل صیل اهلل ٰ وہےت٪ےھت٪وت٪رہظ٪اؽر٪رصع٪یک٪امنر٪ںی٪عمج٪رک٪ےتیل٪ےھت۔ بنی صالة الظھر والعصر اذاکان عیل ظھر سری،
Page 39 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
و یجمع بنی المغرب والعشاء 72١۔وھو عند ایس ٪رطح ٪رغمؿ ٪ؽاشعء ٪یھب ٪عمج ٪رکےتیل ٪ےھت ٪ہی ٪رؽاكف ٪ملسم٪ مسلم واٰخر ین بذکر غزوة تبوک،والبن ماجۃ اؽر ٪درگی ٪دحمنیث ٪ےک ٪كردقك ٪زغؽۃ ٪وبتك ٪ےک ٪قدرکے ٪ےس٪ من طر یق ابرھیم بن اسمعیل عن عبدالکریم قلعتم ٪ےہ۔اؽر ٪انب ٪امہج ٪رطبہقی ٪اكرامیہ ٪نب ٪الیعٰمس ٪راؽؼ٪ ٰ ٰ ںیہ۔ہک٪دبعارکلمی٪وک٪اجمدہ،دیعس٪انب٪ریبج،اطعء٪انب٪ایب٪رقاح٪ عن مجاھد وسعید بن جبری وعطاء بن ایب رباح اؽر ٪ػاؽس ٪ےن ٪ربخ ٪دؼ ٪ےہ ٪ہک ٪انب ٪ابعس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪اہنع٪ تعایل وطاؤس،اخربوہ عن ا بن عباس ریض اهلل ٰ ےن٪اں٪وک٪اتبقا٪ےہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪رفس٪ عنھما انہ اخربھم ان رسول اهلل صیل اهلل تعایل ٰ ںیم٪رغمؿ٪اشعء٪عمج٪رکےتیل٪ےھت٪احالہکن٪ہن٪ا ؿ٪وک٪دلجؼ٪وہیت٪ یجم علیہ وسلم کان ع بنی المغرب والعشاء یف یھت٪ہن٪دنمش٪اعتظف ٪ںیم٪وہقا ٪اھت٪اؽر ٪ہن٪یسک٪اؽر ٪زیچ٪اک٪وخف٪ السفر من غریان یعجلہ شیئ والیطلبہ عدو وہقا٪اھت۔ والیخاف شیئا 73۔ تلق(٪ںیم٪ےن٪اہک)٪:ہی٪ؽیہ٪انب٪الیعٰمس٪انب٪عمجم٪ا فارؼ٪ےہ٪ سمعیل ا بن مجمع وج٪فیعض٪ےہ۔اؽر٪دبعارکلمی٪ارگ٪انب٪امكل٪زجرؼ٪ںیہن٪ےہ٪وت٪ ابرھیم ھذا،ھو ا بن ا ٰ قلتٰ :
االنصاری،ضعیف۔وعبدالکریم،ان لم یکن انب٪ایب٪ااحملرص٪وہاگ ٪اؽر ٪ؽۃ٪تہب ٪فیعض ٪اؽر ٪تہب ٪یہ٪فیعض٪ ا بن مالك الجزری،فابن ایب المخارق،وھو ےہ۔انب ٪ابعس ٪یک ٪وج ٪دحكف ٪رعمؽف ٪ےہ ٪ؽۃ ٪دمہنی ٪ںیم ٪عمج٪ لجم رکےن٪یک٪ےہ(٪ہن٪ہک٪رفس٪ںیم)٪اس٪وک٪اخبرؼ،ملسم٪اؽر٪دحمنیث٪ اضعف واضعف۔والمعروف حدیثہ یف ا ع یک٪اقك٪امجمـ٪ےن٪رؽاكف٪ایک٪ےہ۔اسیج٪ہک٪وھترا٪یہ٪ےلہپ٪مہ٪ بالمدینۃ۔رواہ الشیخان وجماعۃ،کماقدمناہ اس٪ےک٪امتس٪رطےقی٪اؽر٪اافلع٪ایبں٪رکا ےئ٪ںیہ۔(ؿ) بطرقھا والفاظھا عماقریب۔ ؽدحكف٪۱اخبرؼ٪لعلیغدا٪ؽؽفلدا٪ؽاحطؽؼ٪ؽفال:
تعایل عنہ ان رسول اهلل صیل اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رؽاكف ٪ےہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪ عن ا نس ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم کان یجمع بنی ھاتنی اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪اِں ٪دؽ٪ ٢امنرؽں ٪وک ٪رفس ٪ںیم ٪عمج ٪رکےت٪ اهلل ٰ الصالتنی یف السفر،یعین المغرب والعشاء 74٣۔ ےھت،ینعی٪رغمؿ٪اؽر٪اشعء٪وک۔(ؿ)
72حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪اعمجل ٪ی٪السفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٤٩/۳٪ 73ننس٪انب٪امہج٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ٧٦/۳٪ 74رشح٪اعمین٪الاقار ٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪اخل ،وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪
Page 40 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ل وحدیث ٤مالك وشافیع وداریم ومسلم وابوداؤد اعرم٪انب٪ؽاقلہ٪اوبا ـفبل،اعمد ٪انب٪لبج٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ مطوال ےس٪رؽاكف٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ وترمذی ونسائی وا بن ماجہ وطحاوی ً
ومختصرا عن عامر بن واثلۃ ایب الطفیل عن معاذ ےن ٪زغؽۃ ٪وبتك ٪ںیم ٪رہظ ٪ؽرصع ٪اؽر ٪رغمؿ ٪ؽاشع ٪وک ٪عمج ٪ایک٪ ً ل تعایل عنہم قال :جمع رسول اهلل اھت۔ؽاقلہ ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ُ ٪ؾاھچ":اس ٪یک ٪ؽہج ٪ایک ٪یھت؟"وت٪ بن جبل ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم یف غزوة تبوك بنی الظھر اعمد ٪ریض ٪اهلل٪اعتیٰل ٪مبہ٪ےن٪وجاؿ ٪دقا ٪ہک٪ا ؿ ٪ہی ٪اچےتہ ٪ےھت٪ صیل اهلل ٰ والعصر وبنی المغرب والعشاء،قال :فقلت،ماحملہ ہک ٪ا ؿ ٪یک ٪اُطـ ٪وک ٪وکیئ ٪یگنت ٪ہن ٪وہ۔(ؿ) ہی٪ملسم٪ےک٪اافلع ٪ںیہ٪اتکؿ ٪الصلٰؾۃ ٪ںیم،اؽر ٪احطؽؼ٪ےن٪یھب٪ عیل ذلک؟ قال،فقال :ارادان الیحرج امتہ 75١۔ ھذا لفظ مسلم یف الصالة،ومثلہ للطحاوی،وعند وییہن٪رؽاكف ٪یک٪ےہ۔رتذمؼ٪ںیم٪رصف٪اس ٪اک٪ادتبایئ٪خ ّصہ٪ الرتمذی صدرہ فقط،وھو احد لفیظ الطحاوی ےہ٪اؽر٪احطؽؼ٪یک٪اقك٪رؽاكف٪یھب٪رصف٪ادتبایئ٪خ ّطے٪رپ٪لمتشم٪ ولمالك ومن طریقہ عند مسلم یف الفضائل،خرجنا ےہ۔امكل ٪ےک ٪اہں،اؽر ٪ایہن ٪ےک ٪رطےقی ٪ےس ٪ملسم ٪ےک ٪اہں٪ رؽاكف ٪ےہ٪ہک٪زغؽۃ٪وبتك٪ےک٪شال٪مہ٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪
تعایل علیہ وسلم عام غزوة مع رسول اهلل صیل اهلل ٰ
ہیلع ٪ؽملس ٪ےک ٪شاھت ٪ےلکن ٪وت ٪ا ؿ ٪امنرؽں ٪وک ٪عمج ٪ایکرکےت٪ تبوک،فکان یجمع الصالة،فصیل الظھر والعصر ےھت،انچہچن٪ا ؿ ٪ےن٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪صالرک ٪ڑپاھ٪اؽر ٪رغمؿ ٪ؽاشع٪ جمیعا،والمغرب والعشاء جمیعا حیت اذاکان یوما خی ٰ ّ وک ٪صالرک٪ڑپاھ ٪ؽ٪ہک٪اقك٪رؽر ٪ا ؿ ٪ےن٪امنر ٪وک٪ؤمرخ٪ایک،رھپ٪ اخر الصالة،ثم خرج فصیل الظھر والعصر
رشتفی٪الےئ٪وت٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪صالرک٪ڑپاھ۔رھپ٪ادنر٪رشتفی٪ےل٪ جمیعا،ثم دخل،ثم خرج بعد ذلک،فصیل المغرب ہ ف ےئگ ٪رھپ ٪قا ر ٪ولجۃ ٪ا رؽر ٪وہےئ ٪اؽر ٪رغمؿ ٪ؽاشعء ٪وک ٪صالرک٪ والعشاء جمیعا ،76الحدیث بطولہ،وھو بھذا القدر ڑپاھ۔امكل٪اؽر٪ملسم٪ےن٪اس٪دحكف٪وک٪ا رخ٪قك٪وپرؼ٪وطالف٪
من دون زیادة عبدالباقنی۔
ےس ٪درک ٪ایک ٪ےہ۔رگم ٪درگی ٪دحمنیث ٪ےک ٪اہں ٪ایس ٪دقر ٪ےہ۔اس٪ ےس٪رادئ٪ںیہن٪ےہ۔(ؿ)
دنسما: ؽدحكف٪٥امكل٪رمشلدا٪ؽ د
من طر یق داؤد بن الحصنی عن االعرج
رطبہقی٪داؽد٪انب٪نيصح،ارعح٪ےس،ؽۃ٪اوبرھریۃ
لضزی لػسل 75ا ج ٪ش٪قاؿ٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٦/۳٪ لضزی لػسل 76ا ج ٪ش٪قاؿ ٪ی٪زجعماؿ٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪نم٪اتکؿ٪الفصالئ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٦/٢٪ Page 41 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل عنہ ان رسول اهلل صیل ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪ںیہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ عن ایب ھریرة ریض اهلل ٰ
تعایل علیہ وسلم کان یجمع بنی الظھر والعصر ہیلع٪ؽملس٪رفس٪وبتك٪ےک٪دؽراں ٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪عمج٪ایک٪رکےت٪ اهلل ٰ ن دنسما ٪رمؽؼ٪ ےھت۔(ؿ)ہی٪دحكف ٪زیٰؽ٪ےس ٪یھب٪ایس٪رطح ٪د یف سفرہ ایل تبوك 77۔
ھکذا روی عن یح ٰٰي مسندا،وھو عند محمد ےہ،رگم٪دمحم٪اؽر٪ؤمػا٪ےک٪اکیر٪راؽؼ٪اس٪وک٪دبعارلنمح٪انب٪ہرضر٪ حمن بن ھرمز ےس ٪رمشلدا ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ،اؽر ٪دبعارلنمح،ؽیہ ٪ارعح٪ وجمھور رواة المؤطا عن عبدالر ٰ ھواالعرج۔ ےہ۔اؽر ٪كرار ٪ےک ٪اہں ٪اطعء ٪انب ٪اسیر ٪اوبہرریۃ ٪ےس ٪رؽاكف٪ الرحمن، مرسال۔وعبد ٰ و ھو عندا لبزار عن عطاء بن یسار عن ایب ھریرة رکےت ٪ںیہ ٪ہک ٪یبن ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪رفس ٪ںیم ٪دؽ٪٢
تعایل علیہ وسلم کان یجمع بنی عن النیب صیل اهلل ٰ
امنرؽں ٪وک ٪عمج ٪رکےت ٪ےھت۔(ؿ)ادمح ٪اؽر ٪انب ٪ایب ٪ہبیش ٪رطبہقی٪
78۔ اجحح ٪انب ٪ارػاۃ،وج ٪فلتخم ٪ہیف ٪ےہ،رمعؽ ٪انب ٪بیعش ٪ےس،ؽۃ٪ السفر یف الصالتنی وحدیث( : )٦احمد وا بن شبۃ بطر یق حجاج ا بن اےنپ٪قاؿ٪ےس،ؽۃ٪اس٪ےک٪دادا٪ےس،ینعی٪دبعاهلل٪انب٪رمعؽ٪انب٪ ارطاة،مختلف فیہ،عن عمروبن شعیب عن ابیہ اعؿ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪رؽاكف ٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪روسل٪ ط اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪زغؽۃ٪ینب ٪طؾلض٪ںیم٪دؽ٪٢
عن جدہ وھو عبداهلل بن عمروبن العاص ریض اهلل
تعایل علیہ تعایل عنھما قال :جمع رسول اهلل صیل اهلل ٰ ٰ وسلم بنی الصالتنی یف غزوہ بین المصطلق 79۔وحدیث ٧ترمذی یف کتاب العلل:
امنرؽں٪وک٪عمج٪ایک۔(ؿ)دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ٪ےس٪اوباصلكف٪ ےن٪رجریؼ٪ےس،اس٪ےن٪اوبامثعں٪ےس،اس٪ےن٪اشاہم٪انب٪رقد٪ ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪
عثمن عن حدثنا ابوالسائب عن الجریری عن ایب ٰ تعایل عنھما قال :کان رسول اسامۃ بن زید ریض اهلل ٰ
تعایل علیہ اهلل صیل اهلل ٰ
77ؤمػا٪اامس٪امكل٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪اخل٪وبطمہع٪ریم٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ٪ؿ٢٥۔۳٢٤ 78فشک٪االاتسر٪نع٪رؽادئ٪الیرار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪ؤمشۃ٪ارلشالۃ٪ریبؽؿ۱۱١/۳ ٪ 79الػطیّف٪النب٪ایب٪ہبیش ٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪٪وبطمہع٪ادارۃ٪ارقلا ں٪ؽاولعلس٪االشالہیم٪رکایچ٤٥٨/٢٪ Page 42 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وسلم اذاجدبہ السری جمع بنی الظھر ؽملس٪وک٪خـ٪ےنلچ٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪یھت٪وت٪رہظ٪ؽرصع٪اؽر٪رغمؿ٪ والعصر،والمغرب والعشاء،قال الرتمذی :ؽاشع ٪وک ٪عمج ٪رکےت ٪ےھت۔رتذمؼ ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪دمحم،ینعی٪ سألت محمدا،یعین البخاری عن ھذا اخبرؼ ٪ےس ٪اس ٪دحكف ٪ےک ٪قارے ٪ںیم ٪لُؾاھچ ٪وت ٪انہؾں ٪ےن ٪اہک٪ ہک٪حیحص٪ہی٪ےہ٪ہک٪اشاہم٪انب٪رقد٪رپ٪وموقف٪ےہ۔(ؿ) الحدیث،فقال :الصحیح،ھو موقوف عن اسامۃ ك ل ہ ی ادمح٪رطبہقی٪انب ٪عہ،اوباسلریب٪ےس٪راؽؼ٪ںیہ٪ہک٪ںیم٪ےن٪اج ر٪ بن زید 80١۔ ل ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل٪مبہ ٪ےس ُ ٪ؾاھچ":ایک ٪روسل ٪اهلل٪یلص ٪اهلل٪اعتیٰل٪ وحدیث : ٨احمد بطر یق ا بن لھیعۃ عن ا بن ن ہ ہیلع ٪ؽ م ٪ےن ٪یھبک ٪رغمؿ ٪ؽاشعء ٪وک ٪عمج ٪ایک ٪اھت؟ ٪ا ؾں ٪ےن٪ ھ ط الزبری قال :سألت جابرا ریض اهلل ٰ تعایل عنہ ،ل وجاؿ ٪دقا٪:اہں،سج٪شال٪مہ٪زغؽۃ٪ینب ٪طؾلض٪ےک٪ےئل٪ےئگ٪ جمع رسول اهلل صیل اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم بنی ےھت"۔(ؿ) ٪ےلہپ (٪ینعی ٪انب ٪ایب ٪ہبیش) ٪رطبہقی ٪انب ٪ایب ٪یليل،ذہ٪ المغرب والعشاء ؟قال :نعم،عام غزونا بین لی٪ےس،اؽر٪دؽرسے(٪ینعی٪احطؽؼ)٪اوبسیق٪اؽدؼ٪ےہ٪ؽۃ٪ذہلی٪
المصطلق 81۔وحدیث ٩ا بن ایب شیبہ وابوجعفر انب٪رشليج٪ےس،ؽۃ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪ رؽاكف٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪رفس٪ےک٪ طحاوی :
اما االول فبطر یق ا بن ایب لییل عن ھذیل،واما دؽراں٪عمج٪ایک٪احطؽؼ٪ےک٪اافلع٪ویں٪ںیہ":عمج٪ایک٪رکےت٪ےھت٪دؽ٪ ٰ ب امنرؽں ٪وک ٪رفس ٪ےک ٪دؽراں ٪ـ(".ؿ) االٰخر فعن ایب قیس االودی عن ھذیل ن طع اؽر ٪ربطاین ٪ےن ٪اینپ ٪دؽونں ٪رػؾں،ینعی ٪ریبک ٪اؽر ٪اؽطس ٪ںیم٪ تعایل شرجیل عن عبداهلل بن مسعود ریض اهلل ٰ دبعاهلل ٪انب ٪وعسمد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪رؽاكف ٪یک۔ہک٪ تعایل علیہ وسلم عنہ ان النیب صیل اهلل ٰ روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪رہظ٪ؽرصع٪ جمع،ولفظ االٰخر کان یجمع،بنی الصالتنی یف السفر 82۔وللطرباین یف معجمیہ الکبری واالوسط
تعایل عنہ قال :جمع رسول اهلل صیل عنہ ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسل ّم اهلل ٰ
ل 80دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪اخبرؼ٪قاؿ٪اعمجل ٪ی٪السفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪وبطمہع٪ادارۃ٪الـباكۃ٪ا ػبیرہی٪ریبؽؿ۳٤٩/٧٪ ونؿ٪:ہی٪وحاہل٪ےھجم٪رتذمؼ٪یک٪اتکؿ٪العلل٪ںیم٪ںیہن٪لم٪اکس٪اؽر٪كرؼ٪وکشش٪ےس٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪ےس٪صِال٪ےہ۔قدری٪ادمح٪دیعسؼ 81دنسم٪ادمح٪نب٪جتبل٪ار٪دنسم٪اجكر٪نب٪دبعاهلل٪وبطمہع٪دارارکفل٪ریبؽؿ٪انبلں۱٤٨/۱٪ نر 82ططیّف٪انب٪ایب٪ہبیش٪نم٪اقل ٪ػق٪ااسملفر٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪ادارۃ٪ارقلا ں٪رکایچ٤٥٨/٢٪ Page 43 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
بنی الظھر والعصر،والمغرب والعشاء،فقیل لہ اؽر٪رغمؿ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪ایک٪وت ٪ا ؿ٪ےس٪اس٪قارے٪ںیم٪لُؾاھچ٪ یف ذلک،فقال :صنعت ذلك لئال تحرج امیت 83۔ وحدیث
۳١
طرباین یف المعجم االوسط عن عطاعن ا بن
ایگ،ا ؿ ٪ےن ٪وجاؿ٪دقا ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪اس ٪رطح٪اس ٪ےئل ٪ایک٪ےہ٪ قاہک٪ریمؼ٪اُطّـ٪رپ٪وکیئ٪یگنت٪ہن٪وہ۔(ؿ) (دقمی٪ںیم٪ہی٪رؽاكف٪ایب٪دیعس٪ادخلرؼ٪ریض٪اهلل٪اعتیل٪مبہ٪ےس٪
رمؽؼ٪ےہ٪اؽررتہمج٪دقمی٪یہ٪ےک٪اطمقب٪ایک٪ایگ٪ےہ) تعایل تعایل عنہ ان النیب صیل اهلل ٰ عباس ریض اهلل ٰ ربطاین٪مجعم٪اؽطس٪ںیم٪اوبلظرۃ٪ےس،ؽۃ٪اوب٪دیعس٪جدرؼ٪ریض٪اهلل٪ علیہ وسلم کان یجمع بنی الصالتنی یف السفر اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رؽاكف ٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ 84۔وحدیث ۳۳مرسل وبالغ مالک: ؽملس٪رفس٪ںیم٪دؽ٪٢امنرؽں٪وک٪عمج٪ایک٪رکےت٪ےھت۔(ؿ)
انہ بلغہ عن عیل بن حسنی،ھو ا بن عیل ریض اهلل امكل ٪وک٪یلع٪انب٪نیسح٪انب٪یلع ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےس ٪ہی٪ تعایل عمھن انہ کان یقول :کان رسول اهلل صیل قاؿ٪یچنہپ٪ےہ٪ہک٪ؽۃ٪اہک٪رکےت٪ےھت٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ ٰ
تعایل علیہ وسلم اذااراد ان یسری یومہ،جمع ہیلع ٪ؽملس ٪خـ ٪دں ٪وک ٪رفس ٪رکقا ٪اچےتہ ٪ےھت ٪وت ٪رہظ ٪ؽرصع ٪وک ٪عمج٪ اهلل ٰ بنی الظھر والعصر،واذا ارادان یسریلیلہ،جمع رکےتیل ٪ےھت ٪اؽر ٪خـ ٪راؿ ٪وک ٪رفس ٪رکقا ٪اچےتہ ٪ےھت ٪وت ٪رغمؿ٪ ؽاشعء٪وک٪عمج٪رکےتیل٪ےھت۔(ؿ) بنی المغرب والعشاء 85٣۔ ؽذہلا٪دیسقا٪اامس٪دمحم٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ؤمػا٪رشفی٪ںیم٪دحكف٪مجنپ٪رؽاكف٪رکےک٪فرامےت٪ںیہ:
بھذا ناخذ،والجمع بنی الصالتنی ان تؤخر مہ ٪ایس ٪وک٪اایتخر ٪رکےت٪ںیہ ٪اؽر ٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪اک ٪رطہقی ٪ہی٪ ن االویل منھما فتصیل یف اٰخر وقتھا،وتعجل الثانیۃ ےہ ٪ہک ٪ہلؽ ٪وک ٪ؤمرخ ٪رکےک ٪ا رخ ٪ؽظف ٪ںیم ٪ڑپاھ ٪اجےئ ٪اؽر٪ ٰ فتصیل یف اول وقتھا،وتعجل الثانیۃ فتصیل یف دؽرسؼ٪وک٪دلجؼ٪رکےک٪اؽل٪ؽظف٪ںیم۔(ؿ) اول وقتھا 86٤۔
ینعی٪وج٪اس٪دحكف٪ںیم٪ا قاہک٪ےسقد٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪رفس٪وبتك٪ںیم٪رہظ٪ؽرصع٪عمج٪فرامےت٪مہ
ل ل ػعغر 83ا ش٪اريبکل٪للؾیراین٪دحكف٪۳١٥٢٥٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪الفیصلبہ٪ریبؽؿ٢٦٩/۳١٪ 84مجعم٪اؽطس٪دحكف٪ربمن٪٥٥٥٨٪بتکم٪ااعملرف٪رقاؿ٢٦٢/٦٪
85ؤمػا٪اامس٪امكل٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪ریم٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ٪ؿ۳٢٦٪ 86ؤمػا٪اامس٪دمحم٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت ٪ی٪السفر٪ؽالػـر٪وبطمہع٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر٪ؿ۳۱۳ Page 44 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ایس٪وک٪اایتخر٪رکےت٪ںیہ٪اؽر٪عمج٪ےک٪ینعم٪عمج٪وصرؼ٪ںیہ۔صلّایج٪وت٪اقك٪وہايشر٪اں٪ااحدكف٪اؽر٪اں٪ےک٪اطبال٪وک٪لمتحم٪ؽےب٪طُؾد٪ھجمس٪رک٪وخد٪یھب٪ قر رقاں٪رپ٪ہن٪الےئ٪اؽر٪اوغاےئ٪وعاس٪ےکےئل٪ویں٪وگل٪اؽر٪رپدۃ٪ہہک٪ےئگ٪ف٪ہک٪عمج٪نیب٪الصالنیت ٪ی٪رفس ٪ج٪اؽر٪قاكف٪ےہ٪روسل٪اهلل٪ےس٪كرؽاكف٪ امجمـ٪ہميظع٪ےک٪احصہب٪ابکر٪ےس۔ رھپ٪دنپرۃ٪۳٥٪احصہب٪رکاس٪ےک٪اامسےئ٪ہبیط٪گبارک٪وخد٪یہ٪اہک٪النک٪ومجمہع٪رؽاقاؿ٪ںیم٪ضعب٪ایسی٪ںیہ٪ہک٪اُں٪ںیم٪طقف٪عمج٪رکقا٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪ اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اک٪دؽ٪امنرؽں٪وک٪ےباں٪ایک٪ےہ٪تیفیک٪عمج٪یک٪ایبں٪ںیہن٪یک٪سپ٪یفنح٪ولگ٪اُں٪دحوثیں٪ںیم٪ہی٪قاؽلی٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪رماد٪اس٪ےس٪ ططی عمج٪وصرؼ٪ےہ٪ایس٪ےئل٪ؽۃ٪دحںیثی٪نج٪ںیم٪قاؽلی٪وک٪اخمفل٪یک٪دلخ٪ںیہن٪درک٪رکےت٪ںیہ٪وت ٪فتن٪قامہف٪اُں٪دحوثیں٪لمجم٪الکیفبۃ٪وک٪یھب٪ اںیہن٪ااحدكف٪طبتبۃ٪الکیفبۃ٪رپ٪ومحمل٪ںیھجمس٪اھ٪صلز دصا۔ اوقل٪ :قارفلؿ ٪ارگ ٪عمج ٪وصرؼ ٪قاكف ٪ہن ٪وہیت ٪قامہ ٪لمتحم ٪یھت ٪اؽر ٪اامتحل ٪اقعط ٪ادتسالل ٪ہن ٪ہک ٪خـ ٪ا اتفؿ ٪یک ٪رطح ٪رؽنش ٪دولیلں ٪ےس ٪عمج٪ ك ق قل ف ٪زیذہ ٪ےس ٪وبثؿ ٪ػاہر ٪وت ٪اؿ ٪كراۃِ ٪بتس ٪دنپرۃ٪ ۳٥احصہب ٪یک ٪رؽاكف ٪ےس ٪اےنپ ٪بلطم ٪اک ٪وبثؿ ٪حیحص ٪اتبقا ٪اؽر ٪اجاجب ٪وعاس ٪وک٪ وصرؼ ٪اک ٪ااحد ِ
دہسـ٪دالےن٪ےکےئل٪ںیہک٪وچدۃ٪ںیہک٪دنپرۃُ ٪ضباقا٪ایک٪طؼیصاےئ٪صُلّاتيئ٪ےہ٪اؿ٪وت٪صُلّایج٪یک٪رحتری٪وخد٪اُں٪رپ٪قاریتشگ٪ريت٪وہیئ٪ہک٪خـ٪ااحدكف٪ ق زیذہ ٪رصہحي ٪ےس ٪عمج ٪وصرؼ ٪قاكف ٪وت ٪نيفصنم ٪قامہف ٪اُں ٪دحوثیں ٪لمجم ٪الکیفبۃ ٪وک ٪یھب ٪اںیہن ٪ااحدكف ٪طبتبۃ ٪الکیفبۃ ٪رپ ٪ومحمل ٪ںیھجمس،رےہ ٪ؽۃ٪ احصہب٪نج٪یک٪رؽاقاؿ٪اےنپ٪رمع٪ںیم٪رصحی٪ھجمس٪رک٪الےئ٪اؽر٪صن٪رسفم٪قااققل٪قاؽلی٪ےتہک٪قارظنی٪اقند٪اک٪وخف٪ہن٪الےئ٪ؽۃ٪رصف٪اچر٪ںیہ٪دؽ٪ ک عمج٪دقتمی٪دؽ٪عمج ٪قاریخ٪ںیم،اُں٪رؽاقاؿ٪اک٪احل ٪یھب ٪رقنعبی٪اِن شاء اهلل القریب المجیب ٪ھالاجقا٪ےہ٪اُس ٪ؽظف٪ػاہر ٪وہاگ ٪ہک ٪دوعٰؼ٪ رکدانی٪ا شاں٪ےہ٪رگم٪وبثؿ٪ديتي٪نیت٪اہھت٪ریپاقا٪ےہ٪وهلل الحجۃ السامیہ۔
فصلدووابطالدالئلجنعتقدیه:
ؽاحض٪وہہک٪عمج٪دقتمی٪اغكف٪درہج٪فعض٪ؽوقسع٪ںیم٪ےہ٪یتح٪ہک٪تہب٪املعےئ٪شاہیعف٪ؽاملکبہ٪قك٪رتعمف٪ںیہ٪ہک٪اُس٪ےک٪قاؿ٪ںیم٪وکیئ٪دحكف٪ ق حیحص٪ہن٪وہیئ٪رگم٪صُلّایج٪اینپ٪صُلّاتيئ٪ےک٪رھبؽےس٪ڑيبا٪ااھٹ٪رک٪ےلچ٪ںیہ٪ہک٪اُےس٪ااحدكف ٪زیذہ٪رصہحي٪رسفمۃ٪اقؽعہ٪ےس٪قاكف٪رک٪داھکںیئ٪وص؎ ٪ ضی جالوت٪ےہ٪ؽۃ٪كف ٪عتن٪ضـ٪ؽدعۃ ارگ٪اجحؿ٪ہن٪رؽےک٪ایحہن٪قاد٪ا ےئ
عمج٪دقتمی٪ؽقاریخ٪دؽونں٪یک٪تبسن٪ضحؿ٪ےک٪یہی٪دوعے٪ںیہ،ایھبُ ٪ضن٪ےکچ٪ہک٪ؽۃ٪دحںیثی٪نج٪ںیم٪قاؽلی٪وک٪اخمفل٪یک٪دلخ٪ںیہن٪ عـــہ٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽیٰلع٪اہلٖ ؽااحص ٖ ہب٪ؽقارك٪ؽملس۳٢٪طبہ،ف٪ایعمراقحل٪ؿ۱٦٦٪
Page 45 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رک٪ااحدكف٪ف٪۳فرامقا٪ہی٪ںیہ٪داللئ٪امہرے٪وجار٪عمج٪رپ٪نج٪ںیم٪یسک٪رطح٪ذعر٪اؽر٪قاؽلی٪اؽر٪رجح٪اؽر٪دقح٪وک٪دلخ٪ںیہن۔ا رخ٪اتکؿ٪ رھپ٪دعب٪د ِ ںیم٪فرامقا٪ف٪:٢وصنؿ٪اقؽعہ٪قاؽلی۔اس٪ےس٪اؽرپ٪اھکل٪:ااحدكف٪ف٪۱احصح٪وج٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪رپ٪عـع دا٪اؽر٪لغتبا٪داللف٪رکیت٪ںیہ۔
تہب٪ااھچ٪مہ٪یھب٪اتشمص٪ںیہ٪رگم٪ےب٪احلص؎ ٪
تہب٪وشرُ ٪شتیے٪ےھت٪ولہپ٪ںیم٪دل٪اک وج٪رپچاوت٪ا ِك٪رطقۃُ ٪خؾں٪ہن٪لکال
ضحؿ٪امکبل٪رعظركرؼ٪دؽ٪٢دحںیثی٪قالس٪رکےک٪الےئ٪ؽۃ٪یھب٪رمثۃ٪رظن٪رشفی٪ںیہن٪ہکلب٪دلقمنی٪شاہیعف٪یک٪دیلقت٪اجدم٪ےس۔ ق ٪رطص٪دحكف٪دیسقا٪اعمد٪انب٪لبج٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اُس٪انجؿ٪ےس٪رؽاكف ٪زیذہ٪رعمؽہف٪وہشمرۃ٪رمؽہی٪ابکر٪اہمئ٪وت٪ؽۃ٪یھت٪وج٪اں٪ دحكف٪اؽّل٪:ضعب ِ ض ااحدكف ٪رعلہ٪ےس٪دحكف٪اہچرس٪ںیم٪زگرؼ٪سج٪ںیم٪وسا٪عمج٪ےک٪وکیئ٪تیفیک٪وصخمہص٪ذموکر٪ہن٪یھت٪امجےہر٪اہمئ٪ؽخف ّاع٪ےن٪اےس٪ویں٪یہ٪رؽاكف٪ایک۔ ل رواہ عن ایب الزبری عن ایب الطفیل عن معاذ جماعۃ اس٪دحكف ٪وک٪اوباسلریب٪ےس،اس٪ےن٪اوبا ـفبل٪ےس،اس٪ےن ٪اعمد٪ سفنی الثوری وقرة بن خالد ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس،خف ّاع ٪یک ٪اقك ٪امجمـ ٪ےن ٪رؽاكف ٪ایک٪ من الحفاظ،ممھن ٰ
ومالك بن ا نس واٰخرون،اماسفنی فعند ا بن ےہ،نج٪ںیم٪ایفسں ٪وثرؼ،ظرۃ ٪انب٪اخدل،امكل ٪نب٪اسن٪اؽر ٪درگی٪ ٰ ك دحمنیث ٪شالم ٪ںیہ۔ایفسں ٪وثرؼ ٪یک ٪رؽا ف ٪انب ٪امہج ٪ےک ٪اہں٪ ماجۃ،واماقرة فعنہ خالد بن الحارث عند ك ظ ےہ۔ رۃ ٪انب٪اخدل٪ےس٪اخدل٪انب٪احرؿ ٪ےن٪وج٪رؽا ف ٪یل٪ےہ٪ؽۃ٪ حمن بن مھدی عندالطحاوی، مسلم،وعبدالر ٰ ملسم ٪ںیم ٪ےہ،اؽر ٪وج ٪دبعارلحعاں ٪انب ٪دہمؼ ٪ےن ٪یل ٪ےہ ٪ؽۃ ٪احطؽؼ٪ وامامالك فعنہ الشافیع یف مسندہ ،وا بن وھب ںیم٪ےہ۔امكل ٪ےس٪وج٪رؽاكف ٪شایعف٪ےن٪یل٪ےہ٪ؽۃ٪اں ٪ےک٪دنسم٪ ع ئ نب ٪ؽہـ ٪ےن ٪یل ٪ےہ ٪ؽۃ ٪احطؽؼ ٪ےک ٪اہں ٪ےہ۔وج٪ عندالطحاوی،وابوالقاسم عندالنسا ی ،وابو یل ںیم ٪ےہ۔وج ٪ا ِ الحنیف عندالداریم ،وعن الداریم،مسلم یف اوبااقل م٪ےن٪یل٪ےہ٪ؽۃ٪لسایئ٪ےک٪قاس٪ےہ۔وج٪اوبیلع٪یفنح٪ےن٪یل٪ےہ٪ صحیحہ۔
ؽۃ ٪داریم ٪ےک ٪اہں ٪ےہ ٪اؽر ٪داریم ٪ےس ٪ملسم ٪ےن ٪اینپ ٪حیحص ٪ںیم ٪درک ٪یک٪ ےہ۔(ؿ)
یہی٪الہِ٪ملع٪ےک٪كردقك٪رعمؽف٪ےہ٪رگم٪اقك٪رؽاكف٪رغہبی٪شادۃ٪رطبقی٪لیـ٪نب٪دعس٪عن یزید بن ایب جیب عن ایب الطفیل ویں٪ا یئ :ان تعایل علیہ وسلم کان یف غزوة تبوک،اذا ارتحل قبل ان تزیغ الشمس اخر الظھر حیت یجمعھا ایل العصر النیب صیل اهلل ٰ
فیصلیھما جمیعا،واذا ارتحل بعدزیغ الشمس صیل الظھر والعصر جمیعا ثم صار،وکان اذاارتحل بعد المغرب ف ۳ایعمراقحل٪ؿ،۱٨۱٪ف٪٢ایعمراقحل ٪ؿ،٤۳٨٪ف٪۱ایعمراقحل٪ؿ٤١۱
Page 46 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
عجل العشاء فصالھا مع المغرب 87١۔رواہ احمد وابو داؤد والرتمذی وا بن حبان والحا کم والدارقطین والبیھیق۔زاد الرتمذی بعد قولہ :اذا ارتحل بعدزیغ الشمس،عجل العصر ایل الظھر وصیل الظھر والعصر جمیعا۔الحدیث 88ینعی٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪زغؽۃ٪وبتك٪ںیم٪خـ٪وسرح٪دےنلھ٪ےس٪ےلہپُ ٪کؾح٪فرامےت٪وت٪رہظ٪ںیم٪دری٪ رکےت٪اہیں٪قك٪ہک٪اُےس٪رصع٪ےس٪صالےت٪وت٪دؽونں٪وک٪شاھت٪ڑپےتھ٪اؽر٪خـ٪دؽرہپ٪ےک٪دعبُ ٪کؾح٪فرامےت٪وت٪رصع٪ںیم٪لیجعت٪رکےت٪اؽر٪رہظ٪ؽرصع٪ شاھت٪ڑپےتھ٪رھپ٪ےتلچ٪اؽر٪خـ٪رغمؿ٪ےس٪ےلہپُ ٪کؾح٪رکےت٪رغمؿ٪ںیم٪قاریخ٪فرامےت٪اہیں٪قك٪ہک٪اشع٪ےک٪شاھت٪ڑپےتھ٪اؽر٪رغمؿ٪ےک٪دعب٪ ُکؾح٪فرامےت٪وت٪اشع٪ںیم٪لیجعت٪رکےت٪اُےس٪رغمؿ٪ےک٪شاھت٪ڑپےتھ۔اامس٪رتذمؼ٪فرامےت٪ںیہ٪ہی٪رغبی٪ےہ٪رعمؽف٪رؽاكف٪ایب٪رھریۃ٪ےہ٪:٪ حیث قال :حدیث اللیث عن یزید بن ایب حبیب انچہچن٪رتذمؼ٪ےن٪اہک٪ہک٪ؽۃ٪دحكف ٪وج٪لیـ ٪ےن٪كرقد ٪انب٪ایب٪ ل عن ایب الطفیل عن معاذ،حدیث حدیث غریب بيبح٪ےس،اس٪ےن٪اوبا ـفبل٪ےس،اس٪ےن٪اعمد٪ےس٪رؽاكف٪ لہ٪ملع٪ےک٪كردقك٪رعمؽف٪اعمد٪یک٪ والمعروف عند اھل العلم حدیث معاذ من یک٪ےہ،ؽۃ٪رغبی٪ےہ٪اؽر٪ا ِ ل ؽۃ ٪دحكف ٪ےہ ٪وج ٪اوباسلریب ٪ےن ٪وباضؾہ ٪اوبا ـفبل ٪اعمد ٪ےس٪ حدیث ایب الزبری عن ایب الطفیل عن معاذ ان رؽاكف٪یک٪ےہ٪ہک٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪زغؽۃ٪وبتك٪ تعایل علیہ وسلم جمع یف غزوة النیب صیل اهلل ٰ ظ ںیم٪رہظ٪ؽرصع٪اؽر ٪رغمؿ ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪ایک۔اس٪وک ٪رۃ ٪انب٪ تبوك بنی الظھر والعصر ،وبنی المغرب اخدل،ایفسں ٪وثرؼ،امكل ٪اؽر ٪دؽرسؽں ٪ےن ٪اوباسلریب ٪صّکؽ ٪ےس٪ والعشاء۔رواة قرة بن خالد ٰ وسفنی الثوری رؽاكف٪ایک٪ےہ۔(ؿ) ومالك وغری واحد عن ایب الزبری المیک 89۔
رھپ٪اہمئ٪شاں٪لثم٪اوبداؽد٪ؽرتذمؼ٪ؽاوبدیعس٪نب٪ویسن٪فرامےت٪ںیہ٪اےس٪وسا٪طتتبہ٪نب٪دیعس٪ےک٪یسک٪ےن٪رؽاكف٪ہن٪ایک٪اہیں٪قك٪ہک٪ضعب٪اہمئ٪ ےن٪اُس٪رپ٪طلغ٪وہےن٪اک٪مکح٪فرامقا 90٪کمانقلہ االمام البدر يف العمدة والشوکاین الظاھری یف شرح المنتیق عن الحافظ ا بن سعید بن یونس (٪اسیج٪ہک٪اامس٪دبر ٪ےن٪دمعۃ ٪ںیم٪اؽر ٪وشاکین٪الؾاہرؼ٪ےن٪رشح٪صتیػؽ٪ںیم٪احظف٪انب٪دیعس٪نب٪ویسن٪ےس٪لقن٪ ایک۔ؿ)٪اامس٪اوبداؽد٪ےن
87ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧٢/۳٪ 88اجعم٪ارتلذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٧٢/۳٪ 89اجعم٪ارتلذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٧٢/۳٪ 90لین٪االؽػار٪رشح٪صتیػؽ٪االابخر٪اوباؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤۱/۱٪ Page 47 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
طبکر٪اہک 91کمایف البدر المنری وعنہ یف النیل(٪اسیج٪ہک٪دبر٪طبیر٪ںیم٪ےہ٪اؽر٪اس٪ےس٪لین٪االؽػار٪ےن٪لقن٪ایک٪ےہ) ہکلب ٪رسیئ ٪اانلدقنی ٪اامس ٪اخبرؼ ٪ےن ٪اشارۃ ٪فرامقا ٪ہک ٪ہی ٪دحكف ٪ہن ٪لیـ ٪ےن ٪رؽاكف ٪یک ٪ہن ٪طتتبہ ٪ےن ٪لیـ ٪ےس ٪ینس ٪ہکلب ٪اخدل ٪نب ٪اق م ٪دماینئ٪ رتمؽك ٪قاالامجف ٪وعطمں ٪قاذکلؿ ٪ےن ٪طتتبہ ٪وک ٪داکاک ٪دے ٪رک ٪اُں ٪ےس ٪رؽاكف ٪رکادؼ ٪اُس ٪یک ٪اعدؿ ٪یھت ٪ہک ٪كراۃِ ٪رکم ٪ؽہليح ٪ويشح ٪رپ ٪اُں ٪یک٪ قادينشۃ ٪رؽاںیتی ٪دالخ ٪رکداتی ٪الرجس ٪احمک ٪ےن ٪كلؾس ٪ایدحكف ٪ںیم ٪اُس ٪ےک ٪وموضف ٪وہےن ٪یک ٪رصتحی ٪یک ٪ہی ٪ضـ ٪قاںیت ٪املعےئ ٪ہیفنح ٪لثم ٪اامس٪ رقلعؽ٪شارح٪زنک٪ؽاامس٪دبر٪ینیع٪شارح٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽكلّاہم٪اكرامیہ٪یبلح٪شارح٪صتبہ٪ےک٪وسا٪شاہیعف٪ؽاملکبہ٪ؽػاہرہی٪اققالں٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪يلثم٪اامس٪ عسؾالین ٪شایعف ٪شارح ٪اخبرؼ ٪ؽكلّاہم ٪رراقین ٪امیکل ٪شارح ٪ؤمػا ٪ؽوماہـ ٪ؽوشاکین ٪ػاہرؼ ٪شارح ٪صتیػؽ ٪ؽریغمہ ٪ےن ٪اامس ٪انب ٪ویسن ٪ؽاامس ٪اوبداؽد٪ ل ؽاوبدبعاهلل ٪احمک ٪ؽاامس ٪ا غذدنیث ٪اخبرؼ ٪ےس ٪لقن ٪ںیک ٪ہکلب ٪اںیہن ٪ےن ٪اؽر ٪اں ٪ےک ٪ریغ ٪لثم ٪اصخـ ٪دبرطبیر ٪ؽریغۃ ٪ےن ٪اامس ٪اوبداؽد ٪ےس ٪مکح٪ تعایل٪(٪اسیج٪ہک٪ قلطم٪لقن٪ایک٪ہک٪وج٪ومضمں٪اس٪رؽاكف٪اک٪ےہ٪اس٪قاؿ٪ںیم٪افلدا٪وکیئ٪دحكف٪اقق ِل٪اشتباد٪ںیہن٪کماسیأیت اِن شاء اهلل ٰ ٪وصخفا ٪اخبرؼ ٪ےک ٪رھپ ٪صلّایج ٪اک ٪اس ٪رؽاكف ٪یک ٪حيحصت ٪ںیم ٪رعص ٪ركرؼ ٪ےب٪ اِں ٪شاء ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ا وص ٪ا ےئاگ۔ؿ) ٪وت ٪قاؽفص ٪رصتاحیؿ ٪اہمئ ٪شاں د ف٪افہشح٪ےہ٪زک٪ےن٪اہک٪اھت٪ہک٪طتتبہ٪قا٪ احلص٪اؽر٪وتف ق٪لیـ٪ؽطتتبہ٪ؽریغامہ٪رؽاۃ٪ؽوبقل٪رفتد٪ہقث٪ےک٪اابثؿ٪ںیم٪وطتلی٪الػالئ٪رکقا٪یسیک٪اہجل ِ ل لیـ ٪قا ٪كرقدنب ٪ایب ٪بيبح ٪قا ٪اعمداهلل ٪ضحؿ ٪اوبا ـفبل ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪فیعض ٪ںیہ،صلّایج ٪قاںی ٪ریپاہن ٪شایل ٪ؽدوعے ٪دحم ی ٪ایھب ٪دحكف٪
فعض٪راؽؼ٪رضؽر٪ںیہن٪ہکلب٪قاؽفص٪ؽقاظف٪ؽدعالف٪رؽاۃ٪دحكف٪ںیم٪تلع٪اقرہح٪وہیت٪ےہ٪ہک٪ ِ ولعمل٪یہ٪وک٪ںیہن٪اجےتن٪ہک٪اُس٪ےکےئل٪ھچک٪ اُس٪اک َ٪رد٪ؽاخـ٪رکیت٪ےہ٪ےسج٪اخبرؼ٪ؽاوبداؽد٪ؽریغامہ٪ےس٪قادقنی٪اچہپےتن٪ںیہ٪اخبرؼ٪ؽاوبدیعس٪ؽاحمک٪ےن٪یھب٪وت٪طتتبہ٪رپ٪رجح٪ہن٪یک٪یھت٪ہکلب٪ہی٪ ف٪طتتبہ٪ےس٪دحكف٪وک٪ایک٪عفن٪صال،اہں٪ہی٪درتف٪وتف ق٪ ف٪طتتبہ٪وک٪ایک٪اصقنں٪اچنہپ،ؽقاظ ِ اہک٪اھت٪ہک٪اُںیہن٪داکاک٪دقاایگ٪طلغ٪ںیم٪ڑپےئگ٪رھپ٪اس٪ےس٪دعال ِ ل اےنپ٪ےپوشا٪انب٪زحس٪ریغ٪دلقم٪الذمہـ٪وک٪انسےیئ سج٪ثيبخ٪ااسللں٪ےن٪ا ؿ٪وک٪اس٪رؽاكف٪ےک َ٪رد٪ںیم٪دیسقا٪اوبا ـفبل٪احصیب٪ریض٪اهلل٪ ٪ایعدا٪قاهلل٪دقمؽح٪ؽ٪رجمؽح٪اتبقا٪ےسج٪دؽرسے٪ریغ٪طغلّد٪وشاکین٪ےن٪لقن٪ایک،ریغ٪دلقمؽں٪یک٪اعدؿ٪ےہ٪ہک٪خـ٪دحكف٪ےک َ٪رد٪رپ٪ اعتیٰل٪مبہ٪وک د ٪وخف ٪جدا ٪ؽ ِ رشس ُ٪داین ٪ضـ ٪قاالےئ ٪ػاص ٪رھک ٪اجےت ٪ںیہ۔ایس ٪انب ٪زحس ٪ےن ٪قاےج ٪جالل ٪رکےن ٪ےکےئل ٪حیحص ٪اخبرؼ ٪رشفی ٪یک ٪حیحص٪ ا ےت ٪ںیہ ِ ؽلصتم٪دحكف٪وک٪كرمعِ٪قیلعت َ٪رد٪ایک٪سج٪اک٪ایبں٪اامس٪ونؽؼ٪رحعۃ٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ےن٪رشح٪حیحص٪ملسم٪رشفی٪ںیم٪فرامقا٪ؽیہ٪دھبگ٪وموصل٪وک٪ ق قلعم٪دنسم٪وک٪رمہ ٪انبرک٪ااحدكف ٪زیذہ٪دیجۃ٪وک َ٪رد٪رکےن٪ےکےئل٪ا ؿ٪ےن٪ےھکیس٪ںیہ،
91لین٪االؽػار٪رشح٪صتیػؽ٪االابخر٪اوباؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤۱/۱٪ Page 48 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ثم اقول :اسیج ٪ہک ٪زگرا ٪اؽر ٪وج ٪صخش ٪اےنپ ٪ا قاؽ ٪ےس ٪اشمتہب ٪رےھک ٪اس ٪اک٪ کماتقدم،ومن یشبہ اباء ہ فماظلم ّ ایل حدیث معاذ ،وکیئ٪وصقر٪ںیہن۔مث٪اوقل٪رھپ٪ںیم٪اتہک٪وہں)٪ہک٪رتذمؼ٪اک٪نسح٪ وتحسنی الرتمذی یرجع ٰ لقولہ :حدیث معاذ حدیث حسن غریب۔ واذا ظرار٪دانی٪دحكف٪اعمد٪ےس٪قلعتم٪ےہ٪ویکہکن٪رتذمؼ٪ےن٪اہک٪ےہ٪ ہک٪اعمد٪یک٪دحكف٪نسح٪رغبی٪ےہ٪اؽر٪خـ٪اس٪رؽاكف٪اک٪درک٪ ایت عیل ھذہ الروایۃ لم یحسنہ،انما قال :و ك ل ی ایک٪اےس٪نسح٪ںیہن٪اہک٪رصف٪ہی٪اہک٪ہک ٪ـ٪یک ٪رقد٪ےس٪رمؽؼ٪ حدیث اللیث عن یزید غریب۔وافاد انہ خالف دحكف٪رغبی٪ےہ۔رتذمؼ٪ےن٪ہی٪اافدۃ٪یھب٪ایک٪ہک٪ہی٪رعمؽف٪ المعروف،فقال :والمعروف عند اھل العلم دحكف ٪ےک٪جالف٪ےہ۔انچہچن ٪رتذمؼ ٪ےن٪اہک ٪ےہ٪ہک ٪الہِ٪ملع٪ 92ل ب حدیث معاذ ۔ا خ واما ا ن حبان فالنعلم لہ ےک٪كردقك٪رعمؽف،اعمد٪یک٪ؽۃ٪دحكف٪ےہ٪اخل۔راہ٪انب٪ابحں٪ فضال عیل ایب سعید بن یونس،فانہ ایضا ثقۃ ،وت٪ایکس٪دیعس٪انب٪ویسن٪رپ٪وکیئ٪كررتؼ٪امہرے٪ملع٪ںیم٪ںیہن٪ےہ٪ ثبت،حافظ،امام من ائمۃ الشان،کالھما من ویکہکن٪دیعس٪یھب٪ہقث٪ےہ٪تبث٪ےہ،احظف٪ےہ٪اؽر ٪دحكف ٪ےک٪ االقران،من تالمذة االمام النسائی ایب عبد اامومں ٪ںیم ٪ےس ٪اقك ٪اامس ٪ےہ ٪دؽونں ٪مہ ٪رامں ٪ںیہ ٪اؽر ٪اامس٪ حمن۔وا بن یونس،لزناھتہ من نفس اوبدبعارلنمح ٪لسایئ ٪ےک ٪شارگدؽں ٪ںیم ٪ےس ٪ںیہ۔قامہ ٪انب٪ الر ٰ فلسیف،احب ایل الناس من ا بن حبان۔وقد قال ویسن ٪یفسلف ٪رؽح ٪ےس ٪قاك ٪وہےن ٪یک ٪ؽہج ٪ےس ٪ولوگں ٪ےک ٪اہں٪ انب٪ابحں ٪ےس٪رقادۃ٪دنسپقدۃ٪ےہ۔اامس٪اوبرمع٪انب٪فالح٪ےن٪ االمام ابوعمرو بن الصالح یف طبقات الشافعیۃ: اقبطؿ٪ااشلہیعف٪ںیم٪اہک٪ےہ٪ہک٪انب٪ابحں٪وک٪رصتافؿ٪دحكف٪ ربما غلط الغلط الفاحش یف تصرفاتہ ،93کمانقلہ ےک٪دؽراں٪اسب٪اؽاقؿ٪دشقد٪یطلغ٪گل٪اجیت٪یھت،اسیج٪ہک٪دیبہ٪ الذھیب یف تذکرة الحفّاظ۔ فاین یداین اباداؤد، ےن ٪قدرکۃ ٪الزفاع ٪ںیم ٪ےباں ٪ایک٪ےہ۔وت ٪رھپ٪انب٪ابحں ٪اوبداؽد٪ ع فضال ان یواذیہ،فضال ان یباریہ،فضال ن ذاك ےک٪ظربی٪یھب٪اہکں٪چنہپ٪اتکس٪ےہ،ہچ٪اجےئہک٪اس٪اک٪رسمہ٪ الجبل الجلیل محمد بن اسمعیل یوقد عرف وہ،ہچ ٪اجےئہک ٪اس ٪ےک ٪اقمقل ٪وہ۔اؽر ٪ملع ٪ےک ٪میظع ٪اہپر ٪دمحم٪
بالتساھل یف باب التصحیح؛ بل والتحسنی،ھو نب٪الیعٰمس(٪اخبرؼ)٪اک٪اقمس٪وت٪رھپ٪تہب٪یہ٪اؽ اچ٪ےہ،ہکبج٪انب٪ ابحں ٪ااحدكف ٪وک٪حیحص٪ظرار ٪دےنی٪ںیم٪استملہ٪ےہ۔ہکلب ٪نسح٪ والرتمذی :کما نص ظرار٪دےنی٪ںیم٪یھب٪ہی٪اؽر٪رتذمؼ٪
92اجعم٪ارتلذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٧٢/۳٪ 93قدرکۃ٪الزفاع ٪ی٪رتحعۃ٪انب٪ابحں٪٪وبطمہع٪دیحرا قاد٪دنک۳٢٦/۱٪ Page 49 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
علیہ االئمۃ وحققناہ یف رسالتنا مدارج طبقات استملہ ٪ںیہ،اسیج ٪ہک ٪اہمئ ٪ےن ٪رصتحی ٪یک ٪ےہ ٪اؽر ٪مہ ٪ےن ٪اےنپ٪ ۳۱۳۱ھ الحدیث عیل ان الجرح مقدم یف مثل رشاےل"دمارح ٪اقبطؿ ٪ایدحكف"ںیم ٪قیقحت ٪یک ٪ےہ۔كالؽۃ٪ المقام،فان من اثبت فانما نظر ایل ثقۃ الرواة ،ارںی٪اےسی٪اقمس٪رپ٪رجح،دعتلی٪ےس٪دقمس٪وہیت٪ےہ٪ویکہکن٪وج٪ م املعء،دحكف ٪وک٪قاكف ٪ظرار ٪دےتی٪ںیہ٪ؽۃ٪رصف٪راؽویں٪اک٪ہقث٪ ولم یطلع عیل مااطلع علیہ غریہ من العلۃ،و ن وہقا ٪دمّرظن٪رےتھک٪ںیہ٪اؽر ٪اس٪اخیم٪ےس٪ا اگۃ٪ںیہن٪وہےت٪ںیہ٪ یعلم قاض عیل من الیعلم۔واهلل اعلم،من کل سج٪ےس٪دؽرسے٪ؽافق٪وہےت٪ںیہ٪اؽر ٪ا اگیہ٪رےنھک٪ؽاےل، اعلم۔ ا اگیہ٪ہن٪رےنھک٪ؽاولں٪یک٪قتستـ ٪ہلصيف٪نک٪وہےت٪ںیہ۔واهلل تعایل اعلم من کل اعلم۔(ؿ) ٰ
مثّ٪اوقل٪:اس٪رؽاكف٪ںیم٪ایس٪رطح٪اقمل٪ؽاعق٪وہیئ٪اؽر٪ونہر٪کالس٪وطلی٪ےہ٪رگم٪ریقف٪رفغاهلل٪اعتیٰل٪ہل٪اتہک٪ےہ٪رظن٪قیقحت٪وک٪رتصخ٪دتقيق٪ دےئجی٪وت٪اس٪رؽاكف٪اک٪وکں٪شا ٪مف٪عمج٪یقیقح٪ںیم٪صن٪ےہ٪اُس٪اک٪احلص٪وت٪رصف٪اس٪دقر٪ہک٪وضحر٪ؽاال٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪رفس٪وبتك٪ ن ںیم ٪رہظ ٪ؽرصع ٪وک ٪عمج ٪فرامےت ٪ارگ ٪دؽرہپ ٪ےس ٪ےلہپ ُ ٪کؾح ٪وہقا ٪وت ٪راۃ ٪ںیم ٪اُرت ٪رک ٪ؽرہن ٪زنمل ٪یہ ٪رپ ٪ہلؽ ٪وصرؿ ٪ںیم ٪عمج ٪دعب ٪ریس ٪وہیت ٪ےہ ٪اؽر٪ ن دؽرسؼ٪ںیم٪ریس٪دعب٪عمج٪رھپ٪اس٪ںیم٪عمج٪وصرؼ٪اک٪جالف٪ایک٪وہا٪دحكف٪اک٪وکں٪شا٪ظفل٪یقیقح٪اک٪نيیعت٪رکراہ٪ےہ٪ادا٪ار ذل٪دعبرغي٪اسمشل٪ںیم٪ وخایہ٪وخنایہ٪دعبكف٪ہلصتم٪رپ٪ایک٪دلیل٪ےہ٪ہکلب٪اس٪ےک٪دعس٪رپ٪دلیل٪اقمئ٪ہک٪زجا٪یلص٪مث٪شار٪ےہ٪ہکلب٪اافلع٪اخر الظھر وعجل العصر٪ےس٪ عمج ٪وصرؼ ٪ػاہر ٪ےہ ٪رہظ ٪دری ٪رکےک ٪ڑپیھ ٪رصع ٪دلج ٪ڑپیھ ٪اس ٪ےس ٪یہی ٪ینعم ٪وہفمس ٪ؽابتمدر ٪وہےت ٪ںیہ ٪ہک ٪رہظ ٪اےنپ ٪ا رخ ٪ؽظف ٪ںیم ٪رصع ٪اےنپ٪ رشؽف٪ؽظف٪ںیم٪ہن٪ہی٪ہک٪رہظ٪رصع٪ںیم٪ڑپیھ٪اجےئ٪قا٪رصع٪رہظ٪ںیم،ؽذہلا٪املعےئ٪رکاس٪لثم٪اامس٪الج٪احطؽؼ٪ؽاوباحتفل٪انب٪دیس٪اانلس٪ؽریغامہ٪ ہکلب اں٪ےک٪كالؽۃ٪ا ؿ٪ےک٪اامس٪وشاکین٪ےن٪یھب٪اں٪اافلع٪قاریخ٪ؽلیجعت٪وک٪عمج٪وصرؼ٪یک٪رصحی٪دلیل٪امقا،رشح٪صتیػؽ٪ںیم٪اہک:
ح ممایدل عیل تعنی حمل حدیث الباب عیل الجمع نج٪ؽوجاہؿ٪یک٪انب٪رپ٪اس٪قاؿ٪یک٪دحكف٪وک٪عمج٪وصرؼ٪رپ ٪عل٪ الصوری،مااخرجہ النسائی عن ا بن عباس ،رکقا ٪نیعتم٪وہاجقا ٪ےہ٪اں ٪ںیم٪ےس ٪اقك٪ؽہج٪ؽۃ٪رؽاكف ٪ےہ٪ ن بلفظ :صلیت مع النیب صیل اهلل تعایل علیہ وسلم سج ٪یک ٪لسایئ ٪ےن ٪انب ٪ابعس ٪ےس ٪اں ٪اافلع ٪ںیم ٪زرجی ٪یک ٪ےہ٪ ٰ ہک٪ںیم٪ےن٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪شاھت٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪ الظھر والعصر جمیعا،والمغرب والعشاء جمیعا، ااھٹک٪ڑپاھ٪اؽر٪رغمؿ٪ؽاشع٪وک٪یھب٪ااھٹک٪ڑپاھ۔ا ؿ٪ےن٪رہظ٪ںیم٪ اخر الظھر وعجل العصر،واخر المغرب وعجل قاریخ٪اؽر ٪رصع٪ںیم٪لیجعت ٪فرامیئ،ایس٪رطح٪رغمؿ ٪ںیم٪قاریخ٪ العشاء۔فھذا ابن عباس، اؽر٪اشع٪ںیم٪لیجعت٪فرامیئ٪وت٪ہی٪انب٪ابعس
Page 50 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
راوی حدیث الباب،قدصرح بان ماوراہ من وج٪دحكف ٪ےک٪راؽؼ٪ںیہ٪وخد ٪یہ٪ؽاحض٪رکرےہ٪ںیہ٪ہک٪انہؾں٪ ےن ٪عمج ٪یک ٪وج ٪رؽاكف ٪ےباں ٪یک ٪ےہ ٪اس ٪ےس ٪رماد ٪عمج ٪وصرؼ٪ الجمع المذکور ھو الجمع الصوری 94١۔ ےہ۔(ؿ) اُیس٪ںیم٪ےہ:
ح ومن المؤیدات للحمل عیل الجمع الصوری عمج٪وصرؼ٪رپ ٪عل٪رکےن٪یک٪ؤمقداؿ٪ںیم٪ےس٪ؽۃ٪رؽاكف٪یھب٪ ایضا،مااخرجہ ا بن جریر عن ا بن عمر،قال :ےہ ٪وج٪انب ٪رجری٪ےن ٪دبعاهلل٪انب٪رمع ٪ریض ٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪ خرج علینا رسول اهلل صیل اهلل تعایل علیہ ےباں٪یک٪ےہ٪ؽۃ٪فرامےت٪ںیہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ ٰ فیجم ؽملس٪امہرے٪قاس٪قاہر٪رشتفی٪الےئ٪وت٪رہظ٪وک٪ؤمرخ٪رکےت٪ےھت٪ ع وسل ّم،فکان یؤخر الظھر و یعجل العصر اؽر ٪رصع ٪وک ٪دلجؼ،اس ٪رطح ٪دؽونں ٪وک ٪اجکي ٪ڑپھ ٪ےتیل ٪ےھت۔ایس٪ بینھما،ویؤخر المغرب و یعجل العشاء فیجمع وک٪عمج٪وصرؼ٪ےتہک٪ںیہ۔(ؿ) بینھما۔وھذا ھو الجمع الصوری 95۔ طعہدا ٪رہظ ٪ؽرغمؿ ٪اک ٪خـ ٪ؽظف ٪وھکدقا ٪رہٹا ٪وت ٪رصع ٪ؽاشعء ٪ںیم ٪دلجؼ ٪اک ٪ےہ ٪یک،اانيمطں ٪ےس ٪زنمل ٪رپ ٪چنہپ ٪رک ٪دؽونں ٪ڑپھ ٪یل ٪اجںیت،اہں ٪عمج٪ ض وصرؼ ٪اُں ٪یک ٪لیجعت ٪یہ ٪ےس ٪نکمم،وت ٪دحكف ٪اُیس ٪رطف ٪قارظ،قاہلمجل ٪کش ٪ںیہن ٪ہک ٪ہی ٪رؽاكف ٪یھب ٪اُںیہن ٪ااحدكف ٪رعلۃ ٪الکیفبۃ ٪ےس ٪ےہ ٪ےسج٪ صُلّایج٪ےن٪وخایہ٪وخنایہ٪عمج٪یقیقح٪ںیم٪صن٪رسفم٪قااققل٪قاؽلی٪امں٪ایل،الحمدهلل اس٪رحتری٪ےک٪دعب٪رماقۃ٪رشح٪طسکٰؾۃ٪ےک٪اطمہعل٪ےن٪ػاہر٪ایک٪ ہک٪ومالقا٪یلع٪اقرؼ٪ہیلع٪رحعۃ٪اابلرؼ٪ےن٪دحكف٪یک٪یہی٪ریسفت٪یک٪وج٪ریقف٪ےن٪رقتری٪یک،فرامےت٪ںیہ: (جمع بنی الظھر والعصر) ای یف المزنل،بان اخر (رہظ ٪ؽرصع ٪وک ٪عمج ٪ایک) ٪ینعی ٪ایقس ٪اگۃ ٪ںیم،رہظ ٪وک ٪ا رخ ٪ؽظف ٪قك٪ ایل اٰخر وقتہ وعجل العصر یف اول وقتہ۔ الظھر ٰ
ؤمرخ٪ایک٪اؽر٪رصع٪وک٪لیجعت٪رکےک٪اؽل٪ؽظف٪ںیم٪ڑپاھ۔(ؿ)
رھپ٪فرامقا:
(جمع بنی المغرب والعشاء) ای یف المزنل( ،رغمؿ ٪ؽاشعء ٪وک ٪عمج ٪ایک)ینعی ٪اجےئ ٪ایقس ٪ںیم،اسیج ٪ہک ٪ےلہپ٪
کماسبق 96۔
زگرا۔(ؿ)
لػؼی 94لین٪االؽػار٪رشح٪صتیفؽ٪االابخر٪قاؿ٪اعمجل٪ا ش٪لػـرا٪ؽریغۃ٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤٦/۱٪ لػؼی 95لین٪االؽػار٪رشح٪صتیفؽ٪االابخر٪قاؿ٪اعمجل٪ا ش٪لػـرا٪ؽریغۃ٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤٦/۱٪ 96رماقۃ٪رشح٪طسکٰؾۃ٪قاؿ٪وٰلصۃ٪السفر٪وبطمہع٪ہبتکم٪ادمادہی٪اتلمں٢٢٥/۱٪ Page 51 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
دحكف٪دؽس :٪اؽر٪مت٪ےن٪ایک٪اجقا٪ایک٪دحكف٪دؽس٪ؽۃ٪دحكف٪ےسج٪عمج٪فالنیت٪ےس٪افلدا٪كالہق٪ںیہن٪سج٪ںیم٪اابثؿ٪عمج٪اک٪قاس٪ںیہن٪لساں٪ںیہن،وب٪ ںیہن،امگں٪ںیہن۔وخد٪اقنيلئِ٪عمج٪ےن٪یھب٪اُےس٪انمرظۃ٪ںیم٪شیپ٪ہن٪ایک،اہں٪ضعب٪املعےئ٪شاہیعف٪ےن٪رشح٪دحكف٪ںیم٪اشتـرا ددا٪سج٪رطح٪ رشاح٪ضعب٪وفادئ٪رؽادئ٪دحكف٪ےس٪اابنتسع٪رکاجےت٪ںیہ٪ھکل٪دقا٪ہک٪اس٪ںیم٪عمج٪رفس٪رپ٪دلیل٪ےہ٪صلّایج٪اچر٪رطف٪وٹٹل٪ںیم٪ےھت٪یہ٪دیلقت٪اجدم٪ شاہیعف ٪یک ٪الیھٹ ٪ڑکپے ٪اںیہن ٪دنب ٪ےیک ٪ےچنہپ ٪ہیف ٪دلیل ٪رپ ٪اہھت ٪ڑپا ٪مکحب ٪لکل ساقطۃ القطۃ (٪ہررگؼ ٪وہیئ ٪زیچ ٪وک ٪وکیئ ٪ااھٹےن ٪ؽاال ٪وہقا٪ ےہ۔ؿ)ٹھج٪وخس٪وخس٪ااھٹالےئ٪اؽر٪رعمہک٪انمرظۃ٪ںیم٪امجدؼ٪ؽۃ٪ایک٪ینعی٪دحكف٪نیحیحص
تعایل عنہ،خرج علینا اوبحزیفہ ٪ریض ٪اهلل ٪مبہ ٪ےس ٪رؽاكف ٪ےہ ٪ہک ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل٪ عن ایب جحیفۃ ریض اهلل ٰ النیب صیل اهلل تعایل علیہ وسلم بالھاجرة ایل اعتیٰل٪ہیلع ٪ؽملس٪دؽرہپ ٪ےک ٪ؽظف ِ ٪اقمس ٪احطبء٪ںیم ٪امہرے٪قاس٪ ٰ ہ قا ر ٪رشتفی ٪الےئ ٪وت ٪ؽوض ٪ایک ٪اؽر ٪ںیمہ ٪رہظ ٪ؽرصع ٪یک ٪امنر٪ البطحاء،فتوضأ فصیل لنا الظھر والعصر 97۔ ڑپاھیئ۔اؽر ٪اخبرؼ٪ےک٪اافلع ٪ویں٪ںیہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪ ولفظ البخاری،خرج علینا رسول اهلل صیل اهلل ہ ظ اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪دؽرہپ ٪ےک ٪ؽ ف ٪امہرے ٪قاس ٪قا ر ٪رشتفی٪ تعایل علیہ وسلم بالھاجرة،فصیل با لبطحاء ٰ الےئ ٪اؽر ِ ٪اقمس ٪احطبء ٪ںیم ٪رہظ ٪یک ٪دؽ٪ ٢رںیتعک ٪اؽر ٪رصع ٪یک ٪یھب٪ الظھر رکعتنی والعصر رکعتنی 98۔ ف دؽ٪٢رںیتعک٪اؽر ٪رامںیئ۔(ؿ) چس٪وت٪ےہ٪صُلّایج٪یک٪داد٪ہن٪فرقاد،اؿ٪وکں٪ہہک٪اتکس٪ےہ٪ہک٪ضحؿ٪اےس٪عمج٪یقیقح٪یک٪دلیل٪ہن٪رصف٪دلیل٪ہکلب٪اصف٪رصحی٪ہن٪اصحل٪قاؽلی٪اتبقا٪ نک٪یلھک٪ا وھکنں٪اک٪اکس٪ےہ٪احبسں٪اهلل!٪دحكف٪اک٪افمد٪رصف٪اانت٪ہک٪وضحر٪ؽاال٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪دؽرہپ٪وک٪قا٪رہظ٪ےک٪اؽل٪ؽظف٪قا٪رصع٪ ےس٪ےلہپ٪ہميخ٪ادقس٪ےس٪كرا دم٪وہرک٪ؽوض٪ایک٪اؽر٪رہظ٪ؽرصع٪دؽونں٪اُیس٪ومعض٪احطبء٪ںیم٪ادا٪فرامںیئ٪اس٪ںیم٪وت٪قلطم٪عمج٪یھب٪ہن٪یلکن٪ہن٪ہک٪عمج٪ یقیقح٪ںیم٪صن٪وہ،صلّایج٪وت٪ا ؿ٪اجںين٪اقك٪وہايشر٪ںیہ٪وخد٪ےھجمس٪ہک٪دحكف٪بلطم٪ےس٪ضحم٪ےب٪كالہق٪ےہ٪ذہلا٪ہی٪قادنملم٪رمخ٪رھبےن٪وک٪ رشبس٪وعاس٪ھچک٪رعیب٪وبےل٪اؽر٪ویں٪اینپ٪وحنداین٪ےک٪رپدے٪وھکےل٪ہک٪ف٪۳اہرجۃ٪رخؽح٪ؽؽوض٪ؽفالۃ٪ضـ٪یک٪رظف٪ےہ٪اؽر٪افرت بي٪ےب٪تلہ٪ ےکےئل٪وت٪نػؼیصاےئ٪افینعم٪ہیُ ٪ہؾےئ٪ہک٪ہی٪ضـ٪اکس٪اہرجۃ٪ںیم٪وہےیل،ػاہر٪یہی٪ےہ٪وت٪اس٪ےس٪دعؽل٪ےب٪امعن٪یعطق٪قارؽا،كالؽۃ٪كرںی٪رصع٪رہظ٪ ٰ وجۃ٪ےس٪رد٪ ٪ےس٪ےب٪تلہ٪رموبع٪وت٪وطعمف ٪ومعمل٪وکُ ٪جدا ٪رکانيل٪ویکرکن٪اجكر ٪اھ٪صلزصا ٪ضھدقارتمامج٪اس٪رپ٪تہب٪ؽ رپ٪وطعمف٪اؽر ٪فل ّؽ٪وتفا ِ َ ںیہ،طبلدا
لػ 97حیحص٪ملسم ٪:قاؿ٪رتسۃ٪ا صلّؽ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٩٦/۳٪ 98حیحص٪اخبرؼ اتکؿ٪اانملظف،قاؿ٪تفص٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس،وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٥١٢/۳، ف ۳ایعمراقحل٪ؿ۱٦٧٪۔۱٦٩ Page 52 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اؽل٪:افوکرت بي٪درکؼ٪اک ی،ملسم٪اوبثلؿ٪ںیم٪ےہ: الفاء للرتتیب ع ٰیل سبیل التعقیب ولویف الذکر افء ٪رت بي ٪ےک ٪ےئل ٪وطبر ٪لعؼیـ ٪ےہ ٪وخاۃ ٪ہی ٪رت بي ٪درک ٪ںیم٪ 99۔
وہ۔(ؿ)
قاین٪:دعس٪تلہ٪ہر٪ہگج٪اُس٪ےک٪القئ٪وہیت٪ےہ٪کمایف فوا تح الرحموت (100اسیج٪ہک٪وفاحت٪ارلومحؿ٪ںیم٪ےہ۔ؿ)٪زتؽح٪وفدلہل٪ںیم٪ وکں٪ےہک٪اگ٪ہک٪اکنح٪رکےت٪یہ٪اُیس٪ا ں٪ںیم٪نذّہ٪دیپا٪وہوت٪ےسیج٪ؽاہں٪رقتك دبا٪اقك٪شال٪اک٪افہلص٪انم ی٪طؼیصاےئ٪افںیہن،رہظ٪ؽرصع٪ںیم٪دؽ٪٢شامـ٪اک٪
افہلص٪ویکں٪انم ی٪وہاگ۔ قالف٪:اہرجۃ٪رظف٪رخؽح٪ےہ٪نکمم٪ہک٪رخؽح٪ا رخ٪اہرجۃ٪ںیم٪وہہک٪ؽوض٪ؽامنر٪رہظ٪قك٪امتس٪وہاجےئ٪اؽر ِ ٪امنر٪رصع٪قالتلہ٪اُس٪ےک٪دعب٪وہ،اہرجۃ٪ ف٪رہظ٪وک٪یھب٪شالم٪ےہ٪امک ی٪ااقلومس۔وت٪اخمتفل٪ػاہر٪اک٪اداع٪یھب٪ضحم٪قالط۔ ھچک٪دؽرہپ٪یہ٪وک٪ںیہن٪ےتہک٪رؽال٪ےس٪رصع٪قك٪شارے٪ؽظ ِ ل ل راعب٪:دحكف٪رمؽؼ٪قا ػعیٰؽ٪ےہ٪اؽر٪شاۃ٪ؽیل٪اهلل٪اصخـ٪ےن٪رصتحی٪یک٪ہک٪ایسی٪دحكف٪ےک٪اف٪ؽ٪ؽاؽ٪ؽریغامہ٪ےس٪ادتسالل٪حیحص٪ںیہن٪امک ٪ی٪ا رذۃ٪ اابللعۃ۔ہی٪صیخلت٪ؽذہتبی٪اوجہب٪ےہ ٪وقد ترکنا مثلھا یف العدد(٪اؽر ٪مہ٪ےن ٪اےنت ٪یہ٪وجاقاؿ٪رتك ٪رکدےئ ٪ںیہ۔ؿ)٪وانا اقول: وبحول اهلل اصول۔
اخزم:٪اہرجۃ٪وک٪رظف٪ااعفل٪ہثلث٪انہک٪ضحم٪اداعےئ٪ےب٪دلیل٪ےہ"و"لعؼیـ٪اچینہ٪ےہ۔ااحتد٪رامہن٪ںیہن٪اچیتہ٪ہکلب٪دعتد٪ؽاخـ٪رکیت٪ےہ٪ ہک٪لعؼیـ٪ےب٪دعتد٪وقعمل٪ںیہن۔ شادس :٪رظتیف ٪قلٰبہ ٪افےس ٪قاكف ٪قا ٪اخرح ٪ےس ٪اؽل ٪دباہ دۃ ٪قالط ٪امکكلػـ ٪كردقتری ٪قاین ٪دحكف ٪افوغلضحم ٪ےہ ٪ہک ٪رصع ٪ی ٪ااہلرجۃ ٪اُیس ٪دقر ٪ےس٪ قاكف،رھپ٪قاؽفص٪وغلكف٪اُیس٪یک٪رطف٪اانسد٪ہک٪نػؼیصاےئ٪اف٪ہی٪ینعم٪وہےئ٪اؽر٪بيجع٪رت۔
شاعب :درا٪تفص٪حذۃ٪اولداف٪ںیم٪دحكف٪وطلی٪دیسقا٪اجكر٪نب٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪حیحص٪ملسم٪ؽریغۃ٪ںیم٪صالہظح٪وہ،فرامےت٪ںیہ: فلما کان یوم الرتویۃ توجھوا ایل م ٰین فاھلوا با لحج خـ ٪ا وھٹںی ٪دؼ ٪اہجحل ٪یک ُ ٪ہؾیئ ٪احصہب ٪رکاس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مہنع ٪جح ٪اک٪ تعایل علیہ وسلم فصیل بھا ا ماس٪قادنھ٪رک٪طیٰؽ٪وک٪ےلچ٪اؽر٪وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ ورکب رسول اهلل صیل اهلل ٰ وسار٪وہےئ٪وت٪طیٰؽ٪ںیم٪رہظ٪ؽرصع٪ؽرغمؿ٪ؽاشع٪ؽرجف٪قاوچنں٪امنرںی٪ الظھر والعصر والمغرب والعشاء والفجر 101۔ ڑپںیھ۔(س)
99ملسم٪اوبثلؿ٪ہلئسم٪اافلء٪للیر بي٪وبطمہع٪عبطم٪ا فارؼ٪دیلہ٪ؿ٦۳ لػست 100وفاحت٪ارلومحؿ٪رشح٪ملسم٪اوبثلؿ٪عم٪ا طفؽ،ثحب٪اافلء٪للیعؼیـ،وبطمہع٪وشنمراؿ٪ارشلفی٪ارلیض٪مق٪اریاں٢۱٤/۳ لضزی لػسل 101ا ج ٪ش٪قاؿ٪حذۃ٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۱٩٦/۳٪ Page 53 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
صلّایج٪ؽیہ٪اف٪ےہ٪ؽیہ٪رت بي٪ؽیہ٪فطع٪ؽیہ٪رتبيک۔اَؿ٪اہیں٪ہہک٪دانی٪ہک٪وسار٪وہےت٪یہ٪طع دا٪ےب٪تلہ٪قاوچنں٪امنرںی٪اقك٪ؽظف٪ںیم٪ڑپھ٪ ںیل٪وج٪ینعم٪صیل الظھر والعصر الخ٪ےک٪اہیں٪ںیہ٪ؽیہ٪ؽاہں٪اؽر٪ہی٪عـع دا٪احمؽرۃ٪اعہم٪شالعہ٪شالعہ٪ےہ٪ہک٪افلدا٪دیفم٪ؽلص٪ولصاؿ٪ںیہن٪وہقا٪
ومن ادیع فعلیہ البیان(٪وج٪صخش٪دوعٰؼ٪رکقا٪ےہ٪اس٪ےک٪د ضّے٪دلیل٪ےہ۔ؿ) قانم٪:کالس٪صتباضق٪ےہ٪ہک٪اؽّل٪کالس٪ںیم٪مکح٪ؽلص٪ےس٪رصع٪اک٪لعف٪جالف٪ػاہر٪امقا٪ہی٪دلیل٪تحص٪ےہ٪ا رخ٪ںیم٪ویکرکن٪اجكر٪اہک٪ہی٪دلیل٪اسفد۔ قاعس٪:قاؽلی٪ےک٪ےئل٪تيعطقِ٪امعن٪رضؽرؼ٪اجانن٪بجع ٪لہ٪ےہ٪ایک٪ارگ٪یسک٪دحكف٪ےک٪ػاہر٪ےس٪اقك٪ینعم٪ابتمدر٪وہں٪اؽر٪دؽرسؼ٪دحكف٪حیحص٪ ح اُس٪ےک٪جالف٪ںیم٪رصحی٪وت٪دحكف٪اؽل٪وک٪اس٪ےک٪جالف٪یہ٪رپ ٪عل٪ؽاخـ٪ےہ٪ہک٪ےب٪امعن٪یعطق٪ػاہر٪ےس٪دعؽل٪ویکرکن٪وہ٪لقن٪رک٪القا٪لہس٪ ےہ٪لحم٪ؽاقمس٪ؽدصقم٪کالس٪اک٪انھجمس٪بيصن٪ادعا۔ ق الؿ٪رکبکہ٪قاردۃ٪رکےت٪ںیہ٪اُں٪ےک٪وجار٪اک٪وتفٰؼ٪اہکں٪ےس٪قاقا،دہتجماؿ٪ںیم٪ اعرش:٪ا ؿ٪وج٪اینپ٪رصنؿ٪ایخالؿ٪وک٪ااحدكف ٪زیذہ٪ںیم٪اجاجب٪قاؽق ِ
ف٪رہظ٪قك٪لثم٪انبےن٪وک٪وج٪دحكف٪حیحص٪رصحی٪اخبرؼ٪حیت ساوی الظل التلول٪ےک٪ینعم٪اگبرے٪نج٪اک٪درک٪اِں٪شاء٪ اقعط٪اہکں،طبلدا٪ؽظ ِ ك ق ف ٪زیذہ٪نج٪ےس٪ہی٪ولعمس٪وہقا٪ےہ٪ہک٪دعب٪ اهلل٪اعتیٰل٪رقنعبی٪ا قا٪ےہ٪اُس٪اک٪ذعر٪ایک٪وقعمل٪ارشاد٪وہقا٪ےہ٪:اشنمء٪قاؽقالؿ٪اک٪یہی٪ےہ٪ہک٪ااحد ِ اقك٪لثم٪ےک٪ؽظف٪رہظاک٪ںیہن٪راتہ٪قاكف٪ںیہ٪سپ٪حػع دا٪نیب٪االؽہل٪ہی٪قاؽںيلي٪ہقح٪یک٪ںیئگ 102اؿ٪جدا٪اجےن٪ےب٪تيعطق٪امعن٪ہی٪قاؽںيلي٪ہقح٪ تفل٪ػاہر٪ےک٪قامـ٪شلفہ٪ویکں٪ہن٪وہںیئگ۔ ویکرکن٪وہںیئ٪اخم ِ احدؼ٪رشع:٪رطہف٪كراتک٪دصر٪کالس٪ںیم٪ہی٪ڑيبا٪ا٪اھٹ٪رک٪ےلچ٪ہک٪ؽۃ٪دحںیثی٪نج٪ںیم٪قاؽلی٪اخمفل٪وک٪دلخ٪ںیہن٪درک٪رکےت٪ںیہ٪اؽر٪اہیں٪اےسی٪ رگے٪ہک٪رصف٪ػاہر٪ےس٪دنس٪الےئ٪قاؽلی٪وخد٪یہ٪امں٪ےئگ۔ قک قاین٪رشع:٪ا ؿ٪یک٪وضفایلؿ٪یک٪یتنگ٪اہکں٪قك٪الص٪وصقمد٪یک٪دایجھں٪ےئجیل٪نیحیحص٪ںیم٪دحكف٪ذموکر٪ےک٪ہی٪ظفل٪وت٪د ھیے٪نج٪ںیم٪افء٪ےس٪ہی ٪ی٪ اکنیل،رگم ٪یہی ٪دحكف ٪اںیہن ٪نیحیحص ٪ںیم ٪دعتمد ٪رطص ٪ےس ٪ظفلب ٪مث ٪ا یئ ٪وج ٪ا ؿ ٪یک ٪لعؼیـ ٪ےب ٪تلہ ٪وک ٪اعتظف ٪ےس ٪دس ٪ےنیل ٪یک ٪تلہ ٪ںیہن٪
ديتي۔حیحص٪اخبرؼ٪رشفی٪قاؿ٪كفۃ٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس۔
بطر یق شعبۃ عن الحکم،قال :سمعت رطبہقی٪ہبعش،ؽۃ٪مکح٪ےس٪راؽؼ٪ےہ٪ہک٪ںیم٪ےن٪اوبحزیفہ٪وک٪ےتہک٪ تعایل ُضبا٪ےہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪دؽرہپ٪ےک٪ؽظف٪ اباجحیفۃ،قال :خرج رسول اهلل صیل اهلل ٰ علیہ وسلم بالھاجرة ایل البطحاء فتوضأ،ثم صیل احطبء٪یک٪رطف٪ےلکن٪وت٪ؽوض٪ایک،رھپ٪رہظ٪یک٪دؽ٪٢رںیتعک٪ڑپںیھ٪ الظھر
اؽر
102ایعمراقحل،ہلئسم٪اہچرس،ثحب٪ا رخ٪ؽظف٪رہظ٪اخل٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ۱٥٤٪ Page 54 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
رکعتنی والعصر رکعتنی 103١۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رصع٪یک٪دؽ٪٢رںیتعک۔(ؿ)
زین٪قاؿ٪ذموکر
بطر یق مالك بن مغول عن عون عن رطبہقی ٪امكل٪انب ٪وغمل،ؽۃ ٪وعں ٪ےس،ؽۃ٪اےنپ٪ؽادل ٪ےس۔اس٪ ابیہ،وفیہ،خرج بالل فنادی بالصالة،ثم دخل رؽاكف ٪ںیم٪ےہ٪ہک٪قالل(٪ےميخ٪ےس)٪ےلکن٪اؽر ٪امنر ٪ےک٪ےئل٪ فاخرج فضل وضوء رسول اهلل صیل اهلل تعایل اکپرا،رھپ ٪ادنر ٪ےئگ ٪اؽر ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک٪ ٰ ؽوض٪اک٪اچب٪وہا ٪قاین٪ےل٪ا ےئ٪وت٪اس٪وک٪احلص٪رکےن٪ےکےئل٪ علیہ وسلم،فوقع الناس علیہ یاخذون منہ،ثم ق ولگ ٪اس ٪رپ ٪وٹؿ ٪ڑپے ،الل ٪رھپ ٪ادنر ٪ےئگ ٪اؽر ٪اصع ٪اکنل٪ دخل فاخرج العزنة،وخرج رسول اهلل صیل اهلل الےئ،ایس ٪ؽظف ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪یھب ٪قاہر٪ تعایل علیہ وسلم،کاین انظر ایل وبیض ٰ رشتفی ٪ےل٪ا ےئ٪وگقا ٪ہک ٪ںیم٪اؿ ٪یھب٪ا ؿ ٪یک ٪شانيق٪یک٪ ص ساقیہ،فرکز العزنة،ثم یل الظھر رکعتنی كمچ ٪دھکی ٪راہ ٪وہں ٪قالل ٪ےن ٪اصع (٪وطبر ُ ٪شیرۃ) ٪رنیم ٪رپ ٪اگر٪ والعصر رکعتنی 104۔ دقا۔رھپ٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪رہظ٪اؽر٪رصع٪یک٪ دؽ٪٢دؽ٪٢رںیتعک٪ڑپںیھ۔(ؿ) ےلچ٪اہکں٪وک،اں٪دؽ٪٢ےن٪وت٪ا ؿ٪یک٪لعؼیـ٪یہ٪اگبرؼ٪ےہ،رسيتا٪اؽر٪ہن٪ےیل٪اجؽ٪وج٪وخد٪رہظ٪ؽرصع٪ومںی٪افہلص٪رک٪داھکےئ،حیحص٪ملسم٪رشفی سفنی ناعون بن ایب جحیفۃ عن رطبہقی٪ایفسں،ؽۃ٪وعں٪ےس،ؽۃ٪اےنپ٪ؽادل٪اوبحزیفہ٪ریض٪اهلل٪مبہ٪ بطر یق ٰ تعایل علیہ ےس۔اس ٪رؽاكف ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل٪ہیلع٪ ابیہ،وفیہ،فخرج النیب صیل اهلل ٰ وسل ّم فتوضأ،واذن بالل،ثم رکزت العزنة ،ؽملس ٪قاہر ٪رشتفی ٪الےئ ٪وت ٪ؽوض ٪ایک ٪اؽر ٪قالل ٪ےن ٪اداں ٪دؼ،رھپ٪ اصعاگرا ٪ایگ ٪اؽر ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ڑھکے٪ فتقدم فصیل الظھر رکعتنی،ثم صیل العصر ٢ ٢ وہےئگ،وت ٪رہظ ٪یک ٪دؽ ٪رںیتعک ٪ڑپںیھ،رھپ ٪رصع ٪یک ٪دؽ ٪رںیتعک٪ رکعتنی ،ثم لم یزل یصیل رکعتنی حیت رجع ایل ق ڑپںیھ،اس ٪ےک ٪دعب ٪دمہنی ٪وک ٪ؽایسپ ٪ك ٪دؽیہ ٪رںیتعک ٪ڑپےتھ٪ المدینۃ105۔ رےہ۔(ؿ)
103حیحص٪اخبرؼ٪اتکؿ٪اانملظف،قاؿ٪كفۃ٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٥١٢/۳، 104حیحص٪اخبرؼ،اتکؿ٪اانملظف،قاؿ٪كفۃ٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس،وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٥١۱/۳، لػ 105حیحص٪ملسم٪اتکؿ٪الصلؾۃ٪قاؿ٪رتسۃ٪ا صلؽ٪اخل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٩٦/۳٪ Page 55 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
صلّایج!٪اؿ٪ضراح٪اک٪احل٪اتبےیئ٪ف حفظت شیئا وغابت عنك اشیاء
ُن (لُؾےن٪اقك٪زیچ٪قاد٪ریھک٪اؽر٪تہب٪یس٪زیچںی ٪زھ٪ےس٪اؽلھج٪رۃ٪ںیئگ۔ؿ) ادمحلاهلل٪اس٪لصف٪ےک٪یھب٪الص٪کالس٪ےن٪ؽلص٪اتخس٪كرؽہج٪انسح٪قاقا۔اؿ٪خس ِـ٪لصف٪اؽل٪دنچ٪اافاضؿ٪ےئجیل٪: اافہض ٪اؽیٰل٪ :امہرے ٪اجلّہ ٪اہمئ ٪ہیفنح ٪املکبہ ٪شاہیعف ٪اؽر ٪صلّایج ٪ےک ٪اامس ٪ػاہر ٪ہی ٪ضـ ٪قاالافتص ٪اینپ ٪بتک ٪ںیم ٪لقن ٪رکرےہ ٪ںیہ ٪ہک ٪اامس ٪الج ٪اوبداؽد٪ اصخ ِـُ ٪شتن٪ےن٪فرامقا: عمج٪دقتمی٪ںیم٪وکیئ٪دحكف٪قاكف٪ںیہن۔(ؿ) لیس یف تقدیم الوقت حدیث قائم 106۔ اامس٪رقلعؽ٪فرامےت٪ںیہ:
قال ابوداؤد :و لیس یف تقدیم الوقت حدیث اوبداؽد ٪ےن٪فرامقا٪:دقتمی٪ؽظف ٪ںیم٪وکیئ٪دحكف ٪قاكف ٪ںیہن٪ قائم 107۔
ےہ۔(ؿ)
اامس٪دبرومحمد٪ینیع٪یفنح٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪حیحص٪اخبر٪ؼ٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ:
قلت :حیک عن ایب داؤد انہ انکر ھذا ںیم٪ےن٪اہک٪:اوبداؽد٪ےس٪وقنمل٪ےہ٪ہک٪انہؾں٪ےن٪اس٪دحكف٪ الحدیث،وحیک عنہ ایضا،انہ قال :لیس یف وک٪طبکر٪اہک٪ےہ۔اں٪ےس٪ہی٪یھب٪وقنمل٪ےہ٪ہک٪دقتمی٪ؽظف٪ںیم٪ وکیئ٪دحكف٪قاكف٪ںیہن٪ےہ۔(ؿ) تقدیم الوقت حدیث قائم 108۔ ایس٪رطح٪كالہم٪دیس٪ریمك٪شاۃ٪یفنح٪ےن٪لفن٪فرامقا٪ومالقا٪یلع٪اقرؼ٪صّکؽ٪رماقۃ٪رشح٪طسکٰؾۃ٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ: حیک عن ایب داؤد انہ قال :لیس یف تقدیم الوقت اوبداؽد٪ےس٪وقنمل٪ےہ٪ہک٪دقتمی٪ؽظف٪ںیم٪وکیئ٪دحكف٪قاكف٪ حدیث قائم۔نقلہ مریك ۔فھذا شھادة بضعف ںیہن ٪ےہ،ہی ٪قاؿ ٪ریمك ٪ےن ٪لقن ٪یک ٪ےہ۔ہی ٪دحكف ٪ےک٪ فیعض ٪وہےن ٪اؽر ٪شافعیؾں ٪یک ٪دلیل ٪اقمئ ٪ہن ٪وہےن ٪رپ ٪اہشدؿ٪ الحدیث وعدم قیام الحجۃ للشافعیۃ 109۔ ےہ۔(ؿ) اامس٪ادمح٪عسؾالین٪ارشاد٪اصلرؼ٪رشف٪حیحص٪ااخبلرؼ٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ٪:قدقال ابوداؤد:
106رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪طـیعۃ٪االاقتسصۃ٪اقہرۃ٪رصم٢٩٢/۳٪ 107نييبت٪الزغاقئ٪اؽاقؿ٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪الػـیعۃ٪اربکلٰؼ٪االریمہی٪وبالص٪رصم٨٩/۳٪ ل 108دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪اخبرؼ٪قاؿ٪اعمجل ٪ی٪السفر٪اخل٪وبطمہع٪ادارۃ٪الـباكۃ٪ا ػبیرہی٪دقشم۳٥۳/٧٪ 109رماقۃ٪رشح٪طسکٰؾۃ٪قاؿ٪وٰلصۃ٪السفر٪وبطمہع٪ہبتکم٪ادمادہی٪اتلمں٢٢٥/۱٪
Page 56 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
و لیس یف تقدیم الوقت حدیث قائم 110١۔(اوب٪داؽد٪ےن٪فرامقا٪:دقتمی٪ؽظف٪ںیم٪وکیئ٪دحكف٪قاكف٪ںیہن٪ےہ۔ؿ) طی ہنيعب٪ایس٪رطح٪كلّاہم٪رراقین٪امیکل٪ےن٪رشح٪ؤمػاےئ٪اامس٪امكل٪ؽ٪زین٪رشح٪وماہـ٪دلہین٪ؽ ج٪دمحمہی٪ںیم٪فرامقا٪وشاکین٪ریغ٪دلقم٪یک٪لین٪االؽػار٪ ٖ ںیم٪ےہ٪:قال ابوداؤد :ھذا حدیث منکر و لیس یف جمع التقدیم حدیث قائم 111٢۔ ن الں٪عمج٪یھب٪قالريکن٪ؽااکنر٪لقن٪فرامےت٪ا ےئ،ہن٪ا ح٪قك٪وکیئ٪اس٪ ھال٪اوبداؽد٪شا٪اامس٪لیلج٪ااشلں٪ہی٪رصتحی٪فرامایگ٪ےسج٪املعےئ٪امدعب٪یتح٪ہک٪اقق ِ ح
ھیر اک٪اتپدے٪اکس،اؿ٪صُلّایج٪اچںیہ٪ہک٪ںیم٪دحكف٪نیحیحص٪ےس٪قاكف٪رکدؽں٪ہی٪ویکرکن٪ینب٪رگم٪ایقطـ٪ہفیطل٪درلقا٪ايسھکین٪ادا٪ہی٪ےہ٪ہک ٪ھالیئ٪رظنؽں٪ےس٪ ُک لج٪رک٪فرامقا٪ف ٪:زھ٪ریغؿ٪ا ؽے٪وت٪لساں٪دیہ٪رکںی٪ہک٪الُؾداؽد٪ےن٪وکں٪یس٪اتکؿ٪ںیم٪ہی٪وقل٪اہک٪ےہ،ینعی٪وقنل٪اقثؿ٪دعؽل٪ضحم٪رمدؽد٪ؽقاوبقمل٪ خـ٪قك٪اقلئ٪وخد٪اینپ٪اتکؿ٪ںیم٪رصتحی٪ہن٪رکے٪اُس٪ےس٪وکیئ٪لقن٪ربتعم٪ہن٪وہیگ۔
حھی ک ر ق ك اوقل٪ :صُلّایج! ٪اں ٪ھال ٪وٹہں ٪ںیم ٪قح ٪اجب ف ٪اہمترے ٪ےہ ٪مت ٪دیل ٪یک ٪ڈنھٹؼ ٪ڑسك ٪رپ ٪وہا ٪ھالےن ٪ےک ٪اق ل ٪ہن ٪ےھت ٪ہی ٪یفنح ٪ولگ ٪ثبع٪ ن ک ںيہمت٪وھچر٪رک٪وب ھالےئ٪دےتی٪ںیہ ٪ھال٪اؽّال٪اانت٪وت٪ارشاد٪وہہک٪تہب٪اہمئ٪رجح٪ؽدعتلی٪ؽحيحصت٪ؽلطعیف٪ؽریغمہ٪اےسی٪زگرے٪نج٪یک٪وکیئ٪اتکؿ٪
فينصت٪ںیہن٪ایبں٪ےس٪لقن٪ربتعم٪وہےن٪اک٪ایک٪درہعي٪وہاگ۔ خ قاك دبا٪:ا ؿ٪وج٪اینپ٪غلبم٪ملع٪رقتبی٪ےک٪رھبؽےس٪رؽاۃ٪ںیم٪یسک٪وک٪ہقث٪یسک٪وک٪فیعض٪یسک٪وک ٪بتن٪یسک٪وک٪انچں٪ہہک٪رےہ٪ںیہ٪ػاہر٪ےہ٪ہک٪ فنصم٪رقتبی٪ےن٪اُں٪ںیم٪یسک٪اک٪رامہن٪قك٪ہن٪قاقا٪دصاہ٪شال٪دعب٪دیپا٪وہےئ٪اںیہن٪دانھکی٪اؽر٪اینپ٪اگنۃ٪ےس٪رپانھک٪وت٪عـع دا٪ںیہن٪ایس٪رطح٪ہر٪ریغ٪ قارظ٪ںیم٪یہی٪کالس٪وہاگ،اؿ٪ریہ٪دےنھکی٪ؽاولں٪ےس٪لقن٪وسا٪وماعض٪دعقدۃ٪ےک٪وبثؿ٪وت٪دےئجی٪ہک٪قارظنی٪رصبمنی٪ےن٪اینپ٪زک٪اتکؿ٪ںیم٪اُں٪ ن یک٪تبسن٪ہی٪رصت ذتن٪یک٪ںیہ۔ قااثل٪:ا ؿ٪یک٪ایس٪اتکؿ٪ںیم٪اؽر٪ويسيبں٪وقنل٪فلس٪ےس٪ایسی٪ںيلکن٪یگ٪ہک٪ا ؿ٪اکحقاؿ٪اتمرخنی٪ےک٪ااقتعد٪رپ٪لقن٪رک٪الےئ٪اؽر٪اُں٪ےس٪ااجتحح٪ ایک٪ھچک٪ریغؿ٪راھکےت٪وہ٪وت٪لساں٪دیہ٪رکؽہک٪ؽۃ٪قاںیت٪وقنمل٪مہنع٪ےن٪زک٪اتکؿ٪ںیم٪یھکل٪ںیہ٪رگم٪ہی٪ےيہک٪ہک٪یجوز للوھایب ماالیجوز
لغریہ(٪ؽاہیب٪ےکےئل٪ؽۃ٪ھچک٪اجكر٪ےہ٪وج٪دؽرسؽں٪ےکےئل٪اجكر٪ںیہن۔ؿ)٪ ف٪انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪رمؽؼ٪ادمح٪ؽشایعف٪ؽدبعارلراص٪ؽیقہيب: اافہض٪قاہین:ریہ٪اس٪قاؿ٪ںیم٪دحك ِ وھذا حدیث احمد اذیقول حدثنا عبدالرزاق اؽر٪ہی٪ادمح٪یک٪دحكف٪ےہ،دحكف٪ےباں٪یک٪مہ٪ےس٪دبعارلراص٪ اخربنا ابن جر یج اخربین حسنی بن عبداهلل بن ےن،اس ٪وک ٪ربخ٪دؼ ٪انب٪رججی٪ےن،اس٪وک٪ربخ٪دؼ٪نیسح٪نب٪
عبیداهلل بن عباس عن عکرمۃ و
دبعاهلل٪نب٪دیبعاهلل٪نب٪ابعس٪ےن٪ہک٪رکعہم٪اؽر
110ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪حیحص٪اخبرؼ٪قاؿ٪لؾرخ٪الؿہر٪ایل٪اشعل٪اخل٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلہیب٪ریبؽؿ۱١٢/٢٪ ك 111لین٪االؽػار٪رشح٪صتیػؽ٪االابخر٪اوباؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلؾ بتن٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤۱/۱٪ ف٪ایعمراقحل٪ؿ۱٧٤٪ Page 57 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل عنہما قال :رکبی،انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رؽاكف٪رکےت٪ںیہ٪ کریب عن ا بن عباس ریض اهلل ٰ تعایل ہک ٪انب ٪ابعس ٪ےن ٪مہ ٪ےس ٪لُؾاھچ":ایک ٪ںیم ٪ںيہمت ٪رفس ٪ےک٪ اال اخربکم عن صالة رسول اهلل صیل اهلل ٰ علیہ وسلم یف السفر؟ قلنا :بیل۔قال :کان اذا دؽراں ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪یک ٪امنر ٪ےک ٪قارے٪ ٰ ںیم٪ہن٪اتبؽں؟٪مہ٪ےن٪اہک":ویکں٪ںیہن(٪رضؽر٪اتبںیئ)٪انہؾں٪ زاغت الشمس یف مزنلہ جمع بنی الظھر ےن ٪اہک ٪ہک٪ارگ٪اجےئ ٪ایقس ٪رپ٪رؽال ٪وہاجقا ٪اھت ٪وت٪وسار ٪وہےن ٪ےس٪ والعصر،قبل ان یرکب،واذا لم تز غ لہ یف مزنلۃ ےلہپ٪رہظ٪اؽر ٪رصع٪وک٪ااھٹک٪ڑپھ٪ےتیل٪ےھت٪اؽر ٪ارگ٪اجےئ٪ایقس٪رپ٪ سار،حیت اذاکانت العصر،نزل فجمع بنی الظھر رؽال ٪ںیہن ٪وہقا ٪اھت ٪وت ٪لچ ٪ڑپےت ٪ےھت ٪اؽر ٪خـ ٪رصع ٪وہیت ٪یھت ٪وت٪ 112 والعصر۔واشار الیہ ابوداؤد تعلیقا ،فقال :ارت ٪رک٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪ااھٹک٪ڑپھ٪ےتیل٪ےھت۔اس٪رؽاكف ٪یک٪رطف٪
رواہ ھشام بن عروة عن حسنی بن عبداهلل عن اوبداؽد ٪ےن ٪لعلیغدا ٪اشارۃ ٪ایک ٪ےہ ٪اؽر ٪اہک ٪ےہ ٪ہک ٪اس ٪وک ٪ہساس ٪انب٪ تعایل رعؽۃ٪ےن٪نیسح٪انب٪دبعاهلل٪ےس،اس٪ےن٪رکبی٪ےس،اس٪ کریب عن ا بن عباس عن النیب صیل اهلل ٰ ےن ٪انب ٪ابعس ٪ےس،انہؾں ٪ےن ٪یبن ٪یلص ٪اهلل ٪ہیلع ٪ؽملس٪ علیہ وسلم،ولم یذکر لفظہ 113۔ ےس۔رگم٪اوبداؽد٪ےن٪اس٪ےک٪اافلع٪درک٪ںیہن٪ےئ٪ںیہ۔(ؿ) الں٪عمج٪اس٪اک٪فعض٪ميلست٪رکےئگ٪شاقد٪ایس٪ےئل٪ھچک٪وسح٪ھجمس٪رک٪صلّایج٪یھب٪اُس٪اک٪درک٪رقاں٪رپ٪ہن٪الےئ٪ذہلا٪اس٪ںیم٪رقادۃ٪کالس٪یک٪ںیمہ٪ وخد٪اقق ِ ن احخـ٪ںیہن٪قامہ٪اانت٪ولعمس٪رےہ٪ہک٪اُس٪ےک٪راؽؼ٪نیسح٪ذموکر٪اہمئ٪شاں٪ےک٪كردقك٪فیعض٪ںیہ۔ زیٰؽ٪ےن٪فرامقا٪:فیعض۔اوباحمت٪رارؼ٪ ےن٪فرامقا٪:فیعض،یکتب حدیثہ والیحتج بہ (٪114فیعض٪ےہ،اس٪یک٪دحكف٪یھکل٪اجےئ٪رگم٪اس٪ےس٪ادتسالل٪ہن٪ایک٪اجےئ۔ؿ)٪
اوبررہع٪ؽریغۃ٪ےن٪اہک٪:لیس بقوی (٪وقؼ٪ںیہن٪ےہ۔ؿ)وجراجین٪ےن٪اہک٪:الیشتغل بہ (٪ 115اس٪ےک٪شاھت٪وغشمل٪ںیہن٪وہقا٪ نب٪ابحں٪ےن٪اہک٪:یقلب االسانید ویرفع المراسیل (٪116اانسدؽں٪وک٪ٹلپ٪داتی٪اھت٪اؽر٪رماليس٪وک٪رموفف٪ اچےئہ۔ؿ)٪٪ا ِ
112دنسم٪اامس٪ادمح٪نب٪جتبل٪ار٪دنسم٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪وبطمہع٪دارارکفل٪ریبؽؿ۱٢٧/۳٪ 113ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪عبطم٪ضذتبایئ٪الوہر،۳٧۳/۳٪فنصم،ایب٪رکب٪دبعارلراص٪نب٪امہس٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪العکیـ٪االشالیم٪ریبؽؿ٪ ٥٤٨/٢
114ارشاد٪اصلرؼ٪قاؿ٪لؾرخ٪الؿہر٪ایل٪اشعل٪اخل٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلہیب٪ریبؽؿ٥٤٨/٢٪ 115زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪نیسح٪نب٪دبعاهلل٪٢١۳٢٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ٥۱٧/۳٪ 116لین٪االؽػار٪رشح٪صتیػؽ٪االابخر٪اوباؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤٤/۱٪ Page 58 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
انبداتیاھت۔ؿ)دمحم٪نب٪دعس٪ےن٪اہک٪:کان کثری الحدیث،ولم ارھم یحتجون بحدیثہ(٪دحںیثی٪تہب٪ایبں٪رکقااھت،املعء٪اس٪یک٪ ااحدكف ٪ےس ٪ادتسالل ٪ںیہن ٪رکےت ٪ےھت۔ؿ)٪اہیں ٪قك ٪ہک٪لسایئ ٪ےن٪فرامقا٪ :رتمؽك٪ایدحكف ٪اامس ٪اخبرؼ ٪ےن٪فرامقا ٪یلع ٪نب٪دمینی ٪ےن ٪اہک٪: ترکت حدیثہ (117ںیم ٪ےن ٪ایکس ٪دحكف ٪وک ٪رتك ٪رکدقا ٪ےہ۔ؿ) ٪الرجس ٪احظف ٪ےن ٪رقتبی ٪ںیم ٪اہک٪ :فیعض۔اس ٪دحكف ٪یک ٪لطعیف٪ قک رشح٪اخبرؼ٪عسؾالین٪شایعف٪ؽرشح٪ؤمػا٪رراقین٪امیکل٪ؽرشح٪صتیػؽ٪وشاکین٪ػاہرؼ٪ںیم٪د ھیے،ارشاد٪ںیم٪حتف٪اابلرؼ٪ےس٪ےہ:
لکن لہ شاھد من طر یق جماد عن ایوب عن ایب نکیل٪اس٪اک٪اقك٪شادہ٪ےہ٪وج٪رطبہقی٪حعاد٪رمؽؼ٪ےہ٪حعاد٪اویؿ٪ قالبۃ عن ا بن عباس،الاعلمہ اال مرفوعا،انہ ےس،ؽۃ٪اوبطالہب٪ےس،ؽۃ٪انب٪ابعس٪ےس٪رؽاكف٪رکےت٪ںیہ(٪اؽر٪ کان اذا انزل مزنال یف السفر فاعجبہ اقام ےتہک ٪ںیہ ٪ہک) ٪ریمے ٪ایخل ٪ںیم ٪ہی ٪رؽاكف ٪رموفف ٪یہ ٪ےہ ٪ہک٪ خـ ٪رفس ٪ےک ٪دؽراں ٪یسک ٪زنمل ٪رپ ٪اُرتےت ٪ےھت ٪اؽر ٪ؽۃ ٪ہگج ٪دنسپ٪ فیہ،حیت یجمع بنی الظھر والعصر،ثم ا اجیت٪یھت٪وت٪ؽاہں٪رہٹ٪اجےت٪ےھت٪اہیں٪قك٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪اجکي٪ یرتحل،فاذا لم یتھیألہ المزنل مدیف السری ڑپےتھ ٪ےھت ٪رھپ ٪رفس ٪رشؽف ٪رکےت ٪ےھت ٪اؽر ٪ارگ ٪وکیئ ٪ایسی ٪زنمل٪ فسار حیت یزنل،فیجمع بنی الظھر والعصر۔ ايہم٪ںیہن٪وہیت٪یھت٪وت٪ےتلچ٪رےتہ٪ےھت٪اہیں٪قك٪ہک٪یسک٪ہگج٪ا ُرت٪ لبیھ خرجہ ا یق،ورجالہ ثقات،اال انہ مشکوك یف رک٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪عمج٪رکےتیل٪ےھت۔اس٪وک٪یقہيب٪ےن٪رؽاكف ٪ایک٪ رفعہ،والمحفوظ انہ موقوف۔وقداخرجہ من ےہ٪اؽر٪اس٪ےک٪راؽؼ٪ہقث٪ںیہ٪نکیل٪اس٪اک٪رموفف٪وہقا٪وکشمك٪ وجہ اٰخر،مجزوما بوقفہ عیل ا بن عباس،ولفظہ :ےہ،وفحمع ٪قاؿ ٪ہی ٪ےہ ٪ہک ٪ہی ٪رؽاكف ٪وموقف ٪ےہ۔یقہيب ٪ےن٪ اقك ٪اؽر ٪دنس ٪ےس ٪یھب ٪اس ٪وک ٪رؽاكف ٪ایک ٪ےہ ٪سج ٪ےک ٪اطمقب٪ اذا کنتم سائر ین،فذکر نحوہ 118٢۔ اس٪اک٪انب٪ابعس٪رپ٪وموقف٪وہقا ٪ینيقي٪ےہ،اس٪ےک٪اافلع ٪اس٪ رطح٪ںیہ٪خـ٪مت٪ےنلچ٪ؽاےل٪وہ(٪وت٪ویں٪ایک٪رکؽہک۔۔۔۔۔۔)٪ اس٪ےک٪دعب٪درح٪قاال٪رطہقی٪ذموکر٪ےہ۔(ؿ)
رشح ٪ؤمػا ٪ںیم ٪اےس ٪درک ٪رکےک ٪فرامقا٪ :وقدقال ابوداؤد لیس یف تقدیم الوقت حدیث قائم (٪ 119اوبداؽد ٪ےن ٪فرامقا،دقتمی٪ ؽظف٪رپ٪وکیئ٪دحكف٪قاكف٪ںیہن۔ؿ) اوقل٪:ؽۃ٪فیعض٪اؽر٪اُس٪اک٪ہی٪شادہ٪وموقف٪ارگ٪قارفلؿ٪ؽرموفف٪یھب٪وہےت٪وت٪ایک٪اکس٪دےتی٪ہک٪اُں٪اک٪
117لین٪االؽػار٪رشح٪صتیػؽ٪االابخر٪اوباؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٤٤/۱٪ ن 118ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪اخبرؼ٪قاؿ٪ویرخ٪الؿہر٪ایل٪اشعل٪اداار ذل٪اخل٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلیب٪ریبؽؿ)٢١۱/٢٪ ل 119رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪اامس٪امكل،اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪ؽارضحلؽالسفر،وبطمہع٪ا عکتبۃ٪ااجتلرقۃ٪اربکلٰؼ٪رصم٢٩٢/۳٪ Page 59 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
احلص ٪وت ٪ہی ٪ہک ٪وج ٪زنمل ٪وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪وک ٪دنسپ ٪ا یت ٪اؽر ٪دؽرہپ ٪ؽںیہ ٪وہاجقا ٪وت ٪رہظ ٪ؽرصع ٪دؽونں ٪ےس ٪افرف ٪وہرک ٪وسار٪ فیر ہنيعب٪ایس٪ایبں٪ےس٪شادہ٪اک٪شار٪یتح٪زنيل ٪ػق٪عمج٪یقیقح٪رپ٪افال٪شادہ٪ںیہن٪اؽر٪اکكف٪اشعل٪اک٪ وہےت٪اس٪ںیم٪رصع٪اک٪شیپ٪ار٪ؽظف٪ڑپھ٪انيل٪اہکں٪لکالٖ ٪
وجاؿ٪وعبہن٪اعتیٰل٪ایبقاؿ٪ا دنئۃ٪ےس٪ےئجیل٪وباهلل التوفیق٪ارگ٪ےيہک٪رؽاكف٪شایعف٪ویں٪ےہ: ن اخربین ا بن ایب یح ٰٰي عن حسنی بن عبداهلل بن ربخ ٪دؼ ٪ےھجم ٪انب ٪ایب ٪زیٰؽ ٪ےن ٪نیسح ٪انب ٪دبعاهلل ٪ےس ٪ہک٪ عبیداهلل بن عباس بن کریب عن ا بن عباس رکبی ٪ےن ٪انب ٪ابعس ٪ےس ٪رؽاكف ٪یک ٪ےہ،اس ٪ےک ٪دعب٪ ریض اهلل تعایل عنھما،فذکر الحدیث،وفیہ جمع دنمرہج ٪قاال ٪رؽاكف ٪ذموکر ٪ےہ ٪اؽر ٪اس ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪رؽال ٪ےک٪ ٰ ؽظف٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪عمج٪رکےت٪ےھت۔(ؿ)٪ بنی الظھر والعصر یف الزوال 120۔ ن ن حہ ن اوقل٪:اس٪یک٪دنس٪ںیم٪انب٪ایب ٪زبی ٰرایضف٪دقؽرؼ٪زتعمیل ٪غؽ٪یھب٪رتمؽك٪ؽاعق٪ےہ٪اامس٪الج ٪زیٰؽ٪نب٪دیعس٪نب٪اعطقں٪ؽاامس٪الج ٪زی ٰؽ٪نب٪ نیعم٪ؽاامس٪الج٪یلع٪نب٪دمینی٪ؽاامس٪كرقد٪نب٪اہرؽں٪ؽاامس٪اوبداؽد٪ؽریغمہ٪ااکكر٪ےن٪فرامقا٪:ذکاؿ٪اھت۔اامس٪ادمح٪ےن٪فرامقا٪:شارؼ٪قالںیئ٪اُس٪ ںیم ٪ںیھت۔اامس ٪امكل ٪ےن ٪فرامقا٪ :ہن ٪ؽۃ ٪دحكف ٪ںیم ٪ہقث ٪ےہ ٪ہن ٪دنی ٪ںیم۔اامس ٪اخبرؼ ٪ےن ٪فرامقا٪ :اہمئ ٪دحمنیث ٪ےک ٪كردقك ٪رتمؽك٪
ےہ۔زیماں٪االدتعال٪ںیم٪ےہ: ن ن ابرھیم بن ایب یحٰي،احدالعلماء الضعفاء،قال اكرامیہ ٪نب ٪ایب ٪زیٰؽ ٪فیعض ٪املعء ٪ںیم ٪ےس ٪اقك ٪ےہ۔ زیٰؽ ٪انب٪ یحٰي بن سعید :سألت ما لکاعنہ،اکان ثقۃ یف دیعس ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪ںیم ٪ےن٪اس ٪ےک٪قارے٪ںیم ٪امكل ٪ےس٪لُؾاھچ٪ الحدیث؟ قال :ال،والیف دینہ۔وقال یحٰي بن ہک٪ایک٪ؽۃ٪دحكف٪ںیم٪اقق ِل٪اامتعد٪اھت؟٪انہؾں٪ےن٪وجاؿ٪دقا٪:ہن٪ ن ؽۃ٪دحكف٪ںیم٪اقق ِل٪اامتعد٪اھت،ہن٪دنی٪ںیم۔اؽر ٪زیٰؽ٪انب٪نیعم٪ معنی :سمعت القطان یقول :ابرھیم بن ایب ن زی ك ےن٪اہک٪:ںیم٪ےن٪اطقں ٪وک٪ےتہکُ ٪ضبا ٪ےہ٪ہک٪ا رمیہ٪انبٰ ٪ؽ٪ یحٰي کذاب۔وروی ابوطالب عن احمد بن ذکاؿ ٪ےہ۔اوبػالف ٪ےن ٪ادمح ٪انب ٪جتبل ٪ےس ٪لقن ٪ایک ٪ےہ ٪ہک٪ حنبل،قال :ترکوا حدیثہ ،قدری،معتزیل، انہؾں ٪ےن ٪اہک٪ :املعء ٪ےن ٪اس ٪یک ٪دحكف ٪وک ٪رتك ٪رکدقا٪ لی ص یروی احادیث س لھا ا ل وقال البخاری :ےہ،دقرؼ٪ےہ،زتعمیل٪ےہ،ےب٪الص٪دحںیثی٪رؽاكف ٪رکقا٪ ترکہ ا بن المبارك والناس۔وروی عبداهلل بن ےہ۔اخبرؼ٪ےن٪اہک٪:انب٪ابمرك٪ےن٪اؽر٪ولوگں٪ےن احمد عن ابیہ،قال :قدری،جھیم،
120دنسم٪ااشلیعف Page 60 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
کل بالء فیہ،ترك ال ّناس حدیثہ،وروی عباس اس ٪یک ٪دحكف ٪وک ٪رتك ٪رکدقا ٪ےہ۔دبعاهلل ٪انب ٪ادمح ٪اےنپ ٪ؽادل٪ حہ عن ا بن معنی،کذاب،رافیض۔وقال محمد بن ےس ٪لقن ٪رکےت ٪ںیہ ٪ہک ٪انہؾں ٪ےن ٪اہک٪ :دقرؼ ٪ےہ ،غؽ٪ عثمان بن ایب شییۃ :سمعت علیا یقول :ابرھیم ےہ،ہر ٪قال٪اس٪ںیم٪قایئ٪اجیت٪ےہ،ولوگں٪ےن٪اس٪یک٪دحكف٪ بن ایب یح ٰٰي کذاب۔وقال النسائی والدارقطین وغریھما،مرتوك 121۔ اُیس٪ںیم٪ےہ:
قال ا بن حبان :کان یکذب یف الحدیث 122۔
وھچردؼ ٪ےہ۔ابعس،انبِ٪نیعم ٪ےس ٪قالق ٪ےہ ٪ہک ٪ؽۃ ٪ذکاؿ٪
ےہ،رایضف٪ےہ۔دمحم٪انب٪امثعں٪انب٪ایب٪ہبیش٪ےن٪اہک٪ےہ٪:ںیم٪ ن ےن٪یلع٪وک٪ےتہکُ ٪ضبا ٪ےہ٪ہک٪اكرامیہ٪انب٪ایب ٪زیٰؽ٪ذکاؿ ٪ےہ۔ لسایئ،دارعـیؽ٪اؽر ُ٪دؽرسؽں٪ےن٪اہک٪ہک٪رتمؽك٪ےہ۔(ؿ) ح انب٪ابحں٪ےن٪اہک٪ہک٪دحكف٪ںیمُ ٪ھؾؿ٪وباتل٪اھت۔(ؿ)
اُیس٪ںیم٪ےہ:٪
قال ابومحمد الداریم :سمعت یزید بن ھارون ،اوبدمحم٪داریم٪ےن٪اہک٪ہک٪ںیم٪ےن٪كرقد٪انب٪اہرؽں٪ےس٪انس٪ہک٪ؽۃ٪ ن ح اكرامیہ٪انب٪ایب ٪زیٰؽ٪وکُ ٪ھؾقا٪ظرار٪دےتی٪ےھت۔(ؿ) ابرھیم بن ایب یح ٰٰي 123۔ یکذب ٰ قدبيہ٪الیہدبی٪ںیم٪ےہ: عن الزھری وصا لح مویل التوأمۃ وعنہ الشافیع و رہرؼ٪اؽر ٪اصحل٪ومیل٪اوتلاہم٪ےس٪اؽر ٪اس٪ےس٪شایعف٪اؽر ٪درگی٪ اٰخرون،قال عبداهلل بن احمد عن ابیہ :کان املعء٪لقن٪رکےت٪ںیہ ٪ہک٪دبعاهلل٪نب٪ادمح٪اےنپ٪ؽادل٪ےس٪ایبں٪ حہ قدریا،معتزلیا،جھمیا،کل بالء فیہ۔قال ابوطالب رکےت ٪ںیہ ٪ہک (٪اكرامیہ ٪ذموکر) ٪دقرؼ ٪اھت،زتعمیل ٪اھت ،غؽ ٪اھت، ہر ٪قال٪اس٪ںیم٪وموجد ٪یھت۔اوبػالف ٪ےن٪ادمح٪نب٪جتبل٪ےس٪ ع ب حنب ن احمد ن
ل :ترك الناس حدیثہ،وکان یأخذ
احادیث الناس فیضعفھا یف کتبہ۔وقال یحٰي لقن٪ایک٪ہک٪ولوگں٪ےن٪اس٪جیک٪دحكف٪وھچردؼ٪یھت،ؽۃ٪ولوگں٪ ن القطان :کذاب۔وقال احمد بن سعید بن ایب مریم :یک٪دحںیثی٪ےل٪رک٪اینپ٪اتکوبں٪ںیم٪ھکل٪اتيل٪اھت۔ زیٰؽ٪اطقں٪ےن٪ ح اہکُ ٪:ھؾقا٪ےہ۔ادمح٪انب٪دیعس٪انب٪ایب٪رممی٪ےن٪اہک٪:ںیم٪ےن قلت لیحٰي بن
ن 121زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪اكرامیہ٪انب٪ایب ٪زیٰؽ٪۳٨٩وبطمہع٪دارارعملتف٪ریبؽؿ٥٧/۳٪۔٥٨ ن 122زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪اكرامیہ٪انب٪ایب ٪زیٰؽ٪۳٨٩وبطمہع٪دارارعملتف٪ریبؽؿ٦١/۳٪ ن 123زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪اكرامیہ٪انب٪ایب ٪زیٰؽ٪۳٨٩وبطمہع٪دارارعملتف٪ریبؽؿ٦١/۳٪ Page 61 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
معنی،فابن ایب یح ٰٰي؟ قال :کذاب 124١۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ن ن زیٰؽ ٪انب ٪نیعم ٪ےس ٪انب ٪ایب ٪زیٰؽ ٪ےک ٪قارے ٪ںیم ٪لُؾاھچ ٪وت٪ انہؾں٪ےن٪اہک٪:ذکّاؿ٪ےہ۔(ؿ)
قدرکۃ ٪الزفاع ٪ںیم ٪ےہ٪ :قال ا بن معنی وابوداؤد :رافیض کذاب (٪ 125انب ٪نیعم ٪اؽر ٪اوبداؽد ٪ےن ٪اہک٪ :رایضف ٪ےہ،ذکاؿ٪ ےہ۔ؿ)الرجس٪رقتبی٪ںیم٪ےہ٪:مرتوك 126اھ ٪الکل٪قااصتخر۔اہیں٪قك٪ہک٪اوبرمع٪نب٪دبعاربل٪ےن٪اہک٪اُس٪ےک٪فعض٪رپ٪اامجف٪ےہ٪
127 تعایل اعلم۔ کمانقلہ یف المیزان یف ترجمۃ عبدالکریم بن ایب المخارق واهلل ٰ اافہض٪قاہثل٪:ویں٪یہ٪دحكف٪دارعـیؽ:
حدثنا احمد بن محمد بن سعید ثنا المنذر بن دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪ادمح ٪انب ٪دمحم ٪انب ٪دیعس ٪ےن ٪ذنمر ٪انب٪
محمدثنا ایب ثنا ایب ثنا محمد بن الحسنی بن دمحم٪ےس،اس٪ےن٪اےنپ٪قاؿ٪ےس،اس٪ےن٪اےنپ٪قاؿ٪ےس،اس٪ عیل بن الحسنی ثین ا بن عن ابیہ عن جدہ عن ےن٪دمحم٪ےس،اس٪ےن٪اےنپ٪ؽادل٪نیسح٪ےس،اس٪ےن٪اےنپ٪ؽادل٪ یٰلع ٪انب ٪اامس ٪نیسح ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس،انہؾں ٪ےن ٪اےنپ٪ تعایل قال کان صیل اهلل علیہ وسلم عیل ریض اهلل ٰ م دادا ٪یلع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪بہ ٪ےس ٪ہک ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل٪ اذا ارتحل حنی تزول الشمس جمع بنی الظھر ہیلع ٪ؽملس ٪ارگ ٪رؽال ٪ےک ٪ؽظف ٪رؽایگن ٪اایتخر ٪فرامےت ٪ےھت ٪وت ٪رہظ٪ وعجل العصر،ثم جمع بینھما 128۔ ؽرصع٪وک٪ااھٹک٪ڑپھ٪ےتیل٪ےھت٪اؽر٪ارگ٪رؽایگن٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪یھت٪ وت٪رہظ٪وک٪ؤمرخ٪رکےک٪اؽر٪رصع٪وک٪دقمس٪رکےک٪دؽونں٪وک٪اجکي٪ڑپھ٪ ےتیل٪ےھت۔(ؿ) اس٪ںیم٪وس٪ارتعؿ٪ػاہرۃ٪ےک٪وکیئ٪راؽؼ٪ہقث٪رعمؽف٪ںیہن۔دمعۃ٪ااقلرؼ٪ںیم٪فرامقا:
الیصح اسنادہ،شیخ الدارقطین ھو ابوالعباس اس ٪اک ٪اانسد ٪حیحص ٪ںیہن ٪ےہ ٪ویکہکن ٪دارعـیؽ ٪اک ٪ااتسد (٪ادمح)٪ اوباابعلس٪انب٪دقعۃ٪ےہ،وج٪ارگہچ٪خف ّاعِ٪دحكف بن عقدة،احدالحفاظ،
ن 124جالہص٪قدھیـ٪ذہتبی٪اامکلل٪اخل،رتہمج٪اكرامیہ٪انب٪ایب ٪زیٰؽ،٢٧٤وبطمہع٪ہبتکم٪ارثہی٪شاہلگن٪لہ(٪وخیشوپرۃ)٥٥/۳٪ 125قدرکۃ٪الزفاع٪رتحعۃ٪اكرامیہ٪نب٪دمحم٪ادملین٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاد٪دنک٢٢٧/۳٪ 126رقتبی٪الیہدبی،رتحعۃ٪اكرامیہ٪نب٪دمحم٪ادملین٪وبطمہع٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل،قاتں٪٪ؿ٢۱
127زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪دبعارکلمی٪انب٪ایب٪ااخملرص٪۳٥٧٢٪وبطمہع٪دارارعملتف٪ریبؽؿ٪انبلں٦٤٦/٢٪ 128ننس٪ادلارعـیؽ،قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصلٰؾنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪ہشن٪الس ّبۃ٪اتلمں٢٩۳/۳ ٪ Page 62 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
لکنہ شییع قلت :بل نص یف موضع اخر من ںیم٪ےس٪ےہ٪نکیل٪ہعیش٪ےہ۔ںیم٪ےن٪اہک٪:ہکلب ٪زیماں ٪ےک٪ المیزان،فیہ ویف ا بن خراش،ان فیھما رفضا اقك٪اؽر٪اقمس٪ںیم٪اس٪ےک٪اؽر٪انب٪رخاس٪ےک٪قلعتم٪اھکل٪ےہ٪ہک٪ وبدعۃ۔اھ ) وقد تکلم فیہ الدارقطین وحمزة اں ٪ںیم ٪رضف ٪اؽر ٪دبمـ ٪قایئ ٪اجیت ٪ےہ۔وخد ٪دارعـیؽ ٪اؽر ٪حغرۃ٪ ب یمہس ٪ؽریغۃ ٪ےن ٪یھب ٪اس ٪رپ ٪رجح ٪یک ٪ےہ،اؽر ٪اس ٪اک ٪ااتسد ٪ذنمر٪ السھیم وغریھما۔وشیخہ المنذر بن محمد ن انب ٪دمحم ٪نب ٪ذنمر ٪یھب ٪رقادۃ ٪وقؼ ٪ںیہن ٪ےہ۔ہی ٪قاؿ ٪یھب٪ المنذر،لیس بالقوی ایضا قالہ الدارقطین دارعـیؽ ٪ےن ٪یہک ٪ےہ۔اؽر ٪ذنمر ٪اک ٪قاؿ ٪اؽر ٪دادا ٪دؽونں ٪ریغ٪ ایل معرفتھما 129۔ ایضا۔وابوہ وجدہ یحتاج ٰ رعمؽف٪ںیہ۔(ؿ) اوقل٪:ؽۃ٪حیحص٪یہ٪یہس٪وت٪ا فاف دا اصف٪اصف٪امہرے٪دیفم٪ؽوماقف٪ےہ٪اُس٪اک٪رصحی٪افمد٪ہی٪ہک٪طُؾرح٪دےتلھ٪یہُ ٪کؾح٪وہقا٪وترہظنی٪عمج٪فرامےت٪ ُكرػاہر ٪ہک٪رؽال٪وہےت٪یہ٪وکح ٪اؽر ٪عمج٪دقتمی٪اک٪عمج٪احمل۔ایک٪شیپ٪ار ٪رؽال٪رہظ٪ؽرصع٪ڑپھ٪ےتیل٪الرجس٪ؽیہ٪عمج٪رمادسج٪اکاصف٪ایبں ٪وخد٪
ا وصوموجد٪ہک٪رہظ٪دبری٪اؽر٪رصعدلج٪ڑپےتھ،یہی٪عمج٪وصرؼ٪ےہ کما الیخیف۔ اافہض٪راہعب٪:دحكف٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ہک٪اِں٪شاء٪اهلل٪ازعلكر٪عمج٪قاریخ٪ںیم٪ا یت٪ےہ٪اُس٪ںیم٪رعمؽف٪ؽوفحمع٪ؽرمؽؼ٪امجريہ٪اہمئ٪اقثؿ٪ ؽدعؽل٪ذموکر٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽحیحص٪ملسم٪ؽ ُشتن٪ایب٪داؽد٪ؽننس٪لسایئ٪ؽططیّف٪احطؽؼ٪ؽریغاہ٪اعہم٪دؽا٪دنی٪اشالس٪رصف٪اس٪دقر٪ےہ٪ہک٪وضحرُ ٪كرونر٪ ولصاؿ ٪اهلل ٪اعتلی ٰؾشالہم ٪ہیلع ٪ارگ ٪دؽرہپ ٪دےنلھ ٪ےس ٪ےلہپ ُ ٪کؾح ٪فرامےت ٪رہظ ٪ںیم ٪رصع ٪قك ٪قاریخ ٪رکےک ٪شاھت ٪شاھت ٪ڑپےتھ ٪اؽر ٪ارگ ٪زنمل ٪یہ ٪رپ٪ ؽظف٪رہظ٪ا اجقا٪صیل الظھر ثم رکب ٪130رہظ٪ڑپھ٪رک٪وسار٪وہاجےت٪سج٪ےس٪مکحب٪اقمہلب٪ؽوکسؿ ٪ی٪رعمؿ٪انايبں٪اصف٪ػاہر٪ہک٪اہنت٪رہظ٪ ڑپےتھ٪رصع٪اس٪ےک٪شاھت٪ہن٪صالےت۔ؽذہلا٪قاايفں٪عمج٪دقتمی٪ےن٪اُس٪ےس٪نػسك٪ایک٪امک ی٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪ؽارشاد٪اصلرؼ٪ؽریغھعا٪رگم٪ضعب٪رؽاقاؿ٪ رغہبی٪ںیم٪ا قا٪ہک٪رہظ٪ؽرصع٪دؽونں٪ڑپھ٪رک٪وسار٪وہےت۔احمک٪ےن٪ارنیعب٪ںیم٪رطبقی
ص سحق اوباابعلس ٪دمحم ٪انب ٪وقعيؿ ٪ےن ٪دمحم ٪نب ٪ا زٰض ٪اصاغین ٪ےس،اس٪ ایب العباس محمد بن یعقوب عن محمد بن ا ٰ
الصاغاین عن حسان بن عبداهلل عن المفضل بن ےن ٪اسحں ٪انب ٪دبعاهلل ٪ےس،اس ٪ےن ٪لضفم ٪انب ٪اضفہل٪
فضالۃ عن عقیل عن
ےس،اس٪ےن
129دمعۃ٪ااقلرؼ٪قاؿ٪اعمجل ٪ی٪السفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪وبطمہع٪الـباكۃ٪اريخلقۃ٪دقشم۳٤٩/٧٪ ن 130حیحص٪اخبرؼ٪قاؿ٪ادا٪ار ذل٪دعب٪امرامـ٪اسمشل٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٥١/۳٪ Page 63 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل عنہ روایت ليقع٪ےس،اس٪ےن ٪انب ٪اہشؿ ٪ےس،اس٪ےن ٪اسن٪ریض ٪اهلل٪ ا بن شھاب عن ا نس ریض اهلل ٰ کیفان زاغت الشمس قبل ان یرتحل صیل الظھر اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رؽاكف٪یک٪ہک٪ارگ٪رؽایگن٪ےس٪ےلہپ٪رؽال٪وہاجقا٪وت٪ رہظ٪ؽرصع٪ڑپھ٪رک٪وسارُ ٪ہؾارکےت٪ےھت۔(ؿ) والعصر ثم رکب 131۔ ص رفعج٪فرقایب٪ےن٪كیفرد٪وخد٪ا زٰض٪نب٪راوہہی٪ےس٪رؽاكف٪یک: عن شبابۃ بن سوار عن اللیث عن عقیل عن ابشہب ٪انب ٪وساد ٪ےس،اس ٪ےن ٪لیـ ٪ےس،اس ٪ےن ٪ليقع٪ تعایل عنہ،قال :کان ےس،اس٪ےن٪رہرؼ٪ےس،اس٪ےن٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪ الزھری عن ا نس ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم اذاکان یف سفر فزالت ہک٪یبن٪ارکس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪خـ٪رفس٪ںیم٪وہےت ٪ےھت٪ النیب صیل اهلل ٰ الشمس صیل الظھر والعصر جمیعا ثم ارتحل 132۔
اؽر٪رؽال٪وہاجقا٪اھت،وت٪رہظ٪ؽرصع٪وک٪ااھٹک٪ڑپھ٪ےتیل٪ےھت٪رھپ٪رؽاہن٪
وہےت٪ےھت۔(ؿ) اؽطس٪ربطاین٪ںیم٪ےہ:
حدثنا محمد بن ابرھیم بن نصر بن شبیب دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪دمحم ٪انب ٪اكرامیہ ٪انب ٪رصن ٪نب ٪دنسر٪ االصبھاین قال ثناھارون بن عبداهلل الحمال ثنا اكیہاین٪ےن٪اہرؽں ٪انب٪دبعاهلل٪حعال٪ےس،اس٪ےن٪وقعيؿ٪ یعقوب بن محمد الزھری ثنا محمد بن سعد ان ثنا انب ٪دمحم ٪رہرؼ ٪ےس،اس ٪ےن ٪دمحم ٪انب ٪وساں ٪ےس،اس ٪ےن ٪انب٪ ا بن عجالن عن عبداهلل بن الفضل عن ا نس بن لذالں٪ےس،اس٪ےن٪دبعاهلل٪نب٪لضف٪ےس،اس٪ےن٪اسن٪ریض٪ تعایل اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪ہک٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪خـ٪رفس٪ںیم٪ تعایل عنہ،ان النیب صیل اهلل مالك ریض اهلل ٰ ٰ علیہ وسلم کان اذاکان یف سفر فزاغت الشمس قبل وہےت٪ےھت٪وت٪ارگ٪رؽایگن٪ےس٪ےلہپ٪وسرح ٪دلھ٪اجقا ٪اھت٪وت٪رہظ٪ ؽرصع٪وک٪ااھٹک٪ڑپھ٪ےتیل٪ےھت۔(ؿ) ان یرتحل صیل الظھر والعصر جمیعا 133۔ ص رؽاكف٪ا زٰض٪رپ٪اامس٪اوبداؽد٪ےن٪ااکنر٪ایک٪الیعٰمس٪ےن٪اُےس٪ولعمل٪اتبقا٪امک ی٪الععدۃ٪ؽریغاھ۔ ص تعایل عنہ،الکالم ںیم ٪اتہک ٪وہں٪ :اامس ٪ا زٰض ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪یک ٪دقر ٪اؽر٪ اقول :االمام اس ٰحق ریض اهلل ٰ یف جاللۃ قدرہ وعظمۃ فخرہ،لکن نص االمام تمظع٪افیذار ٪ںیم٪وکیئ٪کش ٪ںیہن٪ےہ٪نکیل٪اامس٪اوبداؽد ٪ےن٪ رصتحی٪یک٪ےہ٪ہک٪ؽافؿ٪ےس ابوداؤد انہ
131ارنیعب٪للذامک 132زیماں٪االدتعال٪وحباہل٪رفعج٪فرقایب٪رتہمج٪٧۱۱(٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ٨۱/۳٪ 133مجعم٪االؽطس٪دحكف٪٧٥٤٨٪بتکم٪ااعملرف٪رقاؿ٢٧۳/٨٪۔٢٧٢ Page 64 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
کان تغری قبل موتہ باشھر،قال :وسمعت منہ یف دنچ٪امۃ٪ےلہپ٪اس٪ےک٪احےظف٪ںیم٪رييغت٪ا ایگ٪اھت۔اوبداؽد٪ےن٪اہک٪ہک٪ ایہن٪دونں٪ںیم٪صَتن٪ےن٪اُس٪ےس٪ھچک٪انس٪اھت٪اؽر٪اس٪یک٪ؽہج٪ےس٪ تلك االیام فرمیت بہ134۔کمایف التذھیب۔ وذکر الحافظ المزی حدیثہ الذی زاد فیہ عیل ےھجم٪وعطمں٪ایکایگ۔اسیج٪ہک٪قدبيہ٪ںیم٪ےہ۔اؽر٪احفغ٪ضرؼ٪ےن٪ اس٪یک٪ؽۃ٪دحكف٪درک٪رکےن٪ےک٪دعب،سج٪ںیم٪اس٪ےن٪ااحصؿ٪ سح اصحاب ٰ ص سفنی،فقال :ا ٰ ق اختلط یف اٰخر عمرہ ض فت ز ٰ ٰ ن ٪ےک٪اافلع ٪رپ٪ااضہف٪ایک٪ےہ،اہک٪ےہ٪ہک٪ا ض٪ےک٪قارے٪ 135 تعایل ۔کمایف المیزان۔والشك انہ رحمہ اهلل ٰ خ ںیم ٪اہک٪ایگ٪ےہ ٪ہک ٪ا رخ٪رمع ٪ںیم٪اس ٪وک ٪ا بالع٪وہایگ٪اھت،اسیج ٪ہک٪ ص کان کثری التحدیث عن ظھر قلبہ،امیل المسند زیماں ٪ںیم ٪ےہ۔اس ٪ںیم ٪وت ٪وکیئ ٪کش ٪ںیہن ٪ہک ٪ا زٰض (٪رہمح٪ 136 م کلہ ن حفظہ ٣۔کمایف التذھیب،قال :قال اهلل ٪اعتیلٰ) ٪ےبرتش ٪دحںیثی ٪ضحم ٪قاد ٪ےک ٪اہسرے ٪ایبں ٪ایک٪ احمد بن اس ٰحق الضبیع :سمعت ابرھیم بن ایب رکےت٪ےھت۔اقك٪رمہبت٪انہؾں٪ےن٪لُؾرا٪دنسم٪اینپ٪قاد٪ےس٪اصال٪رکادقا٪ ص طالب،یقول :فذکرہ۔فالغروان یعرتیہ خطؤ یف اھت،اسیج ٪ہک ٪قدبيہ ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪ادمح ٪نب ٪ا زٰض ٪كیعؽ ٪ےن ٪اہک ٪ےہ ٪ہک٪ حدیث او حدیثنی،ومن المعصوم عن مثل ںیم ٪ےن ٪اكرامیہ ٪نب ٪ایب ٪ػالف ٪وک ٪ہی ٪قاؿ ٪ےتہک ٪انس ٪ےہ۔اس ٪ےک ٪دعب٪ انہؾں ٪ےن ٪ؽیہ (٪دنسم ٪ےک ٪اصالء ٪ؽایل ٪قاؿ) ٪درک ٪یک ٪ےہ۔وت ٪اس٪ ذلك یف سعۃ ماروی وکثرتہ؟ ص وصرؿ ٪ںیم ٪ارگ ٪ا زٰض ٪ےس ٪اقك ٪قا ٪دؽ ٪دحوثیں ٪ںیم ٪خؾا ٪ؽاعق٪ وہاجےئ٪وت٪وکیئ٪بجعت٪یک٪قاؿ٪ںیہن٪ےہ۔اس٪دقر٪ؽےسف٪اؽر٪ریثک٪ رؽاقاؿ٪ںیم٪اینت٪وھترؼ٪یس٪خؾا٪ےس٪اؽر٪وکں٪وصعمس٪ےہ؟(٪ؿ)
ص الرجس٪اامس٪دیبہ٪شایعف٪ےن٪اس٪دحكف٪وک٪طبکر٪اہک،اؽر٪اامس٪ا زٰض٪یک٪زغلس٪ظفح٪ؽاشتباۃ٪ےس٪گبا۔
حیث قال :وکذا حدیث رواہ جعفر الفریایب ثنا انچہچن ٪اس ٪ےن ٪اہک ٪ےہ ٪ہک ٪ایس ٪رطح ٪ؽۃ ٪دحكف ٪ےسج ٪رؽاكف ٪ایک٪ ص سحق بن راھویہ ثنا شبابۃ عن اللیث عن عقیل ےہ٪فرقایب ٪ےن٪ا زٰض٪انب٪راوہہی ٪ےس،اس ٪ےن٪ابشہب ٪ےس،اس٪ ا ٰ
تعایل عنہ کان ےن ٪لیـ ٪ےس،اس ٪ےن ٪ليقع ٪ےس،اس ٪ےن ٪انب ٪اہشؿ٪ عن ایب شھاب عن ا نس ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم اذاکان یف سفر ےس،اس ٪ےن ٪اسن ٪ریض٪اهلل ٪اعتیٰل٪مبہ ٪ےس ٪ہک٪روسل ٪اهلل ٪یلص٪ رسول اهلل صیل اهلل ٰ اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪خـ٪رفس٪ںیم فزالت
134زیماں٪االدتعال٪وحباہل٪اوبداؽد(٪رتہمج٪اقحس٪نب٪راوہہی٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٨۱/۳٪ 135زیماں٪االدتعال٪وحباہل٪اوبداؽد(٪رتہمج٪اقحس٪نب٪راوہہی٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٨۱/۳٪ ص ل ل 136جالہص٪قدبيہ٪قدبيہ٪ا عکعال٪رتہمج٪ا زٰض٪نب٪راوہہی٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪االرثہی٪شاہلگن٪لہ٦٩/۳٪ Page 65 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
الشمس صیل الظھر والعصر ثم ارتحل۔فھذا عیل وہےت ٪ےھت ٪اؽر٪وسرح ٪دلھ٪اجقا ٪اھت ٪وت ٪رہظ٪ؽرصع٪ڑپےتھ ٪ےھت٪رھپ٪ نبل رواتہ منکر،فقد رواہ مسلم عن الناقد رؽاہن٪وہےت٪ےھت۔وت٪ہی٪دحكف٪راؽویں٪یک٪دمعیگ٪ےک٪قاؽوجد٪طبکر٪ عن شبابۃ (وذکر لفظہ) تابعہ الزعفراین عن ےہ ٪ویکہکن ٪اس ٪وک ٪ملسم ٪ےن ٪قادق ٪ےس،اس ٪ےن ٪ابشہب ٪ےس٪ عقی ع ب رؽاكف٪ایک٪ےہ(٪اہیں٪دیبہ٪ےن٪اس٪ےک٪اافلع٪درک٪ےیک٪ںیہ)٪ایس٪ شبابۃ،واخرجہ خ م من حدیث ل ن ا ن ك رطح٪ررفعاین٪ےن٪یھب٪اس٪وک٪ابشہب٪ےس٪رؽا ف ٪ایک٪ےہ٪اؽر٪ شھاب عن ا نس (وذکر لفظہ،ای و لیس یف شیئ ملسم٪ےن٪یھب٪اس٪وک٪ليقع٪ےس،اس٪ےن٪انب٪اہشؿ٪ےس،اس٪ منھا :والعصر۔قال ):والریب ان اس ٰحق کان ےن ٪اسن ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪رؽاكف ٪ایک ٪ےہ (٪اہیں ٪دیبہ٪ 137 م یحدث الناس ن حفظہ،فلعلہ اشتبہ علیہ ۔ ےن٪ملسم٪ےک٪اافلع٪درک٪ےیک٪ںیہ،دصقم٪ہی٪ےہ٪ہک٪اخبرؼ٪ؽملسم٪ یک٪یسک٪رؽاكف ٪ںیم٪رصع٪اک٪درک٪ںیہن٪ےہ(٪رصف٪رہظ٪اک٪درک٪ ص ےہ۔دیبہ ٪ےن ٪اہک) ٪اس ٪ںیم ٪وکیئ ٪کش ٪ںیہن ٪ہک ٪ا زٰض ٪ولوگں٪ ےک٪شاےنم٪اینپ٪قاد٪ےس٪دحںیثی٪ایبں٪ایک٪رکقا٪اھت،وہاتکس٪ےہ٪ہک٪ اس٪وک٪اشتباۃ٪ؽاعقُ ٪ہؾا٪وہ۔(ؿ) اس٪ےک٪دعب٪ںیمہ٪ابشہب٪نب٪وسار٪ںیم٪کالس٪یک٪احخـ٪ںیہن٪ہک٪ؽۃ٪ارگہچ٪راجل٪امجہع٪ؽوملغتن٪اانبےئ٪نیعم٪ؽدعس٪ؽایب٪ہبیش٪ےس٪ےہ٪رگم٪دتبمف٪ طکلّـ٪اھت٪اامس٪ادمح٪ےن٪اُےس٪رتك٪ایک،اامس٪اوباحمت٪رارؼ٪ےن٪درہج٪تيجح٪ےس٪شاطق٪اتبقا۔ذہتبی٪الیہدبی٪اامس٪انبِ٪رجح٪مسغالین٪ںیم٪ےہ: شبابۃ بن سوار الفزاری،قال احمد بن حنبل :ابشہب٪انب٪وسار٪زفارؼ٪ادمح٪نب٪جتبل٪ےن٪اہک٪ہک٪ںیم٪ےن٪اس٪وک٪ ترکتہ،لم ا کتب عنہ لالرجا۔قیل لہ :یا ابا عبد وھچردقا ٪اؽر ٪اس ٪ےس ٪دحںیثی ٪ںیہن٪ںيھکل ٪ویکہکن٪ؽۃ ٪اراجء ٪اک٪ اللّٰہ!وابومعویۃ،قال :شبابۃ کان داعیۃ۔ وقال دیقعۃ ٪رکھبا ٪اھت۔یسک ٪ےن ٪اہک ٪ہک (٪اراجء ٪اک ٪دیقعۃ ٪وت) ٪اوباعمؽہی٪ یھب٪رکھبا٪ےہ۔ادمح ٪ےن٪اہک(٪اہں،رگم)٪ابشہب٪اراجء٪اک ٪دا ٪اھت۔ زکریا السایج :صدوق،یدعو ایل االرجا ،کان ص ررکقا ٪شایج٪ےن٪اہک٪ہک ٪ذّا ٪ےہ،اراجء٪اک٪دا ٪ےہ۔ادمح٪اس٪رپ٪ احمد یحمل علیہ 138٢۔ ديقنت٪ایک٪رکےت٪ےھت۔ؿ) اُیس٪ںیم٪ےہ٪:قال ابوحاتم :صدوق،یکتب حدیث والیحتج بہ (٪139اوباحمت٪ےن٪اہک٪ےہ
ص 137زیماں٪االدتعال٪رتہمج٪ا زٰض٪نب٪راوہہی٪٧۱۱٪وبطمہع٪دارارعملتف٪ریبؽؿ۳٨۱/۳٪ 138ذہتبی٪الیہدبی٪مسغالین٪رتہمج٪ابشہب٪نب٪وسار٪الفرارؼ٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاد٪دنک۱١۳/٤٪ 139ذہتبی٪الیہدبی٪مسغالین٪رتہمج٪ابشہب٪نب٪وسار٪الفرارؼ٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاد٪دنک۱١۳/٤٪ Page 66 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہک٪صذّا٪ےہ،اس٪یک٪دحكف٪یھکل٪اجےئ٪رگم٪اس٪وک٪تجح٪ہن٪انبقا٪اجےئ۔ؿ)٪اُیس٪ںیم٪ےہ:
ص قال ابوبکر االثرم عن احمد بن حنبل :کان اوبرکب٪ارثس٪ےن٪ادمح٪نب٪جتبل٪ےس٪لقن٪ایک٪ےہ٪ہک٪ا زٰض٪دیقعۃ٪اراجء٪ یدعو ایل االرجاء،وحیک عنہ قول اخبث من ھذہ یک ٪دوعؿ ٪داتی ٪اھت ٪اؽر ٪اس ٪ےس ٪اقك ٪ااسی ٪وقل ٪یھب ٪وقنمل ٪ےہ ٪وج ٪اں٪ امتس ٪قاوتں ٪ےس ٪رقادۃ ٪ثيبخ ٪ےہ۔اس ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪خـ (٪اهلل ٪اعتیٰل)٪ االقاو یل،قال :اذا قال فقد عمل بجارحتہ۔ وکیئ٪قاؿ ٪اتہک٪ےہ٪وت٪لغتبا ٪اےنپ٪اقك٪وضع(٪رقاں)٪وک٪اکس٪ںیم٪القا٪
وھذا قول خبیث،ماسمعت احدا یقولہ 140۔
ےہ۔ہی ٪اقك ٪ثيبخ ٪وقل ٪ےہ،ںیم ٪ےن ٪یسک ٪وک ٪ہی ٪قاؿ ٪ےتہک ٪ںیہن٪ ُضبا۔(ؿ)
اُیس٪ںیم٪ےہ: بلل قال ابوبکر محمد بن ایب الثلج،حدثین ابوعیل اوبرکب٪دمحم٪نب٪ایب٪ا ج٪ےن٪اہک٪ہک٪ےھجم٪اوبیلع٪انب٪یتخس٪دماینئ٪ےن٪ بن سخیت المدائین،حدثین رجل معروف من اتبقا ٪ہک٪ھجم٪ےس٪دمانئ٪ےک٪اقك٪وہشمر ٪ا دیم٪ےن٪ایبں ٪ایک٪ہک٪ اھل المدائن،قال :رأیت یف المنام رجال نظیف ںیم ٪ےن ٪وخاؿ ٪ںیم ٪اقك ٪وخس ٪ابلس ٪اؽر ٪وخس ٪لکش ٪صخش ٪وک٪ داھکی٪اس٪ےن٪ھجم٪ےس٪لُؾاھچ٪ہک٪مت٪اہکں٪ےک٪رےنہ٪ؽاےل٪وہ؟٪ الثوب حسن الھیأة،فقال یل :من ا ین انت؟ ںیم٪ےن٪اہک٪ںیم٪ا ٪لہِ٪دمانئ٪ںیم٪ےس٪وہں۔اس٪ےن٪وپاھچ٪ قلت :من اھل المدائن،قال :من اھل الجانب دمانئ٪ےک٪اُس ٪ےصح٪ںیم٪رےتہ٪وہ٪سج ٪ںیم ٪اوبابشہب٪راتہ ٪ےہ؟٪ الذی فیہ شبابۃ؟ قلت :نعم! قال فاین ادعو ںیم٪ےن٪اہک٪اہں،اس٪ےن٪اہک٪ہک٪رھپ٪ںیم٪اقك٪داع٪رکقا٪وہں٪اؽر٪ ٰ م ع ئ الل ّہ،فا ن یل دعا ی :اللھم! ان کان شبابۃ مت٪ا نیم٪وہک۔(اس٪ےن٪ویں ُ٪داعیک٪):اے٪اهلل!٪ارگ٪ابشہب٪ريتے٪ یبغض اھل نبیك فاضربہ الساعۃ بفا لج قال :یبن ٪ےک ٪الہ ٪ےس ٪ضغب ٪رکھبا ٪ےہ ٪وت ٪اس ٪وک ٪ایس ٪ؽظف ٪افجل ٪ںیم٪ فانتبھت،وجئت ایل المدائن وقت الظھر،واذا صتبال ٪رکدے۔اس ٪ا دیم ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪ہی ٪دھکی ٪رک ٪ںیم ٪اجگ ٪ایگ ٪اؽر٪ الناس یف ھرج،فقلت،ماللناس؟ قالوا :فلج رہظ٪ےک٪ؽظف ٪دمانئ(٪ےک٪اس٪خطّے٪ںیم٪اہجں٪ابشہب٪راتہ٪اھت)٪
شبابۃ یف السحر،ومات الساعۃ 141٢۔
ایگ٪وت٪داھکی٪ہک٪ولوگں٪ںیم٪ارطضاؿ٪قاقا٪اجقا٪ےہ،ںیم٪ےن٪وپاھچ٪ ہک ٪ولگ ٪ویکں ٪رپاشيں ٪ںیہ؟ ٪انہؾں ٪ےن ٪وجاؿ ٪دقا ٪ہک ٪ا ح ٪رحس٪ ےک٪ؽظف٪ابشہب٪رپ٪افجل٪رگا٪اؽر٪ایھب٪ایھب٪رمایگ٪ےہ۔(ؿ)
140ذہتبی٪الیہدبی٪مسغالین٪رتہمج٪ابشہب٪وسار٪الفرارؼ٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاد٪دنک۱١٢/٤٪ 141ذہتبی٪الیہدبی٪مسغالین٪رتہمج٪ابشہب٪وسار٪الفرارؼ٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاد٪دنک۱١٢/٤٪ Page 67 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رؽاكف٪احمک٪ؽربطاین٪وک٪وخد٪صُلّایج٪یھب٪فیعض٪امں٪ےکچ،فرامےت٪ںیہ٪ف٪:۳٪ؤمفل٪ےن٪داللئ٪ںیم٪ؽۃ٪دحںیثی٪ایبں٪یک٪ںیہ٪نج٪یک٪رطف٪مہ٪وک٪ ھچک٪اافتلؿ٪ںیہن٪ینعی٪اقك٪رؽاكف٪اوبداؽد٪سج٪ےک٪راؽؼ٪ںیم٪فعض٪اھت٪اقك٪رؽاكف٪مجعم٪اؽطس٪ربطاین٪اقك٪رؽاكف٪ارنیعب٪احمک٪لقن٪رکےک٪ ق اُں٪رپ٪نعط٪رکدقا٪اؽر٪وج٪رؽاںیتی ٪زیذہ٪دتماؽل٪ںیھت٪لقن٪رکےک٪اُں٪اک٪وجاؿ٪ںیہن٪دقا٪ہی٪ایک٪ددنيارؼ٪ےہ٪اؽر٪ایک٪رمدایگن٪ہک٪اخبرؼ٪ؽملسم٪وک٪ وھچر٪رک٪ارنیعب٪احمک٪اؽر٪اؽطس٪ربطاین٪وک٪اجڑکپا٪اؽر٪اُں٪ےس٪دؽ٪٢رؽاںیتی٪فیعض٪لقن٪رکےک٪اُں٪اک٪وجاؿ٪دقا۔ذہلا٪ںیمہ٪اں٪ےک٪قاؿ٪ںیم٪لیصفت٪ کالس٪یک٪احخـ٪ہن٪ریہ٪ف٪:٪ دم ٪الھک٪ہپ٪اھبرؼ٪ےہ٪وگایہ٪ريتؼ٪ ریخ٪ہی٪وت٪صلّایج٪ےس٪جدا٪اجےن٪زک٪وبجمرؼ٪ےن٪ولہکا٪وھچر٪رگم٪متس۔ ہفیطل٪:اس٪امافؿ٪یک٪قال ی٪ہی٪ےہ٪ہک٪خـ٪ہی٪رؽاںیتی٪قااققل٪ااجتحح٪لکن٪ںیئگ٪وخد٪رؽاكف٪نیحیحص٪ںیم٪ظفل٪ؽاشعل٪كراھدقا،فرامےت٪ف٪٢ںیہ٪رؽاكف٪یک٪ اخبرؼ٪اؽر٪ملسم٪ےن٪اسن٪ےس(٪ایل قولہ) فان زاغت الشمس قبل ان یرتحل صیل الظھر والعصر ثم رکب۔ ل اوقل٪ :صلّایج ٪ہیفنح ٪یک ٪رمؽؼ ٪وت ٪دمحباهلل٪ا ؿ ٪ےن ٪دھکی ٪یل ٪اؿ ٪وعبہنٖ ٪اعتیٰل ٪اؽر ٪دےئھکی ٪اگ ٪اہیں ٪قك ٪ہک ٪ا ؿ ٪یک ٪ضـ ٪وہوسں ٪یک ٪سکتن ٪وہاجےئ ٪رگم ٪ددنيارؼ ٪ؽ٪ رمدایگن٪اس٪اک٪قاس٪وہاگ٪ہک٪وہشمر٪ؽ٪دتماؽل٪بتک٪ںیم٪رحتفی٪ےکےئل٪رمداہن٪نپ٪اک٪دوعٰؼ٪ےہ٪وت٪نیحیحص٪ںیم٪اس٪ابعرؿ٪اک٪لساں٪دےئجی٪اقك٪رامہن٪ںیم٪ا ؿ٪ ٪اقبطؿ٪رریںی٪ںیم٪وضحرُ ٪كرونر٪زنمۃ٪نع٪الثمل٪ؽالیؾیر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪اعمداهلل٪ھچ٪لثم٪وموجد٪ںیہ٪ہی٪اخبرؼ٪ وک٪طبخ٪رفکؼ٪اجاگ٪اھت٪ہک٪رنیم٪ےک ِ ملسم٪شاقد٪اُںیہن٪اقبطؿ٪یک٪وہں٪یگ۔ ق مث٪اوقل٪:ؽقاهلل٪اوتلقیف٪ہی٪ضـ٪کالس٪قاالیئ٪یھت٪فرؿ٪رکےئجیل٪ہک٪ہی٪رؽاكف ٪زیذہ٪ہکلب٪وخد٪نیحیحص٪وموجد٪یہس٪رھپ٪ںیھمت٪ایک٪عفن٪اؽر٪ںیمہ٪ایک٪رضر٪اُس٪اک٪وت٪اانت٪ احلص٪ہک٪وسرح٪زنمل٪یہ٪ںیم٪دلھ٪اجقا٪وت٪رہظ٪ؽرصع٪دؽونں٪ےس٪افرف٪وہرک٪وسار٪وہےت٪اس٪ےس٪رصع٪اک٪شیپ٪ار٪ؽظف٪ڑپھ٪انيل٪اہکں٪ےس٪لکال۔ اؽّال:٪ؽاؽ٪قلطم٪عمج٪ےکےئل٪ےہ٪ہن٪تیعم٪ؽلعؼیـ٪ےک٪ؽاےطس،حػیعا٪یھب٪اُیس٪قلطم٪عمج٪یک٪قادیک٪رکقا٪ےہ٪وج٪افمد٪ؽاؽ٪ےہ٪اُس٪اک٪طیـؾص٪رصحی٪اامتجف ٪ی٪امکحل٪ ےہ٪عــہ٪ہن٪وخایہ٪وخنایہ٪اامتجف ٪ی٪اولظف٪ا ہی٪رکہمی٪
عــہ :اضیبؽؼ٪رشفی٪ںیم٪رری٪ا ہی٪رکہمی٪
ےہ
حال یف اللفظ،تا کید یف المعین،کانہ قیل :اھبطوا "جمیعا"لف دؾا٪احل٪ےہ،ینعمد٪قادیک٪ےہ،وگقا٪ہک٪اہک٪ایگ،مت٪ضـ٪ انتم اجمعون؛ ولذلك الیستدیع اجتماعھم عیل ارتؽ۔ایس٪ےئل٪اس٪اک٪ہی٪اقتاض٪ںیہن٪ےہ٪ہک٪ضـ٪اقك٪یہ٪ؽظف٪ںیم٪ الھبوط یف زمان واحد کقولك جاؤا جمیعا۔١اھ ۳٢منہ ارتںی،اسیج٪ہک٪مت٪ےتہک٪وہ٪ہک٪ضـ٪ا ےئ٪اھ٪۳٢٪طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ (ؿ) تعایل عنہ (م)۔ ریض جاهلل ٰ ف٪۳ایعمر٪اقحل٪ؿ۱٦٦،۱٦٥٪۔ف٪٢ایعمراقحل٪ؿ۱٧٩٪
Page 68 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
(143 142اؽر٪وتہب٪رکؽ٪اهلل٪اعتیٰل٪یک٪رطف٪مت٪ضـ٪اے٪الہِ٪اامیں!٪قاہک٪مت٪فالح٪قاؽ۔ؿ)٪ مکح٪وتہب٪ضـ٪وک٪شالم٪وہ٪قا٪ہی٪فرؿ٪ایک٪ہک٪امتس٪داین٪ےک٪املسمں٪اقك٪ؽظف٪اقك٪شاھت٪لم٪رک٪طع دا٪ ےن٪ہی٪ارشاد٪فرامقا٪ہک٪ضـ٪املسمں٪وتہب٪رکںیِ ٪ وتہب٪رکںی۔ ف٪امنر٪رماد٪ںیہن٪وہاتکس٪ہک٪ ف٪اامتجف ٪ی٪امکحل٪افمد٪وہقا٪وخد٪اس٪ےک٪ےئل٪یھب٪ؽعض٪امون٪اُس٪ؽظف٪ےس٪ؽظ ِ قاك دبا :اامتجف ٪ی٪اولظف٪ہک٪قدرہعي٪فردك ِ ؽعض ٪اافلع ٪نيیعت ٪اؽاقؿ ٪امنر ٪ےس ٪دقمس ٪ےہ ٪ظفل ٪جمیعا ٪اےنپ ٪ینعم ٪وغلؼ ٪رپ ٪الہ ٪اجتیلہ ٪یھب ٪وبےتل ٪ےھت ٪ںیہنج ٪امنر ٪ےس ٪ربخ ٪یھت ٪ہن ٪اُس ٪ےک٪ ؽظف٪ےس،وت٪الرجس٪اس٪دقتری٪رپ٪اس٪اک٪افمد٪ااحتد٪رامہن٪ؽوقف٪ؽاقمركف ٪ی٪ادصلؽر٪وہاگ٪ؽۃ٪دؽ٪٢امنر٪فرؿ٪ںیم٪قانکمم٪اؽر٪ااصتل٪كرؽہج٪لعؼیـ٪اس٪ صت ینعم ٪حػیعا ٪اک ٪فرد ٪ںیہن ٪ہکلب ٪رصحی ٪ابمنی،الرجس ٪رھپ ٪اُیس ٪ینعم ٪ؽاحض ٪ؽرؽنش ٪ؽالق ٪یػن ٪ینعی ٪اامتجف ٪ی ٪امکحل ٪یک ٪رطف ٪روجف ٪الرس ٪ہک ٪قاتحص٪ ط ٪وصخفا٪دتسمل٪وک۔ تقیقح٪اجمر٪یک٪رطف ٪صیر٪قااجمر د قالبدا :لعؼیـ ٪یہ٪یہس٪رھپ٪عمج٪وصرؼ٪یک٪یفن٪اہکں٪ےس٪وہیئ٪فلّؽ٪حػیعا ٪ویں٪یھب٪اصدص٪اؽر ٪اداعےئ٪دقتمی٪قالط٪ؽراقہ٪ھکذا ینبیغ
التحقیق واهلل ویل التوفیق بحمداهلل ا اتفؿ٪یک٪رطح٪رؽنشُ ٪ہؾا٪ہک٪عمج٪دقتمی٪رپ٪افلدا٪وکیئ٪دلیل٪ںیہن٪یسک٪دحكف٪حیحص٪ںیم٪اس٪یک٪ لُؾ ٪یھب٪ںیہن،صلّایج٪اک٪یعطق٪ؽرسفم٪ہہک٪دانی٪جدا ٪اجےن٪زک٪ہشن٪یک٪رتقگ٪یھت،سب ٰحن اللہ! ٪ایک٪ایسی٪یہ٪وہوسں٪رپ٪وتتیق٪وصنمؿ٪ظرا ں٪ امجف ٪اُطـ ٪رتك٪رکدیئ٪اجںیئ ٪وص ٪اؽر ٪جدا ٪ؽروسل ٪لج ٪جالہل،ؽیلص اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک٪ ؽوصنؿ ٪اؽر ٪شیپ ٪ارؽظف ٪امنر ٪ےک ٪لؾالں ٪رپ ٪ا ِ
وعؼ ٪دنلب ٪اؽر ٪ظرا ں ٪میظع ٪ؽدحكف٪ قادنےھ ُ ٪ہؾےئ ٪اؽاقؿ ٪اُلف ُ ٪قلـ ٪وہںیکس ٪وص،ہی ٪ااھچ ٪لم ٪قایدحكف ٪ےہ ٪ہک ٪اینپ ٪ایخل ٪دنبویں ٪رپ ٪رگ ٪د ٰ تعایل عیل سید المرسلنی سیدنا وموالنا ؽاامجف٪ضـ٪ےس٪ا ںیھکن٪دنب٪والحول والقوة االباهلل العیل العظیم وصیل اهلل ٰ
محمد و ٰا ل ٖہ وصحب ٖہ اجمعنی۔
فصلسووتطعیفدالئلجنعتاخیر
الحمدهلل عمج٪دقتمی٪ےک٪وجاؿ٪ےس٪فرا ِف٪قاس٪صال،اؿ٪عمج٪قاریخ٪یک٪رطف٪جلیے۔صلّایج٪زہبار٪اکؽس٪ؽاکشہ٪اہیں٪یھب٪دؽ ٪یہ٪دحںیثی٪اھچكف٪ قاےئ٪نج٪ےک٪اافلع٪دعتمدۃ٪ےک٪درک٪ےس٪شاقد٪وعاس٪وک٪ہی٪ؽمہ٪دالقا٪وہہک٪اینت٪دحںیثی٪ںیہ،ہی٪دؽ٪٢دحںیثی٪ؽیہ٪ااحدكف٪انب٪رمعؽ٪اسن٪ریض٪اهلل٪ ض اعتیٰل٪مہنع٪ذموکرۃ٪دصر٪لصف٪اؽل٪ؽاافہض٪قاہثل٪ںیہ٪نج٪ےک٪ضعب٪رطص٪ؽاافلع٪دحكف٪اؽل٪عمج٪وصرؼ٪ؽدحكف٪اؽل٪ؽدؽس٪دحكف ٪رعلہ٪ںیم٪ ٢
زگرے٪اں٪ےک٪ضعب٪اافلعِ٪ضعب٪رطص٪وک
142ارقلا ں۱۳/٢ ٤٪ 143اونار٪البیرلی٪یلع٪اہشم٪ارقلا ں٪ارکلمی٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٪ؿ۳٨٪ Page 69 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
صلّایج ٪عمج ٪یقیقح ٪ںیم ٪صن ٪رصحی ٪ھجمس ٪رک ٪الےئ ٪اؽر ٪كرمعِ ٪وخد ٪تہب ٪كمچ ٪كمچ ٪رک ٪دوعے ٪فرامےئ ٪ادرھ ٪ےک ٪نیملکتم ٪ےن ٪اکیر ٪اافداؿ ٪املعےئ٪ شانیقب٪اؽر٪ضعب٪اےنپ٪وساحن٪جدقدۃ٪ےس٪اُں٪ےک٪وجاوبں٪ںیم٪کالس٪وطلی٪ےیک،ریقف٪رفغہل٪اوملیل٪ادقلری٪اک٪ہی٪رصتخم٪وجاؿ٪لقن٪ااقؽلی٪ؽعمج٪اماقل٪ لہ ٪رظن ٪ارگ ٪اقمہلب ٪رکںی٪ دبع ٪ادل ٪رپ ٪افضئ ُ ٪ہؾےئ ٪ا ِ ؽلیق ٪ےکےئل ٪ںیہن ٪ذہلا ٪وعبہنٖ ٪اعتیٰل ٪ؽۃ ٪اافداؿ ٪قارۃ ُ ٪شتیے ٪ہک ٪ضیف ٪ومالےئ ٪الج ٪ےس ٪بلق ِ ٪
لیلج٪ؽمیظع٪فرص٪رپ٪وخد٪یہ٪علطم٪وہں٪وص٪واهلل یختص برحمتہ من یشاء واهلل ذوالفضل العظیم (اهلل٪اعتیٰل٪اینپ٪رحػـ٪ےک٪ شاھت٪ےسج٪اچےہ٪وصخمؿ٪فرامدے٪اؽر٪اهلل٪اعتیٰل٪ملع٪ؽلضف٪ؽاال٪ےہ۔ؿ) شیپ٪رظن٪ریقف٪ںیہ٪اُں٪ںیم٪فصن٪ےس٪رادئ٪ اوقل٪:ؽوحبل٪اهلل٪اوصل٪دحكف٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےک٪اچسیل٪ےس٪رقادۃ٪رطص٪اس٪ؽظفِ ٪ ض وت٪ضحم٪لمجم٪نج٪ںیم٪ااھٹرۃ٪یک٪رطف٪مہ٪ےن٪ااحدكف ٪رعلہ٪ںیم٪اشارۃ٪ایک٪ر٪ےہ٪فصن٪ےس٪مک٪اُں٪ںیم٪اکیر٪اصف٪اصف٪عمج٪وصرؼ٪یک٪رصتحی٪ رکرےہ٪ںیہ٪نج٪ںیم٪ےس٪وچدۃ٪۳٤رؽاقاؿ٪اخبرؼ٪ؽاوبداؽد٪ؽلسایئ٪ؽریغمہ٪ےس٪اُؽرپ٪ذموکرُ ٪ہؾےئ،اہں٪ضعب٪ںیم٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اک٪دعب٪ رغؽؿ٪قفش٪عمج٪رکقا٪ذموکر،اں٪ںیم٪یھب٪ضعب٪ضحم٪وموقف٪لثم٪رؽاكف٪۳ومػاےئ٪اامس٪دمحم:
اخربنا مالك عن نا فع ان ا بن عمر ریض اهلل امكل،قاعف ٪ےس ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ ٪ہک ٪انب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل٪ تعایل عنھما حنی جمع بنی المغرب والعشاء ،امہنع٪ےن٪خـ٪رغمؿ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪ایک٪اھت٪وت٪ےتلچ٪رےہ٪ےھت٪اہیں٪ قك٪قفش٪اغكف٪وہیئگ٪یھت۔(ؿ) سارحیت غاب الشفق 144۔ اؽر٪ضعب٪ںیم٪رعف٪ےہ٪وت٪قاافلع٪اامجل٪ینعی٪وضحر٪ؽاال٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪رصتنذ دا٪ایس٪دقر٪وقنمل٪ہک٪عمج٪فرامیئ٪دقر٪رموفف٪ںیم٪تبیغ٪ كی قفش٪رپ ٪طیـ٪ںیہن٪لثم٪رؽاكف٪٢اخبرؼ: حدثنا سعید بن ایب مریم اخربنا محمد بن دحكف٪ایبں٪یک٪مہ٪ےس٪دیعس٪انب٪ایب٪رممی٪ےن،اس٪وک٪ربخ٪دؼ٪ جعفر قال اخربین زید،ھو ا بن اسلم،عن دمحم ٪انب٪رفعج٪ےن،اس ٪وک ٪رقد ٪نب ٪املس٪ےن ٪اےنپ ٪ؽادلؼ٪ےس٪ ابیہ،قال :کنت مع عبداهلل بن عمر ریض اهلل ہک ٪ںیم٪ص ّکہ ٪ےک٪راےتس٪ںیم٪دبعاهلل ٪انب٪رمع٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل٪امہنع٪ ےک٪شاھت٪اھت٪وت٪اں٪وک٪ہیفص٪تنب٪ایب٪دیبع٪ےک٪قارے٪ںیم٪اػالف٪ تعایل عنھما بطر یق مکّۃ،فبلغہ عن صفیۃ بنت ٰ ن ہ یلم ٪ہک ٪ؽۃ ٪تخس ٪درد ٪ںیم ٪ںیہ۔انچہچن ٪ا ؾں ٪ےن ٪اینپ ٪راتفر ٪زيت٪ ایب عبید شدة وجع،فاسر ع السری،حیت اذاکان رکدؼ٪اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪رغؽؿ٪وہیئگ۔اس٪ےک٪دعب٪ؽۃ٪ارتے٪ بعد غروب الشفق،ثم نزل فصیل المغرب اؽر
144ؤمػا٪اامس٪دمحم٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت ٪ی٪السفر٪ؽالػـر٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٪ؿ۳۱۳ Page 70 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
والعتمۃ،یجمع بینھما،فقال :این رأیت رسول اهلل رغمؿ ٪ؽاشعء ٪یک ٪امنر ٪ڑپیھ،دؽونں ٪وک ٪عمج ٪ایک،رھپ ٪اہک ٪ہک ٪ںیم٪ تعایل علیہ وسلم اذاجدبہ السری اخر ےن٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪داھکی٪ےہ٪ہک٪خـ٪ صیل اهلل ٰ اںیہن٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪یھت٪وت٪رغمؿ٪وک٪ؤمرخ٪رکےک٪دؽونں٪ المغرب وجمع بینھما 145۔ وک٪عمج٪رکےتیل٪ےھت۔(ؿ)
ؽرؽاكف ۱ملسم:
ن حدثنا محمد بن مثین نایحٰي عن عبیداهلل عن دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ٪ےس٪دمحم٪انب٪صتیٰؽ٪ےن ٪زٰیؽ٪ےس،اس٪ےن٪ نا فع ان ا بن عمر کان اذاجدبہ السری جمع بنی دیبعاهلل٪ےس،اس٪ےن٪قاعف٪ےس٪ہک٪انب٪رمع٪وک٪خـ ٪رفس٪ںیم٪ المغرب والعشاء،بعد ان یغیب الشمس ،دلجؼ٪وہیت٪یھت٪وت٪قفش٪اغكف٪وہےن٪ےک٪دعب٪رغمؿ٪ؽاشع٪وک٪ عمج ٪رکےتیل ٪ےھت ٪اؽر ٪ےتہک ٪ےھت ٪ہک ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ تعایل علیہ وسلم ویقول :ان رسول اهلل صیل اهلل ٰ ؽملس٪وک ٪یھب٪خـ ٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪یھت٪وت ٪رغمؿ ٪ؽاشعء٪ کان اذاجدبہ السری جمع بنی المغرب والعشاء وک ٪عمج ٪رکےتیل ٪ےھت۔احطؽؼ ٪ےن ٪یھب ٪انب ٪ایب ٪داؽد ٪ےس،اس ٪ےن٪ 146۔ورواہ الطحاوی فقال :حدثنا اب داؤد ایب ن ن زی دسمد٪ےس،اس٪ےنٰ ٪ؽ٪ےس٪یہی٪رؽاكف٪یک٪ےہ،اقك٪یہ٪دنس٪ 147 سندا ومتنا۔ ثنا مسدد ثنا یحیٰي ٣بہً ، اؽر٪نتم٪ےک٪شاھت۔(ؿ) ؽرؽاكف٪٤ایب٪داؽد:
سلیمن بن داود العتیک نا عماد نا ایوب دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪امیلسں ٪انب ٪داؽد ٪مبکؽ ٪ےن ٪امعد٪ حدثنا ٰ عن نا فع ان ا بن عمر،استصرخ عیل صفیۃ،وھو ےس،اس٪ےن٪اویؿ٪ےس،اس٪ےن٪قاعف٪ےس٪ہک٪انب٪رمع٪خـ٪ص ّکہ٪ بمکۃ،فسار حیت غربت الشمس وبدت النجوم ،ںیم٪ےھت٪وت٪اں٪وک٪ہیفص٪یک٪دشقد٪امیبرؼ٪یک٪اػالف٪یلم٪اؽر٪ؽۃ٪لچ٪ ڑپے،اہیں ٪قك ٪ہک ٪وسرح ٪رغؽؿ ٪وہایگ ٪اؽر ٪اتسرے ٪ػاہر٪ تعایل علیہ وسلم کان اذا فقال :ان النیب صیل اهلل ٰ وہےئگ،وت٪اہک٪ہک٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪خـ٪رفس٪ںیم عجل بہ امر یف سفربنی ھاتنی الصالتنی،
لع 145حیحص٪للیذارؼ٪قاؿ٪ااسملفر٪اداجدہب٪السیر٪ؽ ذل٪ایٰل٪اہلہ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤۱/۳٪ لػسل 146حیحص ٪ش٪قاؿ٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٥/۳٪ 147رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪فیک٪اک٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٢/۳٪ Page 71 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
فسار حیت غاب الشفق،فزنل فجمع بینھما 148۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
یسک٪اکس٪یک٪دلجؼ٪وہیت٪یھت٪وت٪اں ٪دؽ٪ ٢امنرؽں٪وک٪عمج٪رکےتیل٪ ےھت۔رھپ ٪ےتلچ ٪رےہ،اہیں ٪قك ٪ہک ٪قفش ٪اغكف ٪وہیئگ ٪وت ٪اُرتے٪ اؽر٪دؽونں٪وک٪ااھٹک٪ڑپاھ۔(ؿ)
ریمض٪شار٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪یک٪رطف٪ےہ٪دبلیل٪رؽاكف٪احطؽؼ: حدثنا ابن مرزوق ثنا عازم بن الفضل ثنا حماد دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪انب ٪رمرؽص ٪ےن ٪اعرس ٪انب ٪لضف٪ بن زید عن ایوب عن نا فع ان ا بن عمر ریض اهلل ےس،اس ٪ےن ٪حعاد ٪انب ٪رقد ٪ےس،اس ٪ےن ٪اویؿ ٪ےس،اس ٪ےن٪ تعایل عنہما،استصرخ عیل صفیۃ بنت عبید،وھو قاعف ٪ےس ٪ہک ٪انب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪امہنع ٪خـ ٪ص ّکہ ٪ںیم ٪ےھت ٪وت ٪ا ؿ ٪وک٪ ٰ ہیفص ٪تنب ٪ایب ٪دیبع ٪یک ٪دشقد ٪كاللف ٪یک ٪ربخ ٪یلم۔انچہچن ٪ا ؿ٪ بمکۃ،فاقبل ایل المدینۃ،فسار حیت غربت ك دمہنی٪یک٪اج ف٪رؽاہن٪وہےئگ٪اؽر٪لسلسم٪ےتلچ٪رےہ٪اہیں٪قك٪ہک٪ الشمس وبدت النجوم،وکان رجل ءیصحبہ، وسرح٪رغؽؿ٪وہایگ٪اؽر٪اتسرے٪ےنکمچ٪ےگ۔انب٪رمع٪ےک٪شاھت٪ یقول :الصالة 'الصالة،وقال لہ سالم: اقك ٪صخش ٪اھت ٪وج ٪ہہک ٪راہ ٪اھت"امنر،امنر"۔شامل ٪ےن ٪یھب٪ الصالة،فقال :ان رسول اهلل صیل اهلل ٰ تعایل علیہ اہک"امنر"(ینعی٪امنر ٪اک٪ؽظف ٪اجراہ٪ےہ)٪وت٪انب٪رمع٪ےن٪اہک٪ہک٪ وسلم ،کان اذاعجل بہ السری یف سفر جمع بنی روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪خـ ٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪ ھاتنی الصالتنی،واین ارید ان اجمع بینھما ،وہیت ٪یھت ٪وت ٪اں ٪دؽ٪ ٢امنرؽں ٪وک ٪ااھٹک ٪ڑپھ ٪ےتیل ٪ےھت ٪اؽر ٪ںیم ٪یھب٪ فسار حیت غاب الشفق،ثم نزل فجمع بینھما اچاتہ ٪وہں ٪ہک ٪اکی ّھا ٪ڑپھ ٪لُؾں۔رھپ ٪ےتلچ ٪رےہ،اہیں ٪قك ٪ہک٪ قفش٪اغكف٪وہیئگ،اس٪ؽظف٪ارت٪رک٪دؽونں٪وک٪ااھٹک٪ڑپاھ۔(ؿ) 149٢۔
ؽذہلا٪ا ِ امس٪الج٪اوبرفعج٪اس٪دحكف٪وک٪رؽاكف٪رکےک٪فرامےت٪ںیہ:
تعایل اس٪ںیم٪وت٪رصف٪انبِ٪رمع٪اک ٪لم٪ذموکر ٪ےہ٪اؽر ٪انہؾں٪ےن٪ انما اخرب بذلك من فعل ا بن عمر ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم ارگہچ٪ہی٪وت٪اتبقا٪ےہ٪ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪عمج٪ عنھما،وذکر عن النیب صیل اهلل ٰ الجمع،ولم یذکر کیف جمع 150۔
ایک ٪رکےت ٪ےھت ٪رگم ٪ہی ٪درک ٪ںیہن ٪ایک ٪ہک ٪ےسیک ٪عمج ٪ایک ٪رکےت٪
ےھت۔(ؿ)
ُ 148شتن٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧١/۳٪ 149رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٢/۳٪ 150رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٢/۳٪ Page 72 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اہتبل٪ریغ٪نیحیحص٪یک٪ضعب٪رؽاقاؿ٪ںیم٪لعف٪قکیف٪یک٪رطف٪اشارۃ٪رکےک٪رعف٪ےہ٪ؽۃ٪ہی٪ںیہ،رؽاكف٪٥ایب٪داؽد: حدثنا عبدالملك ا بن شعیب ناا بن وھب عن دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ٪ےس٪دبعاكلمل ٪انب٪بیعش٪ےن،اس٪ےن٪ اللیث،قال :قال ربیعۃ،یعین کتب الیہ،حدثین انب ٪ؽہـ ٪ےس،اس٪ےن ٪لیـ ٪ےس،اس٪ےن٪اہک٪ہک ٪رہعیب،ےن٪
عبداهلل بن دینار،قال :غابت الشمس،وانا عند ریمؼ٪رطف٪اھکل٪ہک٪دبعاهلل٪انب٪دانیر ٪ےن٪ےھجم٪اتبقا ٪ےہ٪ہک٪ ںیم٪دبعاهلل٪انب٪رمع٪ےک٪شاھت٪اھت٪ہک٪طُؾرح٪دؽؿ٪ایگ٪وت٪مہ٪ےتلچ٪ عبداهلل بن عمر،فسرنا،فلما رأیناہ رےہ٪اہیں٪قك٪ہک٪خـ٪شاس٪وہیئگ٪وت٪مہ٪ےن٪اہک"امنر"۔رگم٪ؽۃ٪ قدامٰس،قلنا :الصالة،فسار حیت غاب الشفق ےتلچ٪رےہ٪اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪اغكف ٪وہیئ٪اؽر ٪قارے٪امنقاں٪ ثم انہ نزل فصیل صالتنی وتصوبت النجومّ ، وہےئگ،اس ٪ؽظف ٪ا ؿ ٪اُرتے ٪اؽر ٪دؽونں ٪امنرںی ٪ایھٹک٪ جمیعا،ثم قال :رأیت رسول اهلل صیل اهلل ٰ تعایل ڑپںیھ،رھپ٪اہک٪ہک٪ںیم٪ےن٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ علیہ وسلم اذاجدبہ السری صیل صالیت وک٪داھکی٪ہک٪خـ٪ا ؿ٪وک٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪وہیت٪یھت٪وت٪سج٪رطح٪ ھذہ،یقول یجمع بینھما بعد لیل 151۔ ںیم ٪ےن ٪امنر ٪ڑپیھ ٪ےہ ٪ایس ٪رطح ٪ا ؿ ٪یھب ٪ڑپاھ ٪رکےت٪ ےھت،ینعی٪راؿ٪وہےن٪ےک٪دعب٪ااھٹک٪ڑپےتھ٪ےھت۔(ؿ) رؽاكف٪٦رتذمؼ:
حدثنا ھناد نا عبدة عبیداهلل بن عمر عن نا فع دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ٪ےس٪انہد ٪ےن٪دبعۃ ٪ےس،اس٪ےن٪دیبعاهلل٪
تعایل عنھما،انہ استغیث نب ٪رمع ٪ےس،اس ٪ےن ٪قاعف ٪ےس ٪ہک ٪انب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع٪ عن ا بن عمر ریض اهلل ٰ عیل بعض اھلہ فجدبہ السری،واٰخر المغرب حیت وک ٪اےنپ ٪الہ ٪اخہن ٪ںیم ٪ےس ٪یسک ٪یک ٪تخس ٪امیبرؼ ٪یک ٪اػالف ٪یلم ٪وت٪ زيتؼ٪ےس٪رؽاہنُ ٪ہؾےئ٪اؽر٪رغمؿ٪وک٪اانت٪ؤمرخ٪ایک٪ہک٪قفش٪دؽؿ٪ غاب الشفق،ثم نزل فجمع بینھما،ثم یئگ،رھپ ٪دؽونں ٪وک ٪صالرک ٪ڑپاھ،دعب ٪ںیم ٪شاویھتں ٪وک ٪اتبقا ٪ہک٪ تعایل علیہ وسلم اخربھم :ان رسول اهلل صیل اهلل ٰ خ روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک ٪ـ ٪رفس٪ںیم٪دلجؼ٪ کان یفعل ذلك اذاجدبہ السری۔قال ابوعیٰس: وہیت ٪یھت ٪وت ٪ایس ٪رطح ٪رکےت ٪ےھت۔اوبكتسٰؽ ٪ےن ٪اہک٪ :ہی ٪دحكف٪ حی 152 ۔ ھذا حدیث حسن ص ح نسح٪حیحص٪ےہ۔(ؿ)
ُ 151شتن٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪دیلہ٧٢/۳٪ 152اجعم٪ارتلذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪انیم٪ینپمک٪دیلہ٧٢/۳٪ Page 73 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رؽاكف٪)٧(٪لسایئ:
ص سفنی عن ا بن ایب ربخ ٪دؼ ٪ںیمہ ٪ا زٰض ٪انب ٪اكرامیہ ٪ےن ٪ایفسں ٪ےس،اس ٪ےن٪ اخربنا اس ٰحق بن ابرھیم ثنا ٰ ن زی حمن عن شیخ اوب ج ٪ےس،اس ٪ےن ٪الیعٰمس ٪انب ٪دبعارلحعاں ٪ےس ٪وج ٪ہک ٪اقك٪ سمعیل بن عبدالر ٰ نجیح عن ا ٰ من قر یش،قال :صحبت ا بن عمر ایل ظریشی٪خیش٪ےہ٪ہک٪ںیم٪انب٪رمع٪ےک٪شاھت٪اھت٪خـ٪ؽۃ٪رچااگۃ٪وک٪ےئگ٪ اؽر ٪وسرح ٪دؽؿ ٪ایگ ٪وت ٪اں ٪یک ٪تبیہ ٪یک ٪ؽہج ٪ےس ٪ںیم ٪اں ٪وک ٪امنر٪ الحیم،فلما غربت الشمس،ھبت ان اقول لہ: ےک٪قارے٪ںیم٪ہن٪ہہک٪اکس٪انچہچن٪ؽۃ٪ےتلچ٪رےہ٪اہیں٪قك٪ہک٪اُقف٪ الصالة،فسار حیت ذھب بیاض االفق وفحمۃ یک٪دیفسؼ٪متخ٪وہیئگ٪اؽر ٪اشعء٪یک٪ایسیہ٪امدن٪ڑپیئگ،اس٪ؽظف٪ العشاء،ثم نزل فصیل المغرب ثلث رکعات،ثم ارتے٪اؽر ٪رغمؿ ٪یک٪نیت٪رںیتعک٪ڑپںیھ،رھپ٪طیصلدا (٪اشعء٪ ع ص یل رکعتنی یل اثرھما،قال :ھکذا ارأیت یک) ٪دؽ٪رںیتعک٪ڑپںیھ ٪ہک ٪اہک ٪ہک ٪ںیم ٪ےن٪روسل ٪اهلل٪یلص٪اهلل٪ تعایل علیہ وسلم یفعل 153۔ رسول اهلل صیل اهلل ٰ
اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪ایس٪رطح٪ڑپےتھ٪داھکی٪ےہ۔(ؿ)
قحتسم ٪وجاؿ ٪یہی ٪نیت ٪رؽاںیتی ٪ںیھت ٪رگم ٪ریقف ٪وعبں ٪اكلمل ٪ادقلری ٪زعؽلج ٪ؽۃ ٪وجاقاؿ ٪شاہیف ٪ؽاکہیف ٪ؽرقتریاؿ ٪اصہیف ٪ؽؽاہیف ٪ایبں٪ اظبہر ٪رقادۃ ِ ٪ رکے ٪ہک ٪ہی ٪شاوتں ٪رطص ٪اؽر ٪اں ٪ےک ٪وسا ٪اؽر ٪یھب ٪ھچک ٪وہ ٪وت ٪ضـ ٪وک ٪وحبل ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪افکكف ٪رکںی۔
فاقول :وباهلل التوفیق وبہ العروج عیل اوج التحقیق۔ ق وجاؿ٪اؽّل٪:ایس٪دحكف٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےک٪رطص٪ریثکۃ٪ہلیلج ٪زیذہ٪ہک٪شالغدا٪مہ٪ےن٪درک٪ےیک٪اصف٪دؽااگشف٪قاؽار٪دنلب٪رصتاحیؿ٪ اقہرۃ ٪فرامرےہ ٪ںیہ ٪ہک ٪انبِ ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ےن ِ ؿ ٪قفش ٪ےک ٪دعب،اؽر ٪ایس ٪وک٪ ؿ ٪قفش ٪ےس ٪ےلہپ ٪ڑپیھ ٪اؽر ٪اشعء ٪رغؽ ِ ٪امنر ٪رغمؿ ٪رغؽ ِ وضحر٪ادقس٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪رؽاكف٪ایک٪اُں٪رؽاقاؿ٪احصح٪ؽاسحں٪ؽجلبلۃ٪ااشلں٪رپ٪رھپ٪اگنۃِ٪قارۃ ٪ےئجی۔اامس٪شامل٪اصدیرادۃ٪ صػع ضحؿ٪انبِ٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪اینپ٪رؽاقاؿ٪رمؽہی٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽ ُشتن٪لسایئ٪ؽحیحص٪ا ٰ بلؽ٪ؽریغاہ٪ںیم٪فرامرےہ٪ںیہ٪ہک٪دؽ٪نیت٪لیم٪لچ٪رک٪ خـ٪قارے٪لھک٪ا ےئ٪اُرت٪رک٪رغمؿ٪ڑپیھ٪رھپ٪رہٹ٪رک٪اشعء۔دبعاهلل٪ؽادق٪شارگد٪ضحؿ٪انب٪رمع٪اینپ٪رؽاقاؿ٪رمؽہی٪ننس٪ایب٪داؽد٪ںیم٪رؽنش٪ ؿ٪قفش٪ےس٪ےلہپ٪اُرت٪رک٪رغمؿ٪ڑپیھ٪رھپ٪رظتنم٪رےہ٪اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪دؽؿ٪یئگ٪اُس٪ؽظف٪اشعء٪ڑپیھ،رطہف٪ہی٪ہک٪ رت٪فرامےت٪ںیہ٪ہک٪رغؽ ِ ؽیہ٪اامس٪قاعف٪ذیملت٪اخؿ٪ؽرقیف٪رفس٪ؽضح٪انب٪رمع٪ہک٪اں٪رغؽؿ٪قفش
نر 153ننس٪ااسنلیئ٪اتکؿ٪اوملاتیق،اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦٩/۳٪ Page 74 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ؽایل ٪شاؿ ٪رؽاوتیں ٪ںیم ٪اچر ٪اُںیہن ٪ےس ٪ںیہ ٪ؽیہ ٪ؽاہں ٪اینپ ٪رؽاقاؿ ٪ریثکۃ ٪رمؽہی ُ ٪شتن ٪ایب ٪داؽد ٪ؽننس ٪لسایئ ٪ؽریغاہ ٪ںیم ٪ویں ٪یہ ٪ؽاحض ٪ؽیلج ٪رت٪ فرامرےہ٪ںیہ٪ہک٪خـ٪قك٪رغمؿ٪ڑپیھ٪ےہ٪قفش٪ہرزگ٪ہن٪دؽیب٪یھت٪ہکلب٪دعب٪وک٪یھب٪ااظتنر٪فرامقا٪ڑپا٪خـ٪دؽؿ٪یئگ٪اُس٪ؽظف٪اشع٪یک٪ریبکت٪یہک٪ اؽر٪اؽّل٪قا٪ا رخ٪اں٪ضـ٪رؽاقاؿ٪ںیم٪رصتحی٪رصحی٪ےہ٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪یھب٪ااسی٪یہ٪رکےت٪ہکلب٪دحكف٪اامس٪شامل٪ںیم٪ ویں ٪ےہ ٪ہک ٪وضحر ُ ٪كرونر ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪مکح ٪دقا ٪ہک ٪ےسج ٪دلجؼ ٪وہ ٪ؽۃ ٪اس ٪رطح ٪ڑپاھ ٪رکے،هلل ٪ا فاف! ٪اں ٪اصف ٪اافلع ٪رسفم٪ شئ ٪قاؽلی ٪ؽدبتلی ٪ےہ ٪اؽر ٪کش ٪ںیہن ٪ہک ٪ع ّصہ ٪ہیفص ٪رؽہج ٪ضحؿ ٪انب ٪رمع ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مہنع ٪وج ٪ؽاہں ٪اؽر ٪اہیں٪ وصنؿ ٪ںیم ٪ںیہک ٪یھب ٪اجنگ ِ
دؽونں٪رطف٪یک٪رؽاقاؿ٪ںیم٪ذموکر٪اقك٪یہ٪قار٪اھت٪ہکلب٪اںیہن٪اامس٪قاعف٪ےس٪رمؽؼ٪ہک٪انب٪رمع٪ےس٪رمع٪رھب٪ںیم٪رصف٪ایس٪قار٪عمج٪ولعمس٪ےہ٪ اس٪ےک٪وسا٪یسک٪رفس٪ںیم٪اںیہن٪عمج٪رکےت٪ںیہن٪داھکیُ ،شتن٪ایب٪داؽد٪ںیم٪رطبقی٪اامس٪اویؿ٪ایتخسین٪ذموکر: انہ لم یرا بن عمر جمع بینھما قط،االتلك ہک٪اس٪ےن٪انب٪رمع٪وک٪یھبک٪دؽ٪٢امنرںی٪عمج٪رکےت٪ںیہن٪داھکی٪رگم٪ اللیلہ،یعین لیلۃ استصرخ عیل صفیۃ 154اھ اس ٪راؿ۔ینعی ٪ہیفص ٪یک ٪امیبرؼ ٪یک ٪اػالف ٪ؽایل ٪راؿ۔اؽر ٪ؽۃ ٪وج٪ اماما قال :وروی من حدیث مکحول عن نافع :اس ٪ےن ٪اہک ٪ےہ ٪ہک ٪وحکمل ٪یک ٪دحكف ٪ںیم ٪قاعف ٪ےس ٪رمؽؼ ٪ےہ٪ ہک٪اس٪ےن٪انب٪رمع٪وک٪اقك٪قار ٪عمج٪رکےت٪داھکی٪اھت٪قا ٪دؽقار،وت٪ انہ رأی ا بن عمر فعل ذلك مرة اومرتنی155۔اھ ںیم ٪اتہک ٪وہں ٪ہک ٪اس ٪ںیم ٪کش ٪ےہ ٪اؽر ٪کش ٪ےس ٪نیقی ٪اک٪ فاقول :فیہ شك والشك الیعارض الجزم۔ اعمرہض٪ںیہن٪ایک٪اجاتکس۔(ؿ) دحكف٪لسایئ٪ؽاحطؽؼ٪ںیم٪اںیہن٪اامس٪قاعف٪ےس٪زگرا٪ہک٪ںیم٪ےن٪اُں٪یک٪اعدؿ٪یہی٪قایئ٪یھت٪ہک٪امنر٪یک٪احمتظف٪فرامےت۔ حر لرر ك ل ُ دحكف٪اتکؿ٪ا ج٪ںیم٪اںیہن٪قاعف٪ےس٪اھت٪ہک٪انب٪رمع٪اداں٪وہےت٪یہ٪رغمؿ٪ےک٪ےئل٪ارتے٪اس٪قار٪دری٪اگلیئ،رؽا ف ٪سایئ٪ؽاحطؽؼ٪ؽ ج٪ںیم٪اھت٪ ںیمہ ٪امگں ٪وہا ٪ہک ٪اس ٪ؽظف ٪امنر ٪اُںیہن ٪قاد ٪ہن ٪ریہ ٪ہی ٪ضـ ٪اُیس ٪وقل ٪قاعف ٪ےک ٪ؤمقد ٪ںیہ ٪طعہدا ٪کش ٪ںیہن ٪ہک ٪الص ٪دعس ٪دعتد ٪ےہ ٪وت ٪خـ ٪قك٪ ٪وصخفا٪دتسمل٪وک٪ےسج٪اامتحل٪اک ی٪ںیہن٪دعف٪اعترؿ٪ےکےئل٪اس٪اک٪اایتخر٪اس٪ؽظف٪ رصاجۃد٪دعتد٪قاكف٪ہن٪وہقا٪اُس٪ےک٪اداع٪یک٪رطف٪راۃ٪ہن٪یھت د ق اکس٪داتی٪ہک٪وخد٪ہصق٪ہیفص٪ںیم٪دؽونں٪رؽاقاؿ ٪زیذہ٪لبق٪رغؽؿ٪ؽدعب٪رغؽؿ٪وموجد٪ہن٪وہںیت۔ فسقط ماالتجأ الیہ بعض المتأخر ین،من ؽۃ٪وتہیج٪شاطق٪وہیئگ٪سج٪وک٪اس٪ےلئسم٪ےک٪اخمفل٪املعء٪اتمرخنی٪ العلماء المخالفنی یف المسألۃ،ظنا منہ انہ یدرؤ ےن٪اس ٪ایخل ٪ےس٪اایتخر ٪ایک٪ےہ ٪ہک ٪اس ٪رطح ٪اعترؿ ٪رعف٪ بہ التعارض ،وماکان
وہاجاگیئ،احالہکن٪اس
154ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧۳/۳٪ 155ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧۳ /۳٪ Page 75 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وتہیج٪ےس٪اعترؿ٪رعف٪ںیہن٪وہقا۔(ؿ) لتبدرؼ٪ہب۔ قااچر٪وخد٪صلّایج٪وک٪یھب٪امانن٪ڑپا٪ہک٪ہی٪ضـ٪رطص٪ؽرؽاقاؿ٪اقك٪یہ٪ؽاےعق٪یک٪اکحقاؿ٪ںیہ۔ہصق٪ہیفص٪ںیم٪دحكف٪شامل٪نب٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪ اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪رطبقی٪ریثک٪نب٪اقرؽدنا٪رمؽؼ٪ننس٪لسایئ٪رپ٪كراۃِ٪ایعرؼ٪یھب٪خـ٪وکیئ٪نعط٪ہن٪ڑھگ٪ےکس٪وت٪اُےس٪اخمفل٪دحكف٪نیخیش٪رہٹا٪رک َ٪رد٪ ع رکدقا٪ہک٪اس٪ںیم٪رغمؿ٪اک٪نیب٪اول بتن٪ڑپانھ٪ےہ٪اؽر٪اں٪ںیم٪دعب٪رغؽؿ٪قفش،ذہلا٪ہی٪شادؽ٪رمدؽد٪ےہ٪سج٪یک٪لقن٪ہفیطل٪متفہ٪اافدۃ٪مکی٪ںیم٪ زگرؼ٪احالہکن٪دحكف٪ملسم٪ےک٪ظفل٪ایھبُ ٪ضن٪ےکچ٪اُس٪ںیم٪ہصق٪ہیفص٪اک٪درک٪ںیہن،وت٪خـ٪قك٪رؽاكف٪ہقلطم٪یھب٪ایس٪ہصق٪ہیفص٪رپ٪ومحمل٪ہن٪وہ٪ دحكف٪ہصق٪ہیفص٪وک٪اخمفل٪رؽاكف٪نیخیش٪انہک٪ہچ٪ینعم٪قاہلمجل٪اس٪دحكف٪یک٪اینت٪رؽاقاؿ٪ریثکۃ٪ںیم٪ہی٪رصتحی٪رصحی٪ےہ٪ہک٪رغمؿ٪رغؽ ِؿ٪ قفش٪ےس٪ےلہپ٪ڑپیھ٪اؽر٪ایس٪یک٪اُں٪رؽاقاؿ٪ںیم٪ہی٪ہک٪قفش٪دؽےب٪رپ٪ڑپیھ٪اؽر٪دؽونں٪اجكف٪رطص٪احصح٪ؽاسحں٪ںیہ٪نج٪ےک َ٪رد٪یک٪رطف٪ وکیئ٪لیبس٪ںیہن،وت٪اؿ٪ہی٪دانھکی٪ؽاخـ٪وہا٪ہک٪اں٪ںیم٪وکں٪شا٪صن٪رسفم٪قااقق ِل٪قاؽلی٪ےہ٪ےسج٪اچرؽ٪قااچر٪دمتعم٪رںیھک٪اؽر٪وکں٪شا٪لمتحم٪ہک٪ اُےس٪رسفم٪یک٪رطف٪ریھپ٪رک٪رعف٪اعترؿ٪رکںی٪ہر٪اعلق٪اجےہ ٪ےہ٪ہک٪امہرؼ٪رطف٪ےک٪وصنؿ٪افلدا٪اامتحل٪ینعم٪جالف٪ںیہن٪رےتھک٪قفش٪دؽےنب٪ ےس٪ےلہپ٪ڑپیھ٪اےنت٪یہ٪ظفل٪ےک٪ہی٪ینعم٪یسک٪رطح٪ہن٪وہ شکیے٪ہک٪خـ٪قفش٪دؽؿ٪یئگ٪اُس٪ؽظف٪ڑپیھ٪ہن٪ہی٪ہک٪خـ٪اُس٪ےک٪شاھت٪ہی٪رصتاحیؿ٪
دعب٪ جلبہ٪وہں ٪ہک٪رھپ ٪رغمؿ ٪ڑپھ ٪رک ٪ااظتنر٪ایک ٪اہیں٪قك ٪ہک ٪قفش ٪دؽؿ ٪یئگ٪اس٪ےک ٪دعب ٪اشع٪ڑپیھ٪اں ٪وظفلں٪وک ٪وکیئ ٪مين ٪ونجمں ٪یھب٪رغمؿِ ٪ قفش٪ڑپ ھیے٪رپ ٪لم٪ہن٪رکےکس٪اگ،اہں٪لُؾرے٪قالگ٪ںیم٪کالس٪ںیہن٪رگم٪اُدرھ٪ےک٪وصنؿ٪ہک٪ےلچ٪اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪دؽؿ٪یئگ٪رھپ٪رغمؿ٪ڑپیھ٪قا٪ عمج٪یک٪قا٪دعب٪رغؽؿ٪قفش٪اُرت٪رک٪عمج٪یک٪ہی٪اےھچ٪اخےص٪لمتحم٪ؽاصحل٪قاؽلی٪ںیہ٪نج٪اک٪اُں٪وصنؿ٪رصحی٪رسفمۃ٪ےس٪وماقف٪ؽاطمقب٪وہاجقا٪تہب٪ ق ؿ٪ؽظف٪وک٪اس٪ؽظف٪ےس٪ریبعت٪رکےت٪ںیہ۔رصع٪ےک٪اریخ٪ؽظف٪ےتہک٪ ا شاں۔رعیب٪افریس٪اردؽ٪ضـ٪اک٪احمؽرۃ٪اعہم٪شالعہ٪وہشمرۃ٪ؽا ذہ٪ےہ٪ہک٪ظر ِ ںیہ٪شاس٪وہیئگ٪احالہکن٪ونہر٪وسرح٪قایق٪ےہ۔یسک٪ےس٪اؽّل٪ؽظف٪ا ےن٪اک٪ؽدعۃ٪اھت٪ؽۃ٪اس٪ؽظف٪ا ےئ٪وت٪ےتہک٪ںیہ٪اؿ٪طُؾرح٪ےپھچ٪ا ےئ۔ظربی٪ ولطف٪قك٪وکیئ٪وسقا٪وہوت٪اُےس٪اُاھٹےن٪ںیم٪ںیہک٪وص٪طُؾرح٪لکن٪ا قا۔رشؽف٪اچضـ٪ےک٪ؽظف٪یسک٪اکس٪وک٪اہک٪اھت٪امومر٪ےن٪ظربی٪فصن٪ااہنلر٪ ا اغر٪ایک٪وت٪ےيہک٪اگ٪اَؿ٪دؽرہپ٪دےلھ٪ےل٪رک٪ےھٹیب۔اں٪یک٪دصاہ٪طباںیل٪ںیہ٪ہک٪وخد٪صلّایج٪اؽر٪اُں٪ےک٪ومانیقف٪یھب٪اےنپ٪کالومں٪ںیم٪راؿ٪دں٪اُں٪اک٪ اامعتسل٪رکےت٪وہں٪وص۔ہنيعبٖ٪ایس٪رطح٪ہی٪احمؽرے٪رقاں٪ابمرك٪رعؿ٪وخد٪ظرا ں٪میظع٪ؽااحدكف٪ںیم٪شاعئ٪ؽداعئ٪ںیہ،اقل٪اهلل٪اعتیٰل: 156
خـ٪مت٪وعروتں٪وک٪ػالص٪دؽ٪اؽر٪ؽۃ٪اینپ٪اعیمد٪وک٪چنہپ٪اجںیئ٪وت٪اؿ٪ اںیہن٪ایھچ٪رطح٪اےنپ٪اکنح٪ںیم٪رؽك٪ول٪ینعی٪رتعج٪رک٪ول٪قا٪ ایھچ٪رطح٪وھچردؽ۔
156ارقلا ں٢۱۳/٢٪ Page 76 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہک٪ےب٪صق٪رماتعج٪دعّؿ٪كراھےن٪ےک٪ےئل٪رتعج٪ہن٪رکؽ،ؽاقل٪اعتیٰل:٪ ن 157 خـ٪ػالص٪ؽاایلں٪اینپ٪دعؿ٪وک٪ںیچنہپ٪وت٪اںیہن ٪ھالیئ٪ےک٪شاھت٪ ن رؽك٪ول٪قا ٪ھالیئ٪ےک٪شاھتُ ٪جدا٪رکدؽ۔(ؿ) لیغت ؿ٪ؽظف٪ ػاہر٪ےہ٪ہک٪وعرؿ٪خـ٪دعّؿ٪وک٪چنہپ٪یئگ٪اکنح٪ےس٪لکن٪یئگ٪اؿ٪رتعج٪اک٪ایک٪لحم،اؽر٪اُےس٪رؽےنک٪وھچرےن٪اک٪ایک٪اایتخر،وت٪قا ن٪ظر ِ ؿ٪ وک ٪ؽظف ٪ےس ٪ریبعت ٪فرامقا ٪ےہ ٪ینعی ٪خـ ٪دعؿ ٪ےک ٪ظربی ٪ےچنہپ ٪اُس ٪ؽظف ٪قك ٪ںيہمت ٪رتعج ٪ؽرتك ٪دؽونں ٪اک ٪اایتخر ٪ےہ،ہی ٪طباںیل ٪وت ٪ا قا ِ ف٪رہظ٪اؽر ٪زین٪اس ٪ہلئسم٪ںیم ٪اافدۃ٪فرامےکچ۔ریقف ٪رفغہل ٪اوملیل٪ادقلری٪ااحدكف ٪ےس٪ ظرا ہین ٪ےس٪وہںیئ ٪ںیہنج٪اامس ٪احطؽؼ ٪ؽریغۃ٪املعء٪ہلئسم ٪ؽظ ِ ن یھب٪طباںیل٪اؽر٪املعےئ٪اقنيلئ٪قاعمجل٪ےس٪یھب٪اس٪ینعم٪ؽاحمؽرۃ٪یک٪رصت ذتن٪درک٪رکے۔افوقل وباهلل التوفیق: لت لی اقؿ ٪امنر ٪نیعم ٪رکےن ٪اؽر ٪اُں ٪اک ٪اؽّل ٪ا رخ ٪اتبےن ٪ےکےئل ٪دؽ٪ ٢رؽر٪ دحكف ٪ :۳٪ربجلی ٪انیم ٪ہیلع ٪الصلٰؾۃ ٪ؽا س ش ٪ےن ٪ای ٪ارسا ٪دعب ٪فرتیض ٪امنر ٪اؽ ِ وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪یک ٪اامطـ ٪یک،ےلہپ ٪دں ٪رہظ ٪ےس ٪رجف ٪قك ٪قاوچنں ٪امنرںی ٪اؽّل ٪ؽظف ٪ڑپںیھ ٪اؽر ٪دؽرسؼ ٪دں ٪ہر ٪امنر ٪ا رخ٪ ؽظف،اس٪ےک٪دعب٪زگارس٪یک: الوقت مابنی ھذین الوقتنی 158 ٢۔
ؽظف٪اں٪دؽونں٪ؽوتقں٪ےک٪چیب٪ںیم٪ےہ۔(ؿ)
اس ٪دحكف ٪ںیم ٪اوبداؽد ٪ؽرتذمؼ ٪ؽشایعف ٪ؽاحطؽؼ ٪ؽانب ٪ابحں ٪ؽاحمک ٪ےک ٪اہیں ٪ضحؿ ٪دبعاهلل ٪نب ٪ابعس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ےس ٪ےہ ٪وضحر٪ ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪فرامےت٪ںیہ:
صیل یب العصر حنی کان ظلہ مثلہ فلما کان الغد ریمے٪شاھت٪رصع٪یک٪امنر٪ڑپیھ٪ہکبج٪ہر٪زیچ٪اک٪شاہی٪اس٪ےک٪كراكر٪ اھت،خـ ُ٪دؽرسا ٪دں ُ ٪ہؾا ٪وت ٪رہظ ٪یک ٪امنر ٪اس ٪ؽظف ٪ڑپیھ ٪ہکبج ٪شاہی٪ صیل یب الظھر حنی کان ظلہ مثلہ 159٣۔ ہر٪زیچ٪اک٪اس٪ےک٪كراكر٪اھت۔(ؿ) رتذمؼ٪ےک٪اافلع٪ویں٪ںیہ:
صیل المرة الثانیۃ،الظھر،حنی کان ظل کل شیئ دؽرسؼ٪رمہبت٪رہظ٪یک٪امنر٪كف٪ڑپیھ٪ہکبج٪ہر٪زیچ٪اک٪شاہی٪اس٪ےک٪ كراكر٪اھت٪ینعی٪زگہتش٪لک٪سج٪ؽظف٪رصع٪ڑپیھ٪یھت۔(ؿ) مثلہ،لوقت العصر باالمس 160٤۔
157ارقلا ں٢/٦٥٪ ُ 158شتن٪ایب٪داؽد٪اتکؿ٪ال ّصلٰؾۃ٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٥٦/۳٪ ُ 159شتن٪ایب٪داؽد٪اتکؿ٪ال ّصلٰؾۃ٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٥٦/۳٪ 160اجعم٪ارتلذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪وماتیق٪الصلٰؾۃ٪انیم٪ینپمک٪دیلہ٢۳/۳٪ Page 77 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
شایعف٪ےک٪ظفل٪ہی٪ںیہ:٪
ثم صیل المرة االخری،الظھر،حنی کان کل شیئ رھپ٪دؽرسؼ٪رمہبت٪امنر٪ڑپیھ٪رہظ٪یک،خـ٪ہر٪زیچ٪اےنپ٪شاےئ٪ےک٪ شاھت ٪كراكر ٪یھت ٪ینعی ٪زگہتش ٪لک ٪سج ٪ؽظف ٪رصع ٪ڑپیھ٪ قدرظلہ،قدر العصر باالمس 161١۔ یھت۔(ؿ) دحكف:٢٪لسایئ٪ؽاحطؽؼ٪ؽاحمک٪ؽكرار٪ےن٪اوبہرریۃ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رؽاكف٪یک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا: ھذا جرب یل،جاء کم یعلمکم دینکم۔وفیہ،ثم ہی ٪ربجلی ٪ںیہ،ںيہمت ٪اہمترا ٪دنی ٪اھکسےن ٪ا ےئ ٪ںیہ۔اس٪ صیل العصر حنی رأی الظل مثلہ،ثم جاء ہ رؽاكف ٪ںیم ٪ےہ٪ہک ٪رھپ ٪رصع ٪یک ٪امنر ٪ڑپیھ،خـ ٪داھکی٪ہک ٪شاہی٪ الغد،ثم صیل بہ الظھر حنی کان الظل مثلہ 162٢۔ اں ٪ےک ٪كراكر ٪ےہ۔رھپ ٪دؽرسے ٪دں ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل٪ ہیلع٪ؽملس٪ےک٪قاس٪ا ےئ٪اؽر٪رہظ٪یک٪امنر٪ڑپیھ،ہکبج٪شاہی٪اں٪ےک٪ كراكر٪اھت۔(ؿ) كرار٪ےک٪ظفل٪ویں٪ںیہ٪:٪
جاء ین،فصیل یب العصر حنی کان فیئی مثیل،ثم ربجلی٪ریمے٪قاس٪ا ےئ٪اؽر٪ےھجم٪رصع٪یک٪امنر٪ڑپاھیئ٪ہکبج٪ریما٪ جاء ین من الغد،فصیل یب الظھر حنی کان فیئی شاہی٪ریمے٪كراكر ٪اھت،رھپ٪دؽرسے٪دں ٪ا ےئ٪اؽر ٪رہظ٪یک٪امنر٪ ڑپاھیئ٪ہکبج٪ریما٪شاہی٪ریمے٪كراكر٪اھت۔(ؿ) مثیل 163٣۔ ص دحكف:۱٪زین٪لسایئ٪ؽاامس٪ادمح٪ؽا زٰض٪نب٪راوہہی٪ؽانب٪ابحں٪ؽاحمک٪اجكر٪نب٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪راؽؼ: تعایل علیہ ربجلی٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪قاس٪ا ےئ٪ہکبج٪ہر٪صخش٪ ان جرب یل ایت النیب صیل اهلل ٰ وسلم،حنی کان ظل الرجل مثل شخصہ فصیل اک٪شاہی٪اس٪ےک٪دق٪انتج٪وہقا ٪ےہ٪اؽر ٪رصع٪یک٪امنر ٪ہن٪ڑپیھ،رھپ٪ دؽرسے٪دں٪ا ےئ٪ہکبج٪ہر٪صخش٪اک٪شاہی العصر،ثم اتاہ یف الیوم الثاین حنی
161ا ُالسّ٪للسایعف٪امجف٪وماتیق٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ ٧۳/۳ ل 162ننس٪ااسنلیئ٪ا رخ٪ؽظف٪الؿہر٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪السلفبۃ،الوہر٥٩/۳٪ ل 163فشک٪االاتسر٪نع٪رؽادئ٪الی ّرار٪قاؿ٪اؼ٪نیح ٪صلؽ٪وبطمہع٪ومضسۃ٪ارلشالۃ٪ریبؽؿ٪انبلں۳٨٧/۳٪ Page 78 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
کان ظل الرجل مثل شخصہ فصیل الظھر 164۔ ص دحكف :٤٪اامس٪ا زٰض٪نب٪راوہہی٪اینپ٪دنسم٪ںیم٪ضحؿ ٪اوبوعسمد ٪ا فارؼ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رطبقی٪حدثنا بشر بن عمرو اس٪ےک٪دق٪انتج٪وہقا٪ےہ٪اؽر٪رہظیک٪امنر٪ڑپیھ۔(ؿ)
النھراین ثین مسلمۃ بن بالل ثنا یح ٰٰي بن سعید ثین ابوبکر بن عمرو بن حزم عن ایب مسعود االنصاری ٪165
اؽ ٪ر ٪یقہيب٪اتکؿ ٪ارعملفۃ٪ںیم٪رطبقی٪ایوب بن عتبۃ ثنا ابوبکر بن عمروبن حزم عن عروہ بن الزبری عن ا بن ایب ص مسعود عن ابیہ 166راؽؼ٪اؽر٪ہی٪ظفل٪دحكف٪ا زٰض٪ںیہ:
تعایل علیہ اہک٪:ربجلی٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪قاس٪ا ےئ٪اؽر٪اہک٪ہک٪ قال :جاء جرب یل ایل النیب صیل اهلل ٰ ن وسلم،فقال :قم،فصل! وذلك لدلوك الشمس ا ُ ھیے٪اؽر ٪امنر ٪ڑپ ھیے!٪اؽر ٪ہی٪طُؾرح ٪دےنلھ٪اک٪ؽظف ٪اھت،خـ ٪ؽۃ٪ حنی مالت،فقام رسول اهلل صیل اهلل تعایل علیہ اقك٪رطف٪ح ُھك٪ایگ٪اھت٪وت٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ ٰ ےن ٪اھٹ ٪رک ٪رہظ ٪یک ٪اچر ٪رںیتعک ٪ڑپںیھ۔رھپ ٪دؽقارۃ ٪ا ےئ ٪خـ٪ وسلم فصیل الظھر اربعا،ثم اتاہ حنی کان ظلہ ن ك ك ھ ھ اُں٪اک٪شاہی٪اں٪ےک ٪را ر٪اھت٪اؽر٪اہک٪ہک٪ا ُ یے٪اؽر٪امنر٪ڑپ یے!٪وت٪ا ؿ٪ مثلہ ،فقال :قم،فصل! فقام فصیل العصر اربعا، ےن ٪اھٹ ٪رک ٪رصع ٪یک ٪اچر ٪رںیتعک ٪ڑپںیھ۔رھپ ٪دؽرسے ٪دں٪ ثم اتاہ من الغد حنی کان ظلہ مثلہ،فقال بلہ: ن ا ےئ،خـ ٪اں ٪اک ٪شاہی ٪اں ٪ےک ٪كراكر ٪اھت ٪اؽر ٪اہک ٪ہک ٪ا ُ ھیے ٪اؽر ٪امنر٪ قم فصل! فقام فصیل الظھر اربعا 167۔ ڑپ ھیے،وت٪ا ؿ٪ےن٪اُھٹ٪رک٪رہظ٪یک٪اچر٪رںیتعک٪ڑپںیھ۔(ؿ)
دحكف :٥٪انب ٪راوہہی ٪دنسم ٪ںیم ٪دبعارلراص ٪ےس ٪اؽر ٪دبعارلراص ٪فنصم ٪ںیم ٪رطبقی ٪اخربنا معمر عن عبداهلل بن ایب بکر بن
جدہ ٪168رمعؽنب٪زحس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ: محمد بن عمروبن حزم عن ابیہ عن ّ
تعایل اہک٪:ربجلی٪ا ےئ٪اؽر٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪رہظ٪یک٪امنر٪ قال :جاء جرب یل،فصیل با لنیب صیل اهلل ٰ ڑپاھیئ٪اؽر٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ولوگں٪وک٪امنر علیہ وسلم،وصیل النیب صیل اللّٰہ
164ننس٪ااسنلیئ٪ا رخ٪ؽظف٪اشعل٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦١/۳٪ 165دنسم٪انب٪ااحسص 166اتکؿ٪ارعملفۃ 167دنسم٪انب٪ااحسص 168الػطیف٪دبعل٪ارلراص٪قاؿ٪اوملاتیق٪وبطمہع٪العکیـ٪االشالیم٪ریبؽؿ٥۱٤/۳٪ Page 79 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل علیہ وسلم بالناس،حنی زالت الشمس ،ڑپاھیئ ٪خـ ٪وسرح ٪اک ٪رؽال ٪وہایگ ٪اھت،رھپ ٪رصع ٪ڑپیھ ٪خـ ٪اں ٪اک٪ ٰ الظھر،ثم صیل العصر حنی کان ظلہ مثلہ،قال :ثم شاہی ٪اں ٪ےک ٪كراكر ٪اھت۔راؽؼ ٪ےن ٪اہک٪ :رھپ ٪دؽرسے ٪دں ٪ربجلی٪
جاء جرب یل من الغد،فصیل الظھر با لنیب صیل اهلل ا ےئ٪اؽر٪انہؾں٪ےن٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک،اؽر٪یبن٪یلص٪ تعایل علیہ اهلل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪ولوگں٪وک٪رہظ٪یک٪امنر٪ڑپاھیئ ٪خـ٪اں ٪اک ٪شاہی٪ تعایل علیہ وسلم،وصیل النیب صیل اهلل ٰ ٰ اں٪ےک٪كراكر٪وہایگ٪اھت۔(ؿ) وسلم بالناس،الظھر،حنی کان ظلہ مثلہ 169۔ دحكف :٦٪دارعـیؽ٪ننس٪اؽر ٪ربطاین٪مجعم٪ریبک٪اؽر ٪انب٪دبعاربل٪دیہمت٪ںیم٪رطبقی٪اویؿ ٪نب ٪كتبۃ٪نع٪ایب٪رکب٪نب٪زحں ٪نع٪رعؽۃ ٪نب٪اسلریب٪ ضحؿ٪اوب٪وعسمد٪ا فارؼ٪ؽریشب٪نب٪ایب٪وعسمد٪دؽونں٪احصیب٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪راؽؼ:
تعایل علیہ ربجلی،یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪قاس٪ا ےئ٪خـ٪وسرح٪ ان جرب یل جاء ایل النیب صیل اهلل ٰ وسلم حنی دلکت الشمس،فقال :یا محمد! صل دلھ ٪اکچ ٪اھت٪اؽر ٪اہک٪:قادمحم!٪رہظ٪یک٪امنر٪ڑپ ھیے! ٪وت٪ا ؿ ٪ےن٪رہظ٪ الظھر،فصیل؛ ثم جاء حنی کان ظل کل شیئ ڑپیھ۔رھپ ٪دؽقارۃ ٪ا ےئ ٪ہکبج ٪ہر ٪زیچ ٪اک ٪شاہی ٪اس ٪ےک ٪كراكر ٪اھت ٪اؽر٪ اہک٪:قا ٪دمحم!٪رصع٪یک٪امنر ٪ڑپ ھیے!٪وت٪ا ؿ ٪ےن٪رصع٪ڑپیھ۔رھپ٪ مثلہ،فقال :یا محمد! صل العصر،فصیل،ثم جاء ك ك ہ دؽرسے ٪دں ٪ا ےئ ٪ہکبج ٪ر ٪زیچ ٪اک ٪شاہی ٪اس ٪ےک ٪را ر ٪اھت ٪اؽر ٪اہک٪: ہ الغد حنی کان ظل کل شیئ مثلہ،فقال :صیل ھ ی ك رہظ٪ڑپ ے!٪ایدح ف۔(ؿ) الظھر۔الحدیث 170٢۔
ہنيعب٪یہی٪ظفل٪ا ح٪یک٪رہظ٪ںیم٪ والکل مختصر٪اں٪ضـ٪دحوثیں٪ںیم٪لک٪یک٪رصع٪یک٪تبسن٪ہی٪ےہ٪ہک٪خـ٪شاہی٪اقك٪لثم٪وہا٪امنر٪ڑپاھیئ٪اؽرٖ ٪ ںیہ ٪ہک ٪خـ ٪شاہی ٪اقك ٪لثم ُ ٪ہؾا ٪ڑپاھیئ ٪اؽر ٪رؽاكف ٪رتذمؼ ٪وت ٪اصف ٪اصف ٪ےہ ٪ہک ٪ا ح ٪یک ٪رہظ ٪اُس ٪ؽظف ٪ڑپیھ ٪سج ٪ؽظف ٪لک ٪رصع ٪ڑپیھ ٪یھت٪ احالہکن٪وصقمد٪اؽاقؿ٪یک٪زيمت٪اؽر٪ہر٪امنر٪اک٪اؽل٪ؽا رخ٪ؽظف٪ںیم٪جداجدا٪انبقا٪ےہ٪الرجس٪اامس٪اوبرفعج٪ؽریغۃ٪ےن٪رہظ٪ارمؽرۃ٪ںیم٪اں٪وظفلں٪ےک٪ یہی٪ینعم٪ےیل٪ہک٪خـ٪شاہی٪اقك٪لثم٪ےک٪ظربی٪ا قا٪ڑپاھیئ،اعمین٪الاقار٪ںیم٪فرامقا: احتمل ان یکون ذلك عیل قرب ان یصری ظل کل اامتحل٪ےہ٪ہک٪رہظ٪یک٪امنر٪اس٪ؽظف٪ڑپیھ٪وہ٪خـ٪ہر٪زیچ
169الػطیف٪دبعلارلراص٪قاؿ٪اومللؼیـ٪وبطمہع٪العکیـ٪اشالیم٪ریبؽؿ٤۱٥/۳٪ ل لػعر 170ا ش٪اريبکل٪للؾیراین٪دنسم٪اوبوعسمد٪ا فارؼ٪دحكف٪٧۳٨٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪الفیصلبۃ٪ریبؽؿ٢٦١/۳٨٪ Page 80 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
شیئ مثلہ،وھذا جائز یف اللغۃ،قال عزوجل ،اک ٪شاہی ٪اس ٪ےک ٪كراكر ٪وہےن ٪ےک ٪ظربی ٪وہ۔اؽر ٪ہی ٪تغل ٪ےک٪ اابتعر ٪ےس ٪اجكر ٪ےہ۔اهلل ٪اعتیٰل ٪فرامقا ٪ےہ۔اہیں ٪احطؽؼ ٪ےن٪ فذکر االیۃ،وشرح المراد،وافاد واجاد 171۔ جل ا كف٪درک٪یک(٪ینعی٪افدا٪قلعن٪ا ھن)٪اؽر٪رماد٪یک٪رشتحی٪یک٪اؽر٪ دیفم٪ؽدمعۃ٪وگتفگ٪یک۔(ؿ) اقؿ ٪امنر ٪لُؾےھچ ٪اؽر ِ ٪وضحر ٪ؽاال ٪ےن٪ دحكف :٧٪شالئ ٪ےن ٪وج ٪جدطـ ٪ادقس ٪وضحر ٪دیسارملنیلس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ںیم ٪احرض ٪وہرک ٪اؽ ِ ارشاد٪فرامقا٪ےہ٪ہک٪دؽ٪٢دں٪احرض٪رۃ٪رک٪امہرے٪ےھچیپ٪امنر٪ڑپھ۔ےلہپ٪دں٪ہر٪امنر٪اےنپ٪اؽل٪ؽظف٪ںیم٪اؽر٪دؽرسے٪دں٪ہر٪امنر٪ا رخ٪ؽظف٪ڑپاھ٪رک٪ ارشاد٪وہا٪ےہ:اولظف٪نیب٪ھدنی(٪ؽظف٪اں٪دؽونں٪ؽوتقں٪ےک٪درایمں٪ےہ)اس٪دحكف٪ںیم٪لسایئ٪ؽاحطؽؼ٪ےن٪اجكر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪ رؽاكف٪یک:
تعایل علیہ وسلم اقك٪ا دیم٪ےن٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪امنر٪ےک٪ سأل رجل رسول اهلل صیل اهلل ٰ عن مواقیت الصالة،فقال :صل میع،فصیل الظھر اؽاقؿ ٪ےک ٪قارے ٪ںیم ٪لُؾاھچ ٪وت ٪ا ؿ ٪ےن ٪فرامقا ٪ہک ٪ریمے٪ حنی زاغت الشمس،والعصر حنی کان یف کل شاھت ٪امنر ٪ڑپھ! ٪وت ٪ا ؿ ٪ےن ٪رہظ ٪یک ٪امنر ٪اس ٪ؽظف ٪ڑپیھ ٪خـ٪ فی طُؾرح٪دلھ٪ایگ٪اؽر٪رصع٪یک٪اس٪ؽظف٪خـ٪ہر٪زیچ٪اک٪شاہی٪اس٪ےک٪ شیئ مثلہ،قال :ثم صیل الظھر حنی کان ئ ك ك ظ را ر ٪وہایگ۔راؽؼ٪ےن٪اہک٪ہک٪رھپ(٪اےلگ٪دں)٪رہظ٪اس٪ؽ ف٪ االنسان مثلہ 172۔ ك ك ہ ڑپیھ٪خـ ٪ر٪زیچ٪اک٪شاہی٪اس٪ےک ٪را ر٪وہایگ۔(ؿ) اس٪دحكف٪ںیم٪یھب٪رصع٪دریؽر٪ؽرہظ٪ارمؽر٪اک٪ؽیہ٪احل٪اؽر٪املعء٪ےک٪ؽیہ٪اقمل۔ دحكفُ :٨٪شتن٪ایب٪داؽد٪ںیم٪لسبد٪حیحص٪عــہ٪اوبومص ٰؽ٪ارعشؼ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪دحكف٪شالئ عـــہ حیث قال( :حدثنا مسدد) ثقۃ،حافظ،من انچہچن(٪اوبداؽد ٪ےن)٪اہک(٪دحانث٪دسمد)٪ہقث٪ےہ،احظف٪ےہ،اخبرؼ٪ رجال البخاری۔(ناعبداهلل بن داؤد) ھو ا بن عامر ےک ٪راؽویں ٪ںیم ٪ےس ٪ےہ (٪قادبعاهلل ٪انب ٪داؽد) ٪اس ٪ےس ٪رماد ٪انب٪ الھمداین،ثقۃ،عابد من رجال البخاری واالربعۃ۔ اعرم٪دمہاین٪ےہ،وج٪ہقث٪ےہ٪اعدب٪ےہ٪اؽر٪اخبرؼ٪ےک٪كالؽۃ٪احصح
دون الواسیط
(قایق٪كرہحفص٪ادنئۃ)
171رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪ادؿ٪زنمل٪رکایچ۳١۱/۳٪ 172رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪ادؿ٪زنمل٪رکایچ۳١٢/۳٪ Page 81 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ویں٪ےہ:
تعایل علیہ اقك٪لُؾےنھچ٪ؽاےل ٪ےن٪روسل٪اهلل ٪ےس (٪اؽاقؿ٪امنر) ٪لُؾےھچ ٪وت٪ ان سائال سأل النیب صیل اهلل ٰ وسلم،فلم یرد علیہ شیا،حیت امر بالال،فاقام ا ؿ٪ےن٪وکیئ٪وجاؿ٪ہن٪دقا،اہیں٪قك٪ہک٪ا ؿ٪ےن٪قالل٪وک٪مکح٪ ن الفجر حنی ا نشق الفجر،وفیہ فلما کان من دقا٪وت٪انہؾں٪ےن٪رجف٪یک٪ااقطـ٪اس٪ؽظف٪یہک٪خـ٪ایھبَ ٪لؾُ ٪ھیؽ٪ یہ ٪یھت۔اس ٪رؽاكف (٪ےک ٪ا رخ) ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪اےلگ ٪دں ٪رہظ ٪یک٪ الغد،اقام الظھر یف وقت العصر الذی کان ااقطـ ٪یہک ٪سج ٪ؽظف ٪ےلھچپ ٪دں ٪رصع ٪یک ٪یہک ٪یھت،اؽر ٪رصع ٪یک٪ قبلہ،وصیل العصر وقداصفرت الشمس،اوقال: ط ظ امنر ٪اس٪ؽ ف ٪ڑپیھ٪ہکبجُ ٪ؾرح ٪ررد ٪وہاکچ٪اھت،قا ٪ویں٪اہک٪ہک٪ امٰس 173۔ شاس٪وہیکچ٪یھت۔(ؿ) اس٪دحكف٪ےس٪دؽ٪٢افدئۃ٪رادئۃ٪احلصُ ٪ہؾےئ٪: می اؽّل دا٪اس٪ںیم٪اصف٪رصتحی٪ےہ٪ہک٪ا ح٪یک٪رہظ٪لک٪یک٪رصع٪ےک٪ؽظف٪ڑپیھ٪احالہکن٪یہی٪دحكف٪ایب٪ومصٰؽ٪ایس٪رطقی٪دبر٪نب ٪ػٰن٪قااوبرکب٪نب٪ایب٪ ومصٰؽ٪نب٪اہیب٪ےس٪ملسم٪ؽلسایئ٪ؽانب٪اقاں٪ؽاحطؽؼ٪ےک٪اہیں٪اں٪وظفلں٪ےس٪ےہ: ثم اخر الظھر حیت کان قریبا من وقت العصر رھپ٪رہظ٪یک٪قاریخ٪فرامیئ٪اہیں٪قك٪ہک٪ؽظف ٪رصع٪دریؽرۃ٪ےس٪ باالمس 174ولفظ النسائی ایل قریب۔
ظربی٪وہیئگ۔
قاكفُ ٪ہؾا٪ہک٪ؽاہں٪یھب٪ظُرؿ٪یہ٪رماد٪ےہ٪اؽر٪ظرؿ٪ؽظف٪وک٪قا ِس٪ؽظف٪ےس٪ریبعت٪درانکر٪رصاج دۃ٪اں٪وظفلں٪ےس (ہیقب٪احہیش٪ہحفص٪زگہتش) یک ٪اچر ٪اتکوبں ٪ےک ٪راؽویں ٪ںیم ٪ےس ٪ےہ۔ؽایطس ٪رماد ٪ںیہن ٪ےہ٪ می الذی لیس االمن رجال الرتمذی (نابدربن ٰ عثمن) وجہک ٪رصف ٪رتذمؼ ٪ےک ٪راؽویں ٪ںیم ٪ےس ٪ےہ (٪قا،دبر ٪انب ٪ػٰن)٪ ف۳ ثقۃ،من رجال مسلم۔(ناابوکر بن ایب ٰ موٰس ) ہقث٪ےہ،ملسم٪ےک٪راؽویں٪ںیم٪ےس٪ےہ۔(قا،اوبرکب٪انب٪ومصٰؽ)٪
موٰس) االشعری ہقث ٪ےہ،احصح ٪ضبّہ٪اک ٪راؽؼ ٪ےہ (٪نع ٪ایب٪ومصٰؽ) ٪رعشؼ٪ریض ٪اهلل٪ ثقۃ،من رجال الستۃ۔(عن ایب ٰ اعتیٰل٪مبہ٪۳٢٪طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ(٪ؿ) تعایل عنہ (م) تعایل عنہ ۳٢منہ ریض اهلل ٰ ریض اهلل ٰ
٪173ننس٪ایب٪داؽد٪اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر،قاتں٥٧/۳٪ ٪174رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳١۱/۳٪ ف ۳ننس٪ایب٪داؽد٥٧/۳٪ Page 82 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
یھب٪ریبعت٪رکےتیل٪ںیہ٪ہک٪دؽرسؼ٪امنر٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪امنر٪ڑپیھ،ہی٪افدئۃ٪قاد٪رےنھک٪اک٪ےہ۔ قااین٪اس٪ںیم٪ہی٪یھب٪رصتحی٪ےہ٪ہک٪رصع٪اس٪احل٪ںیم٪ڑپیھ٪ہک٪وسرح٪ررد٪وہایگ٪اھت٪قا٪اہک٪شاس٪وہیئگ،ہی٪یھب٪عـع دا٪ظرؿ٪شاس٪رپ٪ومحمل۔ دحكف:٩٪حیحص٪ملسم٪رشفی٪ںیم٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪رمعؽ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪ےہ٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا: وقت الظھر اذازالت الشمس وکان ظل الرجل رہظ٪اک٪ؽظف٪اُس٪ؽظف٪ےہ٪خـ٪وسرح٪دےلھ٪اؽر٪شاہی٪ا دیم٪اک٪اس٪ ےک٪دق٪ےک٪كراكر٪وہاجےئ٪خـ٪قك٪رصع٪اک٪ؽظف٪ہن٪ا ےئ۔ کطولہ مالم یحضر العصر 175١۔ دحكف :۳١٪اامس ٪احطؽؼ ٪ضحؿ ٪اوبدیعس ٪جدرؼ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪دحكف ٪اامط ِـ ٪ربجلی ٪ںیم ٪راؽؼ ِ ٪وضحر ٪ؽاال ٪ولصاؿ ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ ؽشالہم٪ےن٪فرامقا: اس٪ؽظف(٪امنر)٪ڑپیھ٪ہک٪شاہی٪ہر٪زیچ٪اک٪اس٪ےک٪كراكر٪وہایگ۔ صیل الظھر وفیئ کل شیئ مثلہ 176۔ ف٪رہظ٪ںیہن٪راتہ٪اں٪دحوثیں٪ںیم٪اقك٪لثم٪وہےن٪وک٪اقك٪لثم٪ےک٪ظربی٪ےنچنہپ٪رپ ٪لم٪رکےت٪ںیہ۔ نج٪ےک٪كردقك٪اقك٪لثم٪ےک٪دعب٪ؽظ ِ دحكف ٪ :۳۳٪اریمالػؾنینم ٪رمع ٪نب ٪دبعازعلكر ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪اک ٪اقك ٪رؽر ِ ٪امنر ٪رصع ٪وک ٪تہب ٪اریخ ٪رکقا ٪اؽر ٪رعؽۃ ٪نب ٪رریب ٪اک ٪ا رک ٪دحكف ٪اامط ِـ٪ ربجلی٪انسقا٪ہک٪نیحیحص٪ؽریغامہ٪ںیم٪رمؽؼ٪اس٪ںیم٪ربطاین٪یک٪رؽاكف٪ویں٪ےہ: دعا المؤذن لصالة العصر فا مٰس عمر بن ؤمدں ٪ےن ِ ٪امنر ٪رصع ٪ےکےئل ٪قالقا ٪وت ٪ضحؿ ٪رمع ٪نب ٪دبعازعلكر٪
عبدالعزیز قبل ان یصلیھا 177۔
ےن٪شاس٪رکدؼ٪اؽر٪ایھب ِ ٪امنر٪رصع٪ہن٪ڑپیھ۔(ؿ)
ینعی ٪رمع ٪ےن ٪شاس ٪رکدؼ٪اؽر ٪ونہر ِ ٪امنر ٪رصع ٪ہن ٪ڑپیھ۔اامس ٪عسؾالین ٪شایعف٪ارشاد٪اصلرؼ٪رشح ٪حیحص ٪اخبرؼ٪اؽر ٪كلّاہم ٪دبعاابلیق٪رراقین٪امیکل ٪رشح٪ ؤمػا٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ:٪ محمول عیل انہ قارب المساء
دحكف٪یک٪رماد٪ہی٪ےہ٪ہک٪شاس٪ظربی٪ا یئ
لر لػسل ٪175حیحص ٪ش٪قاؿ٪الصلؾاؿ٪ا ػس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢۳/۳٪ ٪176رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪وماتیق٪ال ّصلٰؾۃ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳١٢/۳٪ ل لػعر ٪177ا ش٪اريبکل٪للؾیراین٪دنسم٪اوبوعسمد٪ا فارؼ٪دحكف٪٧۳٦٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪الفیصلبۃ٪ریبؽؿ٢٥ ٩/۳٨٪ Page 83 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
الانہ دخل فیہ 178۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہن٪ہی٪ہک٪شاس٪وہیہ٪یئگ۔
وخد ٪حیحص ٪اخبرؼ ٪اتکؿ ٪بدءالخلق ٪ںیم ٪ےہ٪ :اخر العصر شیا (٪ 179رصع ٪ںیم ٪ھچک ٪قاریخ ٪یک) ٪اافدۃ ٪ااحلظف ٪ی ٪حتف ٪اابلرؼ۔ نب٪ا ُ ِسّ٪وتکمس٪اداں٪دے"۔٪راس٪رپ٪حیحص٪ دحكف: ۳٢٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪وج٪ارشاد٪فرامقا٪ہک"رحسؼ٪اھکؽ٪ویپ٪اہیں٪قك٪ہک٪ا ِ
اخبرؼ٪رشفی٪ںیم٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪ےہ:٪
قال کان رجال الینادی حیت یقال لہ اصبحت ؽۃ ٪اداں ٪ہن ٪دقا ٪رکےت ٪ےھت ٪اہیں ٪قك ٪ہک ٪اُں ٪ےس ٪اہکاجقا ٪ںيہمت٪ ای ٪وہیئگ٪ای ٪یئگ۔ اصبحت 180۔
ارگ٪اُں٪یک٪اداں٪ےس٪ےلہپ٪ای ٪وہجکیؽ٪یھت٪وت٪اس٪ارشاد٪ےک٪ایک٪ینعم٪ہک"خـ٪قك٪ؽۃ٪اداں٪ہن٪دںی٪اھکےت٪ےتیپ٪روہ"۔ذہلا٪عسؾالین٪شایعف٪ارشاد٪اؽر٪ اامس٪ینیع٪دمعۃ٪ںیم٪فرامیت:
تعایل واللفظ لالرشاد المعین قاربت الصبح عیل حد قولہ ٰ
٪ 181ینعی٪ولوگں٪ےک٪اس٪وقل٪ےک٪ہک"ای ٪وہیئگ٪
ای ٪وہیئگ"ہی٪ینعم٪ںیہ٪ہک٪ای ٪ظربی٪ا یئ٪ظربی٪ا یئ،ےسیج٪ا كف٪ںیم٪فرامقا٪ہک٪وعرںیت٪اعیمد٪وک٪ںیچنہپ٪ینعی٪ظربی٪اعیمد۔
زین٪ایس٪دحكف٪ںیم٪ارشا ِد٪ادقس٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےہ٪:٪ فانہ الیؤذن حیت یطلع الفجر 182۔
نب٪اُسّ٪ا٪وتکمس٪اداں٪ںیہن٪دےتی٪اہیں٪قك٪ہک٪رجف٪ولطف٪رکے۔ ا ِ
183 ٪ولطف ٪رجف ٪ظربی ٪ا ےئ)۔ ارشاد ٪شایعف ٪کتاب الصیام ٪ںیم ٪ےہ٪ :ای حیت یقارب طلو ع الفجر (٪ینعی ٪اہیں ٪قك ٪ہک ِ ق قاہلمجل٪اس٪احمؽرۃ٪ےک٪ويشف٪امتس٪ےس٪یسک٪وک٪ااکنر٪ںیہن٪وہاتکس٪ارگ٪قارفلؿ٪ؽۃ٪رؽاقاؿ ٪زیذہ٪ہلیلج٪رصہحي٪فالۃ٪رغمؿ٪شیپ٪ار٪رغؽؿ٪قفش٪
ںیم٪ہن٪یھب٪ا ںیت٪قامہ٪ہکبج٪ہر٪امنر٪ےک٪ےئلُ ٪جدا٪ؽظف٪یک٪نيیعت٪اؽر٪شیپ٪ارؽظف٪قا٪ؽظف٪وفؿ٪رکےک٪امنر٪ڑپ ھیے٪یک٪رحتمی٪ینيقي٪یعطق٪اامج ٪یھت٪ اں٪رؽاقاؿ٪ںیم٪ہی٪بلطم٪رظنب٪احمؽرۃ٪دمعۃ٪لمتحم٪اؽر٪ادتسالل٪دتسمل٪كیـرص٪اامتحل٪قالط٪ؽلتخم٪اؽر٪ا قاؿ٪ؽااحدكف٪نيیعت٪اؽاقؿ٪اک٪اں٪ےس٪ اعمرہض٪طلغ٪ؽلمہم٪وہقا٪ہن٪ہک٪وخد٪ایس٪دحكف
٪178ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪وماتیق٪ال ّصلٰؾۃ٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلكبۃ٪ریبؽؿ٤٧٧/۳٪ ل ٪179حیحص٪ااخبلرؼ٪اتکؿ٪دبؼ٪ا ذلض٪قاؿ٪درک٪العالقکۃ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٤٥٧/۳٪ ٪180حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪اداں٪االیٰمع٪اخل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٨٦/۳٪ ٪181ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪اخبرؼ٪قاؿ٪اداں٪االیٰمع٪اخل٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلہیب٪ریبؽؿ۳۳/٢٪ نػی ک ٪182حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪وقل٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس٪ال ع ش٪نم٪وحسرمک٪اداں٪قالل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪ رکایچ٢٥٧/۳٪ ن ػی ک ع ٪183ارشاد٪اصلرؼ٪قاؿ٪وقل٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس٪ال ش٪نم٪وحسرمک٪اداں٪قالل٪٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلكبۃ٪ریبؽؿ۱٦۱/۱٪ Page 84 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ںیم٪قاوصخلؿ٪ؽۃ٪اصف٪رصحی٪رسفم٪وصنؿ٪اؽر ٪اُںیہن٪كرؽرِ٪رقاں ٪اخبرؼ٪ؽملسم٪ضـ ٪قاالےئ٪ػاص٪رھک٪رک٪رمدؽد ٪ؽاتایؿ ٪اتبےئ٪قا ٪ااٹل٪اں٪ ض زیعالؿ ٪ےک ٪اعمرؿ ٪اتبرک ٪شادؽ ٪رمدؽد ٪رہٹاےیئ ٪ہی ٪ایک ٪طؼیصاےئ ٪ا فاف ٪ؽدقاكف ٪ےہ ٪ہی ٪ایک ٪دحم ی ٪یک ٪شاں ٪كراتک ٪ےہ۔اؿ ٪وت ٪دمحباهلل ٪ضـ٪ ک لعج ُ ٪ھل٪ایگ،قح ٪ؽقالط ٪زیما ِں٪رظن ٪ںیمُ ٪قل٪ایگ،اؽر٪ؽاحض ٪وہا ٪ہک٪ہی٪شاوتں٪رؽاںیتی ٪یھب٪اُںیہن٪احمؽراؿ ٪ےس ٪ںیہ ٪نج ٪ںیم ٪دؽ٪ ٢اںیتی٪اؽر٪ قارۃ٪۳٢دحںیثی٪مہ٪ےن٪لقن٪ںیک٪اں٪شاؿ٪ےس٪لم٪رک٪اسیک٪٢۳طباںیلُ ٪ہؾںیئ٪وباهلل التوفیق۔
ض وجاؿ ٪دؽس :٪اجےن ٪دؽ ٪اُں ٪ںیم ٪لبق ٪اں ٪ںیم ٪دعب ٪وییہن ٪وھجمس ٪رھپ ٪ںیمہ ٪ایک ٪رضم ٪اؽر ٪ںيہمت ٪ایک ٪دیفم۔ فغتن ٪دؽ٪ ٢ںیہ٪ :احمر و ا بیض۔اُں٪ رؽاقاؿ٪لبق٪ںیم٪دیپس٪رماد٪ےہ٪اُں٪رؽاقاؿ٪دعب٪ںیمُ ٪سرح۔ویں٪یھب٪اعترؿ٪دنمعف٪اؽر٪ضـ٪رطص٪عمتجم٪وہ ےئگ۔ احلص٪ہی٪لکال٪ہک٪قفش٪ ہنيعب ٪امہرا ٪ذمہـ ٪ذہمؿ ٪اؽر ٪امہرے٪ احغر٪دؽےنب٪ےک ٪دعب ٪قفش ٪اضیب ٪ںیم٪امنر٪رغمؿ٪ڑپیھ٪اؽر ٪ااظتنر٪فرامقا ٪خـ ٪دیپسؼ ُ٪دؽیب ٪اشع ٪ڑپیھ۔ہی ٖ ٪ اامس٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےک٪وطر٪رپ٪عمج٪وصرؼ ٪ےہ ٪یقیقح٪وت٪خـ٪وہیت ٪ہک ٪رغمؿ ٪دعب٪رغؽؿ٪دیپسؼ٪ڑپیھ ٪اجیت٪اس ٪اک٪وبثؿ٪مت٪ہرزگ ٪ہن٪ نہ٪ریقف٪ںیم٪ا قا٪اھت٪رھپ٪داھکی٪ہک٪اامس٪انب٪الہعاس٪دقس٪رسۃ،ےن٪یہی٪اافدۃ٪فرامقا۔ریہ٪رؽاكف٪متفہ٪شار٪حیت دے٪ےکس۔ہی٪وجاؿ٪اگنبۃِ٪اؽّنیل٪د ِ
ذھب بیاض االفق وفحمۃ العشاء (184ےتلچ٪رےہ٪اہیں٪قك٪ہک ٪اقف٪یک٪دیفسؼ٪اؽر٪اشع٪یک٪ایسیہ٪متخ٪وہیئگ۔ؿ)٪سج٪ںیم٪اقف٪یک٪ دیپسؼ٪اجےن٪ےک٪دعب٪كرؽل٪ےہ۔ ل اوقل وباهلل استعنی اؽّل دا٪ہی٪یھب٪بک٪ریہ٪اس٪ںیم٪یھب٪ؽیہ٪رقتری٪اجرؼ٪ےسیج٪اغؿ٪ا سفض٪ینعمب٪اکداں٪لعیـ٪ویں٪یہ٪دھـ٪انايبؿ٪ینعمب٪ اکداں٪قدھـ۔ قااین٪دحكف٪ںیم٪ایبؿ٪اقف٪ےہ٪ہن٪ایبؿ٪قفش،انکرۃ٪رشیق٪یھب٪اقف٪ےہ،دعب٪رغؽؿ٪سمش٪رشمص٪ےس٪ایسیہ٪اُیتھٹ٪اؽر٪اُس٪ےک٪اؽرپ٪دیپسؼ٪وہیت٪ ٪ولطف٪رجف٪ںیم٪اس٪اک٪سکع،ےسج٪ظرا ں٪میظع٪ںیم٪ ےہ٪سج٪رطح ِ (٪185اہیں٪قك٪ہک٪رجف٪ےک٪ایسۃ٪داھوص٪ےس٪دیفس٪داھاگ٪اہمترے٪ےیل٪ؽاحض٪وہاجےئ۔ؿ)٪فرامقا،خـ٪رجف٪دنلب٪وہیت٪ ےہ٪ؽۃ٪خیغِ٪اوسد٪اجقا٪راتہ٪ےہ،وییہن٪خـ٪رشمص٪ےس٪ایسیہ٪دنلب٪وہیت٪ےہ٪دیپسؼ٪رشیق٪اجیت٪ریتہ٪ےہ٪اؽر٪ونہر٪ؽظف٪رغمؿ٪ںیم٪ؽتعس٪وہیت٪ ف ےہ٪اؽر٪اس٪رپ٪دمعۃ٪ظرہنی٪ہی٪ہک٪ایبؿ٪ےک٪دعب ٪رعہ٪اشعء٪رس٪شاس٪اک٪ددنھ٪اگل٪ےہ٪ہک٪وم م٪رگام٪ںیم٪زيتؼ٪ونر٪سمش٪ےک٪شتـ٪دعب٪رغؽؿ٪رظن٪وک٪ػاہر٪ وہقا٪ےہ٪خـ٪قارے٪لھک٪رک٪رؽینش٪دےتی٪ںیہ٪رالئ٪وہاجقا٪ےہ٪ےسیج٪رچاف٪ےک٪شاےنم٪ےس٪قاریکی٪ںیم٪ا رک٪ھچک٪دری٪تخس ٪تمل٪ولعمس٪وہیت٪ےہ٪رھپ٪اگنۃ٪رہٹ٪ اجیت٪ےہ،رہرارلمٰؾ٪ںیم٪ےہ٪:فحمۃ
نر ٪184ننس٪ااسنلیئ٪٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪٪وبطمہع٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪ونر٪دمحم٪رکایچ٩٩/۳٪ ٪185ارقلا ں۳٨٧/٢٪ Page 85 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
العشاء،یھ اقبال اللیل واول سوادہ ( 186فحمۃ العشاء٪راؿ٪ےک٪ا ےن٪وک٪اؽر٪اس٪یک٪ادتبایئ٪ایسیہ٪وک٪ےتہک٪ںیہ۔ؿ)٪رشح٪اجعم٪ االوصل٪للػطیف٪ںیم٪ےہ٪:٪ شدة سواد اللیل یف اولہ،حیت اذاسکن ؽۃ ٪راؿ ٪اک ٪ادتبایئ ٪خ ّطے ٪ںیم ٪تہب ٪ایسۃ ٪وہقا ٪ےہ۔رھپ ٪خـ ٪اس ٪اک٪ یھ ّ فورہ،قلت بظھور النجوم وبسط نورھا۔والن وجس ٪رھٹ ٪اجقا ٪ےہ ٪وت ٪قارؽں ٪ےک ٪لکلیے ٪اؽر ٪اں ٪یک ٪رؽاینشں ٪ےنلیھپ٪ العنی اذانظرت ایل الظلمۃ ابتداء التکاد تری ےس٪ایسیہ ٪مک٪وہاجیت٪ےہ،اؽر ٪اس ٪ےئل ٪یھب ٪ہک٪ا ھکن ٪خـ٪ادتباء٪
شیا 187۔
ںیم٪قاریکی٪یک٪رطف٪رظن٪رکیت٪ےہ٪وت٪ھچک٪ںیہن٪دھکی٪قایت۔(ؿ)
٪ایبؿ٪قفش٪اجقا٪ایبں٪رکےک٪رھپ٪اس٪ےک٪درک٪یک٪ایک٪احخـ٪وہیت،اہں٪ایبؿ٪ ٪ایبؿ٪قفش٪ےک٪اجےن٪ےس٪تہب٪ےلہپ٪وہقا٪ےہ٪وت ِ ػاہر٪ےہ٪ہک٪اس٪اک٪اجقا ِ ف رشیق٪اس٪ےس٪ےلہپ٪اجیت٪ےہ٪وت٪اس٪ینعم٪حیحص٪رپ ٪رعہ٪اشعء٪اک٪درک٪ثبع٪ؽوغل٪ہن٪وہاگ۔ قالبدا٪یہی٪دحكف٪ایس٪رطقی٪ذموکر٪ایفسں٪ےس٪اامس٪احطؽؼ٪ےن٪ویں٪رؽاكف٪فرامیئ: حدثنا فھد ثنا الحماین ثنا ابن عیینۃ عن ا بن دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪دہف ٪ےن ٪حعاین ٪ےس،اس ٪ےن ٪انب ٪ہینیع٪ نزی سمعیل بن ایب ذویب قال :کنت ےس،اس٪ےن٪انب٪ایب ٪ج٪ےس،اس٪ےن٪الیعٰمس٪نب٪ایب٪دؽبی٪ ایب نجیح عن ا ٰ مع ا بن عمر ریض اهلل تعایل عنھما،فلما غربت ےس٪ہک٪ںیم٪انبِ٪رمع٪ریض٪اهلل٪مبہ٪ےک٪شاھت٪اھت٪خـ ٪وسرح٪ ٰ دؽؿ٪ایگ٪وت٪اں٪یک٪تبیہ٪یک٪ؽہج٪ےس٪مہ٪اںیہن٪امنر٪اک٪ہن٪ہہک٪ےکس٪ؽۃ٪ الشمس،ھبنا ان نقول :الصالة،فسار حیت ذھب ےتلچ٪رےہ٪اہیں٪قك٪ہک٪اشعء ٪یک٪ایسیہ٪متخ٪وہیئگ٪اؽر ٪مہ٪ےن٪ فحمۃ العشاء ورأینا بیاض االفق،فزنل فصیل ظ اقف٪یک٪دیفسؼ٪دھکی٪یل۔اس٪ؽ ف٪اُرت٪رک٪رغمؿ٪یک٪نیت٪رںیتعک٪ ثلثا المغرب،واثنتنی العشاء،وقال :ھکذا رأیت اؽر ٪اشع ٪یک ٪دؽ٪ ٢رںیتعک ٪ڑپںیھ ٪اؽر ٪اہک ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪روسل ٪اهلل٪ 188 تعایل علیہ وسلم یفعل رسول اهلل صیل اهلل ٰ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪ایس٪رطح٪رکےت٪داھکی٪ےہ۔(ؿ) ہی٪اقبےئ٪قفش٪اضیب٪ںیم٪صن٪رصحی٪ےہ٪ہک٪رسشاس٪اک٪ددنھ٪اکلاجقا٪راہ٪اؽر٪ںیمہ٪اقف٪یک٪دیپسؼ٪رظن٪ا یئ
٪186رہرارلمٰؾ٪عم٪ننس٪ااسنلیئ٪نیب٪اوطسلر٪رری٪دحكف٪ذموکر٪وبطمہع٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪ونر٪دمحم٪رکایچ٩٩/۳٪ ٪187اجعم٪االوصل٪للػطیف ٪188رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪
Page 86 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اُس٪ؽظف٪امنر٪ڑپیھ٪اؽر٪اہک٪ایس٪رطح٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ایک۔ رالع دا٪:صلّایج!٪ا ؿ٪وت٪تہب٪دحم ی٪ںیم٪دس٪رھبےت٪ںیہ٪حیحص٪دحںیثی٪ےب٪ؽہج٪ضحم٪وت َ٪رد٪رکےت٪ا ےئ٪اخبرؼ٪ؽملسم٪ےک٪راجل٪قاقح٪رمدؽد٪ارلؽاہی٪ نزی وصل٪دحمنیث٪رپ٪ہرزگ٪یسک٪رطح٪تجح٪ںیہن٪وہیتکس٪اس٪اک٪دمار٪انب٪ایب ٪ج٪رپ٪ےہ٪ انبےئ٪اؿ٪اےنپ٪ےیل٪ہی٪رؽاكف٪حزّـ٪انبیل٪وج٪ا ؿ٪ےک٪وبقمہل٪ا ِ ؽۃ٪دمشل٪اھت٪اؽر٪اہیں٪رؽاكف٪ںیم٪میعبہ٪ایک٪اؽر٪میعبہ٪دمشل٪وہمجر٪دحمنیث٪ےک٪ذمہـ٪اتخمر٪ؽدمتعم٪ںیم٪رمدؽد٪ؽقادنتسم٪ےہ٪ایس٪ا ؿ٪یک٪غلبم٪ ملع٪رقتبی٪ںیم٪ےہ: نزی عبداهلل بن ا بن نجیح یسار المیک ابویسار دبعاهلل ٪انب٪ایب ٪ج ٪اسیر ٪یکم ٪اوباسیر ٪یفقث،ینب ٪فیقث٪اک ٪ا راد٪ ضہی الثقیف،موالھم،ثقۃ،ریم بالقدر،وربما دلس رکدۃ،ہقث٪ےہ،دقرؼ٪وہےن٪ےس ٪ش٪ےہ،اسب٪اؽاقؿ٪دتسیل٪ رکقا٪ےہ۔(ؿ) 189۔ ؽۃ٪مسق٪رمہ ٪ےس٪ےہ٪رقتبی٪ؽدتربی٪ںیم٪ےہ:٪
الصحیح التفصیل،فمارواہ بلفظ محتمل لم یبنی حیحص٪ہی٪ےہ٪ہک٪اس٪ںیم٪لیصفت٪ےہ،ینعی٪دمشل٪یک٪ؽۃ٪رؽاكف ٪وج٪ فیہ السماع،فمرسل الیقبل،ومابنی فیہ ،کسمعت ،اےسی ٪ظفل ٪ےس ٪وہ ٪وج ٪امسف ٪اک ٪اامتحل ٪وت ٪رکھبا ٪وہ ٪رگم ٪امسف ٪یک ٪رصتحی ٪ہن٪ وہ،وت ٪ؽۃ ٪رمہ ٪ےہ ٪اؽر ٪ریغ ٪وبقمل ٪ےہ،اؽر ٪سج ٪ںیم ٪امسف ٪یک٪ وحدثنا،واخربنا،وشبھھا،فمقبول یحتج بہ 190٢۔ رصاخـ٪وہ،ےسیج٪صػعـ،دحانث،اربخقا٪اؽر٪اں٪ےسیج٪اافلع،وت٪ؽۃ٪وبقمل٪ ےہ٪اؽر٪اققل٪ادتسالل٪ےہ۔(ؿ) اؽر٪رمہ ٪یک٪تبسن٪ا ؿ٪وخد٪فرامےکچ٪ف ۳رؽاكف٪رمہ ٪تجح٪ںیہن٪وہیت٪كردقك٪امجمـ٪اہقف٪ؽوہمجر٪دحمنیث٪ےک۔ہی٪ا ؿ٪ےن٪اُس٪دحكف٪حیحص٪لصتم٪ وک٪رمدؽد٪ؽ٪رمہ ٪انبرک٪فرام٪قا٪اھت٪سج٪اک٪درک٪ہفیطل٪دمہ٪ںیم٪زگرا٪وھجےٹ٪اداعےئ٪ارشال٪رپ٪وت٪ہی٪وجس٪ؽرخؽس٪اؽر ٪صرّے٪ارشال٪ںیم٪ویں٪گنگ٪ؽاخومس،ہی٪
ایک٪طؼیصاےئ٪ایح٪ؽدقاكف٪ےہ۔ وجاؿ٪وسس :دحكف٪ذموکر٪ےک٪افلدا٪یسک٪رطقی٪ںیم٪ںیہن٪ہک٪وضحرُ ٪كرونر٪دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪دعب٪رغؽؿ٪قفش٪اضیب٪امنر٪رغمؿ٪ ڑپیھ٪ہن٪ہرزگ٪ہرزگ٪یسک٪رؽاكف٪ںیم٪ا قا٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪دعباررفس٪ؽظف٪خؼیغۃد٪اضق٪رکےک٪دؽرسؼ٪امنر٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپ ھیے٪ وک٪فرامقا۔انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اک٪ذمہـ٪ہی٪ےہ٪ہک٪ؽظف٪رغمؿ٪قفش٪احغر٪قك٪ےہ
الدارقطین عن ا بن عمر،رفعہ،والصحیح وقفہ ،دارعـیؽ ٪ےن ٪انب ٪رمع ٪ےس ٪رموفك دا ٪رؽاكف ٪یک ٪ےہ،نکیل ٪حیحص ٪ہی٪ ن ےہ٪ہک٪ہی٪وموقف٪ےہ،اسیج٪ہک ٪ہیػؽ٪اؽر٪ونؽؼ٪ےن افادہ البیھیق والنووی،انہ قال:
نزی ٪189رقتبی٪الیہدبی٪رتہمج٪دبعاهلل٪انب ٪ج٪وبطمہع٪عبطم٪افرؽیق٪دیلہ٪ؿ۳٤٤٪ لؼس ٪190دتربی٪ارلاؽؼ٪رشح٪رقتبی٪اونلا٪ؽ٪ؼ٪ا ش٪ااثلین٪نم٪اونلف٪ااثلین٪رشع٪دار٪رشن٪ابتکل٪االشالہیم٪الوہر٢٢٩/۳٪ ف٪:۳ایعمراقحل٪ؿ٤١۳٪ Page 87 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
الشفق الحمرة۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اافدۃ٪ایک٪ےہ٪ہک٪انب٪رمع٪ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪قفشُ ٪سریخ٪وک٪ےتہک٪ ںیہ۔(ؿ)
اؽر٪امہرے٪كردقك٪قفش٪اضیب٪قك٪ےہ٪ھو الصحیح روایۃ والرجیح درایۃ وقضیۃ الدلیل فعلیہ التعو یل (یہی٪رؽاقۃد٪حیحص٪ےہ،ایس٪وک٪ ل دراقۃد٪رتحیج٪ےہ ٪اؽر ٪دلیل٪اک ٪اقتاض ٪یھب ٪یہی٪ےہ ٪اس ٪ےئل٪ایس٪رپ٪اامتعد٪ےہ۔ؿ) ٪امہرا٪ذمہـ٪اجلّاےئ٪احصہب ٪لثم٪الضف٪ا ذلض ٪دعبارلہ ٪دصقی٪ اربک٪ؽا ُ ّس٪اوملنینم٪دصّہقی٪ؽاامس٪ااملعلء٪اعمدنب٪لبج٪ؽدیس٪ارقلا٪اُیب٪كّن٪بعک٪ؽدیس٪الزف ّاع٪اوبہرریۃ٪ؽدبعاهلل٪نب٪رریب٪ؽریغمہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ ل ؽااکكر ٪قانیعب٪لثم٪اامس٪الج٪دمحم٪قاظر ٪ؽاریماوملنینم٪رمع٪نب٪دبعازعلكر ٪ؽاجلّاےئ٪عب٪قانیعب٪لثم٪اامس٪ااشلس٪اؽرا ٪ؽاامس٪الفػہاء٪ؽا غذدنیث٪ ؽااصلنیحل ٪دبعاهلل ٪نب ٪ابمرك ٪ؽرفر ٪نب ٪اذہللی ٪ؽاہمئ ٪تغل ٪لثم ٪ربمد ٪ؽبلعث ٪ؽفرا ٪ؽضعب ٪ربکاےئ ٪شاہیعف ٪لثم ٪اوبامیلسں ٪خؾایب ٪ؽاامس ٪ضرین٪ ذیملت٪اخؿ٪اامس٪شایعف٪ؽریغمہ٪رحعۃ٪اهلل٪اعتیٰل٪مہیلع٪ےس٪وقنمل٪کمایف عمدة القاری وغنیۃ المستمیل وغریھما۔اؿ٪ارگ٪انب٪رمع٪ریض٪ اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪رصاجۃد٪قاكف٪یھب٪وہہک٪انہؾں٪ےن٪دعب٪رغؽؿ٪اضیب٪رغمؿ٪ڑپیھ٪وت٪اصف٪لمتحم٪ہک٪انہؾں٪ےن٪یسک٪رفس٪ںیم٪دیسارملنیلس٪ قفش٪احغر٪قفش٪اضیب٪ںیم٪رغمؿ٪اؽر٪اُس٪ےک٪دعب٪اشعء٪ڑپےتھ٪داھکی٪اؽر٪اےنپ٪ااہتجد٪یک٪انب٪رپ٪یہی٪اھجمس٪وہہک٪وضحر٪ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪دعبِ ٪ ؽاال ٪ولصاؿ ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ؽشالہم ٪ہیلع ٪ےن ٪ؽظف ٪اضق ٪رکےک ٪عمج ٪فرامیئ ٪اؿ ٪اچےہ ٪انبِ ٪رمع ٪ےس ٪قاكف ٪وہاجےئ ٪ہک ٪انہؾں ٪ےن ٪رہپ ٪راؿ ٪ےئگ ٪ہکلب٪
ا دیھ٪راؿ٪دےلھ٪رغمؿ٪ڑپیھ٪ہی٪اُں٪ےک٪اےنپ٪ذمہـ٪رپ٪ینبم٪وہاگ٪ہک٪خـ٪ؽظف٪اضق٪وہایگ٪وت٪ڑھگؼ٪اؽر٪رہپ٪ضـ٪اسکیں٪رگم٪مہ٪رپ٪تجح٪ہن٪وہےکس٪اگ٪ ہک ٪امہرے ٪ذمہـ ٪رپ ٪ؽۃ ٪عمج ٪وصرؼ ٪یہ ٪یھت ٪ےسج ٪عمج ٪یقیقح ٪ےس ٪افلدا ٪كالہق ٪ہن ٪اھت ٪ہی ٪رقتری ٪دمحباهلل ٪اعتیٰل ٪ؽا ی ٪ؽاک ی ٪اؽر ٪اخمفل ٪ےک ٪امتس ٪داللئ٪ ؽاہبشؿ٪یک٪داعف٪ؽقا ی٪ےہ٪ارگ٪مػّـ٪ےہ٪وت٪وکیئ٪دحكف٪حیحص٪رصحی٪ایسی٪الؽ٪سج٪ےس٪اصف٪اصف٪قاكف٪وہہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪
ؽملس ٪ےن ٪خؼیغ دۃ ٪قفش ٪اضیب ٪زگار ٪رک ٪ؽظف ٪اامتج ٪اشعء ٪ںیم ٪رغمؿ ٪ڑپیھ ٪قا ٪اس ٪وطر ٪ڑپ ھیے ٪اک ٪مکح ٪فرامقا ٪رگم ٪وحبل ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ایقطـ ٪قك ٪وکیئ٪ ق دحكف٪ایسی٪ہن٪داھکوکسوص٪ہکلب٪ااحدكف ٪زیذہ٪رصہحي٪نج٪ںیم٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اک٪عمج٪فرامقا٪اؽر٪اس٪اک٪مکح٪دانی٪ا قا٪ؽۃ٪رصاج دۃ٪ امہرے٪وماقف٪اؽر٪عمج٪وصرؼ٪ںیم٪قاقط٪ںیہ٪نج٪اک٪ایبں٪ؽاحض٪وہاکچ٪رھپ٪مہ٪رپ٪ایک٪ربج٪ےہ٪ہک٪ایسی٪اامتحیل٪قاوتں٪ذمقدؿ٪ایخولں٪رپ ٪لم٪رکںی٪اؽر٪ امجف ٪اطـ ٪ےس ٪قاكف ٪ےہ ٪وھچر ٪دںی۔ھکذا ینبیغ اُں ٪ےک ٪شتـ ٪امنرؽں ٪یک ٪نيیعت ٪ؽصیصخت ٪اؽاقؿ ٪ہک ٪وصنؿ ٪اقؽعہ ٪ظرا ں ٪ؽدحكف ٪ؽا ِ تعایل اعلم۔ التحقیق واهلل ٰ ف٪رصع٪قك٪ دحكف٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪رمؽؼ٪رطبقیُ ٪مؼبل٪نب٪اخدل٪نع٪انب٪صھاؿ٪نع٪اسن٪سج٪ےک٪اقك٪ظفل٪ںیم٪ےہ٪ہک٪رہظ٪وک٪ؽظ ِ قاریخ٪فرامےت، الشیخان وابوداود والنسائی،حدثنا قتیبۃ،
اخبرؼ،ملسم،اوبداؽد٪اؽر٪لسایئ٪ےتہک٪ںیہ٪ہک٪دحكف
Page 88 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
زاد ابوداؤد وا بن موھب المعین،قاالنا المفضل ایبں٪یک٪مہ٪ےس٪طتتبہ٪ےن٪اوبداؽد٪ےن٪ااضہف٪ایک٪ےہ"اؽر٪انب٪ومہـ٪ ح وا خاری وحدہ،حدثنا حسان الواسیط ،اینعمل ٪ےن"دؽونں ٪لضفم ٪ےس ٪رؽاكف ٪رکےت ٪ںیہ۔یہی ٪رؽاكف٪ لب ض اخبرؼ٪ےن٪وبا ؾہ٪اسحں٪ؽایطس٪اہنت٪یھب٪یک٪ےہ،اؽر٪ا دنئۃ٪اافلع٪ایس٪ وھذا لفظہ،ثنا المفضل بن فضالۃ عن عقیل ےک ٪ںیہ۔دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ ٪ےس٪لضفم ٪ےن ٪ليقع٪ےس،اس ٪ےن٪
ع ن ب ع ب ن ا ن شھاب ن ا س ن مالک،قال :کان انب٪اہشؿ٪ےس،اس٪ےن٪اسن٪نب٪امكل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪ہک٪ رسول اهلل صیل اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم،اذا ارتحل روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ارگ ٪رؽال ٪ےس ٪ےلہپ ٪رؽاہن٪
قبل ان تزیغ الشمس،اخر الظھر ایل وقت وہاجےت٪ےھت٪وت٪رہظ ٪وک٪رصع٪قك٪ؤمرخ٪رکدےتی٪ےھت،رھپ٪دؽونں٪وک٪ ااھٹک ٪ڑپھ ٪ےتیل ٪ےھت ٪طتتبہ ٪ےک ٪اافلع ٪ویں ٪ںیہ":رھپ ٪اُرتےت ٪ےھت ٪اؽر٪ یجم لشم
العصر،ثم
ع بینھما،واذا زاغت ا
قبل ان یرتحل،صیل الظھر ثم رکب 191۔
س
دؽونں٪وک٪ااھٹک٪ڑپےتھ٪ےھت"اؽ ٪ر ٪ارگ٪رؽال٪وہاجقا ٪اھت٪طتتبہ٪ےک٪اافلع٪
ویں٪ںیہ":اؽر ٪ارگ ٪رؽایگن ٪ےس ٪ےلہپ ٪رؽال ٪وہاجقا ٪اھت"وت٪رہظ٪ڑپھ٪ےک٪ وسار٪وہےت٪ےھت۔(ؿ)
ُدؽرسے٪ظفل٪ںیم٪ےہ٪رہظ٪وک٪ؤمرخ٪فرامےت٪اہیں٪قك٪ہک٪رصع٪اک٪اؽّل٪ؽظف٪دالخ٪وہقا٪رھپ٪عمج٪رکےت۔حیحص٪ملسم٪ںیم٪ےہ، حدثین عمروالناقد نا شبابۃ بن سوار المدائین دحكف٪ایبں٪یک٪مہ٪ےس٪رمعؽ٪اانلدق٪ےن٪ابشہب٪ےس،اس٪ےن٪لیـ٪
نالیث بن سعد عن عقیل،فذکرہ،وفیہ :اخر ےس،اس ٪ےن ٪دعس ٪ےس،اس ٪ےن ٪ليقع ٪ےس،اس ٪ےک ٪دعب٪ الظھر حیت یدخل اول وقت العصر،ثم یجمع رؽاكف ٪درک٪یک،اس ٪ںیم٪ےہ ٪ہک٪رہظ٪وک ٪ؤمرخ٪رکےت٪اہیں٪قك٪ ہک ٪رصع ٪اک ٪ادتبایئ ٪ؽظف ٪دالخ ٪وہاجقا،رھپ ٪دؽونں ٪وک ٪عمج٪ بینھما 192۔ رکےتیل۔(ؿ) رسيتے٪ظفل٪ںیم٪ہی٪ظفل٪رادئ٪ےہ٪ہک٪رغمؿ٪وک٪قاریخ٪رکےت٪اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪دؽےنب٪ےک٪ؽظف٪اُےس٪اؽر٪اشع٪وک٪صالےت٪قا٪اُںیہن٪عمج٪فرامےت٪ہک٪ قفش٪دؽؿ٪اجیت۔حیحص٪ملسم٪ںیم٪ےہ،
حدثین ابوالطاھر وعمروبن السواد قاالنا ابن دحكف ٪ایبں ٪یک ٪ھجم ٪ےس ٪اوبااطلہر ٪اؽر ٪رمعؽنب ٪وساد ٪ےن ٪انب٪ وھب ثین جابر بن اسماعیل عن عقیل،وفیہ :ؽہـ ٪ےس،اس٪ےن٪اجكر ٪ےس،اس٪ےن٪ليقع٪ےس۔اس٪ںیم٪ ےہ٪ہک٪رغمؿ٪وک٪ؤمرخ٪رکےت٪ےھت٪اہیں٪قك یؤخر المغرب حیت یجمع
٪191حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪لؾرخ٪الؿہر٪ایل٪اشعل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳٥١/۳٪ لػسل ٪192حیحص ٪ش٪قاؿ٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٤٥/۳٪ Page 89 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
بینھا وبنی العشاء حنی یغیب الشفق ہک ٪اس ٪وک ٪اؽر ٪اشعء ٪وک ٪عمج ٪رکےتیل ٪خـ ٪قفش ٪اغكف ٪وہیت٪ 193۔ورواہ النسائی،قال :اخربین عمروبن سواد یھت۔اس٪رؽاكف ٪وک٪لسایئ٪ےن٪یھب٪وباضؾہ٪رمعؽ ٪انب٪وساد ٪انب٪ ّ بن االسود بن عمرو،وابوداود مختصرا،قال :اوسد٪انب٪رمع،اؽر٪اوبداؽد٪ےن٪یھب٪رصتخمدا٪وباضؾہ٪امیلسں٪انب٪داؽد٪ ل ع ب ا غہرؼ ٪ایبں ٪ایک ٪ےہ (٪رمعؽ ٪اؽر ٪امیلسں) ٪دؽونں ٪ےن ٪ہی ٪رؽاكف٪ سلیمن بن داود المھری کالھما ن ا ن حدثنا ٰ ہ ض انب٪ؽ ـ٪ےس٪یل٪ےہ۔اؽر٪احطؽؼ٪ےن٪اس٪وک٪وبا ؾہ٪ویسن،انب٪ وھب ،بہ،ورواہ الطحاوی حدثنا یونس،قال:انا ؽہـ ٪ےس٪ایل٪ےہ۔اس٪ںیم٪ےہ"اہیں٪قك٪ہک٪قفش٪اغكف٪ ا بن وھب،وفیہ،حیت یغیب الشفق 194۔ وہاجیت٪یھت"۔(ؿ) تبیغِ٪قفش٪ےک٪وجاقاؿ٪شاہیعف٪وت٪دمحباهلل٪اؽرپ٪زگرے٪صلّایج٪وک٪كرا٪قار٪اہیں٪اں٪وظفلں٪رپ٪ےہ٪ہک٪رہظ٪وک٪ؽظف٪رصع٪قك٪ؤمرخ٪فرامرک٪عمج٪رکےت٪ اُس٪رپ٪یتح٪ےک٪ینعم٪ںیم٪الػالئ٪س٪وحن٪كف٪اھگبر٪رک٪فرام٪ےت٪ںیہ٪ف٪۳سپ٪بلطم٪ہی٪وہاہک٪قاریخ٪رہظ٪یک٪اس٪دح٪قك٪رکےت٪ہک٪صتبہ٪قاریخ٪اک٪اؽل٪ ؽظف٪رصع٪اک٪وہقا٪ینعی٪ایھب٪قك٪رہظ٪ہن٪ڑپےتھ٪ہک٪رصع٪اک٪ؽظف٪ا اجقا٪اں٪ینعم٪ےس٪یسک٪وک٪ااکنر٪ںیہن٪رگم٪رحمنیف٪للیطؾؿ٪وک٪اؽّل٪ؽظف٪رصع٪اک٪یہتنم٪ نر قاریخ٪اک٪ےہ٪ہن٪امنر٪رہظ٪اک٪ارگ٪رہظ٪اک٪وہوت٪مث ٪ػق٪قتیہعا٪ےک٪ھچک٪ینعم٪ںیہن٪ےتنب٪ہک٪دعب٪وہےنکچ٪رہظ٪ےک٪اؽل٪ؽظف٪رصع٪قك٪رھپ٪عمج٪رکقا٪شاھت٪رصع٪ےک٪ زک٪رطح٪وہ٪اھ٪صلزصا٪ذہمقا۔ اِں٪نل٪رتاوینں٪اک وجاؿ٪وت٪تہب٪ؽاحض٪ےہ٪رصع٪قا٪ؽظف٪رصع٪قا٪اؽل٪ؽظف٪رصع٪قا٪دوخل٪ؽظف٪رصع٪قك٪رہظ٪وک٪ؤمرخ٪رکےن٪ےک٪سج٪رطح٪ہی ٪طعیے٪ ف٪ نکمم٪ہک٪رہظ٪ہن٪ڑپیھ٪اہیں٪قك٪ہک٪ؽظف٪رصع٪دالخ٪وہا٪وییہن٪ہی٪یھب٪وصتمر٪ہک٪رہظ٪ںیم٪اس٪دقر٪قاریخ٪فرامیئ٪ہک٪اس٪ےک٪متخ٪وہےت٪یہ٪ؽظ ِ رصع٪ا ایگ٪وخد٪املعےئ٪شاہیعف٪اں٪ینعم٪وک٪ميلست٪رکےت٪ںیہ٪حیحص٪اخبرؼ٪رشفی٪ںیم٪فرامقا٪:باب تاخری الظھر ایل العصر ٪195اامس٪مسغالین٪ شایعف٪ےن٪حتف٪اابلرؼ٪رھپ٪عسؾالین٪شایعف٪ےن٪ارشاد٪اصلرؼ٪ںیم٪اس٪یک٪رشح٪فرامیئ:
ایل اول وقت العصر،بحیث انہ قاؿ،رہظ٪یک٪قاریخ٪رصع٪ےک٪ادتبایئ٪ؽظف٪قك٪ہک٪خـ٪رہظ٪ےس٪ باب تاخری الظھر ٰ اذافر غ منھا یدخل وقت تالیھا،الانہ یجمع افرف ٪وہ،رصع ٪اک ٪ؽظف ٪دالخ ٪وہاجےئ،ہن ٪ہی ٪ہک ٪اقك ٪یہ ٪ؽظف٪ ںیم٪دؽونں٪وک٪عمج٪رکے۔(ؿ) بینھما یف وقت واحد 196۔
لضزی لػسل ٪193ا ج ٪ش٪قاؿ٪وجار٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ،٢٤٥/۳٪ننس٪ایب٪داؽد٪۳٧٢/۳٪رشح٪اعمین٪الاقار۳۳۱/۳٪ نر ٪194ننس٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪اکراخہن٪اجترؿ٪بتک٪رکایچ٩٩/۳٪ لؿ ٪195حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪قاریخ٪ا ھر٪ایل٪اشعل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٧٧/۳٪ لؿ ٪196ارشاد٪اصلرؼ٪قاؿ٪قاریخ٪ا ھر٪ایل٪اشعل٪٪دارااتکلؿ٪ارعلكبۃ٪ریبؽؿ٤٩۳/۳٪ ف٪۳ایعمراقحل٪ؿ۱٧٨،۱٧٧ Page 90 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
احظف٪ااشلں٪ےک٪ظفل٪ہی٪ںیہ:
المراد انہ عند فراغہ منھا دخل وقت رماد ٪ہی٪ےہ٪ہک٪رہظ٪ےس٪افرف ٪وہےت٪یہ٪رصع٪اک٪ؽظف ٪دالخ٪ وہایگ،اسیج٪ہک٪رقنعبی٪اوبالسعباء٪ےس٪ا راہ٪ےہ۔(ؿ) العصر،کماسیایت عن ایب الشعثاء 197الخ۔ اؽر٪اُس٪ےس٪افرف٪وہےت٪یہ٪وج٪رصع٪اےنپ٪رشؽف٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪اجےئ٪دباہۃد٪دؽونں٪امنرںی٪عمتجم٪وہاجںیئ٪یگ٪وت٪اس ٪طعیے٪وک٪رحتفی٪قا٪عمج٪قتیہعا٪ ےک٪اخمفل٪انہک٪رصحی٪اہجلف٪ےہ۔ اوقل :وباهلل التوفیق ٪قیقحت ٪اقمس٪ہی٪ےہ ٪ہک ٪یؤخر الظھر ٪ںیم٪رہظ ٪ےس ٪فالۃِ٪رہظ ٪رماد ٪وہقا٪وت٪دبیہی٪امنر ٪یہ ٪اققل ٪قاریخ٪ؽلیجعت٪ےہ ٪ہن٪ ؽظف٪سج٪یک٪قاریخ٪ؽلیجعت٪دقمؽراؿ٪ابعد٪ںیم٪ںیہن٪اؽر٪فالۃ٪رہظ٪خؼیغۃد٪ریبکت٪رحتہمی٪ےس٪شالس٪قك٪ومجمف٪ااعف٪ل٪اک٪قاس٪ےہ٪ہن٪ہر٪لعف٪قا٪ا اغر٪امنر٪
رظنب٪ اک٪ہک ٪زجء ٪امنر ٪ےہ ٪اؽر ٪اےسی٪اقحقئ٪ںیم٪زج٪ےش٪ےش٪ںیہن ٪وج ٪ا م ٪یسک٪رمبک ٪ومجمف ٪ازجاےئ٪اعتمہبق ٪ی ٪اولوجد ٪ےک٪اقمقل٪وموضف ٪وہِ ٪ ن تقیقح٪اُس٪اک٪دصص٪زجء٪ا رخ٪ےک٪شاھت٪وہاگ٪ہن٪اُس٪ےس٪ےلہپ٪طبلدا٪اکمں٪اس٪ومجمف٪جدراں٪ؽفقس٪ؽریغاہ٪اک٪قاس٪ےہ٪وت٪خـ٪وین٪رھبؼ٪یئگ٪قا ٪ہلؽ٪ اٹنی٪انچیئ٪یک٪ریھک٪یئگ٪اکمں٪ہن٪ںیہک٪وص٪سپ٪لبق٪فراف٪تقیقح٪فالۃ٪خسؽ٪رشف٪رہطم٪امنر٪ےنگ٪اؽر٪ربتعم٪رےھک٪ققحتم٪ںیہن٪وت٪مکحب٪تقیقح٪ااہتنےئ٪ قک قاریخ ٪امنر ٪نیع٪ؽظف ٪فراف٪رپ٪ےہ٪ہن ٪ؽظف٪ریبکت ٪ہک٪ونہر ٪رامہن٪دعس ٪دصص٪ا م٪قایق٪ےہ٪اؿ ٪دحكف ٪ےک ٪اافلع٪د ھیے٪قاریخ٪امنر٪یک٪ااہتن٪ادتباےئ٪ ہنيعب٪امہرا٪وصقمد٪ےہ٪ارگ٪ ف٪رصع٪رپ٪اتبیئ٪یئگ٪ےہ٪اؽر٪اُس٪یک٪ااہتن٪فراف٪رپ٪یھت٪وت٪قاكف٪وہا٪ہک٪رہظ٪ےس٪فراف٪ؽظف٪رہظ٪ےک٪زجء٪اریخ٪ںیم٪وہا٪یہیٖ ٪ ؽظ ِ طعیے٪ؽۃ٪ےیل٪اجںیئ٪وج٪صلّایج٪اتبےت٪ںیہ٪ہک٪اؽل٪ؽظف٪رصع٪ںیم٪امنر٪رہظ٪رشؽف٪یک٪وت٪قاریخ٪رہظ٪اؽل٪ؽظف٪رصع٪رپ٪یہتنم٪ہن٪وہیئ٪ہکلب٪اؽطس٪ؽظف٪رصع٪ ٪اجمرا٪ا اغر٪امنر٪رپ٪ قك٪ریہ٪ہی٪جالف٪ارشاد٪دحكف٪ےہ٪وت٪احلبع٪تقیقح٪رشہیع٪ینعم٪دحكف٪ؽیہ٪ںیہ٪ںیہنج٪صلّایج٪رحتہی٪وصنؿ٪اتبرےہ٪ںیہ٪اہں د یھب٪ا م٪امنر٪اػالص٪رکےت٪ںیہ٪وت٪امہرے٪اؽرر٪صلّایج٪ےک٪ینعم٪ںیم٪ؽیہ٪فرص٪ےہ٪وج٪تقیقح٪ؽاجمر٪ںیم۔دمحباهلل٪اس٪ایبں٪یلج٪اربلاہں٪ےس٪ؽاحض٪ وہایگ٪ہک٪صلّایج٪اک٪صتیہاےئ٪قاریخ٪ؽصتیہاےئ٪امنر٪رہظ٪ںیم٪رفتہق٪رپ٪مکح٪رکقا٪اہجلف٪اھت٪صلّایج٪ےن٪اانت٪چس٪اہک٪ہک٪صتیہے٪قاریخ٪اک٪اؽل٪ؽظف٪رصع٪اک٪وہقا٪ا وص٪ وج٪ہی٪احہیش٪ڑچاھقا٪ہک٪ینعی٪ایھب٪قك٪رہظ٪ہن٪ڑپےتھ٪ہک٪ؽظف٪رصع٪ا اجقا٪رنا٪اداعےئ٪ےب٪دلیل٪ےہ٪رطہف٪ہی٪ہک٪وخد٪یھب٪ضحؿ٪ےن٪اُںیہن٪وظفلں٪ ےس٪ریبعت٪یک٪نج٪ںیم٪دؽونں٪ینعم٪لمتحم٪رگم٪لقع٪ؽؽاہتیب٪وت٪قامہ٪ایصق٪رطنیف٪ضیقن٪رپ٪ںیہ٪وهلل الحمد۔
ف٪رصع٪قك٪قاریخ٪درانکر٪ارگ٪ مث٪اوقل :وبحول اهلل اصول(٪رھپ٪ںیم٪اتہک٪وہں٪اؽر٪اهلل٪اعتیٰل٪یہ٪یک٪ػاظف٪ےس٪رجح٪رکقا٪وہں)٪رہظ٪یک٪ؽظ ِ اصف٪ہی٪ظفل٪ا ےت٪ہک٪رہظ٪اؽل٪ؽظف٪رصع٪ںیم٪ڑپیھ٪دماعےئ٪اخمفل٪ںیم٪صن٪ہن٪یھت٪رہظنی٪ؽاشعنیئ٪ںیم
٪197حتف٪اابلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪قاریخ٪الؿہر٪ایل٪اشعل٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٩/٢٪ Page 91 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ن ف٪اؽل٪ؽاؽل٪ؽظف٪ا رخ٪ا ں٪ؽادح٪لصف٪رتشمك٪نیب٪اسلامنین٪ےہ٪اؽر٪صالة ٪ػعیے٪ادتباےئ٪فالۃ٪اؽر٪فراف٪نع٪الصلٰؾۃ٪دؽونں٪لمعتسم٪وت٪ ا رخ٪ؽظ ِ مکحب ٪دقمہم ٪اؽیٰل ٪سج٪امنر ٪ےک٪فراف ٪رپ٪اُس ٪اک ٪ؽظف ٪متخ ٪وہاجےئ٪اُےس ٪سج ٪رطح٪ویں ٪ہہک ٪شکیے٪ںیہ٪ہک٪اےنپ٪ؽظف ٪ےک٪زج٪اءریخ ٪ںیم ٪امتس٪وہیئ٪ وییہن٪ہی٪یھب٪ہک٪ؽظف٪ا دنئۃ٪ےک٪زج٪ء٪اؽل٪ںیم٪اُس٪ےس٪فراف٪وہا٪اؽر٪مکحب٪دقمہم٪قاہین٪ریبعت٪قاین٪وک٪اں٪وظفلں٪ےس٪یھب٪ادا٪رک شکیے٪ںیہ٪ہک٪امنر٪ ؽظف٪ا دنئۃ٪ںیم٪ڑپیھ٪ہک٪امنر٪ڑپانھ٪فراغ عن الصالة٪اھت٪اؽر٪فراغ عن الصالة٪ا رخ٪ؽظف٪ںیم٪وہا٪اؽر٪ا رخ٪ؽظف٪امیض٪اؽ ِل٪ؽظف٪ا یت٪ےہ٪ ؽذہلا٪شاوتں٪ااحدكف٪ذموکرۃ٪اامطـ٪ربجلی٪ؽوسال٪شالئ٪ںیم٪خـ٪ہک٪اظبہر٪رصع٪امیض٪ؽرہظ٪احل٪دؽونں٪اقك٪ؽظف٪ڑپانھ٪لکلبا٪اھت٪ہکلب٪دحكف٪
اامطـ٪لادارتلذمؼ٪ؽدحكف٪شالئ٪لادایب٪داؽد٪ںیم٪اصف٪رصتحی٪یھت٪ہک٪ا ح٪یک٪رہظ٪لک٪یک٪رصع٪ےک٪ؽظف٪ڑپیھ٪وخد٪اامس٪شایعف٪ؽوہمجر٪املعےئ٪ ح رکاس٪رمہمح٪اهلل٪اعتیٰل٪ےن٪اں٪ںیم٪فالۃ٪رصع٪دریؽرۃ٪وک٪ادتباےئ٪امنر٪اؽر٪فالۃ٪رہظ٪ارمؽرۃ٪وک٪فراف٪امنر٪رپ ٪عل٪ایک٪ینعی٪اقك٪لثم٪شاہی٪رپ٪لک٪یک٪ رصع٪رشؽف٪فرامیئ٪یھت٪اؽر٪ا ح٪یک٪رہظ٪متخ،ایس٪وک٪ویں٪ریبعت٪فرامقاایگ٪ہک٪رہظ٪ارمؽرۃ٪رصع٪دریؽرۃ٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪اامس٪الج٪اوبررکقا٪ونؽؼ٪ شایعف٪رہمح٪اهلل ٪اعتیٰل٪رشح ٪حیحص ٪ملسم ٪رشفی ٪ںیم٪رریدحكف٪اذاصلیتم الظھر فانہ وقت ایل ان یحضر العصر(٪خـ ٪مت٪رہظ٪یک٪ امنر٪ڑپانھ٪وہوت٪رصع٪قك٪شارا٪ؽظف٪رہظ٪یہ٪اک٪ےہ۔ؿ)٪فرامےت٪ںیہ:
احتج الشافیع واال کثرون بظاھر الحدیث الذی اامس٪شایعف٪اؽر ٪اکیر ٪املعےن٪ایس٪دحكف ٪ےک٪ػاہر ٪ےس٪ادتسالل٪ نحن فیہ،واجابوا عن حدیث جرب یل علیہ ایک٪ےہ٪سج٪ںیم٪مہ٪وگتفگ٪رکرےہ٪ںیہ٪اؽر٪ربجلی٪ہیلع٪السالس٪یک٪ السالم،بان معناہ فر غ من الظھر حنی صارظل دحكف٪ےس٪ہی٪وجاؿ٪دقا٪ےہ٪ہک٪ےلہپ٪دں٪خـ٪ہر٪زیچ٪اک٪شاہی٪اس٪ ےک٪كراكر٪وہایگ٪اھت٪وت٪اس٪ؽظف٪رہظ٪یک٪امنر٪ےس٪افرف٪وہےئگ٪ےھت٪ کل شیئ مثلہ،وشر ع یف العصر یف الیوم االول ك ك اؽر ٪دؽرسے ٪دں ٪خـ ٪ہر ٪زیچ ٪اک ٪شاہی ٪اس ٪ےک ٪را ر ُ ٪ہؾا ٪اھت ٪وت ٪اس٪ حنی صار ظل کل شیئ مثلہ فال اشرتاك بینھما ظ ؽ ف٪رصع٪یک٪امنر٪رشؽف٪یک٪یھت۔اس٪رطح٪دؽونں٪اک(٪اقك٪یہ٪ 198 ۔ ؽظف٪ںیم)٪ارتشاك٪ںیہن٪قاقا٪اجقا۔(ؿ) رماقؿ٪رشحٰ٪وکشمۃ٪ںیم٪ےہ:٪
یف روایۃ،حنی کان ظل کل شیئ مثلہ،کوقت اقك٪رؽاكف٪ںیم٪ےہ٪ہک٪خـ٪ہر٪زیچ٪اک٪شاہی٪اس٪ےک٪كراكر٪وہایگ٪ العصر باالمس۔ای فر غ من الظھر ح،کماشر ع اھت،اسیج ٪ہک ٪زگہتش ٪لک ٪ایس ٪ؽظف ٪رصع ٪ےک ٪ؽظف ٪اھت۔ینعی ٪ا ح٪ یف العصر یف الیوم االول ح حینئذ قال الشافیع :اُیس٪ؽظف ٪رہظ٪ےس٪افرف ٪وہےئ٪ےھت٪اسیج٪ہک٪زگہتش٪لک٪ایس٪ ٍ ظ ؽ ف٪رصع٪ںیم٪رشؽف٪وہےئ٪ےھت وبہ نندفع اشرتا کھا یف
لر لضزی لػسل ٪198رشح٪ا ج ٪ش٪عم٪ملسم٪قاؿ٪اؽاقؿ٪ولصاؿ٪ا ػس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢٢/۳٪ Page 92 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
وقت واحد 199۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اامس٪شایعف٪ےن٪اہک٪ہک٪ایس٪ےس٪اقك٪ؽظف٪ںیم٪اں٪ےک٪ارتشاك٪ اک٪اامتحل٪متخ٪وہاجقا٪ےہ۔(ؿ)۔
مث٪اوقل٪:اہں٪ںیم٪املع٪ےس٪ویکں٪لقن٪رکؽں٪وخد٪صلّایج٪اےنپ٪یہ٪ےھکل٪وک٪ہن٪رؽںیئ٪ شیپ٪رظن٪اھت٪قاؽں٪ےلت٪ ف٪رہظ٪ںیم٪وج٪اقك٪لثم٪اک٪اابثؿِ ٪ 200عــہ۔(ڑپاک٪اینپ٪اتکؿ٪وک،ا ح٪مت٪وخد٪یہ٪اےنپ٪ا ؿ٪رپ٪دیہش٪اک ی٪وہ۔ؿ ٪ہلئسم٪ؽظ ِ یک ٪وسیھج ٪ا اگ ٪اھچیپ ٪ےب ٪وسےچ ٪ےھجمس ٪اصف ٪اصف ٪اںیہن ٪ینعم ٪اک ٪اظرار ٪رکےئگ ٪ہی ٪ایک ٪ربخ ٪یھت ٪ہک ٪دؽ٪ ٢دقس ٪لچ ٪رک ٪ہی ٪اظرار ٪اجں ٪اک ٪ا رار ٪وہاجےئ ٪اگ٪ دحكف٪شالئ٪كرؽاكف٪لسایئ٪نع٪اجكر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪لقن٪رکےک٪فرامےت٪ںیہ٪ف٪: ۳ینعم٪اس٪ےک٪ہی٪ںیہ٪ہک٪ےلہپ٪دں٪رصع٪خـ٪ڑپیھ٪ہک٪شاہی٪ اقك٪لثم٪ا ایگ٪اؽر٪دؽرسے٪دں٪رہظ٪ےس٪اقك٪لثم٪رپ٪افرف٪وہےئ٪ہی٪ینعم٪ںیہن٪ہک٪رہظ٪ڑپینھ٪رشؽف٪یک ُ٪دؽرسے٪دں٪اُیس٪ؽظف٪ںیم٪سج٪ںیم٪ ےلہپ٪دں٪رصع٪ڑپیھ٪یھت٪اھ٪صلزصا۔ویکں٪صُلّایج٪!٪خـ٪فالۃ٪ینعمب٪فراف٪نع٪الصالۃ٪ا ؿ٪وخد٪ےل٪رےہ٪ںیہ٪وت٪ا رخ٪الؿہر٪ےک٪ینعم٪ا رخ٪الفراغ عن
الظہر٪انيل٪ویکں٪رحتفی٪وصنؿ٪وہایگ،اہں٪اس٪اک٪كالح٪ںیہن٪ہک٪رشتعی٪اہمترے٪رھگ٪یک٪ےہ٪اےنپ٪ےئل٪رحتفی٪دبتلی٪ااکنر٪ذکتبی٪وج٪اچوہ٪ ن جالل٪رکول۔ضرۃ٪ہی٪ےہ٪ہک٪طقف٪ایس٪رپ٪انقمـ٪ہن٪یک٪الح٪اک ٪ھال٪وہ٪دحكف٪اامطـ٪ربجلی٪نع٪انب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪یھب٪لقن٪یک٪اؽر٪اوب٪داؽد٪ ےک٪ظفل٪وھچر٪رک٪اخؿ٪رتذمؼ٪یہ٪یک٪رؽاكف٪یل٪سج٪ںیم٪اصف٪لقن٪ایک٪ہک٪رہظ٪ارمؽرۃ٪رصع٪دریؽرۃ٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪اؽر٪امکبل٪وخس٪ػایعل٪ اےس٪یھب٪ھکل٪ف٪٢دقا٪ہک ٪طعیے٪اس٪ےک٪یھب٪ؽیہ٪ںیہ٪وج٪دحكف٪لسایئ٪ےک٪ایبں٪ےیک٪ےئگ٪ینعی٪ےلہپ٪دں٪رصع٪رشؽف٪یک٪اقك٪لثم٪رپ٪اؽر٪دؽرسے٪دں٪ افرف٪وہےئ٪رہظ٪ےس٪اقك٪لثم٪رپ۔ صُلّایج!٪خـ٪اقك٪امنر٪دؽرسؼ٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپانھ٪اں٪رصحی٪وظفلں٪ےک٪یھب٪وخد٪ہی٪ینعم٪ےل٪رےہ٪وہ٪ہک٪امنر٪ڑپیھ٪وت٪اےنپ٪ؽظف٪ںیم٪رگم٪اس٪ ےس ٪فراف ٪دؽرسؼ ٪ےک ٪ادتباےئ ٪ؽظف ٪رپ ٪وہا ٪وت ٪اَؿ ٪زک ٪طُبہ ٪ےس ٪ہی ٪دحںیثی ٪اابثؿ ٪عمج ٪ںیم ٪شیپ ٪رکےت ٪اؽر ٪اںیہن ٪صن ٪رصحی ٪قااققل ٪قاؽلی٪ اتبےت٪وہ٪اں٪ںیم٪رصتحی٪داھک٪یھب٪ہن٪ےکس٪وج٪اصف٪اصف٪اس٪دحكف٪رتذمؼ٪ںیم٪یھت٪خـ٪اس٪ےک٪ہی٪ینعم٪انبرےہ٪وہ٪اں٪ےک٪دبرہج٪اؽیٰل٪ںینب٪ وص٪اؽر٪اؽل٪قا٪ا رخ٪اہمترے٪ضـ٪دوعے عـــہ اقتباس ومناسب المقام ھھنا الشھادة ال ظرا ں ٪رکمی ٪ےس ٪اابتقس ٪ےہ ٪اؽر ٪اقمس ٪ےک ٪انمضـ ٪اہیں ٪رپ ٪اہشدؿ٪ ےہ٪ہن٪ہک٪اسحؿ(٪اس٪ےئل٪خست دبا٪یک٪ہگج٪صھب ددا٪القاایگ٪ےہ)(٪ؿ) الحساب ۳٢منہ (م)
كی ٪199رماقؿ٪اافمل ج٪الصفل٪ااثلین٪نم٪قاؿ٪اوملاتیق٪ہبتکم٪ادمادہی٪اتلمں۳٢٤/٢٪ ٪200ارقلا ں۳٤/۳٧٪ ف٪۳ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ثحب٪ا رخ٪ؽظف٪رہظ٪اخل٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ،۱۳٦ف٪٢ایعمراقحل٪ؿ)۱٢۳٪
Page 93 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ض ن قل موتوا بغیظکم ُ ٪بتن٪وص٪ا ٪فاف٪وہ٪وت٪اقك٪یہی ٪مف٪اہمترؼ٪شارؼ٪تنحم٪وک ٪ہلؽ٪زنمل٪اچنہپےن٪ےک٪ےئل٪سب٪ےہ٪وهلل الحمد٪ہی٪ کالس٪وت٪صلّایج٪یک٪اہجوتلں٪ےس٪قلعتم٪اھت٪اؿ٪لثم٪دحكف٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اس٪دحكف٪ےک٪یھب٪وجاؿ٪وعبں٪اولاہؿ٪اُیس٪رطر٪وصاؿ٪ رپ٪ےئجیل٪وباهلل التوفیق۔
وجاؿ٪اؽل٪:دوخل٪رصع٪ےس٪ظرؿ٪رصع٪رماد٪ےہ٪سج٪یک٪اسیک٪طباںیل٪ا قاؿ٪ؽااحدكف٪ےس٪زگرںی٪وصخاص٪دحكف٪متشہ٪ںیم٪مہ٪ےن٪رؽاكف٪ ق زیذہ٪حیحص٪ملسم٪ؽننس٪ایب٪داؽد٪ؽننس٪لسایئ٪ےس٪رؽنش٪وبثؿ٪دقا٪ہک٪دؽرسے٪ؽظف٪قك٪قاریخ٪درانکر٪اقك٪امنر٪اےنپ٪ا رخ٪ؽظف٪ںیم٪دؽرسے٪ ؽظف٪ےک٪ظربی٪ڑپ ھیے٪وک٪اہک٪اہیں٪قك٪اہک٪اجقا٪ےہ٪ہک٪دؽرسؼ٪امنر٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ
ایل ھذا الجواب اشار االمام الطحاوی رحمہ اهلل ایس٪وجاؿ٪یک٪رطف٪اامس٪احطؽؼ٪ےن٪اشارۃ٪ایک٪ےہ٪انہؾں٪ےن٪اہک٪ تعایل،حیث قال :قدیحتمل ان یکون قولہ :ایل ےہ ٪ہک ٪اؽل ٪ؽظف ٪رصع ٪ےس ٪رماد ٪اؽل ٪ؽظف ٪رصع ٪اک ٪ظربی ٪وہقا٪ ٰ اول وقت العصر،ایل قرب اول وقت العصر 201١۔ ےہ۔(ؿ) وجاؿ٪قاین،اوقل٪:ؽظف٪رہظ٪دؽ٪لثم٪وھجمس٪وخاۃ٪اقك٪اُس٪یک٪تقیقح٪ؽاععبہ٪اک٪ادراك٪ػاظف٪رشبؼ٪ےس٪اخرح٪ےہ٪ا امسں٪یھب٪اصف٪وہ٪رنیم٪ یھب ٪ومہار ٪قامہ ٪امیپشئ ٪ادقاس ٪قا ٪وکیئ ٪زیچ ٪رنیم ٪ںیم ٪ڑھکؼ ٪رکےک ٪قاانپ ٪وت ٪ہرزگ ٪اغكف ٪نیمخت ٪دقمؽر ٪قك ٪یھب ٪قاغل ٪ںیہن ٪اہنكف ٪حيحصت ٪لم ٪اطبال٪
داكرۃ٪دنہہی٪ےہ٪ؽۃ٪یھب٪تقیقح٪ارم٪ہرزگ٪ںیہن٪اتباتکس۔ اؽال٪داكرے٪یک٪تحصِ٪حطس٪اک٪ااوطا٪حطسِ٪داكرۃ٪االقف٪ےس٪اُس٪یک٪وپرؼ٪وماراؿ٪سایقس٪اک٪حطسِ٪داكرۃ٪فصن٪ااہنلر٪ےس٪درۃ٪رھب٪املئ٪ہن٪وہقا٪دملخ٪ طی طی ؽرخمح٪ےک٪اقنع٪قا زرہی٪یک٪حیحص٪نيیعت٪وقس٪وصحمرۃ٪یک٪كیھٹ٪فیصنت٪رھپ٪لظ٪اک٪طخ٪قا زرؼ٪رپ٪ؽایعق٪الـباص٪رھپ٪اُس٪یک٪یقیقح٪دقمار٪رھپ٪اس٪رپ٪ لثم٪قا٪نیلثم٪یک٪ےب٪یمک ٪یشی٪رقادؿ٪اں٪ںیم٪ےس٪یسک٪رپ٪زجس٪صتتشر٪ںیہن۔ قااین٪رفبؿ٪احمل٪اعدؼ٪ہی٪ضـ٪قح٪تقیقح٪رپ٪حیحص٪یھب٪وہاجںیئ٪قامہ٪طخ٪فصن٪ااہنلر٪اک٪حطس٪ہميظع٪فصن٪ااہنلر٪ںیم٪وہقا٪ولعمس٪ںیہن٪ہکلب٪ہن٪وہقا٪ لغ دعمل٪ؽہقطنم٪اینپ٪ریس٪اخؿ٪ےس٪ہحمل٪رھب٪یھب٪اقك٪دمار٪رپ٪ںیہن٪راتہ٪وت٪صتیطف٪امنیب٪ادمللخ٪ؽا زرح٪ عطّ ٪ قاكف٪ؽولعمس٪ےہ٪ہک٪سمش٪وبہج٪اقت ِ ہشیمہ ٪طخ ٪فصن٪ااہنلر ٪ےس٪رشیق ٪قا ٪رغیب٪ےہ ٪رگم ٪ہکبج ٪داكرۃ ٪اسلؽال ٪رپ ٪رمکر٪قیّر ٪اک٪الـباص ٪اؽر٪ادح٪االلغالنیب٪ںیم ٪جلؾل٪ا ِں٪ؽادح ٪ںیم٪وہ٪اؽر ٪ؽۃ٪
اہنكف٪قادر٪ےہ۔
قااثل ٪اس٪قادر٪وک٪یھب٪فرؿ٪رکےئجیل٪قامہ٪ملع٪یک٪رطف٪افال٪لیبس٪ںیہن٪ہک٪جلؾ ِل٪الغالؿ٪قا٪ؽوصل٪داكرۃ٪اجےنن
٪201رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۱/۳٪ Page 94 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ےک٪رطص ٪وجراجیؿ٪ںیم ٪وموضف ٪ںیہ ٪ضـ٪ینظ٪ؽینیمخت ٪ںیہ ٪یسک٪وک ٪بک٪یک ٪وقتمی ٪یقیقح٪ولعمس٪رکقا٪ہن٪اسحؿ٪اک ٪اکس٪ےہ٪ہن ٪اراصد٪اک،جداؽل٪ ویجؿ ٪ؽػالل ٪ؽویمل ٪ؽاؽشاع ٪ؽاعتؽلی ٪رماکر ٪ؽوماعض ٪اؽاجؿ ٪ؽافتؽؿ ٪اقاس ٪خؼیؼبہ ٪ؽؽضـبہ ٪ؽلصف ٪امنیب ٪ارملکرنی ٪ؽرعؽؿ ٪ؽاوطال ٪قالد ٪درح٪ ابثؿ٪راجیؿ٪كرعف٪ ؽازجاےئ٪اوتساہیئ٪ؽوطاعل٪ؽاطمعل٪دلبہی٪ؽریغاہ٪اومر٪ہک٪اس٪ادراك٪ےک٪دراعئ٪ںیہ٪ضـ ٪ی٪الفسہا٪ضحم٪نیمخت٪ںیہ٪اؽر٪اس٪رپ٪ا ِ صح ٪تااؿ٪نیمخت٪قاالےئ٪نیمخت،قایک٪ےہ٪اےس٪سج٪ےن٪رہب٪لغیر٪ؽریمطق٪ںیم٪زجع٪ؽ لہ٪رشبوک٪ػاہر٪ایک٪اؽر٪درۃ٪درۃ٪اعمل٪ےس٪اےنپ٪امکل٪ ِ ؽااقسع٪
ملع٪ؽدقرؿ٪وک٪ولجۃ٪دقا، 202
لُؾ ٪قاك ٪ےہ ٪ںیمہ ٪ملع ٪ںیہن ٪رگم ٪ےنتج ٪یک ٪لُؾےن ٪میلعت ٪دؼ ٪ےہ ٪لُؾ٪
یہ ٪میل٪میکح٪ےہ۔(ؿ) ع ع ؽذہلا٪صلیػؽ٪ؽ بتن٪ےس٪ھچک٪ےلہپ٪اؽر٪ھچک٪دعب٪قك٪اعہم٪قلخ٪ےک٪كردقك٪ؽظف٪وکشمك٪ےہ٪ایس٪وک٪ؽظف٪نیب٪اول بتن٪ےتہک٪ںیہ٪اس٪ںیم٪رظنِ٪قارظ٪ وخل٪ؽظف٪ا رخ٪امگں٪رکیت٪ےہ٪اؽر٪ؽاعق٪ؽۃ٪ےہ٪وج٪رؿ٪ازعلۃ٪لج٪ؽكال٪ےک٪ملع٪ںیم٪ ف٪کش٪ںیم٪ریتہ٪ےہ٪یھبک٪اقبےئ٪ؽظ ِ یھبک٪احل ِ ف٪اؽل٪یھبک٪د ِ ٪وصخفا٪اعمل٪كلؾس٪االؽنیل٪ؽالارخنی٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪خـ٪مکحب٪نبأین العلیم الخبری(٪ا اگۃ٪ایک٪ےہ٪ےھجم٪ملع٪ؽاےل٪اؽر٪ ےہ٪اصخ ِـ٪ؽیح د ربخ٪ؽاےل٪ےن۔ؿ)٪نیع٪ؽظف٪یقیقح٪رپ٪علطم٪وہرک ِ ٪امنر٪رہظ٪اےسی٪اریخ٪ؽظف٪ںیم٪ادا٪فرامےئ٪اؽر٪شالس٪ریھپےت٪یہ٪طع دا٪ؽظف٪رصع٪یک٪ادتباےئ٪ ملع٪ایہٰل٪ںیم٪یھت٪رشؽف٪وہاجےئ٪اؽر٪درگی٪قارظنی٪وک٪ؽیح٪ےس٪رہبۃ٪ںیہن٪رےتھک٪كراۃِ٪اشتباۃ٪اےس٪ؽظف٪ا رخ٪ںیم٪امگں٪رکںی٪افال٪ یقیقح٪وج٪اخؿِ ٪
لحم٪بجعت٪ںیہن٪ہن٪اعمداهلل٪اس٪ںیم٪ضعب٪احصہب٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪یک ٪تاِ٪شاں٪ہک٪كلؾ ِس٪اخہص٪دمحم٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ ںیم٪وضحر ٪اک٪رشقك٪ہن٪وہقا ٪ھچک٪انم ِفؽ٪احصتیب٪ںیہن٪ہکلب ٪ؽاخـ ٪ؽالرس٪ےہ٪ریقف٪رفغہل٪اوملیل٪ادقلری٪ااحدكف ٪ریثکۃ٪ےس٪اخؿ٪اس٪زجہیئ٪یک٪ ریظنںی ٪شیپ ٪رکاتکس٪ےہ ٪ہک ِ ٪وضحر٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ؽملس ٪ےن٪اےسی٪ؽظف٪امنرںی٪ڑپںیھ ٪قا ٪رحسؼ ٪انتؽل٪فرامیئ ٪ہک٪قارظنی ٪وک ٪اقبےئ٪ ؽظف٪ںیم٪کش٪قا٪رخؽ ِح٪ؽظف٪اک٪امگں٪زگرقا٪ہکلب٪اہلج٪جدا ِص٪احصہب٪یک٪زيمت٪ؽرعمتف٪ںیم٪درگی٪قارظنی٪رشقك٪ہنُ ٪ہؾےئ٪ملع٪دمحمؼ٪وت٪ملع٪دمحمؼ٪
ےہ٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس،طبلدا: ح ر دحكف ٪ : ۳٪دحكف ٪شالئ ٪ہک ٪حیحص ٪ملسم ٪ؽ ُشتن ٪ایب ٪داؽد ٪ؽننس ٪لسایئ ٪ؽدنسم ٪اامس ٪ادمح ٪ؽ ج ٪اامس ٪انب ٪اقاں ٪ؽططیّف ٪احطؽؼ ٪ںیم ٪دیسقا ٪اوبومصٰؽ٪ ارعشؼ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪رمؽؼ٪اُس٪ںیم٪رہظ٪رؽ ِر٪اؽّل٪یک٪تبسن٪ملسم٪ؽلسایئ٪یک٪رؽاكف٪ویں٪ےہ: اقام بالظھر حنی زالت الشمس،والقائل یقول :وسرح ٪دےتلھ ٪یہ ٪رہظ ٪یک ٪ااقطـ ٪یہک ٪اس ٪احل ٪ںیم ٪ہک ٪ےنہک ٪ؽاال٪ قدانتصف النھار،وھو کان
ےہک٪كیھٹ٪دؽرہپ٪ےہ٪اؽر٪وضحر٪یلص٪اهلل
٪202ارقلا ں۱٢/٢٪ Page 95 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اعلم منہم 203۔
اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اُں٪ےس٪رقادۃ٪اجےتن٪ےھت۔
اوبداؽد٪ےک٪ہی٪ظفل٪ںیہ:٪
حیت قال القائل :انتصف النھار،وھو اعلم 204۔ ادمح٪ؽےعصٰؽ٪ؽاحطؽؼ٪ےک٪ظفل٪ویں٪ںیہ:
اہیں ٪قك ٪ہک ٪ےنہک ٪ؽاےل ٪ےن ٪اہک ٪دؽرہپ ٪وہا ٪اؽر ٪وضحر ٪وک ٪تقیقح ٪ارم٪ یکُ ٪خؾؿ٪ربخ٪یھت۔
والقائل یقول :انتصف النھار اولم،وکان اعلم ےنہک٪ؽاال٪اتہک٪دؽرہپ٪ےہ٪قا ٪ایھب٪دؽرہپ٪یھب٪ہن٪وہا ٪اؽر ٪وضحر ٪ےک٪ملع٪ ےس٪اُں٪ےک٪وملعں٪وک٪ایک٪تبسن٪یھت۔ ممھن 205۔ دحكف ٢٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽحیحص٪ملسم٪ؽننس٪ایب٪داؽد٪ؽننس٪لسایئ٪ؽاتکؿ٪احطؽؼ٪ںیم٪قارمؽ٪دحكف٪دیسقا٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪درقارمؽ٪ااکنر٪ عمج٪نیب٪الصالنیت٪ہک٪رقنعبی٪اِن شاء اهلل القریب المجیب٪ذموکر٪وہیگ٪ہی٪ےہ: صیل الفجر یومئذ قبل میقاتھا 206۔
اوبداؽد٪ےک٪ظفل٪ویں٪ںیہ: صیل صالة الصبح من الغد قبل وقتھا 207٥۔
ای ٪یک٪امنر٪اس٪ےک٪ؽظف٪ےس٪ےلہپ٪ڑپیھ(٪ؿ)
دوسںی٪دؽاہجحل٪وک٪ضردہفل٪ںیم٪رجف٪یک٪امنر٪ا ؿ٪یلص٪اهلل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ ؽظف٪ےس٪ےلہپ٪ڑپیھ۔(ؿ)
احطؽؼ٪یک٪رؽاكف٪ویں٪ےہ:
صیل الفجر یومئذ لغری میقاتھا
208
ینعی ٪وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪دؼ ٪اہجحل ٪یک ٪دوسںی٪ قارےح ٪ضردہفل ٪ںیم ٪ای ٪یک ٪امنر ٪اُس ٪ےک ٪ؽظف ٪ےس ٪ےلہپ ٪ڑپیھ ٪ےب٪ ؽظف٪ڑپیھ۔
اامس٪دبر٪ینیع٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ:
قولہ قبل میقاتھا،بان قدم عیل وقت ظھور
ینعی٪لبق٪ؽظف٪ڑپ ھیے٪ےک٪ہی٪ینعم٪ںیہ٪ہک٪اؽر٪ولوگں٪رپ٪ای ٪اک
لر لضزی لػسل ٪203ا ج ٪ش٪قاؿ٪اؽاقؿ٪ولصاؿ٪ا ػس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢۱/۳٪ ٪204ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اوملاتیق٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر،قاتں٥٧/۳٪ ٪205رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳١۱/۳٪ نر ل ٪206حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪یتم ٪صلؽ٪ارجفل ٪ػق٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢٨/۳٪ نر ٪207ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪الصلٰؾۃ ٪ػق٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر٢٦٧/۳٪ ٪208رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۱/۳٪ Page 96 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل ولطف٪رکقا٪ػاہر٪ہن٪وہا٪اھت٪وضحر٪رپونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪ طلو ع الصبح للعامۃ،وقد ظھر لہ صیل اهلل ٰ ؽیح٪ؽریغۃ٪ےس٪ولعمس٪وہایگ۔ علیہ وسلم طلوعہ،اِ ّما بالویح اوبغریہ 209۔
دحكف۱٪حیحص٪اخبرؼ٪رشفی٪ںیم٪دبعارلنمح٪نب٪رقد٪یعخن٪ےس٪وخد٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪یک٪تبسن٪ےہ:٪ ثم صیل الفجر حنی طلع الفجر،قائل یقول :ینعی٪مہ٪ضحؿ٪انب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےک٪شاھت٪جح٪وک٪ ِ ےن٪امنر ٪رجفولطف٪رجف٪ طلع الفجر،وقائل یقول :لم یطلع الفجر ،واولہ ،ےلچ٪ضردہفل٪ےچنہپ٪ؽاہں٪ضحؿ ٪دبعاهلل٪
قال :خرجنا مع عبداهلل ایل مکۃ،ثم قدمنا جمعا وہےت٪یہ٪ڑپیھ٪وکیئ٪اتہک٪رجف٪وہیئگ٪ےہ٪وکیئ٪اتہک٪ایھب٪ںیہن۔ الحدیث 210٢۔
دحكف ٤اامس٪اوبرفعج٪احطؽؼ٪اںیہن٪دبعارلنمح٪یعخن٪ےس٪راؽؼ:
قال صیل عبداهلل باصحابہ صالة المغرب،فقام ینعی٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےن٪اےنپ٪ااحصؿ٪وک ِ ٪امنر٪رغمؿ٪ اصحابہ یرتاء ون الشمس،فقال :ماتنظرون؟ ڑپاھیئ٪اُں٪ےک٪ااحصؿ٪اُھٹ٪رک٪وسرح٪دےنھکی٪ےگ،فرامقا٪:ایک٪دےتھکی٪ قالوا :ننظر اغابت الشمس! فقال عبداللّٰہ :ھذا ،وہ؟٪رعؿ٪یک٪:ہی٪دےتھکی٪ںیہ٪ہک٪طُؾرح٪دؽقا٪قا٪ںیہن!٪فرامقا٪:مسق٪ اهلل ٪یک ٪سج ٪ےک ٪وسا ٪وکیئ ٪صذّا ٪وبعمد ٪ںیہن ٪ہک ٪ہی ٪نیع ٪ؽظف ٪اس٪ واهلل الذی الالٰہ ّاال ھو،وقت ھذہ الصالة ی ض امنر٪اک٪ےہ۔امنر٪ےس٪افرف٪وہرک٪یھب٪اُں٪ےک٪ااحصؿ٪وک ٪ہہ٪اھت٪ الحدیث 211٣۔ ہک٪وسرح٪اؿ٪یھب٪رغؽؿ٪وہا٪قا٪ںیہن٪فان صیل حقیق ًۃ یف ٰ الفعل دون االرادة والفاء للتعقیب (٪ویکہکن٪فل ّؽ٪اک٪ یقیقح٪ینعم٪امنر٪ڑپانھ٪ےہ٪ہن٪ہک٪ارادۃ٪رکقا٪اؽر٪افء٪لعؼیـ٪ےکےئل٪ ےہ۔ؿ) دحكف٪:٥٪اخبرؼ٪ملسم٪رتذمؼ٪لسایئ٪انب٪امہج٪احطؽؼ٪رطبقی٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ضحؿ٪رقد٪نب٪قاكف٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ: مہ٪ےن٪وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪شاھت قال :تسحرنا مع رسول هلل صیل اللّٰہ
ل ٪209دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪اخبرؼ٪قاؿ٪فالۃ٪ارجفل٪قالغردلفۃ٪وبطمہع٪ادارۃ٪الـباكۃ٪ا ػبیرقۃ٪ریبؽؿ٢١/۳١٪ نر ل ٪210حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪یتم ٪صلؽ٪ارجفل ٪ػق٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢٨/۳٪ ٪211رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳١٧/۳٪
Page 97 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ثم قمنا ایل الصالة،قلت :کم رحسؼ٪اھکیئ٪رھپ ِ ٪امنر٪رجف٪ےک٪ےئل٪ڑھکے٪وہےئگ٪ںیم٪ےن٪لُؾاھچ٪ ٰ تعایل علیہ وسلمّ ، ھ ی 212 چیب٪ںیم٪انتک٪افہلص٪دقا،اہک٪اچپس٪ا ںیتی٪ڑپ ے٪اک۔ کان قدرما بینھما؟ قال :خمسنی ٰا یۃ ١۔ دحكف:٦٪اخبرؼ٪ؽلسایئ٪رطبقی٪اتقدۃ٪ضحؿ٪اسن٪نب٪امكل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ:
تعایل علیہ وسلم،وزید بن ینعی٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ؽرقد٪نب٪قاكف٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪ ان نیب اهلل صیل اهلل ٰ ثابت تسحرا،فلما فرغا من سحورھما قام نیب مبہ ٪ےن ٪رحسؼ ٪انتؽل ٪فرامیئ ٪خـ ٪اھکےن ٪ےس ٪افرف ٪وہےئ٪ اهلل صیل اهلل تعایل علیہ وسلم ایل الصالة فصیل ،وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس ِ ٪امنر٪ای ٪ےک٪ےئل٪ڑھکے٪ ٰ وہےئگ٪امنر٪ڑپھ٪یل٪ںیم٪ےن٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪لُؾاھچ٪ قلت النس :کم کان بنی فراغھما من سحورھما رحسؼ ٪ےس ٪افرف ٪اؽر ٪امنر ٪ںیم ٪دالخ ٪وہےن ٪ںیم ٪انتک ٪لصف٪ ودخولھما یف الصالة؟ قال :قدر مایقرء الرجل وہا،اہک٪اس٪دقر٪ہک٪ا دیم٪اچپس٪ا ںیتی٪ڑپھ٪ےل۔ خمسنی ٰا یۃ 213٢۔ اامس٪وطر٪یتشپ٪یفنح٪رھپ٪كالہم٪یبیط٪شایعف٪رھپ٪كالہم٪یلع٪اقرؼ٪رشحٰ٪وکشمۃ٪ںیم٪اس٪دحكف٪ےک٪ےچین٪فرامےت٪ںیہ:
ھذا تقدیر الیجوز لعموم المؤمننی االخذ ہی ٪ادنارۃ ٪ےہ ٪ہک ٪اعس ٪اُطّـ ٪وک ٪اےس ٪اایتخر ٪رکقا ٪اجكر ٪ںیہن٪ تعایل علیہ دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪اُےس٪اس٪ےئل٪اایتخر٪ بہ،وانما اخذہ رسول اهلل صیل اهلل ٰ وسلم الطالع اهلل تعایل ایاہ،وکان صیل اهلل تعایل فرامقا٪ہک٪رؿ٪ازعلۃ٪لج٪ؽكال٪ےن٪وضحر٪وک٪ؽظف٪یقیقح٪رپ٪اػالف٪ ٰ ٰ فرامیئ ٪یھت ٪اؽر ٪وضحر ُ ٪كرونر ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪دنی ٪ںیم٪ علیہ وسلم معصوما عن الخطأ یف الدین 214٣۔ خؾا٪ےس٪وصعمس٪ےھت۔ خ دحكف:٧٪لسایئ٪ؽاحطؽؼ٪ر ِّر٪نب ٪بتس٪ےس٪راؽؼ:
قال :قلنا لحذیفۃ،ای ساعۃ تسحرت مع
مہ٪ےن٪جدہفی٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪لُؾاھچ٪ا ؿ٪ےن
٪212حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪ؽظف٪ارجفل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٨۳/۳٪ ٪213حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪ؽظف٪ارجفل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٨٢/۳٪ كی ٪214رماقۃ٪اافمل ج٪رشحٰ٪وکشمۃ٪ااصملحیب٪الصفل٪االؽل٪نم٪قاؿ٪لیجعت٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪ہبتکم٪ادمادہی٪اتلمں۳۱۱/٢ Page 98 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل علیہ وسلم؟ قال :ھو وضحر ٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪شاھت٪زک٪ؽظف٪ رسول اهلل صیل اهلل ٰ النھار،اال ان الشمس لم تطلع 215۔
رحسؼ٪اھکیئ٪یھت؟٪اہک٪دں٪یہ٪اھت٪رگم٪ہی٪ہک٪وسرح٪ہن٪اکمچ٪اھت۔
اامس٪احطؽؼ٪یک٪رؽاكف٪ںیم٪ویں٪اصف٪رت٪ےہ:٪ قلت :بعد الصبح؟ قال :بعد الصبح،غریان ںیم ٪ےن ٪اہک ٪دعب ٪ای ٪ےک،اہک ٪اہں ٪دعب ٪ای ٪ےک ٪رگم ٪ا اتفؿ ٪ہن ٪لکال٪ الشمس لم تطلع 216۔
اھت۔
راےئ٪ریقف٪ںیم٪اں٪رؽاقاؿ٪اک٪دمعۃ٪لحم٪یہی٪ےہ٪ہک٪دیس٪ارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪اےنپ٪ملع٪وبنؿ٪ےک٪اطمقب٪یقیقح٪صتیہاےئ٪لیل٪رپ٪ رحسؼ ٪انتؽل ٪فرامیئ ٪ہک ٪فراف ٪ےک ٪شاھت ٪یہ ٪ای ٪كمچ ٪ا یئ ٪جدہفی ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪وک ٪امگں ُ ٪ہؾا ٪ہک ٪رحسؼ ٪دں ٪ںیم ٪اھکیئ ٪دعب ٪ای ٪اؽر ٪ؽایعق ٪وج٪ نر صخش٪رحسؼ٪اک ٪ھال٪وناہل٪اھکرک٪ا امسں٪رپ٪رظن٪اُاھٹےئ٪وت٪ای ٪ػاعل٪قاےئ٪ؽۃ٪وسا٪اس٪ےک٪ایک٪امگں٪رکاتکس٪ےہ۔ دحكف:٨٪اوبداؽد٪ےن٪اینپُ ٪شتن٪ںیم٪قاؿ٪ؽعض٪ایک٪:باب المسافر وھو یشك یف الوقت 217۔اؽر٪اس٪ںیم٪اںیہن٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪ مبہ٪ےس٪نج٪یک٪دحكف٪ںیم٪مہ٪اہیں٪کالس٪رکرےہ٪ںیہ٪رؽاكف٪یک:
تعایل علیہ خـ ٪مہ٪وضحر ٪ادقس٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪ قال :کنا اذا کنا مع رسول اهلل صیل اهلل ٰ وسلم یف السفر،فقلنا :زالت الشمس اولم رمہاۃ٪راکؿ٪رفس٪ںیم٪وہےت٪ےھت٪مہ٪ےتہک٪وسرح٪دھال٪قا٪ایھب٪دھال٪ یھب٪ںیہن٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اُس٪ؽظف ِ ٪امنر٪ تزل،صیل الظھر ثم ارتحل 218۔ رہظ٪ڑپھ٪رکُ ٪کؾح٪فرامدےتی۔ دحكف:٩٪اوبداؽد٪ایس٪قاؿ٪ںیم٪اؽر٪زین٪لسایئ٪ؽاحطؽؼ٪اںیہن٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ: تعایل علیہ وسلم اذانزل ینعی٪روسل٪اهلل ٪یلص٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس٪خـ ٪یسک ٪زنمل ٪ںیم٪ کان رسول اهلل صیل اهلل ٰ مزنال لم یرتحل حیت یصیل الظھر،فقال لہ اُرتےت ٪ےب ٪رہظ ٪ڑپےھ ُ ٪کؾح ٪ہن ٪فرامےت۔یسک ٪ےن ٪اہک ٪ارگہچ٪ رجل :وان کان نصف النھار؟ قال :وان کان نصف دؽرہپ٪وک،فرامقا٪:ارگہچ٪دؽرہپ٪وک۔ النھار 219۔
ل ٪215ننس٪ااسنلیئ٪ایدحؿ٪یلع٪ا سزؾ٪ردرک٪االخبالف٪اخل٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ۱١۱/۳٪ ٪216رشح٪اعمین٪الاقار٪اتکؿ٪الطباس٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۱٧٨/۳٪ ل ٪217ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪ااسملفر ٪صلؽ٪اخل٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧١/۳٪ ل ٪218ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪ااسملفر ٪صلؽ٪اخل٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧١/۳٪ ل ٪219ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪ااسملفر ٪صلؽ٪اخل٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧١/۳٪ Page 99 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
لسایئ٪ےک٪ظفل٪ویں٪ںیہ:
فقال رجل وان کانت بنصف النھار قال وان ینعی٪یسک٪ےن٪وپاھچ٪ارگہچ٪ؽۃ٪امنر٪دؽرہپ٪ںیم٪وہیت٪فرامقا٪ارگہچ٪ کانت بنصف النھار 220۔
دؽرہپ٪ںیم٪وہیت۔
ہفیطل٪ :۳اوقل ٪صلّایج ٪وک ٪وت ٪ہی ٪وظنمر ٪ےہ ٪ہک ٪اہجں ٪ےجےس ٪ےنب ٪اانپ ٪بلطم ٪انبںیئ ٪اہیں ٪وت ٪وقل ٪اسن ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪وک ٪ہک ٪ؽظف ٪رصع ٪اک ٪ا اغر٪ وہاجقا ٪ایسی ٪قیقحت ٪ینيقي ٪رپ ٪لم ٪ایک ٪سج ٪ںیم ٪افلدا ٪اجنگشئ ٪قاؽلی ٪ںیہن ٪اؽر ٪ہلئسم ٪ؽظف ٪رہظ ٪ںیم ٪خـ ٪املعےئ ٪ہیفنح ٪ےن ٪دحكف ٪حیحص ٪لیلج ٪حیحص٪ اخبرؼ ٪رشفی ٪ےس ٪ادتسالل ٪ایک ٪ہک ٪اوبدر ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن ٪فرامقا٪ :اقك ٪رفس ٪ںیم ٪مہ ٪احرض ٪راکؿ ٪اعسدؿ ٪اطلسں ٪رشالف ٪ہیلع ٪الضف٪ الصالۃ ٪ؽالیزبۃ ٪ےھت ٪ؤمدں ٪ےن ٪رہظ ٪یک ٪اداں ٪دینی ٪اچیہ ٪فرامقا ٪ؽظف ٪ڈنھٹا ٪رک،دری ٪ےک ٪دعب ٪انہؾں ٪ےن ٪رھپ ٪اداں ٪اک ٪صق ٪ایک،رھپ ٪فرامقا ٪ؽظف ٪ڈنھٹا٪ رک،اقك٪دری٪ےک٪دعب٪انہؾں٪ےن٪رھپ٪ارادۃ٪ایک،فرامقا٪ڈنھٹا٪رک،یتح٪شاؽؼ٪الؾل٪البلؾل(٪اہیں٪قك٪ہک٪ےٹولں٪اک٪شاہی٪اں٪ےک٪كراكر٪ا ایگ)٪دیس٪اعمل٪ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪:ان شدة الحرمن فیح جھنم (221رگیم٪یک٪دشؿ٪منہج٪ےک٪وجس٪ےس٪ےہ)٪وت٪اس٪ںیم٪امنر٪رہظ٪ ٪وصخفا٪وم م٪رگام٪ںیم٪ہک٪ؽیہ٪رامہن٪اكراد٪ےہ٪ےٹولں٪اک٪شاہی٪افال٪ںیہن٪وہقا٪تہب٪دری٪ےک٪ ڈنھٹے٪ؽظف٪ںیم٪ڑپاک،ػاہر٪ےہ٪ہک٪كیھٹ٪دؽرہپ د دعب٪ػاہر٪وہقا٪ےہ،اامس٪الج٪اوبررکقا٪ونؽؼ٪شایعف٪رشح٪ملسم٪رشفی٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ: التلول منبطحۃ غری منتصبۃ،والیصریلھا فیئ ےلیٹ٪رنیم٪رپ٪ےلیھپ٪وہےت٪ںیہ٪ہن٪ؿ٪دنل٪اعدۃد٪اں٪اک٪شاہی٪ںیہن٪ڑپقا٪
یف العادة،االبعد زوال الشمس بکثری 222۔
رگم٪وسرح٪دےنلھ٪ےس٪تہب٪دری٪ےک٪دعب
اامس٪انب٪اریث٪زجرؼ٪شایعف٪اہنہی٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ:٪
یھ منبطحۃ الیظھر لھا ظل،اال اذا ذھب ا کثر ےلیٹ٪تسپ٪وہےت٪ںیہ٪اں ٪ےک٪ےئل٪شاہی٪ػاہر ٪یہ٪ںیہن٪وہقا ٪رگم٪ خـ٪رہظ٪اک٪اکیر٪ؽظف٪اجقا٪رےہ۔ وقت الظھر 223۔ خـ٪وخد٪اہمئ٪شاہیعف٪یک٪اہشدؿ٪ےس٪قاكف٪اؽر٪زین٪اشمدہۃ٪ؽلقع٪ؽوقادع٪ملع٪لظ٪شادہ٪ہک٪ولیٹں٪ےک٪شاےئ٪یک٪ادتبا٪رؽال٪ےس٪تہب٪دری٪ےک٪دعب٪ وہیت٪ےہ٪وت٪ػاہر٪ےہ٪ہک٪شاہی٪ولیٹں٪ےک٪كراكر٪اُس٪ؽظف٪ےچنہپ٪اگ٪خـ٪دنلب٪زیچؽں٪اک٪شاہی٪اقك٪لثم٪ےس٪تہب٪زگر٪اجےئ٪اگ٪اُس٪ؽظف٪قك٪وضحر٪
ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیلٰ٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪رگویمں٪ںیم٪رہظ٪ڈنھٹؼ٪رکےن٪اک
ل ٪220ننس٪ااسنلیئ٪اؽل٪ؽظف٪رہظ٪دحكف٪٤٩٩٪وبطمہع٪ا عکتبہ٪ہیفلس٪الوہر٥٨/۳٪ ٪221حیحص٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪االكراد٪قالؿہر ٪ی٪السفر٪دارارعملفۃ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٧٧/۳٪ لضزی لػسل ٪222رشح٪ا ج ٪ش٪عم٪ملسم٪قاؿ٪اضیزباؿ٪االكراد٪قالؿہر٪اخل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢٤/۳٪ ٪223حتف٪اابلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪االكراد٪قالؿہر ٪ی٪السفر٪ریبؽؿ۳٧/٢٪
ونؿ :ہی٪وحاہل٪یعسِ٪لسبار٪ےک٪قاؽوجد٪اہنہی٪ےس٪ںیہن٪لم٪اکس٪اس٪ےئل٪حتف٪اابلرؼ٪ےس٪لقن٪ایک٪ےہ۔قدری٪ادمح٪دیعسؼ Page 100 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ف ٪رہظ ٪قایق ٪رانہ ٪قاكف ٪وہا ٪اسیج ٪ہک ٪امہرے ٪اامس٪ مکح ٪فرامقا ٪اؽر ٪اس ٪ےک ٪دعب ٪ؤمدں ٪وک ٪ااجر ِ ؿ ٪اداں ٪اطع ٪وہیئ،وت ٪قال ُضیہہ ٪دؽرسے ٪لثم ٪ںیم ٪ؽظ ِ ف٪ارطضاؿ٪ںیم٪فرامےئگ٪ہک٪سمؽؼ٪انہک٪راؽؼ٪ینعی٪دیسقا٪ ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اک٪ذمہـ٪ےہ٪ہی٪دلیل٪شاعط٪دمحباهلل٪الوجاؿ٪یھت٪اہیں٪صلّایج٪احل ِ ن اوبدر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اک٪شاہی٪ولیٹں٪وک٪ػاہر٪ےہ٪ہک ٪رعت دبا٪اؽر٪رقتك دبا٪ےہ٪ہن٪قاكیـؾر٪ہک٪زگرھک٪رک٪قاؿ٪ایل٪اھت۔ویکں٪ضحؿ٪دیسقا٪اوبدر٪ریض٪ ن اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےن٪وت٪زگرھک٪رک٪ہن٪قاقا٪اھت٪وییہن ٪رعت دبا٪سمؽاؿ٪اتبدؼ٪رگم٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اک٪زگ٪رھک٪رک٪قاؿ٪انيل٪ا ؿ٪وک٪ولعمس٪وہایگ٪وہاگ٪ا رخ٪ دوخل٪ؽظف٪رصع٪وییہن٪وت٪ولعمس٪وہاگ٪ہک٪شاہی٪اس٪دقمار٪وک٪چنہپ٪اجےئ٪اُس٪اک٪ملع٪ےب٪قاےپ٪ویکں٪رک٪وہا٪ہکلب٪اہیں٪وت٪اغل دبا٪دؽ٪قاوپں٪یک٪رضؽرؿ٪ ےہ٪اقك٪ؽظف٪فصن٪ااہنلر٪ہک٪شاہی٪ایلص٪یک٪دقمار٪قاد ں٪دؽرسؼ٪اس٪ؽظف٪ہک٪شاہی٪دعب٪لظ٪ایلص٪دقمار ٪بولؿ٪وک٪اچنہپقا٪ںیہن،خـ٪انہؾں٪ ن ن ےن٪اقك٪قاؿ٪ہن٪یک٪وییہن ٪رعت دبا٪فرامدقا٪انہؾں٪ےن٪دؽ٪٢قاد ں٪اک٪ےہ٪وکیک٪وہں٪یگ،وییہن ٪رعت دبا٪فرامدقا٪وہاگ٪ہک٪رصع٪اؽّل٪ؽظف٪دالخ٪وہایگ٪ےسیج٪ ا ؿ٪ؽاہں٪اامتحل٪اکنال٪اچےتہ٪ںیہ٪ہک٪ؽاعق٪ںیم٪سمؽؼ٪ہن٪وہا٪وہاگ٪اؽر٪رہظ٪اقك٪لثم٪ےک٪ادنرُ ٪ہؾیئ٪اہیں٪یھب٪ؽیہ٪اامتحل٪دیپا٪رےہ٪اگ٪ہک٪ؽاعق٪ںیم٪ ؽظف٪رصع٪ہن٪ا قا٪اھت٪رہظ٪اےنپ٪یہ٪ؽظف٪رپُ ٪ہؾیئ٪ہی٪ایک٪ایح٪دارؼ٪ؽاکمكرۃ٪ےہ٪ہک٪اجاجب٪وج٪قاںیت٪وخد٪اایتخر٪رکےت٪اجؽ ُ٪دؽرسا٪رکے٪وت٪ا ںیھکن٪داھکؽ٪
رحتفی٪وصنؿ٪اتبؽ٪اس٪مکحت٪یک٪وکیئ٪دح٪ےہ۔ ہفیطل٪:٢٪اوقل٪:جدا٪ا فاف٪دے٪وت٪اہیں٪ہنیمخت٪یھب٪اینت٪یہ٪یطلغ٪وہیگ٪ینتج٪دری٪ںیم٪رہظ٪یک٪دؽ٪٢رںیتعک٪ڑپیھ٪اجںیئ٪اؽر٪دحكف٪اوبدر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ ںیم٪تخس ٪افشح ٪یطلغ ٪امڑپ ٪ڑپے ٪یگ ٪ےسج ٪اں ٪یک ٪رطف ٪ےب ٪دلیل ٪تبسن ٪رکدانی ٪رصاج دۃ ٪طُؾءِ ٪ادؿ ٪ےہ،وخد ٪اامس ٪شایعف ٪یک ٪رصتحی ٪ےس ٪ؽاحض ُ ٪ہؾا ٪ہک ٪شاہی٪ ولتل ٪یک٪ادتباء٪اس ٪ؽظف ٪وہیت٪ےہ٪خـ ٪دنلب٪زیچؽں ٪اک ٪شاہی ٪شاہی٪ایلص٪ےک٪وسا ٪فصن٪لثم٪ےس ٪اکیر٪زگراجقا٪ےہ٪وت٪ػاہر ٪ےہ٪ہک٪ولیٹں ٪اک ٪شاہی ٪ایھب٪فصن٪ لثم٪قك٪یھب٪ہن٪ےچنہپ٪اگ٪ہک٪اؽر٪زیچؽں٪اک٪شاہی٪شاہی٪ایلص٪ےک٪وسا٪اقك٪لثم٪ےس٪زگراجےئ٪اگ٪ہک٪اؽل٪وت٪سج٪رطح٪وہظر٪لظ٪ںیم٪افتؽؿ٪دشقد٪ےہ٪ہک٪اینت٪ دری٪ےک٪دعب٪اں٪اک٪شاہی٪دیپا٪وہقا٪ےہ٪وییہن٪رقادؿ٪لظ٪ںیم٪فرص٪رےہ٪اگ٪دنلب٪زیچؽں٪اک٪شاہی٪اینپ٪تبسن٪رپ٪ینتج٪دری٪ںیم٪انتج٪كرےھ٪اگ٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪اینپ٪تبسن٪
ںیم٪اُس٪ےس٪مک٪كرےھ٪اگ٪کماالیخیف عیل العارف بقواعد الفن(اسیج٪ہک٪وقادعِ٪نف٪ےک٪اجےنن٪ؽاےل٪رپ٪یفخم٪ںیہن۔ؿ)٪وت٪الرجس٪سج٪ؽظف٪ولیٹں٪ اکشاہی٪دیپا٪وہا٪اؽر٪دنلبویں٪اک٪شاہی٪شاہی٪ایلص٪ےک٪وسا٪فصن٪لثم٪ےس٪رادئ٪اھت٪اؿ٪ھچک٪دری٪ےک٪دعب٪دنلبویں٪اک٪شاہی٪شاہی٪ایلص٪ےک٪وسا٪فصن٪لثم٪ےس٪رادئ٪اھت٪ اؿ٪ھچک٪دری٪ےک٪دعب٪دنلبویں٪اک٪شاہی٪فصن٪لثم٪ےس٪مک٪كرھ٪رک٪اقك٪لثم٪لظ٪ایلص٪ےس٪زگرایگ٪اُس٪ؽظف٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪اُس٪مک٪ارفصن٪ےس٪یھب٪مک٪وہاگ٪اؽر٪ اس ٪نزفّغ ٪تبسن ٪افتؽؿ ٪وک ٪ہن ٪یھب ٪امےئن ٪وت ٪ریخ ٪مک ٪ارفصن ٪یہ ٪اجےئن ٪رھپ ٪رہباحل ٪اس ٪ےس ٪اینت ٪دری ٪اؽر ٪رجما ٪ےئجی ٪سج ٪ںیم ٪اداں ٪اک ٪مکح ٪وہا ٪اؽر ٪اُس ٪ےک ٪دعب٪ امجمـ٪فرامیئ٪یئگ٪وت٪اسحؿ٪ےس٪ا ؿ٪ےک٪وطر٪رپ٪اُس٪ؽظف٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪وکیئ٪اہچرس٪یہ٪یک٪دقر٪راتہ٪ےہ٪اُےس٪اوبدر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اک٪فرامدانی٪ہک٪شاہی٪ كراكر٪وہایگ٪اھت٪زک٪دقر٪دیعب٪ؽقااققل٪وبقل٪ےہ،ایک٪ااھچ٪ا فاف٪ےہ٪ہک٪قا٪وت٪نیمخت٪ںیم٪اُینت٪یطلغ٪قاعومسف٪ہک٪سج٪ںیم٪دؽ٪٢رںیتعک٪ڑپھ٪اجیلںیئ٪ ف٪ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ثحب٪ا رخ٪ؽظف٪رہظ٪اخل٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ۱٥۱٪
Page 101 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
قا٪اےنپ٪داؽں ٪وک٪ہی ٪اھبرؼ٪یطلغ٪وبقمل ٪ہک٪ریس ٪ںیم ٪لسیرؼ ٪اک ٪داکاک۔دمحباهلل٪اعتیٰل٪اس٪رقتری٪ےس٪ہی٪یھب٪ؽاحض٪وہایگ٪ہک٪ؽاہں٪نیمخت ٪ےس٪وجاؿ٪دانی٪ضحم٪ لمہم٪ؽقالط٪اھت۔ ن ہفیطل٪:۱٪اوقل٪ؽاہں٪اقك٪متس٪وخس٪ادایئ٪ہی٪یک٪ےہ٪ف ۳ہک٪ؽۃ ٪رعت دبا٪كراكر٪وہقا٪یھب٪عم٪شاہی٪ایلص٪ےک٪ےہ٪ہن٪شاہی٪ایلص٪اگل٪رکےک٪وھذا الیخیف من لہ ن ٰ ادین عقل(٪اؽر٪ہی٪ادمؾ٪یس٪لقع٪رےنھک٪ؽاےل٪رپ٪یھب٪یفخم٪ںیہن۔ؿ)٪وت٪درالص٪شاہی٪ولیٹں٪اک٪دعب٪اکنےنل٪شاہی٪ایلص٪ےک ٪رعت دبا٪ا دیھ٪لثم٪وہاگ٪قا٪ھچک٪رقادۃ٪ اؽر٪لثم٪ےک٪متخ٪وہےن٪ںیم٪اینت٪دری٪وہیگ٪ہک٪وخبیب٪افرفُ ٪ہؾےئ٪وہں٪وص۔
صلّایج!٪درا٪ھچک٪دونں٪لگنج٪یک٪وہا٪اھکؽ٪ولیٹں٪یک٪ہرؼ٪ہرؼ٪دؽؿ٪ڈنھٹے٪ؽظف٪یک٪رہنسؼ٪داکؿ٪دوھکی٪ہک٪ا وھکنں٪ےک٪ویتر٪اکھٹےن٪ا ںیئ٪املعء٪وت٪فرامرےہ٪ ںیہ٪ہک٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪ڑپقا٪یہ٪ںیہن٪خـ٪قك٪ا دےھ٪ےس٪رقادۃ٪ؽظف٪رہظ٪ہن٪لکن٪اجےئ٪صلّایج٪اں٪ےک٪ےئل٪كیھٹ٪دؽرہپ٪اک٪شاہی٪اتبرےہ٪ںیہ٪اؽر٪ؽۃ٪یھب٪وھترا٪ہن٪ تہب٪ا دیھ٪لثم٪یھبج٪وت٪ےتہک٪ںیہ٪ہک٪ؽاہیب٪وہرک٪ا دیم٪یک٪لقع٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪رؽال٪وہاجیت٪ےہ۔ ہفیطل ٪ :٤٪اوقل٪ :اؽر ٪كرھ ٪رک ٪كراتک ٪فرامیئ ٪ےہ ٪ف ٢ہک ٪سمؽاؿ ٪شاہی ٪ےک ٪ولیٹں ٪ےس ٪دقمار ٪ںیم ٪رماد ٪ہن ٪وہ ٪ہکلب ٪وہظر ٪ںیم ٪ینعی ٪ےلہپ ٪شاہی ٪اجكف ٪رشیق٪ دعمؽس٪اھت٪اؽر٪سمؽاؿ٪ہن٪یھت٪ولیٹں٪ےس٪ویکہکن٪ؽۃ٪وموجد٪ںیہن٪اؽر٪ؽظف٪اداں٪ےک٪شاہی٪اجكف٪رشیق٪یھب٪ػاہر٪وہایگ٪سپ٪كراكر٪وہایگ٪ولیٹں٪ےک٪ػاہر٪وہےن٪ ںیم٪اؽر٪وموجد٪وہےن٪ںیم٪ہن٪دقمار٪ںیم٪اس٪وجاؿ٪یک٪دقر۔صلّایج٪اےنپ٪یہ٪اامیں٪ےس٪اتبدںی٪ؽظف٪ڈنھٹا٪فرامقا٪اہیں٪قك٪ہک٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪اں٪ےک٪كراكر٪ ضی ا قا٪اس٪ےک٪ہی٪ینعم٪ہک٪ےلیٹ٪یھب٪وموجد٪ےھت٪شاہی٪یھب٪وموجد٪وہایگ٪ارگہچ٪ؽۃ٪دس٪۳١زگ٪وہں٪ہی٪وج٪كراكر٪اے ٪زٰن٪اهلل٪اےس٪ویکں٪رحتفی٪وصنؿ٪ےہک٪اگ٪ہک٪ ہی٪وت٪بلطم٪یک٪ڑھگؿ٪ےہ۔ااسی٪بقل٪وت٪اخؿ٪ےباچرے٪ہیفنح٪اک٪جلعـ٪ےہ۔صلّایج!٪ارگ٪وکیئ٪ےہک٪ںیم٪صُلّایج٪ےک٪قاس٪راہ٪اہیں٪قك٪ہک٪اُں٪یک٪داریھ٪قاسن٪ كراكر٪وہیئگ٪وت٪اس ٪ےک٪ینعم٪یہی٪وہں ٪وص٪ہن٪ہک٪صلّایج ٪اک٪زبسۃ٪ا اغر ٪وہا٪ہک٪ےلہپ٪قاسن٪وموجد٪اھت٪اؽر ٪صلّایج٪یک٪داریھ٪دعمؽس،خـ ُ٪رؽاں٪ھچک ٪ھچک ٪اکمچ٪ےتکمچ٪یہ٪ قاسن٪كراكر٪وہایگ٪ہک٪اؿ٪قاسن٪یھب٪وموجد٪قال٪یھب٪وموجد،ع رمكك٪ارےبہض٪كرؽں٪ا قد٪ؽداہن٪ػلبد (رمف٪خـ٪اقدے٪ےس٪قاہر٪ا قا٪ےہ٪وت٪داہن٪بلط٪رکقا٪ےہ) ہفیطل٪:٥٪اوقل٪:ہی٪فکب٪رچایغ٪ؽرحتفی٪رصحی٪اققل٪صالہظح٪ہک٪وخد٪یہ٪ہیفنح٪ؽشاہیعف٪ےک٪ہلئسم٪فلتخم٪اہیف٪ںیم٪شاہیعف٪ےس٪تجح٪الےن٪وک٪حتف٪اابلرؼ٪اامس٪ عسؾالین٪ےس٪ہی٪ابعرؿ٪لقن٪یک٪ہک:
یحتمل ان یراد بھذہ المساواة ظھور الظل بجنب وہاتکس٪ےہ٪اس٪سمؽاؿ ٪ےس٪رماد ٪ہی ٪وہہک٪ےلیٹ٪ےک ٪ولہپ٪ںیم٪ شاہی٪ػاہر٪وہایگ٪ہکبج٪ےلہپ٪ػاہر٪ںیہن٪اھت۔(ؿ) التل بعد ان لم یکن ظاھرا 224۔
٪224حتف٪اابلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪االكراد٪قالؿہر ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دارارعملفۃ٪ریبؽؿ۳٧/٢٪ ف٪۳ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ؿ،۱٥٤٪ف٢ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ؿ) ۱٥٤٪
Page 102 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
سج٪ںیم٪ولیٹں٪ےک٪ےئل٪شاہی٪ایلص٪وہےن٪ےک٪اصف٪یفن٪یھت٪ضحؿ٪وت٪ؽۃ٪د٪وعؼ٪رکےکچ٪ےھت٪ہک٪اں٪اک٪شاہی٪ایلص٪ا دےھ٪لثم٪ےک٪ظربی٪وہقا٪ ےہ٪الرجس٪دعمؽس٪وہےن٪ںیم٪اجكف٪رشص٪یک٪دیق٪كراھیئ٪ہک٪رشمص٪یک٪رطف٪دعمؽس٪اھت٪اؽر٪اےس٪حتف٪اابلرؼ٪یک٪رطف٪تبسن٪رکدقا٪ہک٪اسیج٪ہک٪ نزی حتف٪اابلرؼ٪ںیم٪ؽ عل٪اں٪ریاد٪اخل٪صلّایج!٪درھس٪ےس٪انہک٪ہی٪رحتفی٪وت٪ںیہن۔ ہفیطل٪:٦٪اوقل٪حتف٪اابلرؼ٪ےک٪وطر٪رپ٪وت٪اشمرتک ٪ی٪اولوجد٪اغكف٪نب٪یتکس٪ےہ٪ہک٪دؽرہپ٪وک٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪افلدا٪ہن٪اھت٪دری٪فرامیئ٪اہیں٪قك٪ہک٪وموجد٪ وہا٪ارگہچ٪ولیٹں٪ےس٪شاہی٪استمؽؼ٪وہےن٪ےک٪ہرزگ٪ہی٪ینعم٪ںیہن٪رگم٪ا ؿ٪اینپ٪ربخ٪ےئجیل٪ا ؿ٪ےک٪كردقك٪وت٪كیھٹ٪دؽرہپ٪وک٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪ا داھ٪لثم٪
اھت٪وت٪وہظر٪ؽؽوجد٪ںیم٪كراكرؼ٪ای ٪ےس٪شاس٪قك٪دں٪رھب٪ریہ٪اس٪اغكف٪رقمر٪رکےن٪ےک٪ایک٪ینعم٪ہک٪ؽظف٪ڈنھٹا٪فرامقا٪اہیں٪قك٪ہک٪شاہی٪ؽوجد٪ ںیم٪ولیٹں٪ےک٪كراكر٪وہایگ٪اؽر٪اجكف٪رشیق٪یک٪دیق٪دحكف٪ںیم٪اہکں،ہی٪ا ؿ٪یک٪رنؼ٪نم٪ڑھگؿ٪ےہ،قاؽلی٪ڑھگؼ٪سمؽاؿ ٪ی٪الؿہؾر،رفتعی٪ یک٪سمؽاؿ ٪ی٪اولوجد،اؽر٪رفمف٪ہیلع٪ؽوجد٪رشیق،ایک٪خـ٪قك٪ؽوجد٪رغیب٪امشیل٪اھت٪سمؽاؿ ٪ی٪اولوجد٪ہن٪یھت،اؿ٪ہک٪ؽوجد٪رشیق٪صال٪سمؽاؿُ ٪ہؾیئ٪ ھچک٪یھب٪اکھٹےن٪یک٪ےتہک٪وہ۔ ہفیطل:٧٪اوقل٪صلّایج!٪خـ٪ا ؿ٪ےک٪درھس٪ںیم٪شاہی٪ؽظف٪فصن٪ااہنلر٪یھب٪وموجد٪اھت٪وت٪رؽال٪وہےت٪یہ٪عـع دا٪طع دا٪رشیق٪وہا٪وت٪ہی٪سمؽاؿ٪اخؿ٪ مکح٪اكراد٪ؽقاریخ٪صال٪اہیں٪قك٪ہک٪شاہی٪سمؽؼ٪ ا اغر٪ؽظف٪رہظ٪رپ٪دیپا٪وہیئ٪اؽر٪دحكف٪ںیم٪ہی٪ارشاد٪ےہ٪ہک٪ؤمدں٪ےن٪نیت٪قار٪ارادۃ٪اداں٪ایک٪ہر٪قارِ ٪ وہاایک ٪ہی ٪ارادۃ ٪اہےئ ٪اداں ٪ؽمکح ٪اہےئ ٪اكراد ٪ضـ ٪شیپ ٪اررؽال ٪وہےیل ٪ےھت ٪شاقد ٪رہپدں ٪ڑچےھ ٪رہظ ٪اک ٪ؽظف ٪وہاجقا ٪وہاگ،صلّایج! ٪رحتفی ٪وصنؿ٪ اےس٪ےتہک٪ںیہ ،ع اھچیئ٪اجیت٪ےہ٪ہی٪دوھکی٪وت٪رساقا٪زک٪رپ ہفیطل٪:٨٪اوقل٪خـ٪ھچک٪ہن٪ینب٪وت٪اہرے٪درےج٪ہی٪رسيتؼ٪كراتک٪اس٪دحكف٪ےک٪وجاؿ٪ںیم٪ف٪فرامیئ٪ہک٪ہی٪قاریخ٪ا رضحنؿ٪عــہ٪۳ےس٪رفس٪ںیم٪ وہیئ٪شاقد٪ا رضحنؿ٪عــہ٪٢ےن٪اس٪ارادۃ٪ےس٪یک٪وہہک٪رہظ٪وک٪رصع٪ےس٪عمج٪رکںی٪وص٪سپ٪رفس٪رپ٪ضح٪وک٪ایقس٪عم٪اافلرص٪ےہ۔صلّایج!٪اامیں٪ےس٪ انہک٪ہی٪دحكف٪اكراد٪رہظ٪یک٪ےہ٪ینعی٪ؽظف٪ڈنھٹا٪رکےک٪ڑپانھ٪قا٪وفتكف٪رہظ٪یک٪ہک٪ؽظف٪وھکرک٪ڑپانھ،دحكف٪ںیم٪كل ّ ِـ٪مکح٪ہی٪ارشاد٪وہیئ٪ےہ٪ہک٪ ٪وجس٪منہج٪ےس٪ےہ٪وت٪رگیم٪ںیم٪رہظ٪ڈنھٹا٪رکدقا٪ہی٪ہک٪ایھب٪اداں٪ہن٪وہک٪مہ٪رصع٪ےس٪صالرک٪ڑپںیھ٪وص۔ ِ دشؿ٪رگیم ِ صلّایج!٪اس٪دحكف٪یک٪رشح٪ںیم٪وخد٪املعےئ٪شاہیعف٪اک٪کالسُ ٪شتؾ٪ہک٪ینعم٪اكراد٪ںیم٪ا ؿ٪یک٪ہی٪ڑھگؿ٪یھب٪وٹےٹ٪اؽر٪رفس٪ؽضح٪ےس٪فرص٪یک٪یھب٪ ن تمسقُ ٪ھؾےٹ٪ارشاد٪اصلرؼ٪اامس٪عسؾالین٪شایعف٪رشح٪حیحص٪اخبرؼ٪باب االبراد بالظہر یف السفر٪ںیم٪ایس٪دحكف٪اوبدر ہل٪ؽقارك٪ؽملس٪۳٢٪طبہ٪ عــہ ۳و عــہ ٢یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽیٰلع٪ا ٖ ف٪ایعمراقحل٪ؿ۱٥٤٪
Page 103 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےک٪ےچین٪ےہ:
تعایل علیہ وسلم یف (اہک٪:مہ٪یبن٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪شاھت٪ےھت٪رفس٪ںیم)٪ (قال :کنا مع النیب صیل اهلل ٰ سفر) قیدہ ھنا بالسفر،واطلقہ یف السابقۃ ،اہیں٪رفس٪ےک٪شاھت٪دیقم٪ایک٪ےہ٪اؽر٪شاہقب٪رؽاكف٪ںیم٪قلطم٪ مشریا بذلك ایل ان تلك الروایۃ المطلقۃ راھک٪ےہ٪ہی٪اتبےن٪ےک٪ےئل٪ہک٪شاہقب٪قلطم٪رؽاكف٪ایس٪دیقم٪رپ٪
ومحمل ٪ےہ ٪ویکہکن ٪ڈنھٹا ٪رکےن ٪اک ٪دصقم ٪ا شاین ٪دیپا ٪رکقا ٪اؽر٪ محمولۃ عیل ھذہ المقیدة،الن المراد من االبراد ف تقشم ُ٪دؽر ٪رکقا ٪ےہ ٪اؽر ٪اس ٪ںیم ٪رفس ٪ضح ٪اک ٪وکیئ ٪رص٪ التسھیل ودفع المشقۃ،فالتفاوت بنی السفر ںیہن۔(ؿ) والحضر 225١۔ ایس٪ںیم٪ےہ:
(فقال لہ :ابرد،حیت رأینا فیئ التلول) وغایۃ (اس٪وک٪اہک٪ڈنھٹا٪رک،اہیں٪قك٪ہک٪مہ٪ےن٪ولیٹں٪اک٪شاہی٪دھکی٪ایل)٪ االبراد حیت یصری الظل ذراعا بعد ظل الزوال ،اكراد ٪یک ٪ااہتن ٪ہی ٪ےہ ٪ہک ٪شاہی ٪اقك ٪زگ ٪وہاجےئ ٪رؽال ٪ےک ٪شاےئ٪ اوربع قامۃ اوثلثھا اونصفھا،وقیل غری ذلک۔ ےک٪ریغب،قا٪دق٪اک٪وچاھتیئ٪قا٪اہتیئ٪قا٪فصن٪وہاجےئ،اس٪ےک٪كالؽۃ٪ یھب ٪اوقال ٪ںیہ۔اؽر ٪اخبالف ٪اؽاقؿ ٪ےک ٪شاھت ٪اكراد ٪ںیم ٪یھب٪ و یختلف باختالف االوقات :لکن یشرتط ان اخبالف٪ؽاعق٪وہقا٪راتہ٪ےہ٪نکیل٪رشع٪ہی٪ےہ٪ہک٪اكراد٪اانت٪رقادۃ٪ہن٪ الیمتد ایل اٰخر الوقت 226٢۔ وہہک٪ؽظف٪ا رک٪وہاجےئ۔(ؿ) اہں٪وخؿ٪قاد٪ا قا٪املعےئ٪شاہیعف٪یک٪ویکںُ ٪شتیے٪ا ؿ٪اےنپ٪یہ٪ےھکل٪وک٪ہن٪دےئھکی٪ہلئسم٪ؽظف٪بحتسم٪رہظ٪ںیم٪ف٪فرامےئ٪ےئگ٪ارگ٪اكراد٪اایتخر٪رکے٪وت٪ الرس٪ےہ٪ہک٪ااسی٪اكراد٪ہن٪رکے٪ہک٪ؽظف٪رہظ٪اک٪اخرح٪وہاجےئ٪قا٪ظربی٪ا اجےئ٪دح٪ںیم٪اكراد٪یک٪املعء٪ںیم٪اخبالف٪ےہ٪نکیل٪ہی٪ضـ٪ےک٪كردقك٪ رشع٪ےہ٪ہک٪اكراد٪اس٪رمہبت٪اک٪ہن٪رکے٪ہک٪رہظ٪ےک٪ا رخ٪ؽظف٪وک٪چنہپ٪اجؽے٪اہک٪حتف٪اابلرؼ٪ںیم٪اختلف العلماء یف غایۃ االبراد؛ لکن
خصا(٪اكراد٪یک٪ااہتنء٪ںیم٪املعء٪اک٪اخبالف٪ےہ٪نکیل٪ہی٪رشع٪ےہ٪ہک٪ا رخ٪ؽظف٪قك٪ہن٪ےچنہپ۔ؿ)٪ یشرتط ان الیمتدایل اخر الوقت مل ً ح خـ٪ا رخ٪ؽظف٪ےک٪ظربی٪قك٪ہن٪ا قا٪الرس٪ؽرشعِ٪اكراد٪ےہ٪وت٪مکح٪اكراد٪وک٪اخرح٪ؽظف٪رپ ٪عل٪رکقا٪اسیک
٪225ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪االكراد٪قالؿہر ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دارابتکل٪ارعلہیب٪ریبؽؿ٤٨٨/۳٪ ٪226ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪االكراد٪قالؿہر ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪دارابتکل٪ارعلہیب٪ریبؽؿ٤٨٨/۳٪ ف٪ایعمراقحل٪ہلئسم٪وسس٪ؽظف٪بحتسم٪رہظ٪ؿ۱۳٢،۱۳۳٪ Page 104 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ذعر ٪قارد ٪ےہ،صلّایج! ٪اامیں ٪ےس ٪انہک ٪ہی ٪دحكف ٪ےس ٪وجاؿ ٪ےہ ٪قا ٪اینپ ٪نخس ٪رپؽرؼ ٪ےک ٪ےئل ٪رصاج دۃ ٪صن ٪رشف ٪یک ٪رحتفی ٪دحكف ٪حیحص٪ اکرد۔شاہیعف٪ہیفنح٪ےک٪اکماملؿ٪ضحم٪ننفت٪عبط٪ےک٪ےئل٪ںیہ٪ؽرہن٪ذماہـ٪طیػرر٪وہےکچ۔كلّاہم٪رراقین٪امیکل٪رشح٪وماہـ٪ا رخ٪دلج٪متفہ٪ںیم٪ فرامےت٪ںیہ: ل قداجاب الحافظ ا بن حجر،عن ذلك وعن غریہ انب٪رجح٪ےن٪اس٪دلیل٪اک٪یھب٪اؽر٪ام عتن٪یک٪درگی٪دس٪۳١دولیلں٪ من ادلۃ المانعنی،ویھ عشرة،بمایطول ذکرہ ،اک٪یھب٪وجاؿ٪دقا٪ےہ٪رگم٪اں٪ےک٪درک٪ےس٪وطالف٪وہیت٪ےہ٪اؽر٪ مع انہ ال کبری فائدة فیہ،اذالمذاھب تقررت ،وکیئ ٪امنقاں ٪افدئۃ ٪یھب ٪ںیہن ٪ےہ ٪ویکہکن ٪ذماہـ ٪وت ٪رقمر ٪وہےکچ٪ ںیہ (٪اؽر ٪اےسی ٪وسال٪وجاؿ)٪ضحم ٪دنہ٪وک٪زيت ٪رکےن ٪اک ٪اکس٪ انما ھو تشحیذ اذھان 227۔ دےتی٪ںیہ۔(ؿ) ا ؿ٪اینپ٪ربخ٪ےئجیل٪ا ؿ٪وت٪ققحم٪دہتجم٪ںیہ٪ضـ٪ارقاؿ٪ذماہـ٪یک٪دض٪ںیہ٪ا ؿ٪ویکں٪حیحص٪اخبرؼ٪یک٪دحكف٪لیلج٪ںیم٪ویں٪یلھک٪رحتںیفی٪رکرےہ٪ ںیہ٪دوعے٪قاػلہ ٪لم٪قایدحكف٪ےک٪ےکلھچ٪اُرترےہ٪ںیہ۔ف رشس٪قادؿ٪ارجدا٪ؽارروسل (مت٪جدا٪اؽر٪روسل٪ےس٪رشس٪اھکؽ) ہفیطل :٩٪اوقل٪صلّایج٪وخد٪اجےتن٪ےھت٪ہی٪قاؽںيلي٪ںیہن٪ضحم٪لمہم٪وپح٪رقتریؽں٪ےس٪ےسیج٪ےنب٪دحكف٪وک َ٪رد٪رکقا٪ےہ٪ذہلا٪ذعر٪دبرت٪ارگباۃ٪ےئلیک٪ ق ف٪رہظ٪ںیہن٪راتہ٪قاكف٪ںیہ٪سپ٪ ارشاد٪وہقا٪ےہ٪ف٪اشنم٪قاؽقالؿ٪اک٪یہی٪ےہ٪ہک٪ااحدكف ٪زیذہ٪نج٪ےس٪ولعمس٪وہقا٪ےہ٪ہک٪دعب٪اقك٪لثم٪ےک٪ؽظ ِ ح حػیعا ٪نیب٪االدہل٪ہی٪قاؽںيلي ٪ہقح٪یک ٪ںیئگ۔اں٪قاؽولیں ٪وک ٪ہقح٪انہک ٪وت٪دل ٪ںیم٪وخؿ ٪اجےتن ٪وہوص ٪ہکُ ٪ھؾؿ ٪ہہک٪رےہ٪وہ٪اخك ٪ہقح ٪ںیھت ٪ہک٪ اقك٪دس٪ںیمُ ٪شلفہ٪وہںیئگ٪رگم٪اس٪داٹھیئ٪اک٪اہکں٪اکھٹقا٪ہک٪حیحص٪دحكف٪اخبرؼ٪رشفی٪وک٪نزبلہ٪عمج٪نیب٪االدہل٪ویں٪داضق ہ٪اگبرےل٪احالہکن٪ہن٪صق٪ ؽادح٪ہن٪ظفل٪سمدع٪اؽر٪دحكف٪انب٪رمع٪درقارۃ٪تبیغ٪قفش٪ںیم٪قاؽفص٪ااحتد٪ہصق٪عمج٪نیب٪اال٪دہل ٪ماس٪اؽر٪رد٪ااحدكف٪احصح٪ؽاخـ٪االزتلاس۔ ح ہفیطل٪:۳١٪اوقل٪عمج٪دقتمی٪یک٪قادنملم٪رجاخـ٪رھبےن٪وک٪دحكف٪اوبحزیفہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ںیم٪ؽۃ٪لَن٪رتااینں٪ںیھت٪ہک٪ػاہر٪رپ ٪عل٪ؽاخـ٪ےہ٪ خـ٪قك٪امعن٪یعطق٪ہن٪وہ٪اَؿ٪اےنپ٪داؽں٪وک٪ػاہر٪صن٪رصحی٪ےک٪ویں٪اہھت٪داکرک٪ےھچیپ٪ڑپے٪ریخ٪دمحباهلل٪ا ؿ٪یہ٪یک٪وگایہ٪ےس٪قاكف٪وہایل٪ہک٪ عمج٪نیب٪االدہل٪ےک٪ےئل٪ایسی٪ركیک٪ؽوپح٪ؽرچل٪قاؽقالؿ٪قك٪رؽا٪ںیہ٪وت٪ہی٪اصف٪ؽفیظن٪ؽشاعئ٪ؽفیطل٪اعمین٪ؽاحملم٪ہک٪مہ٪ےن٪حػعا٪نیب٪االدہل٪
٪227رشح٪اسلراقین٪یلع٪اوملاہـ٪درک٪دجہت٪ایبنل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وبطمہع٪طـیعۃ٪اعرمۃ٪رصم٤٥١/٧٪ ف٪ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ؿ۱٥٤٪ Page 105 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ااحدكف٪انب٪رمعؽ٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ںیم٪اایتخر٪ےیک٪اں٪ںیم٪اینپُ ٪خؾں٪ؽرچا٪یک٪یلگ٪ا ؿ٪ےن٪وخد٪دنب٪رکیل،وهلل الحمد،ع: دعد٪وشد٪شتـ٪ریخ٪رگ٪جدا٪وخادہ
خض رطہف٪ہی٪ہک٪ا ؿ٪دتسمل٪ںیہ٪اؽر٪مہ ٪ش٪خـ٪ا ؿ٪وک٪اےسی٪رچلقاؿ٪عفن٪دںی٪وص٪ںیمہ٪ہی٪ؽااحضؿ٪دبرہج٪اؽیٰل٪قاعف٪اؽر٪ا ؿ٪ےک٪امتس٪وہا٪سح٪ؽ٪ ؽشاؽس٪ےک٪اقعط٪وہں٪وص۔ افدئۃ ٪اعدئۃُ ٪ :شتن ٪ںیم ٪اقك ٪دحكف ٪اؽر ٪ےہ ٪سج ٪ےس ٪قاؽافق ٪وک ٪عمج ٪قاریخ ٪اک ٪ؽمہ ٪وہےکس ٪ریقف ٪ےن ٪ک ِ الس ٪فرےنيق ٪ںیم ٪اُس ٪ےس ٪اشتبا ددا ٪وجاقدا٪ افلدا٪رعتؿ٪ہن٪داھکی،صلّایج٪تہب ُ٪دؽر ُ٪دؽر٪ےک٪جکّر٪اگلا ےئ،اہجں٪ھچک٪یھب٪یتگل٪قایئ٪ہکلب٪رنؼ٪ےب٪اگلؽ٪یھب٪عمج٪رکالےئُ ٪شتن٪ھچک ُ٪دؽر٪ہن٪ںیھت٪اُس٪ گ ےک ٪ا س ٪قاس ُ ٪ھؾام ٪ےئ ٪رگم ٪اُس ٪ےس ٪دےنہ ٪قاںیئ ٪رتکاےئ ٪ایس ٪ےس ٪اس ٪اک ٪اہنكف ٪قادیفمؼ ٪ںیم ٪وہقا ٪ػاہر ٪رگم٪شاقد ٪اَؿ ٪یسک٪ےئن٪وتممہ ٪قا٪وخد٪ ضحؿ٪یہ٪وک٪قارۃ٪ؽمہ٪اجوص٪ذہلا٪اس٪ےس٪رعتؿ٪رکدانی٪انمضـ، فیف سنن ایب داود،حدثنا احمد بن صا لح نایحٰي ننس ٪ایب٪داؽد ٪ںیم٪ےہ ٪ہک ٪دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ ٪ےس ٪ادمح ٪انب٪ ن بن محمد الجاری ،228١ویف سنن النسائی،اخربنا اصحل٪ےن،اس٪ےن٪اہک٪ہک٪ربخ٪دؼ٪ںیمہ ٪زیٰؽ٪انب٪دمحم٪اجرؼ٪ المؤمل بن اھاب،قال :حدثین یحٰي بن محمدن ےن۔اؽر ٪ننس ٪لسایئ ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪ربخ ٪دؼ ٪ںیمہ ٪ؤملم ٪انب٪ ن ض ع ب اولاہؿ ٪ےن،اس ٪ےن ٪اہک ٪دحكف ٪ایبں ٪یک ُ ٪زھ ٪ےس ٪زیٰؽ ٪انب ٪دمحم٪ الجاری ،229٢ویف مصنف الطحاوی،حدثنا یل ن اجرؼ ٪ےن۔اؽر ٪ططیّف ٪احطؽؼ ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ٪ حمن ثنا نعیم بن حماد 230٣قاال عــہ نا عبدالر ٰ ےس٪یلع٪انب٪دبعارلنمح٪ےن،اس٪ےن٪اہک٪دحكف ٪ایبں ٪یک٪مہ٪ عبدالعزیز بن محمد (زاد نعیم) الدراوردی، ےس ٪میعن ٪انب ٪حعاد ٪ےن۔دؽونں ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪ربخ ٪دؼ ٪مہ ٪وک٪ ع ع ب ع ن مالك ن ا ن الزبری ن جابر،ان رسول دبعازعلكر٪انب٪دمحم٪ےن(٪میعن٪ےن"دراؽردؼ"اک٪ااضہف٪ایک٪ےہ)٪ تعایل علیہ وسلم اهلل صیل اهلل ٰ امكل٪نب٪ایب٪اسلریب٪ےس،اس٪ےن٪اجكر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس ن عــہ ای یحٰي عنداالولنی ونعیم عندالطحاوی ۳٢ینعی ٪زیٰؽ٪ےس٪ےلہپ٪دؽ(٪٢اوبداؽد٪اؽر٪لسایئ)٪ےک٪اہں٪اؽر٪میعن٪احطؽؼ٪ےک٪ اہں٪۳٢٪طبہ(٪ؿ) منہ (م)
٪228ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧۳/۳٪ نر ٪229ننس٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ہیف٪ااسملفر٪اخل٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦٩/۳٪ ٪230رشح٪اعمین٪الاقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪ Page 106 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
غربت لہ الشمس بمکۃ،فجمع بینھما بسرف ہک٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس ٪ص ّکہ٪ںیم٪ےھت٪وت٪طُؾرح٪ ( 231١زاد نعیم) یعین الصالة۔ولفظ المؤمل :اغكف٪وہایگ٪انچہچن٪عمج٪ایک٪ا ؿ٪ےن٪دؽونں٪وکَ ٪س ِرف٪ںیم(٪میعن٪ غابت الشمس ورسول اهلل صیل اهلل تعایل علیہ ےن ٪ااضہف ٪ایک) ٪ینعی ٪امنر ٪وک۔اؽر ٪ؤملم ٪ےک ٪اافلع ٪ویں ٪ںیہ٪ ٰ طُؾرح ٪اغكف ٪وہایگ ٪اؽر ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪صکہ٪ وسلم بمکۃ،فجمع بنی الصالتنی بسرف س ف ٪ںیم ٪عمج٪ ںیم ٪ےھت ٪وت ٪ا ؿ ٪ےن ٪دؽونں ٪امنرؽں ٪وک َ ٪ر ِ 232۔قال ابوداود :حدثنا محمد بن ھشام جار جت ب ایک۔اوبداؽد٪ےن٪اہک٪ہک٪ھجم٪وک٪ادمح٪انب ٪ل٪ےک٪اسمہےئ٪دمحم٪نب٪ احمد بن حنبل ناجعفر بن عون عن ھشام بن ہساس ٪ےن ٪اتبقا ٪ہک ٪رفعج ٪انب ٪وعں ٪ےن ٪ہساس ٪انب ٪دعس ٪ےس٪ یع سعد ،قال :بینھما عشرة امیال ،ین بنی مکۃ رؽاكف٪یک٪ےہ٪ہک٪دؽونں٪ےک٪درایمں٪دس٪۳١لیم٪اک٪افہلص٪ےہ٪
وسرف 233٣۔ ینعی٪ص ّکہ٪اؽرَ ٪س ِرف٪ےک٪درایمں۔(ؿ) ینعی٪وضحر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪ص ّکہ٪ہمظعم٪ںیم٪ا اتفؿ٪دؽقاسپ٪رغمؿ٪ؽاشع٪ومعضَ ٪س ِرف٪ںیم٪عمج٪فرامںیئ٪اوبداؽد٪ےن٪ہساس٪ لت نب٪دعس٪ےس(٪ہک٪صلّایج٪ےک٪اسحوبں٪رایضف٪رجمؽح٪رمدؽد٪ارلؽاہی٪رتمؽك٪ایدحكف٪ےہ٪رقتبی٪ںیم٪اہک٪دصؽص،ہل٪اؽاھس،ؽریم٪قا ستق)٪لقن٪ یک٪ہک٪ص ّکہ٪ؽ َس ِرف٪ںیم٪دس٪۳١لیم٪اک٪افہلص٪ےہ۔
وصل ٪دحكف ٪رپ ٪اُس ٪یک ٪دنس ٪فیعض ٪اؽر٪ اوقل وباهلل التوفیق ٪اوصل ٪دحكف ٪ؽزین ٪اوصل ٪دحمہث ٪صالیج ٪رپ ٪ہی ٪دحكف ٪ہرزگ ٪اققل ٪تجح ٪ںیہن ٪ا ِ وصل٪صُلّاہیئ٪رپ٪فعض٪درفعض٪درفعض٪ایک٪اج كیے٪ےنتک٪كعفؾں٪یک٪وطامر٪اؽر٪رنؼ٪رمدؽد٪رتمؽك٪ےہ۔ ا ِ ن ن اؽل دا ٪دؽ ٪رطقی ٪نیشیپ ٪ںیم ٪زیٰؽ ٪نب ٪دمحم ٪اجرؼ ٪ےہ ٪رقتبی ٪ںیم ٪اہک٪ :دصؽص ٪ؽ زـیؽ (٪صذّا ٪ےہ ٪رگم ٪خؾا ٪رکقا ٪ےہ۔ؿ) ٪اامس ٪اخبرؼ ٪ےن ٪فرامقا٪: یتکلمون فیہ (٪اہمئ ٪دحمنیث ٪اُس ٪رپ ٪نعط ٪رکےت ٪ںیہ۔ؿ) ٪زیماں ٪ںیم ٪یہی ٪دحكف ٪اس ٪ےک ٪رتہمج ٪ںیم ٪دالخ ٪یک ٪اؽر ٪بتک ٪افعض ٪ںیم ٪رری٪ رتہمج ٪افعض٪اُں ٪یک ٪طبکر ٪دحںیثی ٪درک ٪رکےت ٪ںیہ٪اؽر٪اس ٪ےک ٪شاھت٪رطقی٪دؽس ٪ںیم ٪ؤملم ٪نب٪ااہؿ٪ےہ ٪رقتبی ٪ںیم ٪اہک٪:دصؽص ٪ہل٪اؽاھس٪ ن (صذّا٪ےہ،اس٪وک٪اؽاہس٪ںیہ۔ؿ)٪رطقی٪قالف٪ںیم٪میعن٪نب٪حعاد٪ےہ٪ہی٪ارگہچ٪ہیقف٪ؽفراضئ٪ؽاں٪اھت٪رگم٪دحكیؽ٪احلف٪ںیم ٪زیٰؽ٪ےس٪یھب٪دبرت٪ ےہ٪رقتبی ٪ںیم ٪اہک٪صدوق یخطئ کثریا(٪صذّا ٪ےہ ٪رگم ٪خؾا٪تہب٪رکقا٪ےہ۔ؿ) ٪اہیں٪قك ٪ہک٪اوباحتفل٪اردؼ ٪ےن ٪اہک٪:دحںیثی ٪اےنپ ٪یج ٪ےس٪ ڑھگقا ٪اؽر ٪اامس٪اوبہفینح٪ےک٪اطمنع٪ںیم٪وھجیٹ٪اکحںیتی٪ؽعض٪رکقا ٪اھت٪ہی٪ارگہچ٪اجمرافؿ ٪اردؼ٪ےس٪وہ٪رگم٪دیبہ٪ےن٪اقبطؿ ٪الزفاع ٪ؽزیماں٪ االدتعال٪دؽونں٪ںیم٪اُس٪ےک٪قح٪ںیم٪وقل٪اریخہی٪ظرار٪دقا٪ہک٪ؽۃ٪قاؽفص٪اامطـ
٪231رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۳/۳٪ نر لػؼی ٪232ننس٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪ػق٪ا ش٪اخل٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦٩/۳٪ ٪233ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪اخل٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪الوہر۳٧۳/۳٪ Page 107 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
طبکر٪ایدحكف٪ےہ٪اققل٪ااجتحح٪ںیہن٪اجعم٪حیحص٪ںیم٪اس٪یک٪رؽاكف٪رقمؽہن٪ےہ٪ہن٪وطبر٪تيجح،اامس٪جالل٪ادلنی٪ویسیط٪دلی٪الالیل٪ںیم٪اُس٪یک٪ ہت٪ امسں ٪داین ٪رپ ٪اُرتقا ٪اچاتہ ٪ےہ ٪وت ٪قدا ٖ دحكف ٪اذا اراداهلل ان یزنل ایل السماء الدنیا نزل عن عرشہ بذاتہ (٪خیـ ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ا ِ
رعس ٪ےس٪اُرتا قا ٪ےہ۔ؿ)٪درک٪رکےک٪فرامےت٪ںیہ٪:اتعبنا نعیم بن حماد،من کثرة مایایت بھذہ الطامات،وکم ندرؤ عنہ وعن الطرطوٰس الراوی عنہ؟ ٪فالادری،البالء یف الحدیث منہ،اومن شیخہ نعیم٪ !234اھ ٪صلزصا ٪ینعی ٪میعن٪نب٪ حعاد٪اس٪یک٪کیرؿ٪ےس٪ہی٪ػاصّاؿ٪رؽاںیتی٪القا٪ےہ٪ہک٪مہ٪كھت٪ےئگ٪اہکں٪قك٪اُس٪اک٪اؽر٪اس٪ےک٪شارگد٪رطوطیس٪اک٪اچبؽ٪رکںی٪ےھجم٪ںیہن٪ولعمس٪ہک٪ اس٪دحكف٪ںیمَ ٪قال٪اُس٪یک٪رطف٪ےس٪اُیھٹ٪قا٪اُس٪ےک٪اُاتسد٪میعن٪ےس۔ قااین٪رھپ٪اں٪ضـ٪رطص٪ںیم٪دبعازعلكر٪نب٪دمحم٪دراؽردؼ٪ےہ٪رقتبی٪ںیم٪اہکـ صدوق،کان یحدث من کتب غریہ فیخطیئ ن (صذّا٪ےہ،رگم٪دؽرسؽں٪یک٪اتکوبں٪ےس٪دحںیثی٪ایبں٪رکقا٪ےہ٪اس٪ےئل٪خؾا٪رکقا٪ےہ۔ؿ)٪وت٪ہر٪رطقی٪ںیم٪دؽ٪٢راؽؼ٪دصؽص ٪زـیؽ(٪صذّا٪ےہ٪ ٪وصخفا٪قالف ٪ںیم٪وت٪اقك ٪ریثک ٪الزؾاء٪اؽر٪قاین ٪ںیم ٪رسيتا٪دصؽص ٪ہل٪اؽاھس(٪صذّا ٪ےہ،اس ٪وک ٪اؽاہس ٪ںیہ۔ؿ)٪اؽر٪ رگم ٪خؾا ٪رکقا ٪ےہ۔ؿ) ٪وہےئ د صلّایج ٪ےک ٪اوصل ٪رپ ٪اےسی ٪رؽاۃ ٪یک ٪دحںیثی ٪رمدؽد ٪ؽرتمؽك ٪ؽؽاتایؿ ٪ںیہ۔ قااثل ٪دمار ٪دحكف ٪اوباسلریب٪نع٪اجكر ٪رپ٪ےہ٪اوباسلریب٪یک٪تبسن٪وخد ٪صلّایج٪ہہک٪ےئگ٪ہک٪ؽۃ٪طقف٪دصؽص٪ےہ٪اؽر ٪اس٪ےک٪شاھت٪دمشل٪قال یف 235
التقریب صدوق اال انہ یدلس (236رقتبی٪ںیم٪اہک٪ہک٪صذّا٪ےہ٪رگم٪دمشل٪ےہ۔ؿ) عــہ وصل٪دحمنیث٪رپ٪قاوبقمل۔ اؽر٪اہیں٪اُں٪ ٪ےس٪راؽؼ٪لیـ٪نب٪دعس٪ںیہن٪اؽر٪رؽاكف٪ںیم٪میعبہ٪ایک٪اؽر٪میعبہ٪دمشل٪ا ِ
عــہ قید بھذا،الن الرادی عنہ اذاکان اللیث،زال ہی٪دیق٪اس٪ےئل٪اگلیئ٪ےہ٪ہک٪ارگ٪اس٪ےس٪رؽاكف٪رکےن٪ؽاال٪لیـ٪وہوت٪ مایخیش من تدلیسہ،کماافادہ یف فتح المغیث رھپ٪اس٪یک٪دتسیل٪اک٪خـرۃ٪قایق٪ںیہن٪راتہ،اسیج٪ہک٪حتف٪الػعیـ ٪اؽر٪ وغریہ،فلیحفظ فانھا فائدة نفیسۃ۔وقد بنی دؽرسؼ٪اتکوبں٪ںیم٪اافدۃ٪ایک٪ایگ٪ےہ۔اس٪وک٪قاد٪روھک،ویکہکن٪ہی٪اقك٪ سیفن٪افدئۃ٪ےہ۔دتسیل٪اک٪خـرۃ٪ہن٪وہےن٪اک٪شتـ٪زیماں٪ںیم٪ذموکر٪ السبب یف ذلك یف المیزان فراجعہ ۳٢منہ ریض اهلل ےہ٪اس٪اک٪اطمہعل٪رکؽ۔(ؿ) تعایل عنہ (م) ٰ
٪234دلی٪الالیل٪اتکؿ٪اوتلدیح٪ہبتکم٪ارثہی٪شاہلگن٪لہ٪ؿ٪٢٪ؽ۱٪ ٪235رقتبی٪الیہدبی٪رتہمج٪دبعازعلكر٪نب٪دمحم٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل٪ؿ٢۳٦٪ ٪236رقتبی٪الیہدبی٪دمحم٪نب٪ملسم٪وبطمہع٪داررشن٪ابتکل٪االشالہیم٪وگرجاوناہل٪ؿ۱۳٨٪ Page 108 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رااعب ٪ولیمں ٪یک ٪یتنگ ٪دحكف ٪ںیم ٪ںیہن ٪ہن ٪رقد ٪ؽرمعؽ ٪یک ٪ایسی ٪اکحقاؿ ٪رپ ٪ؽۃ ٪اامتعد ٪رضؽر ٪سج ٪ےک ٪شتـ ٪وتتیق ٪فالۃ ٪اک ٪مکح ٪رعمؽف ٪ؽوہشمر ٪قاكف٪ ٪وصخفا٪صلّایج٪ےک٪كردقك٪وت٪ہی٪دس٪لیم٪اتبےن٪ؽاال٪را ی٪رتمؽك٪ےہ٪رونیمں٪اک٪قاانپ٪ولیمں٪اک٪ قارقلا ں٪امیظعل٪ؽاالاحدكف٪ااحصلح٪وھچر٪دقا٪اجےئ د اننگ٪اں٪ہلمح٪ؽرؽاۃ٪اک٪اکس٪ہن٪اھت٪ہکلب٪رسے٪ےس٪اں٪ااصعر٪ؽااصمر٪ںیم٪اس٪رطہقی٪اک٪افلدا٪قاس٪ہن٪اھت٪وییہن٪ہر٪صخش٪اےنپ٪ہنیمخت٪ےس٪قا٪یسک٪اؽر٪یک٪ ُضیؽ٪انسیئ٪اتبداتی٪ؽذہلا٪امشر٪ںیم٪اس٪دقر٪دشؿ٪ےس٪اخبالف٪ڑپقا٪ےہ٪ہک٪اں٪ویتنگں٪ےس٪اامں٪ااھٹےئ٪داتی٪ےہ۔دؽالذلیفہ٪ہک٪صکہ٪ہمظعم٪ےک٪راےتس٪ رپ٪دمہنی٪ہبیط٪ےک٪ظربی٪اقك٪وہشمر٪ؽرعمؽف٪اقمس٪ےہ٪اُس٪ےک٪اخبالف٪دےئھکی٪اامس٪الج٪رایعف٪ادح٪نیخیش٪ذمہـ٪شایعف٪اؽر٪اُں٪ےس٪ےلہپ٪اامس٪ اوبااحملنس٪دبعاولادح٪نب٪الیعٰمس٪نب٪ادمح٪شایعف٪اعمرص٪اامس٪زغایل٪اؽر٪اُں٪ےس٪یھب٪ےلہپ٪اامس٪اوبرصن٪دبعادیسل٪نب٪دمحم٪شایعف٪ےن٪فرامقا٪:دمہنی٪ےس٪ اقك ٪لیم ٪ےہ۔اامس ٪عسؾالین ٪شایعف ٪ےن ٪فرامقا٪ :ہی ٪ؽمہ ٪ےہ ٪لسہادؿ ٪اشمدہۃ ٪رمدؽد۔ضعب ٪ےن ٪اہک ٪دؽ٪ ٢اقك ٪لیم۔اامس ٪ینیع ٪ےن ٪فرامقا٪ :اچر٪٤
لیم۔اامس ٪حذۃ ٪االشالس ٪شایعف ٪ےن ٪فرامقا٪ :ھچ٪ ٦لیم ٪ےہ۔ایس ٪رطح ٪اامس ٪دجم ٪شایعف ٪ےن ٪اقومس ٪ںیم ٪اہک۔اامس ٪الج ٪اوبررکقا ٪ونؽؼ ٪شایعف ٪ےن٪ فرامقا٪:یہی٪حیحص٪ےہ۔ضعب٪املع٪ےن٪اہک٪:شاؿ٪لیم۔اامس٪امجل٪اونسؼ٪شایعف٪ےن٪فرامقا٪:قح٪ہی٪ہک٪نیت٪لیم٪ےہ٪قا٪ھچک٪دقرے٪لیلق٪رقادۃ٪وہ٪ اشمدہ٪اس٪رپ٪وگاۃ٪ےہ۔ارشاد ٪اصلرؼ٪رشح٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪ےہ٪:بعدہ من المدینۃ میل،کماعندالرافیع،لکن یف البسیط
انھا ع ٰیل س ّتۃ امیال،وصححہ یف المجمو ع،وھو الذی قالہ یف القاموس۔وقیل :سبعۃ۔ویف المھمات: الصواب،المعروف بالمشاھدة انھا عیل ثلثۃ امیال اوتزید قلیال 237۔اُیس٪ںیم٪ےہ :وقول من قال،کا بن الصباغ
یف الشامل،والرویاین یف البحر،انہ عیل میل من المدینۃ وھم،یردہ الحس 238۔دمعۃ ٪ااقلرؼ٪رشح٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪ ےہ٪:من المدینۃ عیل اربعۃ امیال ومن مکۃ عیل مائیت میل،غری میلنی وقیل :بینھما وبنی المدینۃ میل
لہ٪دمہنی٪ےک٪ےئل٪اقیمؿ٪ا ماس٪رقمر٪فرامقا٪اےسی٪اہلج٪اہمئ٪ںیم٪اےسی٪دشقد٪ اومیالن 239دےئھکی٪اےسی٪رعمؽف٪اقمس٪ںیم٪ہک٪شارف٪ےن٪اُےس٪ا ِ اخبالف٪ںیہ٪ںیہنج٪رتارؽےئ٪ہنیمخت٪یک٪وھجقك٪یسک٪رطح٪ںیہن٪اہسر ٪یتکس٪اقك٪ ۳دؽ٪ ٢نیت٪ ۱اچر٪ ٤ھچ٪ ٦شاؿ٪ ٧لیم٪قك٪اوقال٪فلتخم،رھپ٪ لض زیزؾں٪ںیم٪یھب٪دؽقا٪دؽں٪اک٪افتؽؿ،اقك٪فرامےئ٪ھچ٪٦لیم٪حیحص٪ےہ٪دؽرسؼ٪فرامےئ٪نیت٪لیم٪قح٪ےہ۔ومػاےئ٪اامس٪امكل٪ںیم٪لسبد٪حیحص٪ لسی یٰلع٪رشع٪ا ذتن٪ےہ٪:عن یحٰي بن سعید انہ قال لسالم بن عبداهلل مااشد مارأیت اباك اخر المغرب یف السفر فقال سالم
٪237ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪قاؿ٪فرؿ٪وماتیق٪اجحل٪ؽارمعلۃ٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلكبۃ ریبؽؿ٩٨/۱ للر ٪238ارشاد٪اصلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪ضہل٪الہ٪صکہ ٪ج٪ؽارمعلۃ٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلكبۃ٪ریبؽؿ٩٩/۱٪ ل ٪239دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ٪وقل٪اهلل٪اعتیٰل٪قاوتك٪راجال٪اخل٪وبطمہع٪ادارۃ٪الـباكۃ٪ا ػبیرہی٪ریبؽؿ۳۱١/٩٪ Page 109 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ن غربت الشمس ونحن بذات الجیش فصیل المغرب المغرب با لعقیق (٪240١ینعی ٪زیٰؽ٪نب٪دیعس٪ا فارؼ٪ےن٪اامس٪شامل٪نب٪ دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےس٪لُؾاھچ٪ا ؿ٪ےن٪اےنپ٪ؽادل٪امجد٪وک٪رفس٪ںیم٪رغمؿ٪یک٪قاریخ٪رقادۃ٪ےس٪رقادۃ٪زک٪دقر٪رکےت٪داھکی٪فرامقا٪ ل داؿ ٪ا ذتس ٪ںیم٪ںیمہ٪وسرح ُ ٪دؽقا ٪اؽر ٪رغمؿ ٪قیقع٪ںیم٪ڑپیھ)اؿ ٪رؽاۃ ٪ؤمػا ٪قالذمۃ٪اامس٪امكل ٪ںیم٪اں ٪دؽونں٪اقمومں٪ےک٪افہلص٪ںیم٪ ن اخبالف٪ڑپا۔ زیٰؽ٪یک٪رؽاكف٪ںیم٪ےہ٪دؽ٪لیم٪قا٪ھچک٪رادئ،دبعاهلل٪نب٪ؽہـ٪ےن٪اہک٪ھچ٪٦لیم،دمحم٪نب٪ؽاضح٪ادنیسل٪ذیملت٪اذیملتل٪اامس٪امكل٪ےن٪ اہک٪شاؿ ٪لیم،دبعارلنمح٪نب٪اق م٪ےن٪اہک٪دس٪ ۳١لیم،كالہم٪رراقین٪ےن٪زجس٪ایک٪ہک٪قارۃ٪ ۳٢لیم٪رشح٪ؤمػا ٪ںیم٪فرامقا٪:بینھما اثنا عشرمیال،وقال ا بن وضاح٪ :شتعۃ ٪اایمل،وقال ا بن وھب :ستۃ،وقال القعنیب :ذات الجیش عیل بریدین من
المدینۃ،وقال البوین یف روایۃ یح ٰٰي :وبینھما میالن اوا کثر قلیال،ویف روایۃ ا بن القاسم :عشرة امیال 241۔اں٪ اخبالافؿ٪وک٪ایخل ٪ےئجی٪اہکں٪دؽ٪٢لیم٪اہکں٪قارۃ٪۳٢لیم۔ اخط دساہی ٪ؽاہعق ٪نیع ٪ےہ ٪اؽر ٪ؽاقعئ ٪نیع ٪سمف ٪ہروگہن ٪اامتحالؿ ٪رسمـ ٪ریس ٪ےک ٪ےئل ٪وکیئ ٪دح ٪دحمؽد ٪ںیہن ٪ہک ٪اس ٪ےس ٪رادئ ٪قاوصتمر ٪وہ ٪انب ٪رمع٪ ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اک٪ہس٪زنمہل٪رکقا٪اُؽرپ٪زگرا٪اس٪اوملنینم٪دصہقی٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪اہنع٪یک٪دحكف٪ںیم٪ےہ٪:٪
تعایل علیہ وسلم بملل ثم دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪للم٪ںیم٪ای ٪وہیئ٪رھپ٪ اصبح النیب صیل اهلل ٰ رشتفی٪ےل٪ےلچ٪اؽر٪شاس٪اک٪اھکقا٪رسف٪ںیم٪انتؽل٪فرامقا۔ راح وتعیش بسرف۔
لصف٪اؽل٪ںیم٪زگراکچ٪ہک٪صَلل٪دمہنی٪ہبیط٪ےس٪رتسۃ٪۳٧لیم٪ےہ٪اؽر٪ںیہی٪کالس٪اامس٪دبر٪ومحمد٪ینیع٪ےس٪وقنمل٪وہا٪ہک٪دمہنی٪ہبیط٪صکہ٪ہمظعم٪ےس٪
دؽ٪مک٪دؽ٪وسلیم٪ےہ٪اؿ٪رتسۃ٪ؽۃ٪اؽر٪دس٪لیم٪رسف٪ےک٪اکنل٪ےئجیل٪وت٪اقك٪دں٪ںیم٪اقك٪وس٪ارتہک٪لیم٪راۃ٪ےط٪وہیئ٪رھپ٪رغؽؿ٪سمش٪ےس٪اےنت٪ ٪وصخفا٪اؽارخ٪وجرا٪ؽ٪ا٪ؽ٪ا٪ ظرؿ٪اشع٪قك٪ہک٪ونہر٪دقبر٪نیت٪رتعک٪ڑپھ٪ےنیل٪ےک٪رغمؿ٪اک٪ؽظف٪قایق٪وہ٪دس٪لیم٪عطق٪وہاجقا٪ایک٪اجےئ٪بجع٪ےہ د گ یل٪ص ّکہ٪ہمظعم٪ںیم٪ؽظف٪رغمؿ٪عــہ٪مک٪ؽشیب٪دےرھ ٪ھتبا٪وہقا٪ےہ٪اابتعر٪ہن٪ا ےئ٪وت٪ا رام٪دےئھکی٪ہک٪دمعۃ٪ےڑورے٪ لئ٪رسػاں٪ںیم٪ہک٪اں٪دونں٪وحا ِ زيت٪قاےق٪دےرھ٪وھچر٪اقك٪یہ
عــہ اقول :لتکن الشمس عنددخول العشاء یف اول السرطان میلہ الح الرتمام (ہیقب٪لطفذہ٪ادنئۃ)
٪240ؤمػا٪اامس٪امكل٪رصق٪الصلٰؾۃ ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪ریم٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ٪ؿ۳٢٩٪ ل ٪241رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪رصق٪الصلٰؾۃ ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪ااجتلرقۃ٪اربکلٰؼ٪رصم٢٩٧/۳٪ Page 110 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ےٹنھگ ٪ںیم ٪دس٪ ۳١لیم ٪ہکلب٪رادئ ٪عطق ٪رکںیل٪وص ٪دحكف ٪ؤمػا ٪ںیم ٪ہک٪ایھب ٪ذموکر ٪وہیئ٪زجس٪كلّاہم٪رراقین ٪اؽر ٪زین٪رؽاكف ٪انب٪ااقل م ٪ذیملت ٪اامس٪ امكل ٪رپ ٪اس ٪یک ٪ریظن ٪ںیہی ٪شیپ ٪رظن ٪اؽرپ ٪قاكف ٪وہاکچ ٪ہک ٪شامل ٪اقلئ ٪عمج ٪ںیہن ٪ؽۃ ٪رصتنذ دا ٪فرامےکچ ٪ہک ٪اُں ٪ےک ٪ؽادل ٪امجد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن٪ ضردہفل٪ےک٪وسا٪یھبک٪عمج٪ہن٪فرامیئ٪وت٪الرجس٪رغؽؿ٪ا اتفؿ٪ےک٪دعب٪دس٪قارۃ٪لیم٪ےلچ٪اؽر٪رغمؿ٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪ؽذہلا٪اوباولدیل٪قایج٪امیکل٪ےن٪ ن اس٪دحكف٪یک٪رشح٪ںیم٪اہک٪:ارادان یعرف اخر وقتھا المختار ٪242زیٰؽ٪نب٪دیعس٪ا فارؼ٪اک٪اس٪وسال٪ےس٪ہی٪ارادۃ٪اھت٪ہک٪رغمؿ٪اک٪ ا رخ٪ؽظف٪اتخمر٪ولعمس٪رکںی۔كیػؽ٪ںیم٪اہک٪:وحمل ذلك عیل المعروف من سری من جد٪243رخؽح٪ؽظف٪رپ٪ڑپانھ٪وہقا٪وت٪وکشش٪ریس٪ ح رپ ٪عل٪یک٪ایک٪احخـ ٪یھت٪قاہلمجل ٪دحكف ٪كردقتری ٪تحص ٪یھب٪افال ٪عمج ٪یقیقح٪یک ٪دیفم ٪ہن ٪عمج ٪وصرؼ ٪ےس٪جدا ٪ؽدیعب ٪والحمداهلل العیل المجید۔
الحمد هلل کالس٪اےنپ٪درؽۃ٪اےصق٪وک٪اچنہپ٪اؽر٪عمج٪دقتمی٪ؽقاریخ٪دؽونں٪ںیم٪صلّایج٪اک٪اہھت٪قالکل٪اخیل٪رۃ٪ایگ،اقك٪دحكف٪ےس٪یھب٪عمج٪یقیقح٪افلدا٪ ل قاكف٪ہن٪وہیکس٪ؽهلل٪ا رذۃ٪اصلہیم٪ادیم٪رکقا٪وہں٪ہک٪اس٪لصف٪ہکلب٪امتس٪رشاہل٪ںیم٪ااسی٪کالس٪شا ی٪ؽنیتم٪ؽاک ی٪ؽنیبم٪كراکؿ٪دقہیس٪رؽح٪رہیک٪ ہبیط ٪ہیلع ٪اامس ٪االہمئ ٪امكل ٪االرہم ٪اکفش ٪الععہ ٪رساح ٪االہم ٪دیسقا ٪اامس ٪امظع ٪ؽادقس ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪خ ّصہ ٪اخہص ٪ریقف ٪نیہم ٪وہ٪
العلمنی۔ والحمدهلل رب ٰ
فصلچہارو٤ىصوصىفیجنعوہدایتالتزاواوقاتمیں
ہی٪وصنؿ٪دؽ٪٢مسق٪ںیہ٪اؽّل٪اعہم٪نج٪ںیم٪نيیعت٪اؽاقؿ٪اک٪ایبں٪قا٪اُں٪یک٪احمتظف٪یک٪رتبیغ٪قا٪اُں٪یک٪احمتظف٪ےس٪رتبيہ٪ےہ٪سج٪ےس٪قاكف٪ وہہک٪ہر٪امنر٪ےک٪ےئل٪رشف٪رہطم٪ےنُ ٪جدا٪ؽظف٪رقمر٪فرامقا٪ےہ٪ہک٪اُس٪ےس٪ےلہپ٪وہےکس٪ہن٪اُےس٪وھکرک٪دؽرسے٪ؽظف٪رپ٪ااھٹریھک٪اجےئ٪ہکلب٪ہر٪
امنر٪اےنپ٪یہ٪ؽظف٪رپ٪وہین٪اچےہ۔دؽس٪اخہص٪نج٪ںیم٪ (ہیقب٪ہحفص٪زگہتش)
عرض المکۃ المکرمۃ سح ك غایۃ االنحطاط بالتفر یق مدفح جیبہ ك الدظل عرض مکۃ الح ماح لح * ظل المیل الوالہ الہ المنحطا= ی حہ ك الح جیب تعدیل النھار قوسہ ط حہ نہ الح -صہ حہ = ف حہ ء لر نصف قوس اللیل سہمہ مط حہ
لط لر* جیب انحطاط الوقت ح حہ الح= ع ك مہ الدح سو÷ ك الد= کا حہ مدمح -مط لطالر= الرحہ ندمط سھم فضل
تعایل الدائر قوسہ نرحہ م ف حہ ء لر= حہ الدك دائر* ع قہ= ا ت الط لرھذا تقریب ووجوہ التدقیق تعلم ان شاء اهلل ٰ تعایل ال کمالہ ونفعنا والمسلمنی باعمالہ اٰمنی ۳٢منہ ریض اهلل من کتابنا زیج االوقات للصوم والصلٰوة وفقنا اهلل ٰ
تعایل عنہ۔(م) ٰ
ل ل ٪242وحباہل٪ا عتیػؽ٪رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪رصق٪الصلٰؾۃ ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪ااجتلرقۃ٪اربکلٰؼ٪رصم٢٩٧/۳٪ ل ل ٪243وحباہل٪ا عتیػؽ٪رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪رصق٪الصلٰؾۃ ٪ی٪السفر٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪ااجتلرقۃ٪اربکلٰؼ٪رصم٢٩٧/۳٪ Page 111 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
قاوصخلؿ٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪یک٪یفن٪ےہ۔
قسهاولىصوصعامہ
(االٰیات)٪رؿ٪ازعلۃ٪ابترك٪ؽاعتیٰل٪ےن٪احمتظف٪ؽازتلا ِس٪اؽاقؿ٪اک٪مکح٪شاؿ٪٧وسروتں٪ںیم٪قارل٪فرامقا: (٪)۳رقبۃ٪)٢(٪لساء٪)۱(٪ااعنس٪)٤(٪رممی٪)٥(٪ومونمں٪)٦(٪اعمرح٪)٧(٪اموعں 244كشیب٪امنر٪املسمونں٪رپ٪فرؿ٪ےہ٪ؽظف٪قادناھ٪وہا۔ہک٪ہن٪ؽظف٪ےس٪ےلہپ٪عــہ٪ ا كف ۳٪قال بنا عزمن قائل: حیحص٪ہن٪ؽظف٪ےک٪دعب٪قاریخ٪رؽا،ہکلب٪فرؿ٪ےہ٪ہک٪امنر٪اےنپ٪ؽظف٪رپ٪ادا٪وہ۔ںیم٪اہیں٪ینعم٪ا كف٪ںیم٪ک ِ الس٪املعےئ٪رکاس٪الؽں٪اس٪ےس٪رتہب٪یہی٪ ف٪رہظ٪ںیم٪اقك٪لثم٪قك٪امتیم٪ؽظف٪اتبےن٪ےئلیک٪فرامےت٪ںیہ٪اہک٪اهلل٪اعتیٰل٪ےن٪اں٪الصلؾۃ٪اکكف٪ ےہ٪ہک٪وخد٪صلّایج٪یک٪اہشدؿ٪دالؽں،ہلئسم٪ؽظ ِ ل لی تعایل، :یقتیض کون الوقت لکل یلع ٪ا ػؾنینم ٪کتٰبا ٪وموققا ٪ینعی٪ہر ٪امنر ٪اک ٪ؽظف ٪دحیلعٰۃ٪ك ذٰدۃ ٪ےہ ٪ریسفت٪رہظمؼ ٪ںیم ٪ےہ٪قولہ ٰ صلٰوة وقتا٪دحیلعۃ٪وت٪طؼیصا٪ا كف٪اک٪یہی٪ےہ٪ہک٪اقك٪امنر٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪دؽرسؼ٪امنر٪ادا٪ںیہن٪وہیتکس245٪۔ ع دم ٪الھک٪ہپ٪اھبرؼ٪ےہ٪وگایہ٪ريتؼ
عــہ :ھذا،الخالف فیہ بنی العلمائ،االشیئ روی اس ٪ںیم ٪املعء ٪اک ٪وکیئ ٪اخبالف ٪ںیہن ٪ےہ۔اوبومصٰؽ ٪ارعشؼ ٪اؽر ٪ضعب٪ موٰس االشعری وعن بعض التابعنی اجمع قانیعب ٪ےس ٪وج ٪ھچک٪رمؽؼ ٪ےہ ٪اس ٪ےک ٪جالف ٪املعء٪اک ٪اامجف٪ےہ ٪اؽر٪ عن ایب ٰ العلماء عیل خالفہ،والوجہ لذکرہ ھھنا النہ الیصح اس ٪وک ٪اہیں ٪درک ٪رکےن ٪یک ٪وکیئ ٪رضؽرؿ ٪یھب ٪ںیہن ٪ویکہکن ٪ؽۃ٪ ف اوبومصٰؽ٪ےس ٪تحصب٪وقنمل٪ںیہن ٪ںیہن٪ےہ٪ہکلب٪اوبومصٰؽ٪ےس،اس٪ موٰس خالفہ مماوا ق عمھن،وصح عن ایب ٰ ك ےک٪جالف٪اؽر٪وہمجر٪ےک٪وماقف٪وقل٪حیحص٪وطر٪رپ٪قا ف٪ےہ،اس٪ےئل٪ الجماعۃ،فصار اتفاقا صحیحا اھ عمدة القاری ۳٢ ضـ٪اک٪قفتم٪وہقا٪یہ٪درضـ٪ظرار٪قاقا٪اھ٪دمعۃ٪ااقلرؼ٪۳٢٪طبہ(٪ؿ) منہ (م)
٪244ارقلا ں۳١۱ /٤٪ ٪245ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ثحب٪ا رخ٪ؽظف٪رہظ٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ۱۳٧٪ Page 112 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ا كف ٢٪قال مولٰنا جل وعال: احمتظف٪رکؽ٪ضـ٪امنرؽں٪اؽر٪اخؿ٪چیب٪ؽایل٪امنر٪یک٪اؽر٪ڑھکے٪ ١
وہ٪اهلل٪ےک٪وضحر٪ادؿ٪ےس۔
246
احمفــ٪رکؽ٪ہک٪وکیئ٪امنر٪اےنپ٪ؽظف٪ےس٪اِدرھ٪اُدرھ٪ہن٪وہےن٪قاےئ،چیب٪ؽایل٪امنر ِ ٪امنر٪رصع٪ےہ٪اُس٪ؽظف٪ولگ٪قارار٪ؽریغۃ٪ےک٪اکومں٪ںیم٪رقادۃ٪رصمؽف٪ وہےت٪ںیہ٪اؽر٪ؽظف٪یھب٪وھترا٪ےہ٪اس٪ےئل٪اُس٪یک٪اخؿ٪قادیک٪فرامیئ۔اضیبؽؼ٪رشفی٪كلّاہم٪قارصادلنی٪شایعف٪ںیم٪ےہ: حافظوا عیل الصلوات،باالداء لوقتھا والمداومۃ امنرؽں٪یک٪احمتظف٪رکؽ،ینعی٪ؽظف٪رپ٪ادارکؽ٪اؽر٪ہشیمہ٪رکؽ۔(ؿ)
علیھا 247۔
دمارك٪رشفی٪ںیم٪ےہ:
حافظوا عیل الصلوات،داوموا علیھا لمواقیتھا امنرؽں٪رپ٪احمتظف٪رکؽ،ینعی٪ہشیمہ٪كرؽظف٪ڑپاک۔(ؿ) 248۔
ل لی ارشاد٪القعل٪ا س ش٪ںیم٪ےہ:٪
حافظوا عیل الصلوات ای داوموا ع ٰیل ادائھا امنرؽں٪رپ٪احمتظف٪رکؽ،ینعی٪ہشیمہ ٪كرؽظف ٪ڑپاک٪اؽر ٪اں ٪ںیم٪ یسک٪مسق٪اک٪للخ٪ہن٪ؽاعق٪وہےن٪دؽ۔(ؿ) الوقاتھا من غری اخالل بشیئ منھا 249۔ وتعایل: ا كف ۱٪قال العیل االعیل تبارك ٰ
250
اؽر٪ؽۃ ٪ولگ٪وج ٪اینپ ٪امنر٪یک ٪دہگناضـ ٪رکےت ٪ںیہ ٪ہک٪اُےس٪ؽظف٪ ےس٪ےب٪ؽظف٪ںیہن٪وہےن٪دےتی٪ؽیہ ٪صرّے٪ؽارؿ٪ںیہ٪ہک٪خیّـ٪ یک٪ؽراكف٪قاںیئ٪وص٪ؽۃ٪اس٪ںیم٪ہشیمہ٪رےنہ٪ؽاےل٪ںیہ۔
اعممل٪رشفی٪اامس٪وغبؼ٪شایعف٪ںیم٪ےہ:
یحافظون،ای یداومون عیل حفظھا ویراعون
احمتظف٪رکےت٪ںیہ٪ینعی٪ہشیمہ٪ابہگنین٪رکےت٪ںیہ٪اؽر٪اں٪ےک
٪246ارقلا ں٪امیکحل٢۱٨/٢٪ ٪247اونار٪البیرلی٪ارعملؽف٪ریسفت٪التیصاؽؼ٪تحت٪ا قۃ٪احوظفا٪یلع٪الصلؾاؿ٪اخل٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم۳/۳٪ لت ٪248ریسفت٪ا سفؽ٪ارعملؽف٪ریسفت٪دمارك،تحت٪ا قۃ٪احوظفا٪یلع٪الصلؾاؿ٪اخل٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلیب٪ریبؽؿ۳٢۳/۳٪ ل لی ٪249ارشاد٪القعل٪ا س ش٪تحت٪ا قۃ٪احوظفا٪یلع٪الصلؾاؿ٪اخل٪وبطمہع٪اایحء٪ارتلاؿ٪ارعلیب٢۱٥/۳٪ ٪250ارقلا ں٪٩/٢۱٪ؽ٪۳١/٢۱٪ؽ۳۳/٢۱٪ Page 113 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اوقاتھا،کررذکر الصالة لیتبنی المحافظۃ علیھا اؽاقؿ ٪اک٪ایخل٪رےتھک٪ںیہ۔امنر ٪اک٪درک٪رکمر ٪ایک٪ےہ٪قاہک٪ؽاحض٪ وہاجےئ٪ہک٪اس٪یک٪احمتظف٪ؽاخـ٪ےہ۔(ؿ) واجبۃ 251۔ ا كف ٤٪قال المویل االجل ع ّزوجل: 252۔
اؽر ٪ؽۃ ٪ولگ ٪ہک ٪اینپ ٪امنر ٪یک ٪احمتظف ٪رکےت ٪ںیہ ٪ہر ٪امنر ٪اس ٪ےک٪ ؽظف٪ںیم٪ادا٪رکےت٪ںیہ٪ؽۃ٪جتّیؾں٪ںیم٪زعؿ٪ےئ٪اجںیئ٪وص۔
دلنی٪شایعف٪ںیم٪ےہ٪:یحافظون،بادائھا یف اوقاتھا (253احمتظف٪رکےت٪ںیہ٪ینعی٪ؽظف٪رپ٪ادا٪رکےت٪ جالنیل٪رشفی٪اامس٪جالل٪العلّۃ٪ؽا ّ ل ںیہ۔ؿ) ٪سفؽ٪رشفی٪ںیم٪ےہ:٪ المحافظۃ علیھا ان التضیع عن مواقیتھا 254۔ وتعایل: ا كف ٥٪قال المویل تقدس ٰ 255
امنر٪یک٪احمتظف٪ہی٪ےہ٪ہک٪اےنپ٪اؽاقؿ٪ےس٪اضعئ٪ہن٪وہ۔(ؿ) اؽر٪ںیہنج٪ا رخؿ٪رپ٪نیقی٪ےہ٪ؽۃ٪ظرا ں٪رپ٪اامیں٪الےت٪ںیہ٪اؽر٪ؽۃ٪ اینپ٪امنرؽں٪یک٪افحتظ٪رکےت٪ںیہ۔
ہک٪ؽظف٪ےس٪قاہر٪ہن٪وہاجںیئ۔ریسفت٪ریبک٪عــہ٪ںیم٪ےہ٪:٪ المراد با لمحافظۃ التعھد لشروطھا من وقت احمتظف ٪ےس ٪رماد ٪ہی ٪ےہ ٪ہک ٪ؽظف ٪اؽر ٪اہطرؿ ٪ؽریغۃ ٪امتس٪ وطھارة وغریھما والقیام عیل ارکانھا واتمامھا رشؽع ٪وک ٪وحلمع ٪راھک ٪اجےئ،اس ٪ےک ٪اراکں ٪وک ٪اقمئ ٪ایک ٪اجےئ ٪اؽر٪ اےس٪لمکم٪ایک٪اجےئ٪اہیں٪قك٪ہک٪خـ٪امنر٪اک٪ؽظف٪ا ےئ٪وت٪ا دیم٪ حیت یکون ذلك دابہ یف کل وقت 256۔ اں٪اکومں٪وک٪وطبر٪اعدؿ٪رکےن٪ےگ۔(ؿ)
عــہ :ذکرہ تحت ایۃ المؤمنون ۳٢منہ (م)
ہی٪انہؾں٪ےن٪وسرۃ٪ومونمں٪٢۱٪یک٪ا قۃ٪٩٪ےک٪تحت٪درک٪ایک٪ےہ٪۳٢٪طبہ٪ (ؿ)
٪251ریسفت٪الیعؾؼ٪ارعملؽف٪اعممل٪البیرلی٪عم٪ااخلرں٪تحت٪ا قۃ٪ذموکرۃ٪وبطمہع٪یفطصم٪اابلیب٪رصم۱۱/٥٪ ٪252ارقلا ں٪۱٤/٧١٪ؽ۱٥/٧١٪ ٪253ریسفت٪جالنیل٪ا ہی٪ذموکرۃ٪ےک٪تحت٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪دیلہ٤٧٢/٢٪ لت ٪254ریسفت٪ا سفؽ٪ا ہی٪ذموکرۃ٪ےک٪تحت٪وبطمہع٪دارااتکلؿ٪ارعلیب٪ریبؽؿ٢٩٢/٤٪ ٪255ارقلا ں٩٢/٦٪
نہ ٪256اریسفتل٪اريبکل٪ؽاذلنی٪مہ٪یٰلع٪وٰلص ش٪احیوظفں٪ےک٪تحت٪وبطمہع٪الػـیعۃ٪الیہبۃ٪الػظرقۃ٪رصم٨۳/٢۱٪ Page 114 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
احمتظفِ٪ؽظف٪ےک٪ہی٪ینعم٪وج٪مہ٪ےن٪املعےئ٪ہیفنح٪ےک٪وسا٪ہر٪ا كف٪ںیم٪املعےئ٪شاہیعف٪ےس٪لقن٪ےئ٪ہک٪ہر٪امنر٪اےنپ٪یہ٪ؽظف٪رپ٪وہ٪وخد٪ااحدكف٪ ںیم٪ارشاد٪وہےئ٪نج٪اک٪درک٪رقنعبی٪ا قا٪ےہ٪اِں٪شاء٪اهلل٪اعتیٰل۔ ا كف ٦٪قال رب العیل ع ّزوعال : 257۔
رھپ٪ا ےئ٪اں٪ےک٪دعب٪ؽۃ٪كرے٪امسپدنۃ٪وہنجں٪ےن٪امنرںی٪اضعئ٪
ںیک۔ دیسقا ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اس٪ا كف ٪یک٪ریسفت٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ٪:اخروھا عن مواقیتھا وصلوھا لغری وقتھا 258۔(ہی٪ولگ٪نج٪یک٪ذمطّـ٪اس٪ا ہی٪رکہمی٪ںیم٪فرامیئ٪یئگ٪ؽۃ٪ںیہ٪وج٪امنرؽں٪وک٪اُں٪ےک٪ؽظف٪ےس٪اٹہےت٪اؽر٪ریغ٪ؽظف٪رپ٪ڑپےتھ٪ںیہ)٪ذکرہ
االمام البدر یف عمدة القاری باب تضییع الصلوات عن وقتھا واالمام البغوی یف المعالم۔الضف٪ااتلنیعب٪دیسقا٪ دیعس٪نب٪الػستـ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪فرامےت٪ںیہ٪:ھو ان الیصیل الظھر حیت ایت العصر (259امنر٪اک٪اضعئ٪رکقا٪ہی٪ےہ٪ہک٪رہظ٪ہن٪ڑپیھ٪
اہیں ٪قك ٪ہک ٪رصع ٪اک ٪ؽظف ٪ا ایگ) ٪اثرہ میح السنۃ۔ریسفت ٪اونار ٪البیرلی ٪ںیم ٪ےہ٪ :اضاعوا الصلٰوة ترکوھا اواخروھا عن وقتھا 260۔ ا كف ٧٪قال سب ٰحنہ امام اعظم شانہ٪:، 261
رخایب ٪ےہ ٪اں ٪امنرویں ٪ےک ٪ےئل ٪وج ٪اینپ ٪امنرؽں ٪ےس ٪اغلف ٪ںیہ٪ (ہک٪ؽظف٪اکنل٪رک٪ڑپےتھ٪ںیہ)
كی ریسفت٪جالنیل٪ںیم٪ےہ٪:ساھون غافلون یؤخرونھا عن وقتھا 262۔ریسفت٪افم ج٪ابیغل٪ںیم٪ےہ٪:ساھون یفید امر ین
اخراجھا عن الوقت وکون االنسان غافال فیھا 263اس٪ا ہی٪رکہمی٪یک٪ہی٪ریسفت٪وخد
٪257ارقلا ں٥٩/۳٩٪
ل ل ٪258دمعۃ٪ااقلرؼ٪رشح٪ااخبلرؼ٪قاؿ ٪صتیق٪الصلؾاۃ٪دحكف٪٨٪وبطمكۃ٪الـباكۃ٪ا ػبیرقۃ٪ریبؽؿ۳٧/٥٪ ٪259ریسفت٪الیعؾؼ٪ارعملؽف٪امبمل٪البیرلی٪عم٪ااخلرں٪تحت٪ا قۃ٪ذموکرۃ٪وبطمكۃ٪یفطصم٪اابلیب٪رصم٢٥٢/٤٪ ٪260اونار٪البیرلی٪ارعملؽف٪قالتیصاؽؼ٪تحت٪ا قۃ٪ذموکرۃ٪وبطمكۃ٪ضذتبایئ٪دیلہ٪فصن٪قاین٪ؿ٩ ٪261ارقلا ں٤/۳١٧٪ ٪262ریسفت٪جالنیل٪تحت٪ا كف٪ذموکرۃ٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪دیلہ٪فصن٪قاین٪ؿ٥١٥٪ كی ٪263افم ج٪ابیغل٪ریسفت٪ریبک،دیماں٪اجعم٪ارہر۔رصم۳۳٥/۱٢٪ Page 115 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل۔ دحكف٪ںیم٪ؽاردُ ٪ہؾیئ٪کماسیایت ان شاء اهلل ٰ
ح (االحادیث) اوقل وباهلل التوفیق صلّایج٪ےن٪وتُ ٪ھؾؿ٪یہ٪ہہک٪دقا٪اھت٪ہک٪ااحدكف٪عمج٪وچدۃ٪۳٤احصویبں٪ےس٪رمؽؼ٪ںیہ٪ںیہنج٪وخد٪یھب٪ہن٪گ ِبا٪ےکس٪ ہکلب٪رصاج دۃ٪ميلست٪رکےئگ٪ہک٪اں٪ںیم٪اکیر٪یک٪رؽاقاؿ٪اُں٪ےئلیک٪دیفم٪ںیہن٪رصف٪اچر٪دیفم٪ںیھجمس٪نج٪اک٪احل٪وتبہقیف٪اعتیٰل٪ؽاحض٪وہایگ٪ہک٪افلدا٪اںیہن٪دیفم٪ہن٪ ك ںیھت٪اؿ٪ریقف٪اهلل٪اعتیٰل٪اتہک٪ےہ٪ہک٪اس٪ثحبم٪ںیم٪امہرے٪دیفم٪دحںیثی٪وج٪اس٪ؽظف٪رظن٪ںیم٪ولجۃ٪فرامںیہ٪اچسیل٪٤١ےس٪رادئ٪ںیہ٪ہک ٪بتس٪٢۱احصہب٪ رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےس٪رمؽؼ٪وہںیئ٪)۳(،رمع٪افرؽص٪)٢(٪یلع٪رملضٰؽ٪)۱(٪دعس٪انب٪ؽاقؿ٪)٤(٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪)٥(٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪)٦(٪
دبعاهلل٪نب٪رمع٪)٧(٪دبعاهلل٪نب٪رمعؽ٪)٨(٪اجكر٪نب٪دبعاهلل٪)٩(٪اوبدرافغرؼ٪)۳١(٪اوباتقدۃ٪ا فارؼ٪)۳۳(٪اوبدردا٪)۳٢(٪اوبدیعس٪جدرؼ٪)۳۱(٪اوبوعسمد٪دبرؼ٪ ل (٪)۳٤ریشب٪نب٪ہبقع٪نب٪رمعؽ٪دمین٪)۳٥(٪اوبومصٰؽ٪ارعشؼ٪)۳٦(٪كرقدۃ٪ایملس٪)۳٧(٪ابعدۃ٪نب٪اصطـ٪)۳٨(٪بعک٪نب ٪زرۃ٪)۳٩(٪اضفہل٪رہراین٪)٢١(٪ہلظنح٪نب٪ ارلعیب٪)٢۳(٪اسن٪نب٪امكل٪)٢٢(٪اوبہرریۃ٪)٢۱(٪اس٪اوملنینم٪دصہقی٪تنب٪ادصلقی٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪یلع٪لعلہا٪ؽاكیہا٪ؽاہیلع٪ؽمہیلع٪انیعمج٪ؽقارك٪ؽملس۔اں٪ںیم٪ لػسل شاؿ٪٧دحںیثی٪اؽر٪ومیل٪ا عتن٪ؽوبحمہب٪دیس٪ارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪یک٪رؽاںیتی٪وت٪عمج٪وصرؼ٪ںیم٪زگرںی٪قایق٪اسیک٪٢۳احصہب٪ےس٪سیتھچ٪۱٦ ض ہقیف٪اعتیٰل٪اہیںُ ٪شتےے،صُلّایج٪یک٪رطح٪ارگ ٪رعالؿ٪وک٪یھب٪شالم٪رکےئجیل٪اؽر٪ؽایعق٪ںیمہ٪اس٪اک٪ااقحتسص٪كرؽہج٪قح٪ؽحیحص٪احلص٪وت٪اعمد(٪)٢٤ دحںیثی٪وتب ٖ ض نب ٪لبج ٪ؽاشاہم(٪ )٢٥نب ٪رقد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مہنع ٪وک ٪صالرک ٪دعد ٪احصہب ٪سیچپ٪ ٢٥اؽر ٪ااحدكف ٪رعلہ ٪شالم ٪رکےک ِ ٪امشر ٪ااحدكف ٪اچپس٪ ٥١ےس ٪رادئ ٪وہاگ،ریخ٪ اہیں٪وج٪دحںیثی٪ںیمہ٪ینھکل٪ںیہ٪ؽۃ٪دنچ٪ونف٪ںیہ:
ونف٪اؽّل٪:ااحدكف٪احمتظفِ٪ؽظف٪اؽر٪اس٪یک٪رتبیغ٪اؽر٪اس٪ےک٪رتك٪ےس٪رتبيہ۔ ل تعایل علیہ وسلم دحكف :۳٪اامس ٪ادمح ٪سبد ٪حیحص ٪ضحؿ ٪ہلظنح ٪اکكف ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪راؽؼ٪ :قال :سمعت رسول اهلل صیل اهلل ٰ
یقول :من حافظ عیل الصلوات الخمس رکوعھن وسجودھن ومواقیتھن،وعلم ا نھن حق من عند اللّٰہ،دخل
الجنۃ،اوقال :وجبت لہ الجنۃ،اوقال :حرم عیل النار 264١۔(ینعی٪ںیم٪ےن٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪وک٪فرامےتُ ٪ضبا٪ہک٪وج٪ صخش٪اں٪قاوچنں٪امنرؽں٪یک٪اں٪ےک٪روکف٪ؽوجسد٪ؽاؽاقؿ٪رپ٪احمتظف٪رکے٪اؽر٪نیقی٪اجےن٪ہک٪ؽۃ٪اهلل٪لج٪ؽكال٪یک٪رطف٪ےس٪ںیہ٪خیـ٪ںیم٪ اجےئ٪قا٪فرامقا٪خیّـ٪اس٪ےک٪ےئل٪ؽاخـ٪وہاجےئ٪قا٪فرامقا٪دؽرح٪رپ ٪ماس٪وہاجےئ)٪ دحكف :٢٪اوبداؽد ٪ؽ ُشتن ٪اؽر ٪ربطاین ٪مجعم ٪ںیم ٪لسبد ٪دیج ٪اوبدردا ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪راؽؼ ٪وضحر ُ ٪كرونر ٪دیس ٪اعمل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس٪
فرامےت٪ںیہ:
خمس من جاء بھن مع ایمان دخل الج ّنۃ،من قاچن٪زیچںی٪ںیہ٪ہک٪وج٪اُںیہن٪اامیں٪ےک٪شاھت٪الےئاگ٪خیّـ٪ںیم٪ اجےئ٪اگ٪وج٪كیزگاہن٪امنرؽں٪یک٪اں٪ےک٪ؽوض٪اُں٪ےک حافظ عیل الصلوات الخمس،
٪264دنسم٪اامس٪ادمح٪نب٪جتبل٪دحكف٪ہلظنح٪اکكف٪االدسؼ٪وبطمہع٪دارارکفل٪ریبؽؿ٢٦٧/٤٪ Page 116 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
عیل وضوئھن ورکوعھن وسجودھن ومواقیتھن روکف٪اُں٪ےک٪وجسد٪اُں٪ےک٪اؽاقؿ٪رپ٪احمتظف٪رکے(٪اؽر٪رؽرۃ٪ ؽجح٪ؽروکٰۃ٪ؽلسغِ٪انجكف٪اجبالےئ) ـــہ ۱الحدیث۔ 265۔ع ١ دحكف :۱٪اامس٪امكل٪ؽاوبداؽد٪ؽلسایئ٪ؽانب٪ابحں٪اینپ٪احصح٪ںیم٪ابعدۃ٪نب٪اصطـ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ ہیلع٪ؽملس٪فرامےت٪ںیہ:
تعایل،من احسن وضوء قاچن٪امنرںی٪اهلل٪اعتیٰل٪ےن٪فرؿ ٪یک٪ںیہ٪وج٪اُں ٪اک٪ؽوض٪ایھچ٪رطح٪ خمس صلوات افرتضھن اهلل ٰ ھن وصالھن لوقتھن واتم رکوعھن رکے ٪اؽر ٪اُںیہن ٪اُں ٪ےک ٪ؽظف ٪رپ ٪ڑپےھ ٪اؽر ٪اُں ٪اک ٪روکف ٪ؽوشخف ٪لُؾرا٪ وخشوعھن،کان لہ عیل اهلل عھدان غفرلہ،ومن لم رکے٪اُس٪ےک٪ےئل٪اهلل٪زعّؽلج ٪رپ٪دہع ٪ےہ٪ہک٪اُےس٪شخب٪دے،اؽر٪ یفعل فلیس لہ عیل اهلل عھد،ان شاء غفرلہ،وان
شاء عذبہ 266٢۔ھذا لفظ ایب داود
ـــہ ۲ ع ٢
وج٪ااسی٪ہن٪رکے٪وت٪اس٪ےک٪ےئل٪اهلل٪اعتیٰل٪رپ٪ھچک٪دہع٪ںیہن٪اچےہ٪ےشخب٪
اچےہ٪ذعاؿ٪رکے۔ہی٪اافلع٪اوبداؽد٪ےک٪ںیہ۔(ؿ)
دحكف ٪:٤٪اوبداؽد ٪رطقی٪انب٪االرعایب٪ںیم ٪ضحؿ٪اتقدۃ ٪نب٪ریعب ٪ا فارؼ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل٪مبہ ٪ےس٪راؽؼ ٪وضحر ٪دیس ٪اعمل٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ ؽملس٪فرامےت٪ںیہ٪اهلل٪زعّؽلج٪فرامقا٪ےہ:
این فرضت عیل امتك خمس صلوات،وعھدت
ںیم٪ےن٪ريتؼ٪اُطـ٪رپ٪قاچن٪امنرںی٪فرؿ٪ںیک٪اؽر٪اےنپ
عــــہ ۳تمامہ،وصام رمضان وحج البیت ان استطاع الیہ سبیال واعیط الزکٰوة،طیبۃ بھانفسہ،وادی االمانۃ،قالوا :یا
تعایل عنہ (م)(٪اس٪اک٪رتہمج٪نتم٪ںیم٪وموجد٪ےہ) اباالدرداء مااداء االمانۃ؟ قال :الغسل من الجنابۃ ۳٢منہ ریض اهلل ٰ عـــہ ۲٢واوردہ المنذری عن فزاد :وسجودھن ذنمرؼ٪ےن٪یھب٪اوبداؽد ٪ےس٪اس٪رؽاكف ٪وک٪ایل٪ےہ٪رگم٪اس٪ےن٪ ل ،267٣بعد قولہ :رکوعھن،و لیس یف شیئ من نسخ روک ھن ٪ےک ٪دعب ٪سجودھن ٪ےک ٪ظفل ٪كراھدےئ ٪ںیہ،احالہکن٪ السنن الیت عندی،وقدقال العالمۃ ابرھیم الحلیب اوبداؽد ٪ےک ٪ریمے ٪قاس ٪وموجد ٪وخسنں ٪ںیم سجودھن ٪ںیہن٪ لػسی عل یف غنیۃ المستمیل شرح منیۃ المصیل مانصہ :اما ےہ،اؽر ٪اكرامیہ ٪یبلح ٪ےن ٪كتبۃ ٪ا ؽ ٪ںیم ٪رصتحی ٪یک ٪ےہ ٪ہک٪ لفظ"وسجودھن"بعد"رکوعھن"فغری ثابت 268الخ رکوعھن٪ےک٪دعب٪سجودھن٪اک٪ظفل٪قاكف٪ںیہن٪ےہ۔(ؿ) تعایل عنہ (م) ۳٢منہ ریض اهلل ٰ
٪265ننس٪ایب٪داؽد٪دحكف٪ربمن٪٤٢٩٪دار٪اایحء٪اۃنسل٪رصم٪۳۳٦/۳٪ؽ۳۳٧٪ ٪266ننس٪ایب٪داؽد٪دحكف٪ربمن٪٤٢٥٪داراایحء٪اۃنسل٪رصم۳۳٥/۳٪ لر ٪267ارتلبیغ٪ؽارتلبيہ ٪ی٪اٰولصلؿ٪ا ػس٪اخل٪دحكف٪ربمن٪٢٦٪یفطصم٪اابلیب٪رصم۳٤٢/۳٪ لػسی ٪268كتبۃ٪ا علؽ٪دقمہم٪اتکؿ٪لیہس٪اڈیکیم٪الوہر٪ؿ۳٢٪ Page 117 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
عندی عہد انہ من جاء یحافظ علیھن لوقتھن قاس ٪دہع٪رقمر ٪رکایل٪وج٪اُں ٪ےک ٪ؽوتقں ٪رپ ٪اُں ٪یک ٪احمتظف ٪رکقا٪ ادخلتہ الجنۃ،ومن لم یحافظ علیھن فالعھد لہ ا ےئ٪اگ٪اُےس٪خیّـ٪ںیم٪دالخ٪رکؽں٪اگ٪اؽر٪وج٪احمتظف٪ہن٪رکے٪اگ٪ اس٪ےک٪ےئل٪ریمے٪قاس٪ھچک٪دہع٪ںیہن۔ عندی 269۔
ل دحكف :٥٪داریم ٪ضحؿ ٪بعک ٪انب ٪زرۃ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪راؽؼ ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪اےنپ ٪رؿ ٪لج ٪ؽكال ٪ےس ٪رؽاكف٪ فرامےت٪ںیہ٪ؽۃ٪ارشاد٪رکقا٪ےہ:
من صیل الصالة لوقتھا فاقام حدھا کان لہ عیل وج ٪امنر ٪اُس ٪ےک ٪ؽظف ٪ںیم ٪كیھٹ ٪كیھٹ ٪ادا ٪رکے ٪اُس ٪ےک ٪ےئل٪ عھد ا دخلہ الجنۃ ومن لم یصل الصالة لوقتھا ھجم ٪رپ ٪دہع ٪ےہ ٪ہک ٪اُےس ٪خیّـ ٪ںیم ٪دالخ ٪فرامؽں،اؽر ٪وج ٪ؽظف٪ ولم یقم حدھا لم یکن لہ عندی عھدان شئت ںیم ٪ہن ٪ڑپےھ ٪اؽر ٪كیھٹ ٪ادا ٪ہن ٪رکے ٪اُس ٪ےک ٪ےئل ٪ریمے ٪قاس٪ ادخلتہ النار وان شئت ادخلتہ الج ّنۃ 270۔
وکیئ٪دہع٪ںیہن٪اچوہں٪اےس٪دؽرح٪ںیم٪ےل٪اجؽں٪اؽر٪اچوہں٪ وت٪خیّـ٪ںیم۔
دحكف٪:٦٪ربطاین٪لسبد٪اصحل٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪اقك٪دں٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪احصہب٪رکاس٪ ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےس٪فرامقا٪:اجےتن٪وہ٪اہمترا٪رؿ٪ایک٪فرامقا٪ےہ؟٪رعؿ٪یک٪:جدا٪ؽروسلُ ٪خؾؿ٪داقا٪ںیہ۔فرامقا٪:اجےتن٪وہ٪اہمترا٪رؿ٪ایک٪ فرامقا٪ےہ؟٪رعؿ٪یک٪:جدا٪ؽروسل٪وخؿ٪داقا٪ںیہ۔فرامقا٪:اجےتن٪وہ٪اہمترا٪رؿ٪ایک٪فرامقا٪ےہ؟٪رعؿ٪یک٪:جدا٪ؽروسل٪وخؿ٪داقا٪ںیہ۔فرامقا٪: اہمترا٪رؿ٪لج٪ؽكال٪فرامقا٪ےہ: وعزیت وجالیل الیصلیھا عبد لوقتھا االادخلتہ ےھجم٪اےنپ٪زعّؿ ٪ؽجالل ٪یک ٪مسق٪وج٪صخش ٪امنر ٪ؽظف ٪رپ٪ڑپےھ٪اگ٪ الج ّنۃ ومن صالھا لغری وقتھا ان شئت رحمتہ اُےس ٪خیّـ ٪ںیم ٪دالخ ٪فرامؽں ٪اگ ٪اؽر ٪وج ٪اس ٪ےک ٪ریغ ٪ؽظف ٪ںیم٪ ڑپےھ٪اگ٪اچوہں٪اس٪رپ٪رمح٪رکؽں٪اچوہں٪ذعاؿ۔ وان شئت عذبتہ 271۔ دحكف٪:٧٪زین٪ربطاین٪اؽطس٪ںیم٪اسن٪نب٪امكل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪فرامےت٪ںیہ:
من صیل الصلواة لوقتھا واسبغ لھا وضؤھا واتم وج٪قاوچنں٪امنرںی٪اےنپ٪اےنپ٪ؽوتقں ٪رپ ٪ڑپےھ ٪اُں ٪اک ٪ؽوض ٪ؽایقس٪ ؽوشخف٪ؽروکف٪ؽوجسد٪لُؾرا٪رکے٪ؽۃ٪امنر لھا قیامھا وخشوعھا ورکوعھا و
٪269ننس٪ایب٪داؽد٪دحكف٪ربمن٪٤۱١٪داراایحء٪اۃنسل٪التیؾقۃ٪رصم۳۳٧/۳٪ ٪270ننس٪ادلاریم،قاؿ٪اضیزبا٪ؿ٪الصلٰؾۃ ٪ی٪اؽل٪اولظف٪دحكف٪۳٢٢٨٪وبطمہع٪رشن٪اۃنسل٪اتلمں٢٢۱/۳٪ ل لػعر ٪271ا ش٪اريبکل٪للؾیراین٪دحكف٪۳١٥٥٥٪وبطمكۃ٪ا عکتبۃ٪الفیصلبۃ٪ریبؽؿ٢٨۳/۳١٪ Page 118 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
سجودھا خرجت ویھ بیضا مسفرة تقول حفظك اهلل دیفس٪رؽنش٪وہرک٪ہی٪یتہک٪ےلکن٪ہک٪اهلل٪ريتؼ٪ابہگنین٪فرامےئ٪سج٪ کماحفظتین،ومن صال الصلٰوة لغری وقتھا فلم یسبغ رطح٪لُؾےن٪ریمؼ٪افحتظ٪یک٪اؽر ٪وج٪ریغ٪ؽظف ٪رپ٪ڑپےھ٪اؽر ٪ؽوض٪ لھا وضؤھا ولم یتم لھا خشوعھا والرکوعھا ؽوشخف ٪ؽروکف ٪ؽوجسد ٪لُؾرا٪ہن٪رکے ٪ؽۃ ٪امنر٪ایسۃ٪قارقك٪وہرک٪ہی٪یتہک٪ ےلکن٪ہک٪اهلل٪ےھجت٪اضعئ٪رکے٪سج٪رطح٪لُؾےن٪ےھجم٪اضعئ٪ایک٪اہیں٪ والسجودھا خرجت ویھ سوداء مظلمۃ تقول ضیعك قك ٪ہک ٪خـ ٪اُس ٪اقمس ٪رپ ٪ےچنہپ ٪اہجں ٪قك ٪اهلل ٪زعّؽلج ٪اچےہ ُ ٪كراےن٪ اهلل کما ضیعتین ح ّٰیت اذاکانت حیث شاء اهلل لفت ڑھتیچے ٪یک ٪رطح٪ٹیپل ٪رک ٪اُس ٪ےک٪طُبہ ٪رپ ٪امرؼ٪اجےئ (٪والعیاذ 272 کمایلف الثوب الخلق ثم ضرب بھا وجھہ ّ باهلل رب العالمنی)
دحكف٪:٨٪الُؾ٪داؽد٪ضحؿ٪اضفہل٪رہراین٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ:
تعایل علیہ وسلم ےھجم٪وضحر ٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪سملئِ٪دنی٪ قال علمین رسول اهلل صیل اهلل ٰ فکان فیما علمین وحافظ عیل الصلوات الخمس میلعت٪فرامےئ٪اُں ٪ںیم٪ہی٪یھب ٪میلعت ٪فرامقا ٪ہک٪امنر ٪كیزگاہن٪یک٪ احمتظف٪رک۔ 273۔ دحكف:٩٪اخبرؼ،ملسم،رتذمؼ،لسایئ،داریم٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ:
تعایل علیہ وسلم ںیم٪ےن٪دیس٪ارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪لُؾاھچ٪ضـ٪ قال سألت رسول اهلل صیل اهلل ٰ ای العمل احب ایل اهلل قال الصالة عیل وقتھا 274۔ ںیم٪رقادۃ٪ایک ٪لم٪اهلل٪زعّؽلج٪وک٪ایپرا٪ےہ،فرامقا٪امنر٪اس٪ےک٪ ؽظف٪رپ٪ادا٪رکقا۔ دحكف٪:۳١٪یقہيب٪بعش٪االامیں٪ںیم٪رطبقی٪رکعہم٪اریم٪الػؾنینم٪رمعافرؽص٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ:٪
قال جاء رجل فقال یارسول اهلل ای شیئ احب ایل اقك٪صخش٪ےن٪جدط ِـ ٪ادقس٪وضحر ٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ اهلل یف االسالم قال الصالة لوقتھا ومن ترك الصالة ؽملس ٪ںیم٪احرض٪وہرک ٪رعؿ ٪یک٪قاروسل٪اهلل!٪اشالس ٪ںیم٪ضـ ٪ےس٪ رقادۃ٪ایک٪زیچ٪اهلل٪اعتیٰل٪وک٪ایپرؼ٪ےہ،فرامقا٪:امنر٪ؽظف٪رپ٪ڑپینھ،سج٪ الدین 275۔ فالدین لہ والصالة عماد ّ ےن٪امنر٪وھچرؼ٪اس٪ےئلیک٪دنی٪ہن٪راہ٪امنر٪دنی٪اک٪وتسں٪ےہ۔
٪272مجعم٪اؽطس٪دحكف٪ربمن٪۱۳۳٩٪ہبتکم٪ااعملرف٪رقاؿ٨٦/٤٪ ٪273نس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪ااحملہظف٪ےلع٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪ضذتبایئ٪قاتں٦۳/۳٪ ٪274اخبرؼ٪رشفی٪قاؿ٪لضف٪الصلٰؾۃ٪ولعیہا٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٧٦/۳٪ ٪275بعش٪االامیں٪قاؿ ٪ی٪الصلؾاؿ٪دحكف٪٢٨١٧٪وبطمہع٪دارابتکل٪العلػبہ٪ریبؽؿ٪انبلں۱٩/۱٪ Page 119 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
دحكف:۳۳٪ربطاین٪مجعم٪اؽطس٪ںیم٪اسن٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪فرامےت٪ںیہ: ثلث من حفظھن فھو ویل حقا،ومن ضیعھن فھو نیت٪۱زیچںی٪ںیہ٪ہک٪وج٪اں٪یک٪افحتظ٪رکے٪ؽۃ٪صذّا٪ؽیل٪ےہ٪اؽر٪ وج٪اںیہن٪اضعئ٪رکے٪ؽۃ٪لکّا ٪دنمش،امنر ٪اؽر ٪رؽرے٪اؽر ٪لسغِ٪ عدوی حقا،الصالة والصیام والجنابۃ 276۔ انجكف۔ دحكف٪:۳٢٪اامس٪امكل٪ؤمػا٪ںیم٪قاعف٪ےس٪راؽؼ:
تعایل عنہ کتب ایل اریماوملنینم ٪رمع ٪افرؽص ٪امظع٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن ٪اےنپ٪ ان عمر بن الخطاب ریض اهلل ٰ ُع ّمالہ ان اھم امرکم عندی الصالة فمن حفظھا اعولمں ٪وک ٪فرامں ٪ےجیھب ٪ہک ٪اہمترے ٪اکومں ٪ںیم ٪ےھجم ٪رقادۃ ٪رکف٪ وحافظ علیھا حفظ دینہ ومن ضیعھا فھو امنر٪یک٪ےہ٪وج٪اےس٪ظفح٪اؽر٪اس٪رپ٪احمتظف٪رکے٪اس٪ےن٪اےنپ٪ لماسواھا اضیع الحدیث 277۔
دنی ٪یک ٪افحتظ٪رکیل٪اؽر٪سج ٪ےن٪اےس٪اضعئ٪ایک٪ؽۃ٪اؽر٪اکومں٪
وک٪رقادۃ٪رت٪اضعئ٪رکے٪اگ۔ (ونف٪ا رخ)٪دحكف٪اامطـ٪ربجلی٪ہیلع٪الصلٰؾۃ٪ؽال ّسالس٪سج٪ںیم٪انہؾں٪ےن٪ہر٪امنر٪ےک٪ےئلُ ٪جدا٪ؽظف٪نیعم٪ایک۔ ِ دحكف٪:۳۱٪اخبرؼ٪ؽملسم٪احصح٪اؽر٪اامس٪امكل٪ؽاامس٪انب٪ایب٪دكف٪ؤمػا٪اؽر٪اوبدمحم٪دبعاهلل٪داریم٪دنسم٪ںیم٪ضحؿ٪اوبوعسمد ٪فارؼ٪ریض٪اهلل٪ اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪ربجلی٪ےن٪دعب٪نيیعت٪اؽاقؿ٪رعؿ٪یک٪:بھذا امرت (278ایس٪اک٪وضحر٪وک٪مکح٪دقا٪ایگ٪ےہ)۔
انب ٪ایب ٪دكف ٪ےک ٪ظفل ٪ویں ٪ںیہ:عن ا بن شھاب انہ سمع عروة بن الزبری یحدث عمر بن عبدالعزیز عن ایب مسعود تعایل علیہ االنصاری ان المغریة بن شعبۃ اخر الصالة فدخل علیہ ابومسعود فقال ان جرب یل نزل ع ٰیل محمد صیل اهلل ٰ
ثم صیل ثم صیل ثم صیل ثم صیل ثم صیل ثم قال ھکذا امرت (279ینعی٪ربجلی٪انیم٪ےن٪ وسلم فصیل وصیل وصیل وصیل وصیل ّ
دؽونں٪رؽر٪اامطـ ٪ےس ٪نيیعت٪اؽاقؿ ٪رکےک ٪رعؿ٪یک٪:ااسی ٪یہ ٪وضحر٪وک٪مکح ٪ےہ)۔دنسم ٪اامس٪انب٪راوہہی ٪ںیم ٪وطمل ٪ؽلصفم٪ےہ٪یف اخرہ
ثم قال جرب یل مابنی ھذین وقت صالة (٪280رھپ٪ربجلی٪ےن٪رعؿ٪یک٪اں٪دؽونں٪ےک٪درایمں٪ؽظف٪امنر٪ےہ)۔ دحكف٪:۳٤٪دارعـیؽ٪ؽربطاین٪ؽاوبرمع٪نب٪دبعاربل٪اوبوعسمد٪ؽریشب٪نب٪ایب٪وعسمد٪دؽونں٪احصویبں٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪
٪276مجعم٪اؽطس٪دحكف٪٨٩٥٦٪بتکم٪ااعملرف٪رقاؿ٤٤٥/٩٪ ٪277ؤمػا٪اامس٪امكل٪ؽوقؿ٪الصلؾاۃ٪وبطمہع٪ریم٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ٪ؿ٥٪ ٪278اخبرؼ٪رشفی٪اتکؿ٪وماتیق٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٧٥/۳٪ ل ٪279رشح٪اسلراقین٪یلع٪الػؾػا٪قاؿ٪ؽوقؿ٪الصلٰؾۃ٪وبطمہع٪ا عکتبۃ٪ااجتلرقۃ٪اربکلٰؼ٪رصم۳٥/۳٪
٪280بصن٪ارلاقۃ٪وحباہل٪دنس٪انب٪راوہقۃ٪قاؿ٪اوملاتیق٪ہبتکم٪اشالہیم٪رقاؿ٪اخیشل٢٢۱/۳٪ Page 120 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
راؽؼ٪ربجلی٪ےن٪رعؿ٪یک٪:مابنی ھذین وقت ٪281ینعی٪امس والیوم۔(لک٪اؽر٪ا ح٪ےک٪ؽوتقں٪ےک٪درایمں٪ہر٪امنر٪اک٪ؽظف٪ےہ)٪۔ دحكف٪:۳٥٪اوبداؽد،رتذمؼ،شایعف،احطؽؼ،انب٪ابحں،احمک٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪راؽؼ٪ربجلی٪ےن٪زگارس٪یک٪: الوقت مابنی ھذین الوقتنی (282ؽظف٪ؽۃ٪ےہ٪وج٪اں٪دؽ٪ؽوتقں٪ےک٪درایمں٪ےہ)۔ دحكف ٪ :۳٦٪لسایئ٪ؽاحطؽؼ٪ؽاحمک٪ؽكرار ٪اوبہرریۃ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر ٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا ٪ربجلی٪ےن٪
رعؿ ٪یک :الصالة مابنی صالتك امس وصالتك الیوم (283امنر ٪دری ٪ؽرۃ ٪ؽ ٪ارمؽرۃ ٪ےک ٪چیب ٪ںیم ٪امنر ٪ےہ) كرار٪ےک٪اہیں٪ےہ٪:ثم قال مابنی ھذین وقت (284اں٪دؽ٪ےک٪ادنر٪ؽظف٪ےہ)٪ ص دحكف :۳٧٪لسایئ ٪ؽادمح ٪ؽا زٰض ٪ؽانب ٪ابحں ٪ؽاحمک ٪اجكر ٪نب ٪دبعاهلل ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ےس ٪راؽؼ ٪ربجلی ٪ےن ٪زگارس ٪یک٪ :مابنی ھاتنی
الصالتنی وقت (285اں٪دؽ٪امنرؽں٪ےک٪ادنر٪ؽظف٪ےہ) دحكف ٪ :۳٨٪احطؽؼ ٪اوبدیعس ٪جدرؼ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪راؽؼ ٪وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪فرامقا ٪ربجلی ٪ےن ٪زگارس ٪یک٪:
الصالة فیما بنی ھذین الوقتنی (286امنر٪اں٪دؽ٪٢ؽوتقں٪ےک٪درایمں٪ےہ)۔ (ونف٪ا رخ)٪دحكف٪شالئ٪ےسج٪وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪اامںیتم٪فرامرک٪ہر٪امنر٪اک٪اؽل٪ؽا رخ٪ؽظف٪اتبقا۔ دحكف٪:۳٩٪ملسم٪رتذمؼ٪لسایئ٪انب٪امہج٪احطؽؼ٪ضحؿ٪كرقدۃ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪: وقت صالتکم بنی مارأیتم (287اہمترؼ ٪امنر ٪اک ٪ؽظف ٪اس ٪ےک ٪درایمں ٪ےہ ٪وج ٪مت ٪ےن ٪داھکی)۔ ملسم٪ےک٪دؽرسے٪رطقی٪ںیم٪ےہ٪:مابنی مارأیت وقت (288اے٪شالئ٪وج٪لُؾےن٪داھکی٪اس٪ےک٪ادنر٪ؽظف٪ےہ)
٪281عمجم٪اسلؽادئ٪وحباہل٪الؾیراین٪اريبکل٪قاؿ٪ایبں٪اولظف٪دارااتکلؿ٪ریبؽؿ۱١٥/۳٪ ٪282اجعم٪ارتلذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪وماتیق٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪ردیشہی٪انیم٪ینپمک٪دیلہ٢۳/۳٪ ُ ٪283شتن٪ااسنلیئ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪ا رخ٪ؽظف٪الؿہر٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٥٩/۳٪ ل ٪284فشک٪االاتسر٪نع٪رؽادئ٪الیرار٪قاؿ٪اؼ٪نیح ٪صلؽ٪وبطمہع٪ومضسۃ٪ارلشالۃ٪ریبؽؿ۳٨٧/۳٪ ُ ٪285شتن٪ااسنلیئ ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪ا٪رخ٪ؽظف٪اشعل٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦۳/۳٪ ٪286رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳١٢/۳٪ لر ٪287حیحص٪ملسم٪قاؿ٪اؽاقؿ٪الصلؾاؿ٪ا ػس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢۱/۳٪ لر ٪288حیحص٪ملسم٪قاؿ٪اؽاقؿ٪الصلؾاؿ٪ا ػس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢۱/۳٪ Page 121 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رتذمؼ ٪ےک ٪اہیں ٪ویں ٪ےہ:مواقیت الصالة کمابنی ھذین (289امنرؽں ٪ےک ٪ؽظف ٪اےسی ٪ںیہ ٪ےسیج ٪اں ٪دؽ٪ ٢ےک ٪درایمں)۔ دحكف٪:٢١٪ملسم٪ایب٪داؽد٪لسایئ٪انب٪اقاں٪احطؽؼ٪ضحؿ٪اوبومصٰؽ٪ارعشؼ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪
ےن٪فرامقا٪:الوقت بنی ھذین (290ؽظف٪اں٪دؽ٪٢ےک٪درایمں٪ےہ) دحكف :٢۳٪احطؽؼ٪رطبقی٪اطعء٪نب٪ایب٪رقاح٪ضعب٪احصہب٪ینعی٪اجكر٪نب٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪اؽر٪اامس٪كتسٰؽ٪نب٪اقاں٪ظفلب٪عن عطاء تعایل علیہ وسلم٪راؽؼ٪وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪: بن ایب رباح قال بلغین ان رجال ایت النیب صیل اهلل ٰ بنی صالیت یف ھذین الوقتنی کلہ (291نج٪دؽ٪٢ؽوتقں٪رپ٪ںیم٪ےن٪امنرںی٪ڑپںیھ٪اں٪ےک٪ادنر٪ادنر٪ضـ٪ؽظف٪ےہ)٪ولفظ الحجج لرر ظ ف ثم قال مابینھما وقت (292اؽر٪اتکؿ٪ا ج٪ےک٪اافلع٪ہی٪ںیہ٪:رھپ ٪رامقا٪اں٪دؽونں٪ےک٪درایمں٪ؽ ف٪ےہ)۔ دحكف٪:٢٢٪امكل٪ؽلسایئ٪ؽكرار٪ضحؿ٪اسن٪نب٪امكل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪اونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪:مابنی ھذین وقت (293اں ٪دؽ٪ ٢ےک ٪درایمں ٪ؽظف ٪ےہ)۔وفیہ االقتصار عیل ذکر الفجر فکانہ مختصر قلت فقد رواہ الدار
تعایل اعلم (٪اس ٪رؽاكف ٪ںیم ٪رصف ٪رجف ٪اک ٪درک ٪ےہ،شاقد ٪اس ٪ںیم٪ قطین یف سننہ من حدیث قتادة عن ا نس مطوال واهلل ٰ عـی تعایل اعلم۔(ؿ) ااصتخر٪ےہ٪ںیم٪ےن٪اہک٪دار ؽ٪ےن٪اےنپ٪ننس٪ںیم٪ےس٪اسن٪ےس٪كرؽاكف٪اتقدۃ٪لصفم٪درک٪ایک٪ےہ٪واهلل ٰ (ونف٪ا رخ)٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪یک٪وگشیپیئ٪ہک٪ھچک٪ولگ٪ؽظف٪زگار٪رک٪امنر٪ڑپںیھ٪وص٪مت٪اُں٪اک٪اابتف٪ہن٪رکقا٪اےس٪قلطم٪فرامقا٪ ِ ھچک٪رفس٪ؽضح٪یک٪صیصخت٪ارشاد٪ہن٪وہیئ۔ دحكف٪:٢۱٪ملسم٪اوبداؽد٪رتذمؼ٪لسایئ٪ادمح٪داریم٪ضحؿ٪اوبدر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪: تعایل علیہ وسلم وضرب وضحر٪دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ریمؼ٪راں٪رپ٪ قال قال رسول اهلل ٰ فخذی کیف انت اذابقیت یف قوم یؤخرون اہھت ٪امر ٪رک ٪فرامقا ٪ريتا ٪ایک ٪احل ٪وہاگ ٪خـ ٪لُؾ ٪اےسی ٪ولوگں ٪ںیم ٪رۃ٪ اجےئ٪اگ٪وج٪امنر٪وک٪اس٪ےک٪ؽظف٪ےس٪قاریخ الصالة عن وقتھا قال قلت ماتامرین
٪289اجعم٪رتذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪وماتیق٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪ردیشہی٪انیم٪ینپمک٪دیلہ٢٢/۳٪ لر ٪290حیحص٪ملسم٪قاؿ٪اؽاقؿ٪الصلؾاؿ٪ا ػس٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪احص٪ااطملعب٪رکایچ٢٢۱/۳٪ ٪291رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪وماتیق٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳١٢/۳٪ ل ٪292اتکؿ٪ا رذۃ٪اخبالف٪الہ٪اوکلہتف٪ؽادملكبۃ ٪ی٪الصلؾاۃ٪دارااعملرف٪امعنہین٪الوہر٪ؿ۳٢٪ ٪293ااسنلیئ،اتکؿ٪اوملاتیق،وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٦٢/۳٪ Page 122 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
قال صل الصالة لوقتھا الحدیث 294۔
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رکںی ٪وص،ںیم ٪ےن٪رعؿ ٪یک ٪وضحر ٪ےھجم٪ایک٪مکح ٪دےتی ٪ںیہ، فرامقا٪لُؾ٪ؽظف٪رپ٪ڑپھ٪انيل۔
دحكف٪:٢٤٪ادمح٪اوبداؽد٪انب٪امہج٪لسبد٪حیحص٪ابعدۃ٪نب٪اصطـ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا: ُک ستکون علیکم بعدی امراء تشغلھم اشیاء عن ریمے٪دعب٪مت٪رپ ٪زھ٪احمک٪وہں٪وص٪ہک٪ا ُں٪ےک٪اکس٪ؽظف٪رپ٪اںیہن٪ الصالة لوقتھا حیت یذھب وقتھا فصلوا الصالة امنر ٪ےس٪رؽںیک ٪وص ٪اہیں٪قك ٪ہک٪ؽظف ٪لکن٪اجےئ ٪اگ ٪مت٪ؽظف٪ رپ٪امنر٪ڑپانھ۔ لوقتھا 295الحدیث۔
دحكف٪:٢٥٪اوبداؽد٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ: تعایل علیہ وسلم فرامقا٪ھجم٪ےس٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪ قال قال یل رسول اهلل صیل اهلل ٰ کیف بکم اذااتت علیکم امراء یصلون الصالة مت٪ولوگں٪اک٪ایک٪احل٪وہاگ٪خـ٪مت٪رپ٪ؽۃ٪اکحس٪ا ےگنیئ٪ہک٪ریغ٪ؽظف٪رپ٪ لغری میقاتھا قلت فماتامرین اذاادرکین ذلك امنر ٪ڑپںیھ٪وص۔ںیم٪ےن٪رعؿ ٪یک٪قاروسل٪اهلل!٪خـ ٪ںیم٪ ااسی٪ؽظف٪قاؽں٪وت٪وضحر٪ےھجم٪ایک٪مکح٪دےتی٪ںیہ۔فرامقا٪امنر٪ؽظف٪ یارسول اهلل قال صیل الصالة لمیقاتھا واجعل رپ٪ڑپھ٪اؽر٪اُں٪ےک٪شاھت٪لفن٪یک٪تین٪ےس٪رشقك٪وہاج۔ صالتك معھم سبحۃ 296۔ (ونف٪ا رخ)٪ارشا ِد٪رصحی٪ہک٪خـ٪اقك٪امنر٪اک٪ؽظف٪ا قا٪دؽرسؼ٪اک٪ؽظف٪اجقا٪راہ٪اضق٪وہیئگ٪اؽر٪اس٪یک٪ضعاتعن٪ؽذمطّـ۔ دحكف٪:٢٦٪ملسم٪ؽاوبداؽد٪ؽلسایئ٪ؽكتسٰؽ٪نب٪اقاں٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪رمعؽ٪نب٪اعؿ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا: وقت الظھر مالم یحضر العصر ووقت المغرب رہظ ٪اک ٪ؽظف٪خـ ٪قك٪ےہ ٪ہک ٪رصع٪اک٪ؽظف٪ہن٪ا ےئ٪اؽر ٪رغمؿ ٪اک٪ ؽظف٪خـ٪قك٪ےہ٪ہک٪قفش٪ہن٪دؽےب۔ مالم یسقط ثور الشفق 297٤۔ھذا مختصر
٪294حیحص٪ملسم٪قاؿ٪رکاھۃ٪قاریخ٪الصلؾاؿ٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪احص٪ااطملعل٪رکایچ٢۱۳/۳٪ ٪295ننس٪انبِ٪امہج٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪اداارخ٪ؽالصلؾاۃ٪نع٪ؽعیہا٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ٩١/۳٪ ٪296ننس٪ایب٪داؽد،ادا٪ارخ٪االامس٪الصلؾاۃ٪نع٪اولظف،وبطمہع٪ضذتبایئ٪دیلہ٦٢/۳، لر لػسل ٪297حیحص٪ا ش٪قاؿ٪اؽاقؿ٪الصلؾاؿ٪ا ػس٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٢٢۱/۳٪ Page 123 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ل دحكف٪:٢٧٪رتذمؼ٪ؽاحطؽؼ٪لسبد٪حیحص٪رطبقی٪دمحم٪نب٪لیضف٪نع٪اال ػس٪نع٪ایب٪اصحل٪اوبہرریۃ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ٪وضحر٪رسؽر٪اعمل٪ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪فرامےت٪ںیہ: ان للصالة اوال واٰخرا وان اول وقت صالة الظھر حنی كشیب ٪امنر ٪ےک٪ےئل٪اؽّل٪ؽا رخ٪ےہ٪اؽر ٪كشیب ٪ا اغر ٪ؽظف ٪رہظ٪اک٪ ف٪رصع٪ا ےن٪رپ٪ےہ٪اؽر٪ تزول الشمس واٰخر وقتھا حنی یدخل وقت العصر وسرح٪دےلھ٪ےس٪اؽر٪متخ٪ؽظف٪رہظ٪اک٪ؽظ ِ ح وفیہ ان اول وقت المغرب حنی تغرب الشمس وان كشیب ٪ادتبا ٪ؽظف ٪رغمؿ ٪یک ٪وسرح ُ ٪ھیے ٪ےہ ٪اؽر ٪كشیب ٪ااہتن ٪اُس٪ ےک٪ؽظف٪یک٪قفش٪دؽےب۔ اٰخر وقتھا حنی ےغیب الشفق 298۔ نب ٪ابحں ٪ضحؿ ٪اوباتقدۃ ٪ا فارؼ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےس ٪راؽؼ ٪وضحر ُ ٪كرونر ٪دیس ٪اعمل٪ دحكف ٪ :٢٨٪ملسم ٪ؽادمح ٪ؽاوبداؽد ٪ؽانب ٪امہج ٪ؽاحطؽؼ ٪ؽا ِ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪فرامےت٪ںیہ: لیس یف النوم تفریط انما التفریط یف الیقظۃ ان وسےت ٪ںیم ٪ھچک ٪ریصقت ٪ںیہن ٪ریصقت ٪وت ٪اجےتگ ٪ںیم ٪ےہ ٪ہک ٪لُؾ ٪اقك٪ تؤخر صالة حیت یدخل وقت صالة اخری 299۔
امنر٪وک٪اانت٪ےھچیپ٪اٹہےئ٪ہک٪دؽرسؼ٪امنر٪اک٪ؽظف٪ا اجےئ۔
ف ٪رفس ٪ںیم ٪وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪ارشاد ٪فرامیئ ٪یھت ٪حنی فاتمھت صالة الصبح لیلۃ ہی ٪دحكف ٪وخد ٪احل ِ
التعر یس وھو عند ایب داود و ا بن ماجۃ من دون قولہ ان توخر(٪خـ"لیلۃ التعر یس"یک٪ای ٪وک٪اں٪ےس٪رجف٪یک٪امنر٪اضق٪ وہیئگ٪یھت۔ہی٪رؽاكف٪اوبداؽد٪اؽر٪انب٪امہج٪ںیم٪یھب٪ےہ٪رگم٪اس٪ںیم"اں٪لؾرخ"اک٪ظفل٪ںیہن۔ؿ)ہی٪دحكف٪صن٪رصحی٪ےہ٪ہک٪اقك٪امنر٪یک٪
اہیں٪قك٪قاریخ٪رکین٪ہک٪دؽرسؼ٪اک٪ؽظف٪ا ٪اجےئ٪ریصقتۃ٪گباۃ٪ےہ۔ دحكف٪:٢٩٪كرار٪ؽیحم٪اۃنسل٪وغبؼ٪ضحؿ٪دعس٪نب٪ایب٪ؽاقؿ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪راؽؼ:٪ تعایل علیہ وسلم عن فرامقا٪ںیم٪ےن٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪لُؾاھچ٪ قال سألت النیب صیل اهلل ٰ ؽۃ٪وکں ٪ولگ٪ںیہ٪ںیہنج٪اهلل٪زعؽلج٪ظرا ں ٪دیجم٪ںیم٪فرامقا٪ قول اهلل ع ّزوجل ےہ٪رخایب٪ےہ٪اُں ٪امنرویں٪ےک٪ےئل٪وج٪اینپ٪امنر ٪ےس٪ےب٪ربخ٪ ںیہ،ارشاد ٪فرامقا ٪ؽۃ٪ولگ٪وج٪امنر ٪وک٪اس٪ےک٪ؽظف ٪ےس٪اٹہ٪رک٪ قال ھم الذین یؤخرون الصالة عن وقتھا 300۔ ڑپںیھ۔
٪298اجعم٪رتذمؼ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪وماتیق٪الصلؾاۃ٪وبطمہع٪عبطم٪ردیشہی٪انیم٪ینپمک٪دیلہ٢٢/۳٪ ٪299ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ ٪ی٪نم٪قاس٪اخل٪٪وبطمہع٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر٦٤/۳٪ ٪300فشک٪االاتسر٪نع٪رؽادئ٪الیرار،قاؿ ٪ی٪اذلنی٪لؾرخؽں٪الصلٰؾۃ٪نع٪ؽعیہا،وبطمہع٪ؤمضسۃ٪ارلشالۃ٪ریبؽؿ۳٩٨/۳٪ Page 124 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وغبؼ٪یک٪رؽاكف٪ویں٪ےہ:٪
اخربنا احمد بن عبداهلل الصا لیح (فساق بسندہ) ںیمہ٪ادمح٪نب٪دبعاهلل٪ااصلیحل٪ےن٪ربخ٪دؼ(٪لُؾرؼ٪دنس٪وک٪درک٪ایک)٪ تعایل عنھما ططعـ٪نب ٪دعس ٪ےس٪ؽۃ ٪اےنپ ٪قاؿ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل ٪امہنع ٪ےس ٪ہک٪ عن مصعب بن سعد عن ابیہ ریض اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم عن وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےس ٪اس ٪ا كف ٪ےک٪ انہ قال سئل رسول اهلل صیل اهلل ٰ الذین ھم یف صلوتھم ساھون قال اضاعۃ الوقت قارے٪ںیم٪وسال٪وہا،فرامقا٪اس٪ےس٪رماد٪ؽظف٪وھکقا٪ےہ۔ 301۔
ٰ
دحكف٪:۱١٪اامس٪انب٪اقاں٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪راؽؼ: قال وقت الظھر ایل وقت العصر ووقت العصر ایل فرامقا٪رہظ٪اک٪ؽظف٪رصع٪قك٪ےہ٪اؽر٪رصع٪اک٪ؽظف٪رغمؿ٪قك٪اؽر٪ المغرب وقت المغرب ایل العشاء و العشاء ایل رغمؿ٪اک٪اشعء٪اؽر٪اشعء٪اک٪رجف٪قك۔ الفجر 302۔
دحكف٪:۱۳٪اامس٪احطؽؼ٪رشح٪اعمین٪االقار٪ںیم٪راؽؼ٪ضحؿ٪اوبہرریۃ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس٪وسالُ ٪ہؾا٪:٪ما التفریط یف الصالة(٪امنر٪ںیم٪ رفتطی ٪ایک ٪ےہ؟) ٪فرامقا٪ :ان تؤخر حیت یجیئ وقت االخری (303ہی ٪ہک ٪لُؾ ٪اقك ٪امنر ٪یک ٪قاریخ ٪رکے ٪اہیں ٪قك ٪ہک ٪دؽرسؼ ٪اک ٪ؽظف٪ ا اجےئ) 304 دحكف٪:۱٢٪زین٪اُیس٪ںیم٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪راؽؼ٪:قال تفوت صالة حیت یجیئ وقت االخری (فرامقا ٪امنر ٪وفؿ ٪ںیہن ٪وہیت ٪خـ ٪قك ُ ٪دؽرسؼ ٪اک ٪ؽظف ٪ہن ٪ا اجےئ) ٪ینعی ٪خـ ٪دؽرسؼ ٪اک ٪ؽظف ٪ا قا ٪ےلہپ ٪اضق ٪وہیئگ۔ ہیبنت٪:اں٪ا قاؿ٪ؽااحدكف٪ےس٪وجاؿ٪ںیم٪اقنيلئ٪عمج٪یک٪اغكف٪یعس٪اداعےئ٪صیصخت٪ےہ٪ےسج٪صلّایج٪ےن٪یئک٪ؽرص٪یک٪وطالین٪رقتری٪ںیم٪تہب٪ یہ٪كمچ٪رک٪ایبں٪ایک٪سج٪اک٪آمل٪ہی٪ہک٪ارگہچ٪طیکارثۃ٪ؽااحدكف٪وتمارتۃ٪ہر٪امنر٪ےک٪ےلُ ٪جدا٪ؽظف٪اتبریہ٪ںیہ٪احمتظف٪ؽظف٪یک٪اہنكف٪قادیک٪دشقد٪ ؿ٪امیل٪رہھٹا٪ریہ٪ںیہ٪رگم٪ںیمہ٪رفس٪ؽریغۃ٪احالؿ٪ںیم٪رہظ٪ؽرصع٪ؽرغمؿ٪ؽاشعء٪اچ٪ر٪ فرامریہ٪ںیہ٪ؽظف٪اضعئ٪رکےن٪وک٪گباۃِ٪میظع٪ؽومخ ِـ٪ذعا ِ دنبؼ٪ؽظف٪ امنرؽں٪یک٪قا ِ
٪301رشح٪اۃنسل٪لالامس٪الیعؾؼ٪قاؿ٪رمااعۃ٪اولظف٪وبطمہع٪العکیـ٪االشالیم٪ریبؽؿ٢۱٦/۳٪ ل ٪302اتکؿ٪ا رذۃ٪اخبالف٪الہ٪اوکلفۃ٪ؽادملكبۃ ٪ی٪الصلؾاؿ٪اخل٪دارااعملرف٪الیععاكبۃ٪الوہر۳١،۳۳/۳٪ ٪303رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٤/۳٪ ٪304رشح٪اعمین٪االقار٪قاؿ٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳٤/۳٪
Page 125 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ھچک٪رضؽر٪ںیہن٪اچےہ٪ؽظف٪ےس٪ےلہپ٪ڑپھ٪ںیل٪اچںیہ٪ؽظف٪وھکرک٪ڑپںیھ٪افلدا٪ذحمؽر٪ںیہن٪ہک٪دؽ٪اچر٪رؽاںیتی٪امہرے٪ایخل٪ےک٪اطمقب٪ظرا ں٪ احبؿ٪اوصل٪وک٪رخح٪ایک٪ےہ٪سج٪اک٪وجاؿ٪ااسی٪ میظع٪ؽااحدكف٪وتمارتۃ٪ےک٪اخمفل٪ا ںیئگ٪ؽۃ٪ںیمہ٪ےب٪دیقؼ٪انبیئگ٪ںیہ٪اہیں٪صلّایج٪ےن٪تہب٪ھچک٪ا ِ ؿ٪رصہحي٪ظرا ں٪میظع٪ؽااحدكف٪وتمارتۃ٪ےک٪ یہ٪رعضی٪ؽوطلی٪دقا٪ایگ٪ےہ٪وانا اقول(٪اؽر٪ںیم٪اتہک٪وہں۔ؿ)٪كیّـ٪ارعلس٪مث٪اشقن٪ارشادا ِ ضی ٰٰں ٪اهلل ٪دنچ ٪لمتحم٪رؽاقاؿ ٪نج ٪ںیم٪رؽاقۃ ٪دراقۃ٪وس٪۳١١اامتحالؿ،ہن ٪وضحر٪ اقمقل٪ااسی ٪یہ ٪شاامں٪عمج ٪رکایل ٪وہقا ٪وت ٪اں٪ےک ٪اقمہلب ٪اک٪قاس ٪انيل٪اھت ٪جـ ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےس ٪اُں ٪ےک ٪وبثؿ ٪یہ ٪رپ ٪نیقی ٪ہن ٪دعب ٪ميلست ٪وبثؿ ٪وخایہ ٪وخنایہ ٪ینعم ٪عمج ٪یقیقح ٪یک ٪نيیعت،اامتحیل ٪قاوتں ٪رپ ٪جدا٪ ؽروسل ٪ےک ٪رصحی ٪ااکحس ٪ویکرکن ٪اُاھٹدےے ٪اجںیئ ٪اےسی ٪ومکحں ٪ےک ٪اقمہلب ٪وک ٪اُںیہن ٪ےک ٪قاہی ٪اکیلج ٪ؽاحض ٪وبثؿ ٪دراکر ٪اھت ٪ہن ٪ہی ٪ہک ٪كرؽ ِر ٪رقاں٪ ادتباء٪ںیم٪ہہک٪دےئجی٪ؽۃ٪دحںیثی٪نج٪ںیم٪قاؽلی٪وک٪اخمفل٪یک٪دلخ٪ںیہن٪ااہتن٪ںیم٪ھکل٪دےئجی٪ااحدكف٪احصح٪وج٪عمج٪رپ٪عـع دا٪ؽلغتبا٪داللف٪رکیت٪ںیہ٪ اؽر٪سب٪ا ؿ٪ےک٪فرامےئ٪ےس٪ؽۃ٪وصنؿ٪اقؽعہ٪لؼبتبہ٪رسفمۃ٪وہںیئگ٪صلّایج٪سب٪ایس٪اقك٪ہتکن٪رپ٪ثحب٪اک٪ہلصيف٪ےہ٪اں٪رؽاقاؿ٪اک٪اابثؿ٪عمج٪یقیقح٪
دقتمی٪ؽقاریخ٪ںیم٪صن٪یعطق٪ینيقي٪رسفم٪قااقق ِل٪قاؽلی٪وہقا٪قاكف٪رکدےئجی٪قا٪ظرا ں٪میظع٪ؽااحدكف٪وتمارتۃ٪ےک٪اقمقل٪رنؼ٪رقاں٪رؽرویں٪ےس٪ اکس٪اکنےنل٪اک٪اظرار ٪ےئجی٪ںیم٪رصف٪وصنؿ٪ظرا ں ٪ؽدحكف ٪اک٪قاس٪اتيل٪وہں٪اے٪ضحؿ ٪امنرؽں٪یک٪وتتیق٪اُں ٪ےک٪ےئل٪اؽاقؿ ٪یک٪نيیعت٪وت٪ دمعا٪اضق٪رکدانی٪ؽظف٪وھکدانی ٪ماس٪وت٪ ؿ٪دنی٪ےس٪ےہ٪اؽر٪امہرا٪ا ؿ٪اک٪امتس٪اُط ِـ٪رموحہم٪اک٪اامجف٪اقمئ٪ہک٪ؽظف٪ےس٪ےلہپ٪امنر٪قالط٪اؽر ٪د رضؽرقا ِ اؿ٪ػتیـ٪ؽتيعطق٪ومعامؿ٪یک٪ثحب٪ےس٪ھچک٪كالہق٪ہن٪راہ۔اس٪لعف٪عمج٪اک٪وج٪احلص٪ےہ٪ینعی٪امنر٪شیپ٪ارؽظف٪قا٪وفتكف٪ؽظف٪اُس٪یک ٪مطـ٪رپ٪ وت ٪مہ ٪اؽر ٪ا ؿ ٪ضـ ٪قفتم ٪وہےئل ٪اؿ ٪ا ؿ ٪دم ٪ںیہ ٪ہک ٪اس ٪ماس ٪یعطق ٪یک ٪ہی ٪وصرؿ ٪اخؿ ٪جالل ٪ےہ ٪اسیج ٪ؽۃ ٪ماس ٪یعطق ٪ےہ ٪ؽاسی ٪یہ ٪یعطق٪ وبثؿ٪اس٪یک٪جلّـ٪اک٪دےئجی٪ؽرہن٪ینيقي٪ےک٪وضحر٪ینظ٪لمتحم٪اک٪قاس٪ہن٪ےئجیل٪جدا٪یک٪شاں٪اؽر٪وت٪اؽر٪عمج٪دقتمی٪ںیم٪یھب٪یہی٪رجاؿ٪ےک٪اداعہک٪قاؽلی٪وک٪ دلخ٪ںیہن٪ااحدكف٪احصح٪عـع دا٪داللف٪رکیت٪ںیہ٪احالہکن٪رسفم٪ؽینيقي٪وہقا٪درانکر٪اوبداؽد٪شا٪اامس٪لیلج٪ااشلں٪رصتحی٪فرامایگ٪ہک٪اس٪ےک٪قارے٪
ںیم٪افلدا٪وکیئ٪دحكف٪حیحص٪یھب٪ہن٪وہیئ٪رگم٪اہں٪ہی٪ےہک٪ہک٪اینپ٪رقاں٪اانپ٪دوعٰؼ٪ےہ٪وبثؿ٪امےنگن٪ؽاےل٪اک٪ھچک٪دانی٪دہراقا٪ےہ٪والحول والقوة ّاال باهلل العیل العظیم۔
ہفیطل٪:صُلّایج٪ےن٪اقك٪لثم٪رپ٪ااہتنےئ٪رہظ٪ےک٪اابثؿ٪ںیم٪دحكف٪شالئ٪كرؽاكف٪لسایئ٪نع٪اجكر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ؽدحكف٪اامطـ٪ربجلی٪ہیلع٪ الصلٰؾۃ٪ؽالسالس٪ےس٪ادتسالل٪ایک٪نج٪ںیم٪اھت٪ہک٪ےلہپ٪دں٪یک٪رہظ٪وضحر٪ایلع٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪طُؾرح٪دےتلھ٪یہ٪ڑپیھ٪اؽر ُ٪دؽرسے٪دں٪ یک٪اُس٪ؽظف٪ہک٪شاہی٪اقك٪لثم٪وک٪چنہپ٪ایگ٪اس٪نػسك٪رپ٪ارتعاؿ٪وہقا٪اھت٪ہک٪اں٪دحوثیں٪ںیم٪لک٪یک٪رصع٪یھب٪وت٪ایس٪ؽظف٪ڑپینھ٪ا یئ٪ےہ٪وت٪اقك٪ ف٪رہظ٪متخ٪وہاجقا٪ہن٪لکال٪ہکلب٪دعب٪لثم٪رہظ٪ؽرصع٪دؽونں٪امنرؽں٪ںیم٪ؽظف٪رتشمك٪وہقا٪افتسمد٪وہا٪صلّایج٪اُس٪ےک٪دعف٪ںیم٪فرامےت٪ لثم٪رپ٪ؽظ ِ ںیہ٪رؽاكف٪لسایئ٪ےک٪ینعم٪ہی٪ںیہ٪ہک٪ا رضحنؿ٪عـــہ٪ےن٪ےلہپ٪دں٪رصع٪خـ٪ڑپیھ٪ہک٪اقك٪لثم٪شاہی٪ا ایگ٪اؽر٪دؽرسے٪دں٪رہظ٪ےس عــہ یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪۳٢٪طبہ٪ ف٪۳ایعمراقحل٪ؿ٤١۱٪
Page 126 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اقك٪لثم٪رپ٪افرف٪وہ٪ےئل٪ہی ٪طعیے٪ںیہن٪ہک٪ھچک٪ؽظف٪وطبر٪اچر٪رتعک٪دؽونں٪امنرؽں٪ںیم٪رتشمك٪ےہ٪دلیل٪رمحج٪قامـ٪اایتخر٪رکےن٪ینعم٪ تعایل علیہ وسلم قال وقت الظھر ایل ان اؽّل ٪یک ٪ہی ٪ےہ ٪ہک ٪رؽاكف ٪یک ٪ےہ ٪ملسم ٪ےن ٪دبعاهلل ٪نب ٪رمعؽ ٪ےس ٪ان النیب صیل اهلل ٰ
یحضر العصر٪اؽر٪اہک٪اهلل٪اعتیٰل٪ےن٪
ینعی٪ہر٪امنر٪اک٪ؽظف٪دحیلعٰۃ٪كلیذٰدۃ٪ےہ٪ایس٪ؽاےطس٪فرامقا٪ا رضحنؿ٪عــہ٪ےن٪انما
التفریط عیل من لم یصل حیت یجیئ وقت الصالة االخری رواہ مسلم وغریہ٪وت٪طؼیصا٪ااحدكف٪اؽر٪اس٪ا كف٪اک٪یہی٪ےہ٪ہک٪ اقك٪امنر٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪دؽرسؼ٪امنر٪ادا٪ںیہن٪وہیتکس٪رھپ٪ارگ٪دحكف٪اجكر٪ںیم٪ینعم٪ؽۃ٪ہن٪رکںی٪وج٪مہ٪ےن٪ےئ٪ںیہ٪ہک٪ڑپھ٪ےکچ٪اقك٪لثم٪ںیم٪
ہکلب٪ہی٪رکںی٪ہک٪ڑپینھ٪رشؽف٪یک٪خـ٪ہک٪اقك٪لثم٪وہیئ٪وت٪اعترؿ٪وہاگ٪درایمں٪اں٪ااحدكف٪ےک٪نج٪ےس٪اصتبار٪اؽاقؿ٪ہر٪امنر٪یک٪ولعمس٪وہیت٪ ےہ٪اؽر٪اس٪دحكف٪اجكر٪ںیم٪سج٪ےس٪ارتشاك٪اکنےتل٪ںیہ٪اؽر٪ؽظف٪اعترؿ٪وماتقف٪رکین٪اچےہ٪اؽر٪وصرؿ٪وماتقف٪یک٪ہی٪ےہ٪وج٪مہ٪ےن٪ ہنيعب٪اُیس٪دلیل٪ےس٪وج٪زگرؼ٪دحكف٪لسایئ٪ںیم305٪اھ٪صلزصا۔ ایبں٪یک٪اؽر٪شادہ٪اس٪یک٪دحكف٪ربجلی٪ےہ٪ینعم٪اس٪ےک٪یھب٪ؽیہ٪ںیہٖ ٪ الحمدهلل ہی ٪وت ٪ا ہی٪رکہمی٪اؽر ٪امہرؼ ٪دحوثیں ٪ےس٪دحكف ٪٢٦٪ؽ٪٢٨٪یک ٪تبسن٪صلّایج٪یک ٪اہشدؿ٪ےہ ٪ہک ٪یضتقم ٪ااحدكف٪ؽا قاؿ ٪اک ٪یہی٪ےہ ٪ہک٪
اقك٪امنر٪ےک٪ؽظف٪ںیم٪دؽرسؼ٪ادا٪ںیہن٪وہیتکس٪رگم٪ےھجم٪اہیں٪صلّایج٪اک٪ملظ٪ػاہر٪رکقا٪ےہ٪افوقل وباهلل التوفیق اؽّل دا 306دحكف ٪ربجلی ٪ؽدحكف ٪شالئ٪ںیم ٪ہی ٪طعیے٪ہک ٪صلّایج٪ےن٪شاہیعف ٪یک٪دیلقت٪اجدم٪ےس٪ھکیس ٪رک ٪امجےئ٪ہرزگ ٪ںیہن٪ےتمج٪دحكف ٪ربجلی٪ تعایل علیہ وسلم حنی کان الظل كرؽاكف٪اجكر٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ںیم٪لسایئ٪ےک٪اہیں٪ویں٪ےہ٪:ان جرب یل ایت النیب صیل اهلل ٰ مثل شخصہ فصیل العصر ثم اتاہ یف الیوم الثاین حنی کان ظل الرجل مثل شخصہ فصیل الظھر 307۔
دؽرسؼ ٪رؽاكف ٪ںیم ٪ےہ٪ :ثم مکث حیت اذاکان فیئ الرجل مثلہ جاء ہ للعصر فقال قم یا محمد فصیل العصر ثم جاء ہ من الغدحنی کان فیئ الرجل مثلہ فقال قم یاٰمحمد فصل فصیل الظھر 308۔
عــہ٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪۳٢٪طبہ
٪305ایعمراقحل٪ہلئسم٪اہچرس٪ثحب٪ا رخ٪ؽظف٪رہظ٪ہبتکم٪قدریہی٪الوہر٪ؿ٪۱۳٦٪قا۱٢۳٪ ٪306ؽاحض٪رےہ٪ہک''٪اؽّل دا''٪ےک٪دلی٪ںیم٪ذموکر٪امتس٪رؽاقاؿ٪اک٪رتہمج٪ےلہپ٪زگراکچ٪ےہ۔ارگ٪رضؽرؿ٪وہوت٪ہحفص٪٢٧٨٪یک٪رطف٪روجف٪رکںی۔دامئ ٪307ااسنلیئ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪ا رخ٪ؽظف٪اشعل٪وبطمہع٪ہیفلس٪الوہر٦١/۳٪ ٪308ااسنلیئ٪اتکؿ٪اوملاتیق٪٪اؽّل٪ؽظف٪اسعلء،وبطمہع٪ہیفلس٪الوہر٦٢/۳٪ Page 127 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ص دنسم ٪ا زٰض٪ںیم٪ایب ٪وعسمد ٪دبرؼ ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل٪مبہ٪ویں ٪ےہ٪ :اتاہ حنی کان ظلہ مثلہ فقال قم فصل فقام فصیل العصر اربعا ثم اتاہ من الغدحنی کان ظلہ مثلہ فقال لہ قم فصل فقام فصیل الظھر اربعا 309۔دارعـیؽ٪ؽربطاین٪ؽاوبرمع٪ےک٪
اہیں٪كرؽاكف٪ہبقع٪نب٪رمعؽ٪ؽریشب٪نب٪ہبقع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ویں٪ےہ٪:٪جاء ہ حنی کان ظل کل شیئ مثلہ فقال یا محمد صیل
العصر فصیل ثم جاء ہ الغدحنی کان ظل کل شیئ مثلہ فقال صیل الظھر فصیل 310ہی٪ضـ٪دحںیثی٪رصتحی٪رصحی٪ںیہ٪ لت لی ہک٪رؽ ِح٪اںیم٪ہیلع٪الصالۃ٪ؽا س ش٪رہظ٪ےک٪ےئل٪احرض٪اس٪ؽظفُ ٪ہؾےئ٪خـ٪شاہی٪اقك٪لثم٪وک٪چنہپ٪اکچ٪اھت٪اس٪ؽظف٪امنر٪ڑپ ھیے٪ےک٪ےئل٪رعؿ٪یک٪
اؽر ٪وضحر ٪ادقس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪ڑپیھ ٪اس ٪ےک ٪ہی ٪ینعم ٪ویکرکن ٪نکمم ٪ہک ٪متخِ ٪لثم ٪قك ٪امنر ٪ےس ٪افرف ٪وہےلے ٪ےھت۔دحكف٪ شالئ٪كرؽاكف٪دبعاهلل٪نب٪سیق٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ںیم٪اوبداؽد٪ےک٪اہیں٪ویں٪ےہ:امربالالفاقام الفجر حنی ا نشق (ایل قولہ) فاقام
الظھر
یف
وقت
العصر
الذی
کان
قبلہ
311۔
اس ٪ںیم ٪رصتحی ٪ےہ ٪ہک ٪اقك ٪لثم ٪وہےن ٪رپ ٪قالل ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن ٪رہظ ٪یک ٪ریبکت ٪یہک ٪وت ٪لثم ٪قك ٪فراف ٪اسیک۔ قااین ا ہی٪رکہمی٪وت٪ا ؿ٪ےک٪كردقك٪اعس٪ےہ٪اؽر٪ااحدكف٪ربجلی٪ؽشالئ٪اخؿ٪اؽر٪ا ؿ٪ےک٪اوصل٪ںیم٪اعس٪ؽاخؿ٪اعتمرؿ٪ںیہن٪ہکلب٪اعس٪اُس٪ ضز اخؿ٪ےس ٪طـ٪وہاجےئ٪اگ٪ؽذہلا٪وخد٪یھب٪اہیں٪اعمرہض٪رصف٪ااحدكف٪ںیم٪امقا٪ہن٪ا كف٪ؽدحكف٪ںیم٪رھپ٪اُں٪دحوثیں٪ےک٪اقمقل٪ا كف٪اک٪ شیپ ٪رکقا ٪ایک ٪ینعم،ایک ٪ا ؿ ٪ےک ٪داؽں ٪وک ٪ا كف ٪اعس ٪ںیہن ٪ریتہ ٪صیصخت ٪ماس ٪وہاجیت ٪ےہ۔ االخری 312ےس٪اُس ٪اک٪ؽظف٪اخؿ ٪رماد ٪ےئجیل٪ینعی٪ قالبدا ااحدكف٪ںیم ٪دعف٪اعمرہض٪ویں ٪یھب٪نکمم ٪ہک ٪دحكف٪رفتطی ٪ںیم ٪وقت الصالة ٰ ف٪رتشمك٪قایق٪ےہ٪اضق٪ہنُ ٪ہؾیئ٪اؽر٪دحكف٪دبعاهلل٪نب٪رمعؽ٪ںیم٪رہظ٪ ف٪اخؿ٪ا اجےئ٪خـ٪قك٪ؽظ ِ امنر٪اضق٪خـ٪وہیت٪ےہ٪ہک٪دؽرسؼ٪امنر٪اک٪ؽظ ِ
وخاۃ٪رصع٪دؽونں٪ےس٪سج٪ںیم٪اچےہ٪ؽظف٪اخؿ٪ےل٪ےئجیل٪اؽر٪دؽرسؼ٪ںیم٪ؽظف٪قلطم٪ینعی٪رہظ٪اک٪ؽظف٪اخؿ٪ؽظف٪رصع٪ا ےن٪قك٪ےہ٪خـ٪ رصع ٪اک ٪ؽظف ٪ا قا ٪رہظ ٪اک ٪اخؿ ٪ؽظف ٪ہن ٪راہ ٪ارگہچ ٪رتشمك ٪قایق ٪وہ ٪قا ٪رہظ ٪اک ٪ؽظف ٪رصع ٪ےک ٪ؽظف ٪اخؿ ٪ا ےن ٪قك ٪ےہ ٪ہک ٪اس ٪ےک ٪دعب ٪رہظ ٪اک ٪ؽظف٪ اخؿ٪وخاۃ٪
ص ٪309بصن٪ارلاقۃ٪وحباہل٪دنس٪ا زٰض٪نب٪راوہہی٪قاؿ٪اوملاتیق٪ہبتکم٪اشالہیم٪رقاؿ٪اخیشل٢٢۱/۳٪ ص ٪310دارعـیؽ٪وحباہل٪دنس٪ا زٰض٪نب٪راوہہی٪قاؿ٪اوملاتیق٪ہبتکم٪اشالہیم٪رقاؿ٪اخیشل٢٥٦/۳٪ ٪311رتذمؼ٪قاؿ٪اوملاتیق٪وبطمہع٪ردیشہی٪دیلہ٢٥/۳٪ 312رتذمؼ٪قاؿ٪اوملاتیق٪وبطمہع٪ردیشہی٪دیلہ٢٥/۳٪ Page 128 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
امتحل٪ارتشاك٪عـــہ٪وک٪دعف٪رکںیکس،صلّایج٪دم ٪اننب٪ا شاں٪ےہ٪ رتشمك٪افلدا٪ںیہن٪راتہ٪وت٪وصرؿ٪وماتقف٪ایس٪ںیم٪رصحنم٪ہن٪یھت٪سج٪ےس٪ا ؿ٪ا ِ رگم٪ااقطـ٪دلیل٪ےک٪رگ٪اابنر٪دہعؽں٪ےس٪شالطـ٪لکن٪اجقا٪لکشم۔ ف٪رہظ٪ںیم٪ا كف٪ؽااحدكف٪وتتیق٪ےک٪ومعس٪ؽوظاہر٪رپ٪ؽۃ٪اامیں٪ہک٪ہن٪ا كف٪اصحل٪صیصخت٪ اؿ٪اس٪رصحی٪ملظ٪ؽقاا فا ی٪وک٪دےھکیے٪ہک٪ہلئسم٪ؽظ ِ ہن٪ہی٪دحںیثی٪القئ٪قاؽلی٪ہن٪اں٪ےک٪اقمقل٪احصح٪دحكف٪اققل٪وبقل٪ہکلب٪ؽاخـ٪ہک٪ؽۃ٪دحںیثی٪قاؽولیں٪یک٪ڑھگؿ٪ےس٪وماقف٪رکیل٪اجںیئ٪ارگہچ٪ ؽۃ٪اُس٪قاؽلی٪ےس٪اصف٪اقا٪رکیت٪وہں٪اؽر٪اں٪ںیم٪ہرزگ٪قاؽلی٪ہن٪یک٪اجےئ٪ارگہچ٪ےب٪دظّف٪اُےس٪ہگج٪ديتي٪وہں۔اؽر٪خـ٪ہلئسم٪عمج٪یک٪قارؼ٪ لتی ٪وفرا٪اگنۃ٪ٹلپ٪اجےئ٪اؿ٪ا كف٪ؽااحدكف٪ؽاخـ٪اصیصختل،اؽر٪اُں٪ےک٪اقمقل٪رنؼ٪اامتحیل٪دنچ٪رؽاقاؿ٪ؽاخـ٪االامتعد٪ؽیعطق٪ا طیـ،اؽر٪اں٪ ا ےئ د ےک ٪ےئل ٪ا قاؿ ٪ؽااحدكف ٪ےک ٪اطمقب ٪اصف ٪ؽفیظن ٪احملم ٪رمدؽد ٪ؽقالط،رغؿ ٪رشتعی ٪اےنپ ٪رھگ ٪یک ٪ےہ،ااہتجد ٪یک ٪وکرھٹؼ ٪دؽہرے ٪دریک٪ نرھ ےہ۔دقاكف٪اک٪كیّؾ٪دؽونں٪قاوگں٪ت٪ےہ،وپرؿ٪یک٪ڑسك٪ںیم ٪ش٪اک٪رہتس٪ےہ ٪ع : رگ٪ںیم٪ایگ٪اِدرھ٪ےس٪اُدرھ٪ےس٪لکن٪ایگ ہفیطل٪:دحكف٪تسب٪ؽمتشہ٪رمؽؼ٪حیحص٪ملسم٪رشفی٪ےک٪وجاؿ٪ںیم٪صلّایج٪یک٪كراںیتک٪اقق ِل٪امتشا۔ ضز اؽّل دا :ف٪۳ہی٪دحكف٪اُیس٪صخش٪ےک٪قح٪ںیم٪ےہ٪ہک٪قالذعر٪قاریخ٪رکے٪ہن٪اُس٪ےک٪قح٪ںیم٪وج٪سمفر٪وہ،ہی٪ؽیہ٪دوعٰؼ٪قاػلہ٪صیصخت٪ےب ٪طـ٪ ےہ۔ قااین٪:٪شتـ٪دحكف٪وخد٪امنر٪رفس٪اک٪وسےت٪ںیم٪اضق٪وہاجقا٪ےہ٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اُس٪ؽظف٪رفس٪یہ٪ںیم٪ےھت٪وت٪امنر٪رفس٪وک٪ اس٪مکح٪ےس٪اخرح٪امانن٪رطہف٪اہجلف٪ےہ۔ قالبدا٪:ذعر٪دبرت٪ارگباۃُ ٪شتیے٪فرامےت٪ف٪٢ںیہ٪ارگ٪وہک٪ہک٪ہی٪دحكف٪رفس٪ںیم٪فرامیئ٪یھت٪سپ٪سمفر٪وک٪مکح٪اس٪اک٪شالم٪وہاگ٪وت٪اہک٪اجےئ٪اگ٪ہک٪رظف٪ وقل٪یک٪قامـ٪اؽر٪ظرہنی٪اُس٪یک٪میمعت٪قا٪صیصخت٪رپ٪ںیہن٪وہیت۔ اوقل٪:صلّایج!٪یسک٪ڑپےھ٪ےھکل٪ےس٪رظف٪ؽشتـ٪اک٪فرص٪وھکیس٪ہی٪ںیہن٪اہک٪اجقا٪ہک٪دحكف٪رفس٪ںیم٪فرامیئ٪یھت٪ہکلب٪بلطم٪ہی٪ےہ٪ہک ِ ٪امنر٪رفس٪اک٪ اضق٪وہقا ٪شت ِـ ٪ارشاد ٪وہا ٪وت٪وخد ٪شت ِـ ٪صن٪مکح٪صن٪ےس٪ویکرکنُ ٪جدا ٪رےہ٪اگ٪ایک٪ملظ٪ےہ٪ہک٪صن٪اک٪اخؿ٪سج٪ومرد ٪ںیم٪ؽرؽد ٪ؽیہ٪اخرح٪ ؽقاوصقمد،اؽر٪صن٪اس٪ےک٪ابمنی٪رپ٪وصقمر٪ؽدحمؽد۔ عـــہ اوقل٪:ػاہر٪ےہ٪ہک٪اامتحل٪ارتشاك٪ہلئسم٪عمجم٪ںیم٪اقلئ٪عمج٪وک٪افلدا٪قاعف٪ںیہن٪عمج٪دقتمی٪ےس٪وت٪اُےس٪زم٪یہ٪ںیہن٪اؽر٪عمج٪قاریخ٪یھب٪اس٪ےک٪اقلئ٪ ن ےک٪كردقك٪رصف٪ا اغر٪ؽادتباےئ٪ؽظف٪ا رخ٪دقبر٪اچر٪رتعک٪ےس٪وصخمؿ٪ںیہن٪طعہدا٪خـ٪ؽظف٪رتشمك٪رہھٹا ٪ہلؽ٪امنر٪یھب٪اےنپ٪ؽظف٪رپُ ٪ہؾیئ٪اؽر٪اس٪ ٪وہرک٪دؽرسؼ٪ےک٪ؽظف ٪ںیم٪ڑپیھ٪اجےئ٪کما ےک٪دعب٪دؽرسؼ٪یھب٪اےنپ٪ؽظف ٪ںیم،ہی٪عمج٪وصرؼ٪ےہ٪ہن٪یقیقح ٪ہک٪اقك٪امنر ٪اےنپ٪ؽظف ٪ےس٪اخرح ُ ُ
الیخیف ٪۳٢طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ(٪س)
ف٪۳ایعمراقحل٪ہلئسم٪مجنپ٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪ؿ،٤۳٧٪ف٪٢ایعمراقحل٪ؿ،٤۳٧٪ف٪٢ایعمراقحل٪ؿ٤۳٧٪
Page 129 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رالع دا ٪:ایقطـ٪درلقا٪كراتک٪وت٪ہی٪یک٪ہک٪فرامےت٪ف٪۳ںیہ٪ارگ٪رظف٪وک٪دلخ٪وہوت٪اہک٪اجےئ٪اگ٪ہک٪ہی٪وقل٪ا رضحنؿ٪عــہ٪ےن٪ؽظف٪امنر٪رجف٪ےک٪اؽر٪ وفؿ٪وہاجےن٪امنر٪رجف٪ےک٪دنین٪ںیم٪فرامقا٪اھت٪سپ٪مکح٪رفس٪رجف٪یہ٪اک٪ایبں٪ایک٪سج٪اک٪عمج٪رکقا٪یسک٪امنر٪ےس٪نکمم٪ہن٪اھت٪ہن٪رہظ٪ؽرصع٪رغمؿ٪اشع٪رفس٪ یک٪اک۔ اوقل٪:یئھب٪ہی٪وت٪وخؿ٪یہ٪کِیکا،اہں٪صُلّایج!٪دحكف٪ںیم٪اک٪ےہ٪اک٪ارشاد٪وہراہ٪ےہ٪رجف٪رفس٪یک٪اک٪ہن٪اؽر٪امنرؽں٪رفس٪یک٪اکینعی٪ای ٪یک٪امنر٪ںیم٪ریصقت٪اُس٪ ؽظف٪وہیگ٪ہک٪لُؾ٪اُےس٪ہن٪ڑپےھ٪اہیں٪قك٪ہک٪رہظ٪اک٪ؽظف٪ا اجےئ٪تہب٪وقعمل٪وسرح٪ےلکن٪رہپ٪دں٪ڑچےھ٪كیھٹ٪دؽرہپ٪وہ٪خـ٪قكِ ٪ امنر٪رجف٪اُاھٹ٪ ک ح ر ھیے٪ھچک٪ریصقت٪ںیہن٪خـ٪رہظ٪اک٪ؽظف٪ا ےئ٪اس٪ؽظف٪ریصقت٪وہیگ٪ا نّا اهلل وا ّنا الیہ راجعون٪oصُلّایج! ِ٪دیّل٪ںیم٪وت٪ا ھّے٪اےھچ٪میکحُ ٪شتے٪ےئگ٪ ںیہ،ےنھکل ٪ےلچ ٪ےھت ٪وت ٪ےلہپ ٪دامف ٪یک ٪ضبن ٪داھکیل ٪وہیت،امنرںی ٪قاچن ٪ںیہ ٪اُں ٪ںیم ٪اچر ٪وتمایل ٪االؽاقؿ ٪اؽر ٪رجف ُ ٪جدا ٪ضـ ٪اک ٪مکح ٪ایبں ٪ےئجی ٪وت ٪وطبر٪ لعلیـ٪ہی٪ہملک٪حیحص٪اسیج٪ہک٪دحكف٪۱۳٪ؽ٪۱٢٪ںیم٪اوقا ِل٪ضحؿ٪اوبہرریۃ٪ؽانبِ٪ابعس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےس٪زگرا٪ہک٪اخؿ٪رجف٪اک٪مکح٪اں٪وظفلں٪ ےس٪ارشاد٪وہہک٪خـ٪قك٪رہظ٪ہن٪ا ےئ٪رجف٪ہن٪ڑپ ھیے٪ںیم٪ریصقت٪ںیہن۔ خض اخسم٪:اوقل٪صلّایج!٪اابتعر٪ومعس٪ظفل٪اک٪ےہ٪ہن٪وصخؿ٪شتـ٪اک٪وت٪ارخاح٪رہظ٪ؽرصع٪ؽرغمؿ٪ؽاشع٪ےک٪ایک ٪طعیے،ہی٪ایک٪متس٪اہجلف٪ےہ٪ہک٪ا ؿ٪اک ٪ش٪ ن اػالص٪صن٪ؽومشل٪ومرد٪ےس٪نػسك٪رکے٪ا ؿ٪وجاؿ٪ںیم٪ااصتقر٪یلع٪اوملرد٪شیپ٪رکدںی٪قا٪ؽۃ٪ےب ٪عکؽ٪ہک٪دوخل٪ومردے٪ےس٪را دشا٪ااکنر٪قا٪ہی٪ وشرا٪وشرؼ٪ہک٪اُیس٪رپ٪الؼؾاف٪اُیس٪ںیم٪ااصحنر٪رغؿ٪دیساھ٪ہ ان٪ہر٪رطح٪قاوگار۔ ک ن شاد دشا٪ :اؿ ٪اؽر ٪ا ںیھکن ُ ٪ھلتن ٪وت ٪كالؽۃ ٪یک٪وپؿ ٪قادنیھ٪ف٪ ٢ہک ٪سمفر ٪عمج٪رکےن ٪ؽاےل ٪وک٪رضؽر ٪ےہ٪ہک ٪ارادۃ٪عمج٪اک ٪ہلؽ ٪امنر ٪ےک٪ؽظف ٪ےک٪
ادنرادنر٪رکرےھک٪سج٪ےن٪ارادۃ٪ہن٪ایک٪اُس٪یک٪عمج٪درضـ٪ہن٪وہیگ٪سپ٪ارگ٪سمفر٪وک٪یھب٪شالم٪رکؽ٪وت٪ااسی٪سمفر٪ومرد٪ؽلمحم٪دحكف٪اک٪وہاگ۔ اوقل٪:ہی٪ااسی٪ؽاسی٪مت٪ہہک٪رےہ٪وہ٪قا٪دحكف٪ارشاد٪فرامریہ٪ےہ٪دحكف٪ںیم٪وت٪اےسی٪ؽےسی٪یک٪ںیہک٪لُؾ٪یھب٪ںیہن٪اہک٪اینپ٪وہاےئ٪سفن٪رپ٪ااحدكف٪اک٪ داھل٪القا٪یہ ٪لم٪قایدحكف٪ےہ۔ ن شالع دا اوقل٪:وخد٪سمفر٪وک٪شالم٪ہہک٪رےہ٪وہ٪ہن٪سمفر٪ےس٪اخؿ٪وت٪الرجس٪دحكف٪ؽۃ٪مکح٪فرامریہ٪ےہ٪وج٪سمفر٪ؽمیقم٪ضـ٪وک٪شالم٪ایک ٪ھال٪اگنچ٪ ک ک میقم٪یھب٪ارگ٪ؽظف٪ےک٪ادنر٪ادنر٪تین٪رےھک٪ہک٪ہی٪امنر٪ؽظف٪زگر٪اجےن٪ےک٪دعب٪ڑپھ٪ولں٪اگ٪وت٪ریصقت٪ںیہنُ ٪ھالُ ٪ھال٪رافطیؾں٪اک٪ذمہـ٪ویکں٪ںیہن٪ ھکل٪دےتی٪اؽر٪دعب٪رخایب٪رصبۃ٪ںیہن٪ہکلب٪ابتیہ٪وکہف٪ارگ٪احلص٪رہھٹے٪اگ٪وت٪ؽیہ٪ہک٪دحكف٪ااحدكف٪عمج٪ےس٪وصخمؿ٪ہی٪شاطـ٪اامس٪ےس٪ؽیہ٪ا ؿ٪ اک٪ذعر٪ومعمیل٪اجاجب٪ےہ٪رھپ٪اُےس٪ عــہ٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪۳٢٪طبہ(٪س) ف٪۳ایعمراقحل٪ؿ،٤۳٧٪ف٪٢ایعمر٪اقحل٪ؿــ ٤۳٧
Page 130 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ضی ن رکے٪ےس٪قاال٪ہن٪ڑپا٪وہاگ٪ہک ٪لم٪قایدحكف٪اک٪دوعٰؼُ ٪ھال٪داتی ،زٰن٪اهلل٪رحتفی٪ااحدكف٪اؽر٪ كالؽۃ٪زک٪طبہ٪ےس٪ہہک٪رےہ٪وہ،صُلّایج!٪یھبک٪یسکّ ٪ لم٪ثيبخ،والحول والقوة ّاال باهلل العیل العظیم۔ اُس٪اک٪قاس ٪لم٪قایدحكف٪ا مٌ٪بیط٪ؽ ٌ
قسهدووىصوصعامہ
ض دحكف٪:۱۱٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽحیحص٪ملسم٪ؽننس٪ایب٪داؽد٪ؽننس٪لسایئ٪ؽططیّف٪احطؽؼ٪ںیم٪رطبص٪دعقدۃ٪ؽاافلع ٪رعلہ٪ؽطفصلہ٪رصتخمۃ٪ؽوطمہل٪رمؽؼ٪ حمن عن عبداهلل ریض وھذا لفظ البخاری حدثنا عمر بن حفص بن غیاث ثنا ایب ثنا االعمش ثین عمارة عن عبدالر ٰ
تعایل علیہ وسلم صیل صالة لغری میقاتھا االصالتنی جمع بنی المغرب تعایل عنہ قال مارأیت النیب صیل اهلل اهلل ٰ ٰ
والعشاء وصیل الفجر قبل میقاتھا 313ولمسلم حدثنا یحٰي بن یحٰي وابوبکر بن ایب شیبۃ وابوکریب جمیعا عن ایب تعایل عنہ حمن بن یزید عن عبداهلل ریض اهلل ٰ معویۃ قال یح ٰٰي اخربنا ابومعویۃ عن االعمش عن عمارة عن عبدالر ٰ
تعایل علیہ وسلم صیل صالة االلمیقاتھا االصالتنی صالة المغرب والعشاء بجمع وصیل قال مارأیت رسول اهلل صیل اهلل ٰ 314 سحق بن ابرھیم جمیعا عن جریر عن االعمش بھذا الفجر یومئذ قبل میقاتھا وحدثناہ ٰ عثمن بن ایب شیبۃ وا ٰ
ؿ٪دیس٪ارشبل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ االسناد قال قبل وقتھا بغلس ( 315ینعی ٪ضحؿ٪احرض٪رفس٪ؽضح٪ؽاصمخـ٪ؽصالرس٪ولجؿ٪ؽجلؾ ِ ِ دیسقا ٪دبعاهلل ٪نب ٪وعسمد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ہک ٪شانیقب ٪اؽّنیل ٪ی ٪االشالس ٪ؽصالرنیم ٪اخؿ ٪وضحر ٪دیس ٪االقاس ٪ہیلع ٪الضف ٪الصالۃ ٪ؽالسالس ٪ےس ٪ےھت٪ وبہج٪امکل٪ظرؿ٪قاراگۃ٪اہلتیـ٪عـــہ ٪رشالف٪
عــہ ٪اخبرؼ٪ملسم٪رتذمؼ٪لسایئ٪اوبومصٰؽ٪ارعشؼ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےس: قال قدمت اناوایخ من الیمن فمکثنا حینا مانری اال ان فرامقا٪ :ںیم ٪اؽر ٪ریمے ٪اھبیئ ٪نمی ٪ےس ٪ا ےئ ٪وت ٪دمؿ ٪قك ٪مہ ٪اھجمس٪
تعایل ےئ٪ہک٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےک٪ عبداهلل بن مسعود رجل من اھلبیت النیب صیل اهلل ٰ علیہ وسلم لما نری من دخولہ ودخول ا ّمہ عیل النیب صیل اہلتیـ ٪ےس ٪ںیہ ٪اُںیہن ٪اؽر ٪اُں ٪یک ٪امں٪وک٪وج٪رثکبؿ ٪اک٪شاہن٪رشالف٪ ںیم٪ا ےت٪اجےت٪دےتھکی٪ےھت۔٪۳٢طبہ تعایل علیہ وسلم 316۔(م) اهلل ٰ
نر ل ٪313حیحص٪اخبرؼ٪قاؿ٪یتم ٪صلؽ٪ارجفل ٪ػق٪وبطمہع٪عبطم٪اہیمش٪ریمھٹ٢٢٨/۳٪ لطی لی ٪314حیحص٪ملسم٪قاؿ٪اضیزباؿ٪رقادۃ٪ا علتس٪لصلٰؾۃ٪ا ج٪وبطمہع٪احص٪ااطملعب٪رکایچ٤۳٧/۳٪ لطی لی ٪315حیحص٪ملسم٪قاؿ٪اضیزباؿ٪رقادۃ٪ا علتس٪لصلٰؾۃ٪ا ج٪وبطمہع٪احص٪ااطملعب٪رکایچ٤۳٧/۳٪ ٪316حیحص٪اخبرؼ٪انمظف٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٥۱۳/۳٪ Page 131 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ےس٪ےھجمس٪اجےت٪اؽر٪رفس٪ؽضحںیم٪جدطـ٪عـــہ ؽاال٪زنملف٪زنملف٪رتسبرتسگؼ٪ؽوسماك٪ؽرہطمۃ٪دارؼ٪ؽشفک٪كردارؼ٪وبحمؿ٪قارؼ٪یلص٪اهلل٪ اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪زعمر٪ؽاتممر٪رےتہ،ارشاد٪فرامےت٪ںیہ٪ںیم٪ےن٪یھبک٪ہن٪داھکی٪ہک٪وضحرُ ٪كرونر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪یھبک٪وکیئ٪
امنر٪اُس٪ےک٪ریغ٪ؽظف٪ںیم٪ڑپیھ٪وہ٪رگم٪دؽ٪٢امنرںی٪ہک٪اقك٪اُں٪ںیم٪ےس٪امنر٪رغمؿ٪ےہ٪ےسج٪ضردہفل٪ںیم٪اشعء٪ےک٪ؽظف٪ڑپاھ٪اھت٪اؽر٪ؽاہں٪رجف٪ یھب٪رؽر٪ےک٪ومعمیل٪ؽظف٪ےس٪رتشیپ٪قاریکی٪ںیم٪ڑپیھ) حییعن ا بن دحكف٪:۱٤٪ننس٪ایب٪داؽد٪ںیم٪ےہ٪:حدثنا قتیبۃ ناعبداهلل بن نافع عن ایب مودود عن سلیمن بن ایب ی ٰ
تعایل علیہ وسلم بنی المغرب والعشاء قط یف السفر تعایل عنھا قال ما جمع رسول اهلل صیل اهلل ٰ عمر ریض اهلل ٰ
اال مرة (317ینعی٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪فرامےت٪ںیہ٪روسل٪اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪یھبک٪یسک٪رفس٪ںیم٪رغمؿ٪ ؽاشعء٪صالرک٪ہن٪ڑپیھ٪وسا٪اقك٪قار٪ےک)٪ػاہر٪ےہ٪ہک٪ؽۃ٪قار٪ؽیہ٪رفس٪حذۃ٪اولداف٪ےہ٪ہک٪ضـ٪مہن٪دؼ٪اہجحل٪ضردہفل٪ںیم٪عمج٪فرامیئ٪سج٪رپ٪ضـ٪اک٪اافتص٪ ےہ۔
اوقل٪:اس٪دحكف٪یک٪دنس٪نسح٪دیج٪ےہ،طتتبہ٪وتطتتبہ٪ںیہ٪ہقث٪تبث٪راجل٪ض ّبہ٪ےس،اؽر٪دبعاهلل٪نب٪قاعف٪ہقث٪حیحص٪ااتکلؿ٪راجل٪حیحص٪ملسم٪ےس٪ ن شلی اؽر ٪ػٰن٪نب٪ایب ٪زیٰؽ٪الباس بہ(٪اس٪ںیم٪وکیئ٪اصقنں٪ںیہن٪ےہ۔ؿ)٪انب٪ابحں٪ےن٪اُںیہن٪اقثؿ٪قانیعب٪ںیم٪درک٪ایک،رےہ٪اوبومدؽد٪ؽۃ٪
شلی دبعازعلكر٪نب٪ایب ٪ػن٪دمین٪ذہیل٪وبقمل٪ںیہ٪کما یف
ل عـــہ حیحص٪اخبرؼ٪ؽریغۃ٪ںیم٪ضحؿ٪ہمقلع٪ےس٪رمؽؼ٪صَتن٪كلم٪شاس٪ںیم٪ایگ٪دؽ٪٢رتعک٪ڑپھ٪رک٪داع٪امیگن٪:ایہٰل!٪ےھجم٪وکیئ٪كبك٪مہ ٪ستن٪رسیم٪فرام۔رھپ٪ اقك٪وقس٪یک٪رطف٪ایگ٪اُں٪ےک٪قاس٪اھٹیب٪وت٪اقك٪خیش٪رشتفی٪الےئ٪ریمے٪كراكر٪ا رک٪قتیھ٪ےئگ٪ںیم٪ےن٪لُؾاھچ٪ہی٪وکں٪ںیہ؟٪ولوگں٪ےن٪اہک٪اوبدردا٪ریض٪اهلل٪ ل اعتیٰل٪مبہ۔ںیم٪ےن٪اہک٪ںیم٪ےن٪اهلل٪زعؽلج٪ےس ُ٪داع ٪یک٪یھت ٪ہک٪وکیئ ٪كبك٪مہ ٪ستن٪ےھجم٪رسیم٪رکے،اهلل٪اعتیٰل٪ےن٪ا ؿ٪صالدےیئ۔فرامقا٪:مت٪وکں٪وہ؟٪ لہ٪وکہف٪ےس۔فرامقا: ںیم٪ےن٪اہک٪ا ِ او لیس عندکم ا بن ام عبد صاحب النعلنی ایک٪اہمترے٪قاس ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد ٪ںیہن٪ؽۃ٪نیلعن ٪ؽدنسم٪وخاؿ٪ والوسادة والمطھرة 318۔
ؽرظؽف٪ؽوض٪ؽاہطرؿ٪ؽاےل۔
ینعی٪نج٪ےک٪قلعتم٪ہی٪جدںیتم٪ںیھت٪ہک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪سج٪سلجم٪ںیم٪رشتفی٪فرام٪وہں٪نیلعن٪اُاھٹ٪رک٪رںیھک٪اُےتھٹ٪ؽظف٪شاےنم٪ اقؿ٪امنر٪رپ٪قاین٪احرض٪الںیئ٪ػاہر٪ےہ٪ہک٪اںیہن٪جلؾؿ٪ؽولجؿ٪ہر٪احلف٪ںیم٪یسیک٪صالرطـ٪دایمئ٪یک٪دؽلف٪اطع٪ احرض٪رکںی٪وسےت٪ؽظف٪وھچبقا٪اھچبںیئ٪اؽ ِ فرامیئ٪رھپ٪اں٪ےک٪ملع٪ےک٪دعب٪یسک٪یک٪ایک٪احخـ٪ےہ٪قالہ القایض کمانقلہ یف المرقاة ٪۳٢طبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ(٪س)
٪317ننس٪ایب٪داؽد٪اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر۳٧۳/۳٪ ٪318حیحص٪اخبرؼ٪انمظف٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٥۱۳/۳٪ Page 132 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
سلیمن بن ایب یح ٰٰي حجازی روی عن ایب ھریرة وا بن عمر،وعنہ التقریب۔احظف ٪ااشلں ٪ےن ٪ذہتبی ٪الیہدبی٪ںیم٪فرامقاٰ ٪ : سلیمن،قال ابوحاتم،مابحدیثہ باس،وذکرہ ا بن حبان ا بن عجالن وداؤد بن قیس وابومودود عبدالعزیز بن ایب ٰ
یف الثقات،روی لہ ابوداود حدیثا واحدا یف الجمع بنی المغرب والعشاء 319١۔
مثّ٪اوقل٪:دعب٪اظنتف٪دنس٪لثم٪دحكف٪اک٪كرؽاكف٪اویؿ٪نع٪قاعف٪نع٪انب٪رمع٪ظفلب٪لم یرا بن عمر جمع بینھما قط االتلك اللیلۃ٪
(انب٪رمع٪وک٪ںیہن٪داھکی٪ہک٪دؽ٪٢امنرؽں٪وک٪عمج٪ایک٪وہ٪وساےئ٪اس٪راؿ٪ےک۔ؿ)٪رمؽؼ٪وہقا٪ھچک٪رضم٪ںیہن٪ارگ٪اہیں٪قاعف٪لعف٪انب٪رمع٪اؽر٪ؽاہں٪ ط ط ٪وصخفا٪ریؽؼ٪نع٪اویؿ ٪عصل٪ےہ٪اؽر ٪عصل٪صلّایج٪ےک٪كردقك٪ انب٪رمع٪لعف٪دیسارشبل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪رؽاكف٪رکںی٪ایک٪انمافؿ٪ےہ د ضحم٪رمدؽد٪ؽضہل٪اؽر٪ؽۃ٪یھب٪ہغیصب٪وہجمل٪وک٪اغل دبا٪ریشم٪فعض٪ےہ٪وت٪ایسی٪قیلعت٪دحكف٪دنس٪لصتم٪ےک٪بک٪اعمرؿ٪وہیتکس٪ےہ۔ دحكف :۱٥٪ؤمػاےئ٪اامس٪دمحم٪ںیم٪ےہ٪:اقل٪دمحم٪قلعبا ٪نع٪رمع٪نب٪الزؾاؿ ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪انہ کتب یف االٰفاق یناھھم ان
یجمعوا بنی الصالة واخربھم ان الجمع بنی الصالتنی یف وقت واحد کبریة من الکبائر اخربنا بذلك الثقات عن العالء بن الحارث عن مکحول 320٢۔(ینعی٪اریمالػؾنینم٪اامس٪ااعلدنیل٪قاقط٪قاقحل٪ؽاوصلاؿ٪رمعافرؽص٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪ مبہ ٪ےن ٪امتس ٪ا افص ٪ںیم ٪فرامں ٪ؽاخـ ٪االداعں ٪قاذف ٪فرامےئ ٪ہک ٪وکیئ ٪صخش ٪دؽ٪ ٢امنرںی ٪عمج ٪ہن ٪رکےن ٪قاےئ ٪اؽر ٪اُں ٪ںیم ٪ارشاد ٪فرامدقا ٪ہک ٪اقك٪ ؽظف٪ںیم٪دؽ٪٢امنرںی٪صالقا٪گباۃِ٪ریبکۃ٪ےہ)
الحمد هلل اامس٪اعدل٪افرؽص٪اقحل٪ؽاابللط٪ےن٪قح٪ؽاحض٪فرامدقا٪اؽر٪اُں٪ےک٪فرامونں٪رپ٪ںیہک٪ےس٪ااکنر٪ہن٪ا ےن٪ےن٪وگقا٪ےلئسم٪وک٪درہج٪اامجف٪ قك٪رتمیق٪ایک۔ اوقل٪:ہی٪دحكف٪یھب٪امہرے٪اوصل٪رپ٪نسح٪دیج٪حزّـ٪ےہ٪كالء٪نب٪ااحلرؿ٪قایعب٪دصؽص٪خؼبہ٪راجل٪حیحص٪ملسم٪ؽننس٪ارہعب٪ےس٪ںیہ۔ واختالطہ الیضر عندنا مالم یثبت االخذ بعدہ كالء ٪اک ٪ضزبلغ ٪وہقا ٪امہرے ٪كردقك ٪رضم ٪ںیہن ٪ےہ ٪خـ ٪قك ٪ہی٪ فقد ذکر المحقق عیل االطالق یف فتح القدیر قاكف ٪ہن ٪وہہک ٪ہی ٪رؽاكف ٪اس ٪ےس ٪اخبالع ٪ےس ٪دعب ٪یل ٪یئگ٪ کتاب الصالة باب الشھید
ےہ۔ویکہکن٪خیش٪انب٪امہس٪ےن٪حتف٪ادقلری٪یک
٪319ذہتبی٪الیہدبی٪را٪ؽؼ٪۱٧٩٪وبطمہع٪داكرۃ٪ااعملرف٪دیحرا قاد)٢٢٨/٤٪ ٪320ؤمػا٪اامس٪ادمح٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪افالنیت ٪ی٪السفر٪ؽالػـر٪وبطمہع٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر٪ؿ۳۱٢٪ Page 133 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
حدیث احمد ثنا عفان بن مسلم ثنا حماد بن اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪قاؿ٪ادیہشل٪ںیم٪ادمح٪یک٪رؽاكف٪درک٪یک٪ےہ٪سج٪اک٪ سلمۃ ثنا عطاء بن السائب ومعلوم ان عطاء بن اقك ٪راؽؼ ٪اطعء ٪انب ٪شاكف ٪ےہ۔اؽر ٪اطعء ٪انب ٪شاكف ٪اک ٪ضزبلغ٪ السائب ممن اختلط فقال ارجوان حماد بن وہقا ٪ضـ ٪وک ٪ولعمس ٪ےہ،رگم ٪انب ٪امہس ٪ےن ٪اہک ٪ہک ٪ےھجم ٪ادیم٪ےہ٪ لی ہک ٪حعاد ٪نب ٪ہملس ٪ےن ٪ہی ٪رؽاكف ٪اطعء ٪ےک ٪اخبالع ٪ںیم ٪صتبال٪ سلمۃ ممن اخذ منہ قبل التغری ثم ذکر الد ل وہےن٪ےس٪ےلہپ٪اس٪ےس٪اجد٪یک٪وہیگ۔رھپ٪اس٪یک٪دلیل٪ایبں٪یک٪ علیہ ثم قال وعیل االبھام الیزنل عیل الحسن اؽر ٪اہک٪ہک ٪ارگ٪ااہبس٪قاقا ٪یھب ٪اجےئ٪وت٪نسح ٪ےک ٪درےج٪ےس٪مک٪ 321 خصا) ۔(مل ً ںیہن٪ےہ۔(ؿ) اؽر٪اامس٪وحکمل٪ہقث٪ہیقف٪احظف٪لیلج٪ادقلر٪یھب٪راجل٪ملسم٪ؽارہعب٪ےس٪ںیہ۔
والمرسل حجۃ عندنا وعند الجمھور اما ابھام رمہ ٪امہرے٪اؽر ٪وہمجر ٪ےک٪كردقك٪تجح٪ےہ۔راہ٪دمحم٪ےک٪ شیوخ محمد فتوثیق الممھب مقبول عندنا اشاقدۃ ٪اک ٪مہبم ٪وہقا،وت ٪مہبم ٪یک ٪وتف ق ٪امہرے ٪كردقك ٪كردقك٪ وصخفا ٪خـ ٪وتف ق٪ کمایف المسلم وغریہ السیما من مثل االمام وبقمل٪ےہ،اسیج٪ہک ٪ملسم ٪ؽریغۃ٪ںیم ٪ےہ ،د محمد ومع قطع النظر عنہ فلقائل ان یقول
رکےن٪ؽایل٪اامس٪دمحم٪یسیج٪یتسہ٪وہ،اؽر٪اس٪ےس٪عطق٪رظن٪ہی٪یھب٪
اہک٪اجاتکس٪ےہ٪ہک٪دعتمد٪اانسدؽں٪ےس٪رمؽؼ٪وہےن٪یک٪ؽہج٪ےس٪ قدا نجرب بالتعدد یف فتح المغیث یف ذکر اس٪یک٪ہی ٪اخیم٪دؽر ٪وہیئگ٪ےہ۔حتف٪الػعیـ ٪ںیم٪ولقمؿ ٪اک٪درک٪ الملقوب رونیاھا یف مشا یخ البخاری الیب احمد رکےت٪وہےئ٪اہک٪ےہ٪ہک"اشمخئ٪ااخبلرؼ"ںیم٪ادمح٪انب٪دعؼ٪ ی ب ن عدی قال سمعت عدة مشا خ یحکون ےس٪رمؽؼ٪ےہ٪ہک٪ںیم٪ےن٪دعتمد ٪اشمخئ٪وک٪ہی٪دحكف ٪ایبں٪ وذکرھا ومن طر یق ا بن عدی رواھا الخطیب یف رکےت٪انس٪ےہ۔انب٪دعؼ٪یہ٪ےک٪ؽاےطس٪ےس٪ہی٪قاؿ٪بیطخ٪ےن٪ تاریخہ وغریہ والیضر جھالۃ شیوخ ا بن عدی یھب ٪اینپ ٪قارخی ٪ںیم ٪درک ٪یک ٪ےہ ٪اؽر ٪دےرگ ٪املعء ٪ےن ٪یھب۔اؽر٪ فیھا فانھم عدد ینجرب بہ جھا لمھت 322۔
انب ٪دعؼ٪ےک٪اشاقدۃ٪اک٪مہبم٪وہقا ٪رضم٪ںیہن٪ےہ٪ویکہکن٪اں ٪یک٪
دعتاد٪اینت٪ےہ٪ہک٪اس٪یک٪ؽہج٪ےس٪ؽۃ٪وہجمل٪ںیہن٪رےتہ۔(ؿ) لر ر كت س ك ف ٰ سمعیل بن ابرھیم دحكف٪:۱٦٪اامس٪دمحم٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ا قار٪اموثرۃ٪اتکؿ٪ا ج ٪ؽ٪نب٪اقاں٪ںیم٪رؽا ف ٪رامےت٪ںیہ٪:اخربنا ا ٰ
البصری عن خالد الحذاء عن حمید بن ھالل عن ایب قتادة
٪321حتف٪ادقلری٪اتکؿ٪الصلٰؾۃ٪قاؿ٪ادیہشل٪وبطمہع٪ونرہی٪روضہی٪رھکس۳١٤/٢٪ ٪322حتف٪الػعیـ٪الػغلؾؿ٪داراالامس٪الؾیرؼ٪وبطمہع٪ریبؽؿ۱٢۳/۳٪ Page 134 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
تعایل عنہ ثلث من الکبائر الجمع بنی الصالتنی العدوی قال سمعت قراء ة کتاب عمر بن الخطاب ریض اهلل ٰ والفرار من الزجف والنھبۃ (٪ 323ینعی ٪ضحؿ ٪اوباتقدۃ ٪دعؽؼ ٪ہک ٪اہلج ٪ااکكر ٪ؽاقثؿ ٪قانیعب ٪ےس ٪ںیہ ٪ہکلب ٪ضعب ٪ےن ٪اُںیہن ٪احصہب ٪ںیم٪ گبا،فرامےت٪ںیہ٪ںیم٪ےن٪اریماوملنینم٪افرؽص٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اک٪ضغّہ٪ؽفرامں٪انس٪ہک٪نیت٪۱قاںیت٪ریبکۃ٪گباوہں٪ےس٪ںیہ٪:دؽ٪٢امنرںی٪ عمج٪رکقا٪اؽر٪اہجد٪ںیم٪افکر٪ےک٪اقمےلب٪ےس٪اھبگبا٪اؽر٪یسک٪اک٪امل٪لُؾؿ٪انيل) اوقل٪:ہی٪دحكف٪ایٰلع٪درہج٪یک٪حیحص٪ےہ٪اس٪ےک٪ضـ٪راجل٪الیعٰمس٪نب٪اكرامیہ٪انب٪ہیلع٪ےس٪ا رخ٪قك٪اہمئ٪اقثؿ٪دعؽل٪راجل٪حیحص٪ملسم٪ےس٪ ںیہ٪وهلل الحمد۔ ہفیطل٪:دحكف٪ؤمػا٪ےک٪وجاؿ٪ںیم٪وت٪صلّایج٪وک٪ؽیہ٪اُں٪اک٪ذعر٪ومعمیل٪اعرؿ٪وہاہک٪عنم٪رکقا٪رمع٪اک٪احلف٪ااقطـ٪ںیم٪قالذعر٪اھت۔ ک اوقل٪:ارگ٪ہرہگج٪ایسی٪یہ٪صیصخت٪رتاس٪ےنیل٪اک٪درؽارۃُ ٪ھلے٪وت٪امتس٪ااکحس٪رشہیع٪ےس٪ےب٪دیقؽں٪وک٪لہس ٪یٹھ٪ےلم٪اہجں٪اچںیہ٪ہہک٪دںی٪ہی٪مکح٪ اخؿ٪فالں٪ولوگں٪ےک٪ےئل٪ےہ،دحكف٪نیحیحص٪وک٪نیت٪رطح٪رد٪رکقا٪اچاہ: اؽّل٪:٪ااکنر٪عمج٪اس٪ےس٪وطبر٪وہفمس٪لکلبا٪ےہ٪اؽر٪ہیفنح٪اقلئ٪وہفمس٪ںیہن،اس٪وجاؿ٪یک٪اکحكف٪وخد٪اُس٪ےک َ٪رد٪ںیم٪افکكف٪ےہ٪اُس٪ےس٪ارگ٪ وطبر٪وہفمس٪لکلیؽ٪ےہ٪وت٪ضردہفل٪یک٪عمج٪ہک٪امدعب٪اال٪امہرے٪كردقك٪وکسمؿ٪مبہ٪ےہ٪ااکنر٪عمج٪وت٪اس٪اک٪رصحی٪طیـؾص٪ؽدمولل٪اطمیقب٪ؽوصنمؿ٪ ابعرۃ٪الیـ٪ےہ۔ اوقل :اؽال٪اُس٪یک٪تبسن٪ارگ٪ضعب٪اہلج٪شاہیعف٪ےک٪ملق٪ےس٪كراۃ٪رشبكف٪ظفل٪وہفمس٪لکن٪ایگ٪صُلّایج٪دم ٪ااہتجد٪ؽ ُخرطـ٪دیلقت٪اوبہفینح٪ؽشایعف٪وک٪ ق ایک٪القئ٪اھت٪ہک٪دحكف٪حیحص٪اخبرؼ٪ؽحیحص٪ملسم َ٪رد٪رکےن٪ےئلیک٪ایسی٪دبیہی٪یطلغ٪ںیم٪اقك٪أتمرخ٪دلقم٪یک٪دیلقت٪اجدم٪رکےت٪شاقد٪ر ِد٪ااحدكف ٪زیذہ٪
ںیم٪ہی٪رشك٪رصحی٪اجكر٪ؽحیحص٪وہاگ٪اؿ٪ہن٪اُس٪ںیم٪شاہبئ٪رصناتین٪ےہ٪ہن٪ وک ٪اهلل ٪ےک ٪كالؽۃ ٪اانپ ٪رؿ ٪انبایل۔ؿ) ٪یک ٪ا تف ٪
(٪324انہؾں٪ےن٪اےنپ٪اعوملں٪اؽر٪راوبہں٪
(325اهلل ٪ےک ٪كردقك ٪كرا ُ ٪خرس ٪ےہ ٪ہک ٪مت ٪اس ٪اکس ٪اک ٪وہک ٪وج ٪وخد ٪ںیہن٪
رکےت۔ؿ) طسل ّ قااین٪:رفبؿ٪طلغ٪وہفمس٪یہ٪یہس٪اؿ٪ہی٪قا ش٪ہک٪ہیفنح٪اس٪ےک٪اقلئ٪ںیہن٪رصف٪ابعراؿ٪شارف٪ریغ٪ہقلعتم٪
ل ٪323اتکؿ٪ا رذۃ٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪دارااعملرف٪الیععاہین٪الوہر۳٦٥/۳٪ ٪324ارقلا ں۱۳/٩٪ ٪325ارقلا ں۱/٦۳٪ Page 135 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
لعؼؾقاؿ ٪ںیم٪اس٪یک٪یفن٪رکےت٪ںیہ٪کالس٪احصہب٪ؽنم٪دعبمہ٪نم٪ااملعلء٪ںیم٪وہفمس٪اخمفل٪ےب٪جالف٪رم ٪ؽربتعم٪کما نص علیہ یف
تحریر االصول والنھر الفائق والدرالمختار وغریھا من االسفار قد ذکرنا نصوصھا یف رسالتنا القطوف
الدانیۃ لمن احسن الجماعۃ الثانیۃ ۳۱۔
نب٪وعسمد٪ےس٪دنسم٪ایب٪یلعی٪ںیم٪ہی٪رؽاكف٪یھب٪ےہ٪ہک٪کان رسول اهلل صیل اهلل علیہ وسلم دؽس٪:اقك٪راس٪وپرؼ٪صلّا٪ےس٪لقن٪ایک٪ہک٪ا ِ
یجمع بنی الصالتنی یف السفر (326روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪رفس ٪ںیم ٪دؽ ٪امنرںی ٪عمج ٪رکےت ٪ےھت۔ؿ)وت ٪ومہج ٪ےہ ٪ہک٪ ح دحكف٪نیحیحص٪وک٪احلف٪كرؽل٪زنمل٪اؽر٪رؽاكف٪ایب٪یلعی٪وک٪احلف٪ریس٪رپ ٪عل٪رکںی٪ہی٪ذمہـ٪اامس٪امكل٪یک٪رطف٪وعد٪رکاجےئ٪اگ۔ اؽّل دا صلّایج٪وخد٪یہ٪ایس٪ثحب٪ںیم٪ہہک٪ےکچ٪ف٪۳وہہک٪شاۃ٪اصخـ٪ےن٪دنسم٪ایب٪یلعی٪وک٪ہقبط٪قاہثل٪ںیم٪سج٪ںیم٪ضـ٪ااسقس٪یک٪دحںیثی٪حیحص٪نسح٪ رغبی٪رعمؽف٪شاد٪طبکر٪ولقمؿ٪وموجد٪ںیہ٪رہھٹاقا٪ےہ،رھپ٪وخد٪یہ٪اس٪ےقبط٪یک٪اتکؿ٪وک٪اہک٪ف٪٢اس٪اتکؿ٪یک٪دحكف٪دبؽں٪حيحصت٪یسک٪دحمّؿ٪ ےک٪قا٪شیپ٪رکےن٪دنس٪ےک٪ویکرکن٪ميلست٪یک٪اجؽے٪ہی٪اتکؿ٪اُس٪ےقبط٪یک٪ےہ٪سج٪ںیم٪ضـ٪ااسقس٪یک٪دحںیثی٪حیحص٪اؽر٪میقس٪ضزبلغ٪ںیہ٪ہی٪ایک٪درھس٪ ےہ٪ہک٪اؽرؽں٪رپ٪طبہ٪ا ؽ٪اؽر٪اےنپ٪ےیل٪اقك٪راس٪وپرؼ٪صلّا٪یک٪دیلقت٪ےس٪جالل٪اتبؽ٪
327۔
قااین٪اوقل٪:صُلّایج!٪یسک٪دؼ٪ملع٪ےس٪ااجتل٪رکؽ٪وت٪ؽۃ٪ںيہمت٪رصحی٪ؽلمجم٪ؽنیعتم٪ؽلمتحم٪اک٪فرص٪اھکسےئ٪دحكف٪نیحیحص٪ااکنر٪عمج٪یقیقح٪ںیم٪صن٪ ٰ رصحی ٪ےہ ٪اؽر ٪رؽاكف ٪اوبلعلؽ ٪یقیقح ٪عمج ٪اک ٪افلدا ٪اتپ ٪ںیہن ٪ديتي ٪ہکلب ٪ااحدكف ٪عمج ٪وصرؼ ٪ںیم ٪دبعاهلل ٪نب ٪وعسمد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪یک ٪دحںیثی٪
اصف٪اصف٪عمج٪وصرؼ٪اتبریہ٪ںیہ٪اہمترؼ٪دؼ٪وہیش٪ہک٪صن٪ؽلمتحم٪وک٪زلارک٪اخبالف٪احملم٪ےس٪راۃِ٪وتقیف٪داکقدےت٪وہ۔ ہفیطل٪:اوقل٪صُلّایج٪اک٪ارطضاؿ٪اقق ِل٪امتشا٪ےہ٪ہک٪انبِ٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪وک٪ںیہک٪راؽؼ٪عمج٪رہھٹا٪رک٪دعد٪رؽاۃ٪دنپرۃ٪اتبےت٪ںیہ٪ںیہک٪قا ی٪ ك ھجمس٪رک٪وچدۃ٪دصر٪کالس٪ںیم٪اہجں٪راؽقاں٪عمج٪گباےئ٪اصف٪اصف٪اہک٪انب٪وعسمد ٪ی٪ادحؼ٪ارلؽا بتن٪اؿ٪راوپمرؼ٪صلّا٪یک٪دیلقت٪ےس٪ؽۃ٪ادحؼ٪ ك ارلؽا بتن٪یھب٪یئگ٪انبِ٪وعسمد٪اخےص٪طبتباں٪عمج٪ںیم٪رہھٹےئگ۔ وسس٪:ےسج٪صُلّایج٪تہب٪یہ٪كلض٪سیفن٪ےھجمسُ ٪ہؾےئ٪ںیہ٪اُں٪دؽ٪وک٪رعیب٪ںیم٪وبےل٪ےھت٪اہیں٪كمچ٪كمچ٪رک٪اردؽ٪ںیم٪كہچ٪رےہ٪ف٪۱ںیہ٪ہک٪ارگ٪وہک٪ سج٪عمج٪وک٪انب٪وعسمد٪ےن٪ںیہن٪داھکی٪ؽۃ٪درضـ٪ںیہن٪وت٪مت٪رپ٪ہی٪اہپر٪تبیصم٪اک٪وٹےٹ٪اگ
٪326دنسم٪اوبیلعی٪دنسم٪انب٪وعسمد٪دحكف٪٥۱٩۳٪وبطمہع٪كلؾس٪ارقلا ں٪ریبؽؿ۳٨۳/٥٪ ٪327ارقلا ں۱۳/٩٪ ف٪۳ایعمراقحل٪ؿ ۱٩٧٪ف٪٢ایعمراقحل٪ؿ ٤١١٪ف٪۱ایعمراقحل٪ؿ Page 136 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ہک٪عمج٪نیب٪الؿہر٪اؽر٪رصع٪وک٪رعافؿ٪ںیم٪ویکں٪درضـ٪ےتہک٪وہ٪قاؽوجدہکی٪اس٪وقل٪انب٪وعسمد٪ےک٪ےس٪وت٪یفن٪عمج ٪ی٪ارعلافؿ٪یک٪یھب٪وہفمس٪ وہیت٪ےہ٪سپ٪وج٪مت٪وجاؿ٪رےتھک٪وہ٪اُیس٪وک٪امہرؼ٪رطف٪ےس٪وھجمس٪ینعی٪ارگ٪وہک٪ہن٪درک٪رکقا٪انبِ٪وعسمد٪اک٪عمج ٪ی٪ارعلافؿ٪وک٪انب٪كر٪رہشؿ٪رعافؿ٪ ےک٪اھت٪وت٪مہ٪ںیہک٪وص٪ہک٪عمج ٪ی٪السفر٪یھب٪ظرں٪احصہب٪ںیم٪وہشمر٪یھت٪ویکہکن٪وچدۃ٪احصیب٪وسا٪انب٪وعسمد٪ےک٪اُس٪ےک٪قالق٪ںیہ٪وت٪ایس٪ؽاےطس٪انبِ٪
وعسمد٪ےن٪اس٪اک٪اشتسبا٪ہن٪ایک٪اؽر٪اؿ٪لمحم٪یفن٪اک٪عمج٪قالذعر٪وہیگ٪اؽر٪ارگ٪وہک٪ہک٪عمج ٪ی٪ارعلافؿ٪قااقملہسئ٪ولعمس٪وہیت٪ےہ٪وت٪مہ٪وک٪وکں٪امعن٪ےہ٪ اقمہسئ٪ےس٪ؽیٰلع٪ذہا٪اایقلس٪وج٪وجاؿ٪اہمترا٪ےہ٪ؽیہ٪امہرا٪ےہ۔اس٪وجاؿ٪وک٪صُلّایج٪ےن٪گُ ِل٪رس َضبد٪انبرک٪ضـ٪ےس٪اؽّل٪درک٪ایک٪اُں٪دؽ٪یک ٪وت٪اامس٪ ونؽؼ٪ؽشالس٪اهلل٪راوپمرؼ٪یک٪رطف٪تبسن٪یک٪رگم٪اےس٪تہب٪دنسپ٪رکےک٪قاللقن٪ؽتبسن٪اےنپ٪قاہم٪اامعل٪ںیم٪تبث٪راھک٪احالہکن٪ہی٪یھب٪کالس٪اامس٪ ونؽؼ٪ںیم٪ذموکر٪اؽر٪حتف٪اابلرؼ٪ؽریغۃ٪ںیم٪اموثر٪اھت٪رہشؿ٪عمج٪رعافؿ٪ےس٪وج٪وجاؿ٪اامس٪ققحم٪یلع٪االػالص٪دمحم٪نب٪الہعاس٪ؽریغۃ٪املعےئ٪اكالس٪ ہیفنح٪رکاس٪ےن٪اافدۃ٪فرامقا٪اُس٪اک٪سیفن٪ؽلیلج٪بلطم٪صلّایج٪یک٪مہف٪گنت٪ںیم٪افلدا٪ہن٪داسنھ٪ااہتجد٪ےک٪ہشن٪ںیم٪اداعےئ٪قالط٪رہشؿ٪عمج٪رفس٪اک٪
نب٪ ا ؽارۃ٪سک،اؿ٪ریقف٪رفغہل٪اوملیل٪ادقلری٪ےس٪قیقحت٪قحُ ٪شتےے٪افوق٪ل٪ؽوحب٪ل٪ریب٪اوصل٪اؽّل دا٪صلّایج٪وجاؿ٪املعء٪اک٪ہی٪بلطم٪ےھجمس٪ہک٪دیسقا٪ا ِ وعسمد٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن٪دںیھکی ٪وت ٪نیت٪امنرںی٪ریغ ٪ؽظف ٪ںیم ٪رگم ٪دؽ٪ ٢درک ٪ںیک ٪رغمؿ٪ؽای ٪ضردہفل٪ا٪ؽر٪رسيتؼ٪ینعی٪رصع٪رعہف ٪وک٪وبہج٪ رہشؿ ٪درک ٪ہن ٪فرامقا ٪سج ٪رپ ٪ا ؿ ٪ےن ٪ہی ٪ےنہک ٪یک ٪اجنگشئ ٪یھجمس ٪ہک ٪وییہن ٪عمج ٪رفس ٪یھب ٪وبہج ٪رہشؿ ٪رتك ٪یک ٪اس ٪اداعےئ ٪قالط ٪اک ٪افلہف ٪وت ٪دمحباهلل٪ اعتیٰل ٪اؽرپ ٪لھک ٪اکچ ٪ہک ٪رہشؿ ٪درانکر ٪سفن ٪وبثؿ ٪ےک ٪الےل ٪ڑپے ٪ںیہ ٪ضحؿ ٪ےن ٪وچدۃ٪ ۳٤احصہب ٪رکاس ٪اک ٪قاس ٪ایل ٪رھپ ٪ا ؿ ٪یہ ٪دس٪ ۳١ےس ٪دضـ٪ كردار ٪وہےئ ٪اچر٪ ٤قایق ٪امدنۃ ٪ںیم ٪دؽ٪ ٢یک ٪رؽاںیتی ٪كِرؼ ٪ےب ٪كالہق ٪اُرت ٪ںیئگ،رےہ ٪دؽ،٢ؽاہں ٪وعبہنٖ ٪اعتیٰل ٪ؽۃ ٪اقہر ٪قاہر ٪وجاؿ ٪قاےئ ٪ہک ٪یج ٪یہ ٪اجےہ ٪ وہاگ،ارگ٪قارفلؿ٪دؽ٪٢ےس٪وبثؿ٪وہیھب٪اجقا٪وت٪ایک٪رصف٪دؽیک٪رؽاكف٪ظر ِں٪احصہب٪ںیم٪رہشؿ٪ےہ،رگم٪اہیں٪وت٪ک ِ الس٪املعء٪اک٪ؽۃ٪بلطم٪یہ٪ںیہن٪ ہکلب ٪رماد ٪ہی٪ےہ ٪ہک ٪وضحرُ ٪كرونر ٪دیس ٪اعمل٪یلص٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ؽملس ٪ےس ٪رصف٪اںیہن٪دؽ٪٢امنرؽں٪رصع٪رعہف٪ؽرغمؿ٪ضردہفل٪اک٪ریغ٪ؽظف ٪ںیم٪ ڑپانھ ٪قاكف،اںیہن ٪دؽ٪ ٢وک ٪انب ٪وعسمد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن ٪داھکی ٪اںیہن ٪دؽونں ٪وک ٪فالنیت ٪ہہک ٪رک ٪اہیں ٪امشر ٪فرامقا ٪ارگہچ ٪لیصفت ٪ںیم ٪وبہج٪ ( 328اؽر ٪اہمترے٪ رہشؿ ٪اعہم ٪قاہم ٪اقك ٪اک ٪قاس ٪ایل ٪رصف ٪درک ٪رغمؿ ٪رپ ٪ااصتقر ٪فرامقا ٪ااسی ٪اافتک ٪کالس ٪حیحص ٪ںیم ٪شاعئ،اقل ٪زعؽلج:
ےلے٪ابلس٪انبےئ٪وج٪ںيہمت٪رگیم٪ےس٪اچبےت٪ںیہ۔ؿ)٪وخد٪اںیہن٪امنرؽں٪ےک٪قارے٪ںیم٪اامس٪شامل٪نب٪دبعاهلل٪نب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ اک٪ارشاد ٪دےئھکی٪ہک٪وپاھچ٪ایگ٪ایک٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪رفس٪ںیم٪وکیئ٪امنر ٪عمج٪رکےت٪ےھت؟٪فرامقا٪:ال االبجمع (٪ہن٪رگم٪ضردہفل٪ںیم)٪ کماقدمنا
٪328ارقلا ں٨۳/۳٦٪ Page 137 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
نع٪ننس٪ااسنلیئ۔صلّایج!٪اہیں٪یھب٪ہہک٪دویجی٪ہک٪عمج٪رفس٪وک٪رہشۃد٪وھچر٪دقا٪ےہ،اؽرُ ٪شتےے٪اامس٪رتذمؼ٪اینپ٪حیحص٪ںیم٪فرامےت٪ںیہ: العمل عیل ھذا عند اھل العلم ان الیجمع بنی الہ ٪ملع ٪ےک ٪اہں ٪لم ٪ایس ٪رپ ٪ےہ ٪ہک ٪ریغب ٪رفس ٪ےک ٪اؽر ِ ٪ویس ٪رعہف٪
ےک٪دؽ٪٢امنرںی٪عمج٪ہن٪رکے۔(ؿ) الصالتنی اال یف السفر اوبعرفۃ 329۔ حػ رتذمؼ ٪ےن ٪رصف ٪امنر ٪رعہف ٪اک ٪اشتسباء ٪ایک ٪امنر ٪ضردہفل ٪وک ٪وھچر ٪دقا ٪وت ٪ےہ ٪ہی ٪ہک ٪دؽونں ٪عتن ٪طبالرس ٪ںیہ ٪اؽر ٪اقك ٪اک ٪درک ُ٪دؽرسؼ ٪اک ٪لغتبا ٪ذمِ ّکر٪ امنر٪رعہف٪ہک٪ارہظ٪ؽارہش٪وت٪ضردہفل٪اک٪درک٪دؽونں٪اک٪درک٪ےہ٪رغؿ٪اں٪فالنیت٪یک٪دؽرسؼ ِ وصخفاِ ٪ ٪امنر٪رہظ٪رعہف٪ےہ٪ہن٪رجف٪رحن٪ؽۃ٪ہلئسمُ ٪جدااگہن٪اک٪اافدۃ٪ د ٢ امجف٪اُطّـ٪ےہ٪ہک٪رجف٪خؼیغ دۃ٪ؽظف٪ےس٪ےلہپ٪ ےہ٪ہک٪دؽ ٪امنرںی٪وت٪ریغ٪ؽظف٪ںیم٪ڑپںیھ٪اؽر٪رجف٪ؽظف٪ومعمل٪ےس٪رتشیپ٪قاریکی٪ںیم٪اؽر٪قال ُضیہہ٪ا ِ ہن٪یھت٪ہن٪ہرزگ٪ںیہک٪یھبک٪اس٪اک٪وجار،اؽر٪وخد٪ایس٪دحكف٪اوبوعسمد٪ےک٪ظفل٪ملسم٪ےک٪اہیں٪كرؽاكف٪رجری٪عن االعمش قال قبل وقتھا
بغلس 330اُس٪رپ٪شادہ،ارگ٪راؿ٪ںیم٪ڑپیھ٪اجیت٪درک٪كلس٪ےک٪ایک٪ینعم٪ےھت٪حیحص٪اخبرؼ٪ںیم٪وت٪رصتحی٪رصحی٪ےہ٪ہک٪رجف٪دعب٪ولطف٪رجف٪ڑپیھ۔ اذقال حدثنا عبداهلل بن رجاء ثنا اسرائیل عن اہک،دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪دبعاهلل ٪انب ٪راجء ٪ےن ٪ارسالیئ٪ ص حمن بن یزید قال خرجنا ےس،اس٪ےن٪اوبا زٰض٪ےس،اس٪ےن٪دبعارلنمح٪ےس٪ہک٪مہ٪ ایب اس ٰحق عن عبدالر ٰ مع عبداهلل ایل مکۃ ثم قدمنا جمعا (وفیہ) ثم دبعاهلل ٪ےک٪شاھت٪ص ّکہ٪ا ےئ،رھپ ٪ضردہفل ٪ا ےئ۔اس٪رؽاكف ٪ںیم٪ ےہ ٪ہک ٪رھپ ٪رجف ٪ڑپیھ ٪خـ ٪رجف ٪ولطف ُ ٪ہؾیئ،ایدحكف۔اؽر٪ صیل الفجر حنی طلع الفجر الحدیث 331وقال اہک،دحكف ٪ایبں ٪یک ٪رمع ٪نب ٪اخدل ٪ےن ٪رريہ ٪ےس،اس ٪ےن٪ حدثنا عمروبن خالد ثنا زھری ثنا ابواس ٰحق ك ض اوبااحسص٪ےس٪ہک٪ںیم ٪ےن٪دبعارلنمح٪انب ٪رقد ٪ےس ُ ٪با ٪ےہ٪ حمن بن یزید یقول حج عبداهلل سمعت عبدالر ٰ ہک ٪دبعاهلل ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن ٪جح ٪ایک ٪وت ٪مہ ٪ضردہفل ٪وک٪
ریض اهلل ٰ تعایل عنہ فاتینا المزدلفۃ (وفیہ) فلما ا ےئ۔اس ٪ںیم ٪ےہ ٪خـ ٪رجف ٪ولطف ُ ٪ہؾیئ ٪وت ٪اہک ٪ہک ٪یبن ٪یلص ٪اهلل٪ طلع الفجر قال ان النیب صیل اهلل ٰ تعایل علیہ اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪اس٪ؽظف٪ںیم٪وکیئ٪امنر٪ںیہن٪ڑپےتھ٪ےھت٪رگم٪ہی٪ وسلم کان الیصیل ھذہ الساعۃ االھذہ الصالة یف امنر،اِیس٪ہگج،اِیس٪دں،ایدحكف۔(ؿ) ھذا المکان من ھذا الیوم الحدیث 332۔
٪329اجعم٪رتذمؼ٪اوباؿ٪اٰولصلۃ٪قاؿ٪اماجء ٪ی٪اعمجل٪نیب٪افالنیت٪وبطمہع٪ردیشہی٪دیلہ٢٦/۳٪ لی ٪330حیحص٪ملسم٪اضیزباؿ٪رقادۃ٪ا علتس٪اخل٪وبطمہع٪دقیمی٪بتک٪اخہن٪رکایچ٤۳٧/۳٪ نر ل ٪331اخبرؼ٪رشفی٪اتکؿ٪اانملكس٪قاؿ٪یتم ٪صلؽ٪ارجفل ٪ػق٪وبطمہع٪دقیمی٪احص٪ااطملعب٪رکایچ٢٢٨/۳٪ ٪332اخبرؼ٪رشفی٪قاؿ٪نم٪ادں٪ؽااقس٪لکل٪ؽادحۃ٪طیہعا٪وبطمہع٪دقیمی٪احص٪ااطملعب٪رکایچ٢٢٧/۳٪ Page 138 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اؽر٪ہی٪یھب٪اامجف٪وماقف٪ؽاخمفل٪ےہ٪ہک٪رصع٪رعہف٪ؽرغمؿ٪ضردہفل٪خؼیغۃد٪ریغ٪ؽظف٪ںیم٪ڑپںیھ٪وت٪رجف٪رحن٪ؽرغمؿ٪ضردہفل٪اک٪مکح٪لغتبا٪فلتخم٪ےہ٪ اہں ٪رصع ٪رعہف ٪ؽرغمؿ ٪ضردہفل ٪دحتم ٪امکحل ٪اؽر ٪ریغ ٪ؽظف ٪ںیم ٪ڑپ ھیے ٪ےک ٪یقیقح ٪ینعم ٪اںیہن ٪ےک ٪شاھت ٪اخؿ ٪اؽر ٪خـ ٪قك ٪تقیقح ٪یتنب ٪وہ ٪اجمر ٪یک٪ ح ل ك ٪وصخفا٪صلّایج٪ےک٪كردقك٪وت٪خـ٪قك٪امعن٪یعطق٪وموجد٪ہن٪وہ٪ػاہر٪رپ ٪عل٪ؽاخـ٪اؽر٪کش٪ رطف٪دعؽل٪اج ر٪ںیہن٪ہن٪عمج٪نیب٪ا زؼیغۃ٪ؽام زار٪نکمم د ںیہن٪ہک٪ےب٪ؽظف٪ڑپ ھیے٪ےس٪ػاہر٪ؽابتمدر٪ؽیہ٪ینعم٪ںیہ٪وج٪اُں٪رصع٪ؽرغمؿ٪ںیم٪احلص٪ہن٪ؽۃ٪ہک٪رجف٪ںیم٪ؽاعق٪وت٪ؽاخـ٪وہا٪ہک٪ہلمج٪فلّؽ٪ارجفل٪اُں٪
فالنیت٪اک٪ایبں٪ہن٪وہ٪ہکلب٪ہی٪ہلمج٪طستغلہ٪ےہ٪اؽر٪فالقَتن٪ےس٪ؽیہ٪رصع٪ؽرغمؿ٪رماد٪وت٪اُں٪ںیم٪افلدا٪یسک٪اک٪درک٪ہرزگ٪رتمؽك٪ںیہن،اہں٪لیصفت٪ ن ںیم ٪ےتپ ٪ےئلیک٪اقك ٪یہ ٪اک٪قاس ٪ایل٪وبہج ٪امکل٪ااہتشر ٪دؽرسؼ٪اک ٪درک ٪وطمؼ٪ایک ٪دمحباهلل٪ہی٪ینعم ٪ںیہ ٪وجاؿ٪املعء ٪ےک٪سج ٪ےس٪صلّایج٪یک٪مہف ٪عتس٪اؽر٪ قاقح٪ا ہچن٪الساں٪طبکبد٪یک٪وہس،ص ُ ّالیج!٪اؿ٪اُس٪كراكرؼ٪ےک٪كرے٪وبل٪یک٪ربخںی٪ےہک٪ہک٪وج٪وجاؿ٪اہمترا٪ےہ٪ؽیہ٪امہرا٪ےئھجمس٪جدا٪یک٪شاں؎٪ اؽامگں٪كردۃ٪ہک٪نم٪رکدس٪وچاؽ فرص٪راےک٪دنیب٪ا ں٪اضبیرۃ٪وج رسۃ٪اطمہعل٪ںیم٪ا یئ٪ اکں٪ارہعب٪كلم٪ااملعلء٪رحباولعلس٪دقسّ ٪ افدئۃ٪:ہی٪ینعم٪سیفن٪ضیف٪اتفح ٪میل٪لج٪دجمۃ٪ےسِ ٪ بلق٪ریقف٪رپ٪ااقلء٪وہےئ٪رھپ٪ار ِ داھکی٪وت٪ہنيعبٖ٪یہی٪ینعم٪اافدۃ٪فرامےئ٪ںیہ٪والحمدهلل عیل حسن التفھیم٪ارشاد٪فرامےت٪ںیہ٪رحعۃ٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع: وایضا،خربالجمع انما نقلوا یف غزوة زین٪دؽ ٪امنرؽں٪وک٪عمج٪رکےن٪یک٪ربخ٪رصف٪زغؽۃ٪وبتك٪ںیم٪ تبوک،وکان یف تلك الغزوة االف من الرجال،و وقنمل ٪ےہ ٪اؽر ٪اس ٪زغؽے ٪ںیم ٪ہرارؽں ٪ولگ ٪شالم ٪ےھت ٪اؽر٪ کان کل صلوا خلف رسول اهلل صیل اهلل تعایل علیہ ضـ ٪ےن ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےک ٪ےھچیپ ٪امنرںی٪ ٰ ڑپںیھ٪ںیھت،رگم٪اقك٪قا٪دؽ٪ےک٪كالؽۃ٪یسک٪ےن٪عمج٪رکےن٪اک٪درک٪ وسلم،ولم یخرب ممھن االواحد اواثنان،ولم ہ ك ك ںیہن٪ایک،ہن٪ہی٪قاؿ ٪وہشمر ُ ٪ؾیئ،اس٪رؽا ف ٪ےک ٪الؽۃ٪عمج٪یک٪ یشتھر،ولم یروغریہ،بل بعض الحاضر ین وکیئ٪رؽاكف ٪ںیہن ٪ا یئ٪ےہ،ہکلب٪ضعب ٪احرضنی٪وبتك ٪ےن ٪اس٪ انکروا ذلک،حیت قال ا بن مسعود :مارأیت عمج٪ےس٪اصف ٪ااکنر ٪ایک٪ےہ،یتح٪ہک٪انبِ٪وعسمد ٪ریض٪اهلل٪مبہ٪ ص رسول اهلل صیل اهلل ٰ تعایل علیہ وسلم یل صالة نج ٪ےک ٪قارے ٪ںیم ٪روسل ٪اهلل ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس٪ےن٪ لغری میقاتھا؛ االصیل صلٰوتنی جمع بنی المغرب فرامقا٪ہک٪انب٪اس٪دبع(٪ینعی٪انب٪وعسمد)٪یک٪قاوتں٪ےس٪نػسك٪ایک٪ والعشاء بجمع،وصیل الفجر یومئذ قبل رکؽ میقاتھا،رواہ الشیخان
Page 139 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
وابوداود والنسائی،فنیف ا بن مسعود،الذی قال ےن ٪فرامقا ٪ےہ ٪ہک ٪ںیم ٪ےن ٪یھبک ٪ںیہن ٪داھکی ٪ہک ٪روسل ٪اهلل ٪یلص٪ تعایل علیہ وسلم :اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪وکیئ ٪امنر ٪ریغب ٪ؽظف ٪ےک ٪ڑپیھ ٪وہ ٪رگم٪ فیہ رسول اهلل صیل اهلل ٰ ٢ تمسکوا بعھد ا بن اُم عبد،تقدیم صالة عن دؽ ٪امنرںی،ضردہفل٪ںیم٪رغمؿ٪ؽاشعء٪وک٪عمج٪ایک٪اؽر٪اس٪دں٪رجف٪ ّ یک ٪امنر ٪اےنپ ٪ؽظف ٪ےس ٪ےلہپ ٪ڑپیھ۔وحباہل ٪اخبرؼ،ملسم، الوقت وتاخریھا،واخرب بانہ لم یقع االیف ظ ل اوبداؽد ،سایئ٪اس٪رطح٪انب٪وعسمد٪ےن٪امنر٪یک٪اےنپ٪ؽ ف٪ےس٪ صالتنی،بنی احدھما،وھو المغرب بجمع اخرھا دقتمی ٪ؽقاریخ ٪یک ٪یفن ٪رکدؼ ٪ےہ ٪اؽر ٪اتبدقا ٪ےہ ٪ہک ٪ااسی ٪رصف ٪دؽ٪٢ ایل وقت العشاء،ولم یبنی االخر،وھو العصر ٰ امنرؽں٪ںیمُ ٪ہؾا٪اھت،نج٪ںیم٪ےس٪اقك٪امنر٪اک٪وت٪انہؾں٪ےن٪درک٪ یوم عرفۃ،بتقدیمہ یف وقت الظھر ،لشھرتہ ،و رکدقا،ینعی ٪ضردہفل ٪یک ٪رغمؿ،ہک ٪اس ٪وک ٪اشعء ٪قك ٪ؤمرخ ٪ایک٪ لیعلم بالمقایسۃ،واخرب خربا اٰخر،وھو تقدیم اھت،رگم٪دؽرسؼ٪امنر٪اک٪درک٪ںیہن٪ایک،ینعی٪رعہف٪یک٪رصع٪اک،ہک٪اس٪ےک٪ ِ ٪ڑپاھاھت،دعس ٪درک ٪یک ٪ؽہج،اس ٪اک٪ الفجر عن الوقت المسنون المعتاد عندہ صیل رہظ ٪ےک ٪ؽظف ٪ںیم ٪دقمس ٪رکےک اهلل تعایل علیہ وسلم۔واذا کان حال خرب الجمع وہشمر ٪وہقا ٪ےہ،زین ٪ہی ٪قاؿ ٪ایقس ٪ےس ٪یھب ٪ولعمس ٪وہیتکس ٪ےہ۔ ٰ ن ہ انچہچن٪اس٪یک٪اجبےئ٪ا ؾں٪ےن٪دؽرسا ٪ؽاہعق٪ایبں ٪رکدقا ٪ہک٪رجف٪وک، 333
ماذکرنا وجب ردہ اوتاویلہ
۔
روسل٪اهلل٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ےن ٪ونسمں ٪اؽر ٪اےنپ ٪اتعمد ٪ؽظف٪ ےس٪ےلہپ٪ڑپاھ،وت٪خـ ٪عمج٪یک٪رؽاكف ٪اک٪احل٪ہی٪ےہ٪وج٪مہ٪ےن٪درک٪ س٪وک٪رد ٪رکدقا ٪اجےئ٪قا ٪وکیئ٪قاؽلی٪یک٪ ایک،وترضؽرؼ٪ےہ٪ہک٪قاوت٪ا َ اجےئ۔(ؿ)
اؽر٪اس٪ےک٪اطمہعل٪ےس٪دمحباهلل٪اعتیٰل٪اقك٪اؽر٪وتارد٪نسح٪ولعمس٪وہا٪ریقف٪رفغہل٪ےن٪دحكف٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪ےس٪ےلہپ٪وجاؿ٪ںیم٪ ح ہنيعب٪یہی٪ رغؽؿ٪قفش٪وک٪ظرؿ٪رغؽؿ٪رپ ٪عل٪اؽر٪اس٪لمتحم٪وک٪اُں٪وصنؿ٪رصہحي٪رسفمۃ٪یک٪رطف٪رد٪ایک٪اؽر٪ہصق٪رمؽہی٪انب٪رمع٪وک٪ؽادح٪اتبقا٪اھتٖ ٪ كلسم٪كلم٪ااملعلء٪ےن٪اایتخر٪فرامقا،فرامےت٪ںیہ:
بل المراد بغروب الشفق،قرب غروبہ،الن القصۃ رغؽ ِؿ٪قفش٪ےس٪رماد٪رغؽؿ٪ےک٪ظربی٪وہقا٪ےہ٪ویکہکن٪ع ّصہ٪اقك٪ واحدة،وماذکرنا من قبل مفسرال یقبل التاو یل ،یہ٪ےہ٪اؽر٪مہ٪ےن٪ےلہپ٪وج٪رؽاكف٪ایبں٪یک٪ےہ٪ؽۃ٪طفشّر٪ےہ،قاؽلی٪اک٪ فیاول بقرب غروب الشفق،اویقال :ھذا من وھم اامتحل٪ںیہن٪ریتھک،اس٪ےئل٪قا٪وت٪رغؽؿ٪قفش٪یک،ظر ِؿ٪رغؽؿ٪ےس٪ ّ قاؽلی٪رکین٪ڑپے٪یگ،قا٪ہی٪اہک٪اجےئ٪اگ٪ہک٪ہی٪یسک٪راؽؼ٪اک٪ؽمہ٪ےہ٪اؽر٪ بعض الرواة،واماما ذکرنا اوال،فھو مطابق ےلہپ
٪333اراکں٪ارہعب٪رحبل٪اولعلس٪ہمتت ٪ی٪اعمجل٪نیب٪افالنیت٪وبطمہع٪عبطم٪كلؾؼ٪اقدقا٪ؿ۳٤٦٪ Page 140 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
لالمر المتقرر یف الشر ع من تعینی االوقات 334۔ وج٪مہ٪ےن٪رؽاكف٪درک٪یک٪ےہ،ؽۃ٪رشف٪ںیم٪وج٪ھچک٪رقمر٪وہاکچ٪ ےہ٪ینعی٪نيیعت٪اؽاقؿ،اس٪ےک٪اطمقب٪ےہ۔(ؿ) دمحباهلل٪اعتیٰل٪رسيتا٪وتارد٪اؽر٪ؽاحض٪وہا٪دحكف٪اعمد٪نب٪لبج٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ںیم٪ک ِ الس٪ریقف٪قاد ٪ےئجی٪ہک٪اس٪رؽاكف٪ںیم٪ایس٪رطح٪اقمل٪ؽاعق٪ وہیئ ٪رگم ٪ریقف ٪اتہک ٪ےہ ٪اس ٪اک ٪وکں ٪شا ٪مف ٪عمج ٪یقیقح ٪ںیم ٪صن ٪ےہ ٪اخل ٪ہنيعبٖ ٪یہی ٪رطہقی ٪عم ٪یش ٪رادئ ٪ومالقا ٪رحب ٪دقس ٪رسۃ،ےلچ ٪دعب ٪ابعرؿ٪ ذموکر٪فرامےت٪ںیہ:
اما جمع التقدیم فلم یرو االیف الروایات الشاذة ریہ٪عمج٪دقتمی،وت٪اس٪اک٪درک٪رصف٪شاد ٪رؽاقاؿ ٪ںیم٪ےہ٪اؽر٪
ال اعتداد بھا عند سطو ع شمس القاطع ثم لیس یعطق٪دلیل٪اک٪وسرح٪ولطف٪وہےن٪ےک٪دعب٪اں٪اک٪وکیئ٪اابتعر٪ںیہن٪ یف روایۃ ایب داود عن معاذ مایدل عیل تقدیم ےہ۔رھپ ٪اوبداؽد ٪یک ٪رؽاكف ٪ںیم ٪ااسی ٪ظفل ٪ےہ ٪یھب ٪ںیہن ٪وج ٪رصع٪ یک٪اےنپ ٪ؽظف ٪ےس ٪دقتمی٪رپ ٪داللف ٪رکقا٪وہ۔اس ٪ںیم٪وت ٪رصف٪ العصر عن وقتھا؛ وانما فیہ،اذازاغت الشمس اانت٪ےہ٪ہک٪ارگ٪رؽایگن٪ےس٪ےلہپ٪طُؾرح٪دلھ٪اجقا٪اھت٪وت٪رہظ٪ؽرصع٪ قبل ان یرتحل جمع بنی الظھر والعصر،و یجوز وک٪عمج٪رکےتیل٪ےھت۔وہاتکس٪ےہ٪ہک٪عمج٪ایس٪رطح٪رکےت٪وہں٪ہک٪ ایل اٰخر وقتھا انیکون الجمع بان یؤخر الظھر ٰ رہظ٪وک٪ا رخ٪ؽظف ٪قك٪ؤمرخ٪رکدےتی٪وہں٪اؽر ٪رصع٪اؽّل٪ؽظف٪ یعج و ل العصر اول وقتھا۔او ان المراد ںیم ٪ڑپھ ٪ےتیل ٪وہں۔ہی ٪یھب ٪اہک ٪اجاتکس ٪ےہ ٪ہک ٪عمج ٪ےس ٪رماد ٪ہی٪ با لجمع،الجمع یف نزول واحد؛ وا نکانتا ادیتا یف ےہ ٪ہک ٪دؽونں٪وک ٪ڑپ ھیے٪ےئلیک٪اقك ٪یہ ٪رمہبت٪اُرتےت ٪ےھت،ارگہچ٪ وقتیھا فافھم۔ھکذا ینبیغ ان یفھم المقام ادا ٪اےنپ ٪اےنپ ٪ؽظف ٪ںیم ٪رکےت ٪ےھت۔اس ٪وک ٪وھجمس۔ایس ٪رطح٪ 335۔
اس٪اقمس٪وک٪انھجمس٪اچےہ۔(ؿ)
اؽر٪ؽایعق٪دمحباهلل٪اعتیٰل٪ہی٪قتیؾں٪اطملف٪اعہیل٪ؽۃ٪وجاہر٪اغہیل٪ںیہ٪نج٪یک٪دقر٪الہِ٪ا فاف٪یہ٪اجںين٪وص٪كالہم٪رحب٪دقس٪رسۃ،شا٪افلض٪اجعم٪الج٪ ؽارغ٪دقيق٪ارظنل٪ارگ٪اقك٪ایبں٪لسلسم٪لمجم٪رصتخم٪ںیم٪اُںیہن٪اافدۃ٪فراماجےئ٪اں٪یک٪شاں٪دتقيق٪ےس٪ایک٪دعبتسم٪رھپ٪یھب٪اقك٪رقگ٪افیذار٪اُں٪ےک٪
کالس٪ےس٪رتمحش٪ہک٪فرامےت٪ںیہ٪ھکذا ینبیغ ان یفھم المقام٪رگم٪ریقف٪ریقح٪اقرص٪افرت٪رپ٪اں٪جاللئ٪دقہیس٪راہرۃ٪اؽر٪اُں٪ےک٪شاھت٪اؽر٪ داققئ٪ؽاقحقئ٪قاہرۃ٪ذموکرۃ٪ریثکۃ٪ؽافرۃ٪اک٪اافدۃ٪ضحم٪ہیطع٪ہیلع٪ضحؿ٪ؽاہؿ٪وجاد٪ےب٪تقبس٪ااقحتسص٪ؽدقتس٪ادعتساد٪ےہ٪ذلك فضل اهلل
علینا وعیل الناس و لکن ا کثر الناس الیشکرون oریب لك الحمد کماینبیغ لجالل وجھک
٪334رشالئ٪االراکں٪ہمتت ٪ی٪اعمجل٪نیب٪افالنیت٪وبطمہع٪عبطم٪كلؾؼ٪ؿ٪۳٤٧٪ؽ۳٤٨٪ ٪335رشالئ٪االراکں٪ہمتت ٪ی٪اعمجل٪نیب٪افالنیت٪وبطمہع٪عبطم٪كلؾؼ٪ؿ ۳٤٨ Page 141 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ؽامکل ٪االقك ٪ؽدوفر ٪امعنقك ٪لص ٪ؽملس ٪ؽقارك ٪یلع ٪ارکس ٪اقتباقك ٪دمحم ٪ؽاٰہل ٪ؽشاكراایفصقك ٪اٰنیم۔ومالقا ٪دقس ٪رسۃ،اں ٪افنسئ ٪زعكرۃ ٪وک ٪ایبں٪ رکےک٪فرامےت٪ںیہ: انظر ماادق نظر ائمتنا حیث التفوت عمھن دھکی٪وت٪امہرے٪اہمئ٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪یک٪رظن٪یسیک٪دقيق٪ ےہ٪ہک٪وکیئ٪دہقیق٪اں٪ےس٪فرؽزگاضـ٪ںیہن٪وہقا۔(ؿ) دقیقۃ 336۔ اکافشں ٪لُعہ ٪اےسی ٪یہ ٪دقيق ٪ارظنل ٪ؽاعیل ٪دمارك ٪ؽشااہں ٪كرس ٪ؽریشا ِں٪ ریقف ٪اتہک ٪ےہ ٪اہں ٪ؽاهلل ٪ا ؿ ٪ےک ٪اہمئ ٪اؽر ٪ایک ٪اجقا ٪ےسیک ٪اہمئ ٪اماکلں ٪ارہم ٪ؽ ِ اعمرك٪ںیہ٪ہک٪انمرل٪دقيق٪ااہتجد٪ںیم٪اؽرؽں٪ےک٪سم ٪ہلیمج٪اُں٪ےک٪وتنس٪كرص٪راتفر٪یک٪رگد٪وکہن٪ےچنہپ٪اؽر٪ویکں٪ہن٪وہ٪ہک٪ا رخ٪ؽۃ٪ؽیہ٪ںیہ٪ہک٪ ارگ٪اامیں٪ؽملع٪رثقا٪رپ٪قلعم٪وہقا٪ےل٪ا ےت٪ا ح٪لک٪ےک٪وک٪را ِں٪ےب٪رصب٪اُں٪ےک٪اعمرح٪ہیلع٪ےس٪ےب٪ربخ،ارگ٪ا ہنیئ٪اعلػباؿ٪ںیم٪اانپ٪طبہ٪دھکی٪رک٪ نعط٪ؽعینشت٪ےس٪شیپ٪ا ںیئ٪ایک ٪ےئجی؎٪ ہم٪اشفدن٪ونرؽگس٪وعوع٪دنک رک ٪کسے٪كرتقلخ٪وخدےم٪دنت
ن (اچدن٪رؽینش ٪ھبالقا٪ےہ٪اؽر٪ک ّبا٪وھباتکن٪ےہ٪ہر٪وکیئ٪اینپ٪رطفؿ٪ےک٪اطمقب٪اتلچ٪ےہ) اں٪ضحاؿ٪یک٪وطلی٪ؽرعضی٪دبرقاوینں٪اک٪ومنہن٪ںیہی٪دھکی٪ےئجیل٪ہلئسم٪عمج٪ںیم٪صُلّایج٪ےک٪دوعے٪ےھت٪ہک٪ؽۃ٪داللئ٪ہیعطق٪ےس٪قاكف٪ےہ٪اؽر٪اُس٪ اک٪جالف٪یسک٪دحكف٪ےس٪قاكف٪ںیہن٪ہن٪عمج٪وصرؼ٪رپ٪افلدا٪وکیئ٪دلیل٪ہیفنح٪ےک٪قاس٪ےہ٪اؿ٪وحبل٪ؽوقؿ٪رؿ٪دقری٪ضـ٪الہِ٪ا فاف٪ےن٪دھکی٪ ایل٪ہک٪زک٪یتسہ٪رپ٪ہی٪نل٪رتاین٪زک٪كِرےت٪رپ٪ك ّبا٪قاین٪والحول والقوة ّاال باهلل العیل العظیم۔ زنتیل ٪اھت ٪ؽرہن٪ایس ٪دحكف٪ قااین اوقل :وباهلل التوفیق٪ارگ ٪رظن ٪قتیّق٪وک٪رتصخ ٪وجالں٪دےئجی ٪وت٪وعب ٖہن ٪اعتیٰل٪ؽاحض ٪وہہک٪ہی ٪وجاؿ٪املع ٪ضحم ّ ٪ ںیم٪ضحؿ٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪عمج٪رعافؿ٪یھب٪درک٪فرامےکچ،یہی٪دحكفُ ٪شتن٪لسایئ٪اتکؿ٪اانملكس٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الؿہر٪ ؽاشعل٪رعبہف٪ںیم٪ویں٪ےہ:
سمعیل بن مسعود عن خالد عن شعبۃ ںیمہ٪ربخ٪دؼ ٪الیعٰمس٪نب ٪وعسمد ٪ےن ٪اخدل٪ےس ٪ہبعش٪ےس ٪امعرۃ٪ اخربنا ا ٰ حمن نب ٪ریمع ٪ےس ٪دبعارلنمح ٪نب ٪كرقد ٪ےس ٪ہک ٪دبعاهلل ٪نب ٪وعسمد٪ عن سلیمن عن عمارة بن عمری عن عبدالر ٰ ٰ بن یزید عن عبداهلل ریض اهلل تعایل عنہ قال :ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪ےن ٪فرامقا٪ :یبن ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع ٪ؽملس ٪ہر٪ ٰ یص امنر ٪اس ٪ےک ٪ؽظف ٪یہ ٪ںیم ٪ڑپےتھ ٪ےھت ٪رگم ٪ضردہفل ٪ؽرعافؿ٪ تعایل علیہ وسلم یل کان رسول اهلل صیل اهلل ٰ 337ںیم۔ الصالة لوقتھا اال بجمع یف مزدلفۃ وعرفات ۔
٪336اراکں٪ارہعب٪رحبل٪اولعلس٪ہمتت ٪ی٪اعمجل٪نیب٪افالنیت٪وبطمہع٪عبطم٪كلؾؼ٪اقدقا٪ؿ۳٤٨٪ ٪337ااسنلیئ٪اتکؿ٪اعمجل٪نیب٪الؿہر٪ؽاشعل٪رعبفۃ٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر۱٩/٢٪ Page 142 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
صُلّایج!٪اؿ٪ےہک٪تبیصم٪اک٪اہپر٪زک٪رپ٪وٹقا!٪صُلّایج!٪ایھب٪ا ؿ٪یک٪قارك٪اھچیت٪رپ٪دیّل٪یک٪اہپرؼ٪ا یئ٪ےہ٪تخس٪اجین٪ےک٪ا رسے٪رپ٪شاسن٪قایق٪وہوت٪ وعؼ٪ااہتجد٪رپ٪اداھر٪اھکےئ٪رھپےت٪وہ٪اؽر٪ملعِ٪دحكف٪یک٪وہا٪ہن٪یگل٪ااحدكف٪رمؽہی٪ رس٪اچبےئے٪ہک٪رقنعبی٪ص ّکہ٪اک٪اہپر٪اوبسیبق٪ا قا٪ےہ۔صلّایج!٪د ٰ قاینعمل٪نیحیحص٪ؽریغامہ٪احصح٪ؽننس٪سمدین٪ؽاعممیج٪ؽوجاعم٪ؽازجا٪ؽریغامہ٪ںیم٪دےھکیے٪دصاہ٪طباںیل٪اس٪ےک٪قاےئے٪اگ٪ہک٪اقك٪یہ٪دحكف٪وک٪ رؽاۃ٪قاینعمل٪زک٪زک٪ہعونف٪وطر٪ےس٪رؽاكف٪رکےت٪ںیہ٪وکیئ٪لُؾرؼ٪وکیئ٪اقك٪ڑکٹا٪وکیئ ُ٪دؽرسا٪وکیئ٪یسک٪رطح٪وکیئ٪یسک٪رطح٪عمج٪رطص٪ےس٪ لُؾرؼ٪قاؿ٪اک٪اتپ٪اتلچ٪ےہ٪ؽذہلا٪اامس٪ااشلں٪اوباحمت٪رارؼ٪اعمرص٪اامس٪اخبرؼ٪فرامےت٪ںیہ٪مہ٪خـ٪قك٪دحكف٪وک٪شاھٹ٪٦١ؽہج٪ےس٪ہن٪ےتھکل٪اُس٪یک٪ ل ل ح تقیقح٪ہن٪اچہپےتن۔اہیں٪یھب٪رخمح٪دحكف٪ا ػس٪نب٪امعرۃ٪نع٪دبعارل ػٰن٪نع٪دبعاهلل٪ےہ٪ا ػس٪ےک٪دعب٪دحكف٪رشتنمُ ٪ہؾیئ٪اُں٪ےس٪صفح٪
نب٪ایغؿ٪ؽاوبطعٰؾہی٪ؽاوبوعاہن٪ؽدبعاولادح٪نب٪رقاد٪ؽرجری٪ؽایفسں٪ؽداؽد٪ؽہبعش٪ؽریغمہ٪اجلّہ٪ےن٪رؽاكف٪یک٪ہی٪رؽاںیتی٪اافلع٪ؽاوطار٪ؽطسب٪ؽااصتخر٪ لصححنی ٪یسک ٪ںیم ٪رہظ ٪رعہف٪ ؽدرک ٪ؽااصتقر ٪ںیم ٪رطص ٪یتش ٪رپ ٪ا ںیئ ٪یسک ٪ںیم ٪رغمؿ ٪ؽرجف ٪اک ٪درک ٪ےہ ٪رہظ ٪رعہف ٪ذموکر ٪ںیہن ٪کروایۃ ا ّ ؽرغمؿ٪اک٪ایبں٪ےہ٪رجف٪ضردہفل٪اموثر٪ںیہن٪رکؽاقۃ٪ااسنلیئ٪یسک٪ںیم٪رصف٪رغمؿ٪اک٪قدرکۃ٪ےہ٪رہظ٪ؽرجف٪ؽےصہغ٪امراكف٪ؽریغۃ٪ھچک٪وطسمر٪ںیہن
کحدیث النسائی ایضا یف المناسک،باب جمع اسیج٪ہک٪لسایئ٪یک٪دحكف٪وج٪اتکؿ٪اانملكس،قاؿ٪عمج٪الصالنیت٪ الصالتنی بالمزدلفۃ،اخربنا القاسم بن زکریا نغردہفل ٪ںیم ٪ےہ ٪دحكف ٪ایبں ٪یک ٪مہ ٪ےس ٪اق م ٪انب ٪ررکقا ٪ےن٪ ل ثنا مصعب بن المقدام عن داود عن االعمش ططعـ ٪انب ٪دقماس ٪ےس،اس ٪ےن ٪داؽد ٪ےس،اس ٪ےن ٪ا ػس٪ ع ب ےس،اس ٪ےن ٪امعرۃ ٪ےس،اس ٪ےن ٪دبعارلنمح ٪انب ٪كرقد٪ حمن بن یزید ن ا ن عن عمارة عن عبدالر ٰ م ےس،اس٪ےن٪انب٪وعسمد ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل ٪بہ٪ےس٪ہک٪روسل٪ تعایل علیہ وسلم جمع مسعود ان النیب صیل اهلل ٰ اهلل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪رغمؿ٪ؽاشعء٪وک٪ضردہفل٪ںیم٪ بنی المغرب والعشاء بجمع 338۔ عمج٪ایک۔(ؿ) ػل اکیر٪ںیم ِ ٪امنر٪رجف٪شیپ٪ارؽظف٪ذموکر٪ےہ٪وھو بطر یق کل ماذکرنا من رواة االعمش ماخال جریرا(٪وساےئ٪رجری٪ےک،ا س٪ےک٪ ےنتج ٪راؽؼ ٪مہ ٪ےن ٪درک ٪ےکے ٪ںیہ ٪ؽۃ ٪ایس ٪رطےقی ٪ےس ٪ایبں ٪رکےت ٪ںیہ۔ؿ) ٪یسک ٪ںیم ٪ظفل ٪لعلس ٪دیفم ٪ؽاعق ٪ؽرصمح ٪رماس ٪یک ٪رصتحی ٪ےہ٪ کمامر لمسلم من حدیث الضیب (٪اسیج ٪ہک ٪ملسم ٪ےک ٪وحاےل ٪ےس ٪كیؽ ٪یک ٪دحكف ٪زگرؼ ٪ےہ۔ؿ) ٪اں ٪ونتاعؿ ٪ےس ٪ہن ٪ؽۃ ٪دحںیثی٪ دعتمد ٪وہاجںیئ ٪یگ٪ہن ٪اقك ٪رطقی٪دؽرسے٪اک٪قا ی ٪ؽانم ی٪وہاگ٪ہکلب ٪اں ٪ےک٪اامتجف٪ےس ٪وج٪احلص٪وہ ٪ؽۃ٪دحكف ٪قاس ٪ظرار ٪قاےئ٪اگ۔اؿ ٪وخاۃ ٪ہی٪ ل ل اخبالف٪رؽاۃ٪ا ػس٪یک٪رؽاكف٪قاینعمل٪ےس٪قا َضےُ ٪ہؾا٪وخاۃ٪وخد٪ا ػس٪ےن
٪338ننس٪ااسنلیئ٪اعمجل٪نیب٪الصلؾاۃ٪قالغردلفۃ٪وبطمہع٪ہبتکم٪ہیفلس٪الوہر٤١/٢٪ Page 143 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ل فلتخم٪اؽاقؿ ٪ںیم٪فلتخم٪وطر ٪رپ٪رؽاكف ٪قاینعمل٪یک٪اؽر ٪ہر ٪راؽؼ٪ےن٪اینپ٪عومسف٪اچنہپیئ٪اچےہ٪ہی٪ونتعی٪ا ػس ٪ےن٪وخد ٪یک٪اچےہ٪امعرۃ٪قا٪ ل ل دبعارلنمح٪ےس٪وہیئ٪اؽر٪ؽۃ٪ضـ٪ا ػس٪ےنُ ٪ضیؽ٪قا٪ا ػس٪وک٪یچنہپ٪وخاۃ٪الص٪صتیہاےئ٪دنس٪دیسقا٪دبعاهلل٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪ےن٪اؽاقؿ٪دعقدۃ٪ ںیم٪خس ِـ٪احخـ٪فلتخم٪وطرؽں٪رپ٪ارشاد٪فرامیئ٪طبلدا٪ض ِـ٪ضردہفل٪راۃِ٪ضردہفل٪ںیم٪قا٪ؽاہں٪چنہپ٪رک٪ا ح٪یک٪رغمؿ٪ؽرجف٪اک٪ہلئسم٪ارشاد٪رکےن٪ےئلیک٪ رصف ٪اُںیہن ٪دؽ٪ ٢اک ٪درک ٪فرامقا ٪رصع ٪وت ٪ضـ ٪ےک ٪شاےنم ٪ایھب ٪عمج ٪رکےکچ ٪ےھت ٪اُس ٪ےک ٪ایبں ٪یک ٪احخـ ٪ایک ٪یھت ٪دؽرسے ٪ؽظف ٪عمج ٪نیب ٪الصالنیت ٪اک٪ رک٪رجف٪یک٪احخـ٪ہن٪یھت٪رصع٪رعہف٪ؽرغمؿ٪ضردہفل٪ےک٪درک٪رپ٪انقمـ٪یک٪ہک٪وسا٪اں٪دؽ٪٢امنرؽں٪ےک٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪ ہلئسم٪شیپ٪وہ٪ؽاہں٪د ِ اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪یھبک٪عمج٪ہن٪فرامیئ٪اؽر٪یسک٪ؽظف٪رغمؿ٪ؽاشعےئ٪ضردہفل٪اک٪درک٪وہہک٪اں٪ںیم٪شتّـ٪ایک٪ےہ٪اس٪ؽظف٪ہی٪یلھچپ٪دحكف٪رصتخم٪
اافدۃ٪یک۔ مث ٪اوقل٪ :فطل ٪ہی ٪ہک ٪یہی ٪دحكف ٪انب ٪وعسمد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪دؽرسے ٪رخمح ٪رمؽؼ ٪حیحص ٪اخبرؼ ٪ؽننس ٪لسایئ ٪ےس ٪دیسقا ٪اامس ٪دمحم ٪ےن ٪ا قار٪ لرر رمؽہی٪اتکؿ٪ا ج٪ںیم٪لسب ِد٪لیلج٪ؽحیحص٪سج٪ےک٪ضـ٪رؽاۃ٪اجلّہ٪اقثؿ٪ؽاہمئ٪اابثؿ٪ؽراجل٪نیحیحص٪ہکلب٪احصح٪ض ّبہ٪ےس٪ںیہ٪ویں٪رؽاكف٪فرامیئ: شلی ل اخربنا سالم بن سلیم الحنیف عن ایب اس ٰحق شالس ٪نب ٪ػٰن ٪ا زیفؽ ٪اوبااحسص ٪شتیعؽ٪ےس ٪ؽۃ٪دبعارلنمح٪نب٪ حمن بن االسود عن علقمۃ اوسد٪ےس٪ؽۃ٪ہمقلع٪نب٪سیق٪اؽر٪اوسد٪نب٪كرقد٪ےس٪راؽؼ٪ںیہ٪ہک٪ السبییع عن عبدالر ٰ بن قیس واالسود بن یزید قاال کان عبداهلل بن دبعاهلل ٪نب ٪وعسمد ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مبہ ٪فرامےت ٪ےھت ٪عمج ٪نیب٪ الصالنیت٪اجكر٪ںیہن٪رگم٪رعہف٪ںیم٪رہظ٪ؽرصع۔ تعایل عنہ یقول الجمع بنی مسعود ریض اهلل ٰ الصالتنی االبعرفۃ الظھر والعصر 339۔
ویکں ٪صُلّایج! ٪اؿ ٪اہیں ٪ہہک ٪دانی ٪ہک ٪انب ٪وعسمد ٪ےن ٪طقف ٪عمج ٪رعافؿ ٪دیھکی ٪عمج ٪ضردہفل ٪اخرح ٪ریہ ٪احالہکن ٪ہرزگ ٪ہن ٪اس ٪ےس ٪ارعاؿ ٪ہن ٪اس ٪رپ٪ ارتعاؿ٪ہکلب٪ہر٪لحم٪ؽومعق٪کالس٪ںیم٪ؽاہں٪یک٪دقر٪احخـ٪رپ٪ااصتقر٪ےہ٪اہیں٪سمفر٪ےک٪عمج٪نیب٪الؿہر٪ؽاشعل٪اک٪درک٪وہاگ٪اُس٪رپ٪فرامقا٪ہک٪اں٪ںیم٪ عمج٪رصف٪رؽر٪رعہف٪رعافؿ٪ںیم٪ےہ٪اس٪ےک٪وسا٪قااجكر،ؽذہلا٪الصالنیت٪رعمف٪قالس٪فرامقا٪سج٪ںیم٪الص٪دہع٪ےہ۔صُلّایج!٪کُی ِـ٪دحكف٪ا ھکن٪ لػعی ٰ ؿ٪وخد٪اینپ٪اجعم٪حیحص٪ںیم٪اس٪ےک٪اعدؼ٪ںیہ٪دحكف٪وک٪اوباؿ٪ ٪وصخفا٪اامس٪اخبرؼ٪وت٪قدا ِ وھکل٪رک٪دوھکی٪رؽاقاؿ٪قا ؽ٪ےک٪یہی٪ادنار٪ا ےت٪ںیہ د ہفلتخم٪ںیم٪دقبر٪احخـ٪قارۃ٪قارۃ٪رکےک٪الےت٪ںیہ٪اس٪ےس٪اقك٪قارۃ٪دؽرسے٪وک َ٪رد٪ںیہن٪رکقا٪ہکلب٪ؽۃ٪ومجمف٪دحكف٪اکلم٪رہھٹیت٪ےہ۔
ل ٪339اتکؿ٪ا رذۃ٪قاؿ٪اعمجل٪نیب٪الصالنیت٪دارااعملرف٪الیععاہین٪الوہر۳٦٥/۳٪ Page 144 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اس٪ےس٪دمحباهلل٪اعتیٰل٪ؽاحض٪ؽا اکشر٪وہا٪ہک٪ہی٪دحكف٪یھب٪امتس٪ؽامکل٪ویں٪ےہ٪ہک٪ںیم٪ےن٪یھبک٪ہن٪داھکی٪ہک٪وضحر٪دیس٪اعمل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ ؽملس ٪ےن ٪دؽ٪ ٢امنرںی ٪عمج ٪فرامیئ ٪وہں ٪یھبک ٪وکیئ ٪امنر ٪اےنپ ٪ؽظف ٪ےس ٪ےلہپ ٪قا ٪ؽظف ٪ےک ٪دعب ٪ڑپیھ ٪وہ ٪رگم ٪رصف ٪دؽ٪ ٢رصع ٪رعہف ٪ؽظف ٪رہظ ٪اؽر٪ ٪ولطف٪رجف٪ےک٪دعب٪یہ٪قاریکی٪ںیم٪ڑپھ٪ایل٪اھت٪اُس٪دں٪ےک٪وسا٪ رغمؿ٪ضردہفل٪ؽظف٪اشعؼ،اؽر٪اُس٪دں٪رجف٪وک٪یھب٪ؽظف٪ونسمں٪ؽومعمل٪ےس٪ےلہپ ِ اتفؿ ٪قح٪ؽوصاؿ ٪ےب٪رپدۃ٪ؽاجحؿ٪رالعۃ٪ااہنلر٪رپ٪اچنہپ،اؿ٪اس ٪دحكف ٪لسایئ ٪اجعم ٪درک٪رعہف ٪ؽضردہفل ٪رپ٪ یھبک٪ااسی ٪یھب٪ہن٪ایک۔الحمدهلل ہک٪ا ِ صُلّایج٪ےن٪امکبل٪اکمكرۃ٪وج٪وچںیٹ٪یک٪ںیہ٪اُں٪یک٪جدطـ٪زگارؼ ٪ےئجی٪اؽر٪امۃ٪ایض٪انپۃ٪رشاہل٪وک٪قادہنٖ٪اعتیٰل٪ضـ٪امتس٪اکظیر٪د٪ۃ٪دےئجی٪واهلل المعنی
وبہ نستعنی۔
٪وتردِ٪ااحدكف ٪ؽرجح ٪اقثؿ ٪ؽدقح ٪احصح ٪ےک ٪دینھ ٪ںیہ۔ لم ٪قایدحكف ٪ےک ٪اداعیئ ٪راح ٪ںیم٪ ہفیطل٪ :قارؿ ٪لہ ٪اجنيلہ ٪ےس ٪ريتؼ ٪انپۃ،صُلّایج َ اںیہن٪اکمكرؽں٪یک٪دویارںیُ ٪خیؽ٪ںیہ۔دحكف٪حیحص٪لسایئ٪رشفی٪وک٪داھکی٪ہک٪اںیہن٪تبیصم٪اک٪اہپر٪وترے٪یگ۔ضحؿ٪ےن٪گُ ِل٪رسدبس٪وک٪گِل٪ہت٪ گلزن ٪انب ٪وھچرے ٪یگ ٪ذہلا ِ ٪ےتف ٪ادا ٪اکنیل ٪اؽر ٪ااحدكف ٪احصح ٪ںیم ٪لیمکت ٪ومضمں ٪فراقی ٪ذکتوبں ٪ؽفراقی ٪لؼبلؾں ٪یک ٪ویں ٪انبدایل ٪ف٪۳ ٪اینس ٪ایح ٪ےس ِ شلی دحكف٪لسایئ٪یک٪قاوبقمل٪اؽر٪رجمؽح٪اؽر٪رتمؽك٪ےہ٪دؽ٪٢راؽؼ٪اس٪ےک٪رجمؽح٪ںیہ٪اقك ٪ػٰن٪نب٪ارمق٪ہک٪اُس٪یک٪وتف ق٪یسک٪ےن٪ںیہن٪یک٪ہکلب٪ شلی فیعض٪اہک ٪اس٪وک ٪رقتبی ٪ںیم ٪ػٰن٪نب ٪ارمق ٪فیعض٪اؽر ٪اقك٪اخدل ٪نب ٪دلخم ٪ہک ٪ہی ٪صخش٪رایضف ٪اھت ٪اؽر ٪اصخ ِـ٪ااحدكف٪افراد ٪اک ٪اہک ٪رقتبی٪ صت ںیم٪اخدل٪نب٪دلخم٪دصؽص ٪ستق٪ؽہل٪افراد۔ اوقل٪:اؽّل دا٪ؽیہ٪صُلّایج٪یک٪دقیمی٪افسہـ٪عیشت٪ؽرضف٪ےک٪فرص٪ےس٪اہجلف۔ قااین٪:نیحیحص ٪ےس٪ؽیہُ ٪كراین ٪دعاؽؿ٪اخدل ٪نب٪دلخم٪ہن ٪رصف ٪لسایئ ٪ہکلب٪اخبرؼ٪ؽملسم٪ؽریغامہ ٪ہلمج ٪احصح ٪ہتس٪ےک ٪راجل ٪ےس٪ےہ٪اامس ٪اخبرؼ ٪اک٪ اخؿ٪اُاتسد٪اؽر٪ملسم٪ؽریغۃ٪اک٪اُاتسد٪االاتسد۔ صت قالبدا ٪:صُلّایج!٪مت٪ےن٪وت٪ملع ِ٪٪دحكف٪یک٪افل٪ےب٪یھب٪ہن٪ڑپیھ٪اؽر٪اداعےئ٪ااہتجد٪یک٪ویں٪ےب٪ؽظف٪ڑچیھ٪درا٪یسک٪ڑپےھ٪ےھکل٪ےس٪فیعض٪ؽ ستق٪ صت ؽاصخ ِـ٪افراد٪اؽر٪رتمؽك٪ایدحكف٪ںیم٪فرص٪وھکیس ،ستق٪ؽاصخ ِـ٪افراد٪وہقا٪وت٪افلدا٪ومخ ِـ٪فعض٪ںیہن،نیحیحص٪دےئھکی٪اں٪ےک٪رؽاۃ٪ںیم٪ےنتک٪ صت ستق ٪عــہ٪ ۳وموجد ٪ںیہ ٪اؽر ٪ہل ٪عــہ٪ ٢افراد ٪ؽاولں ٪یک ٪ایک ٪یتنگ ٪ہکبج ٪مہ ٪وحایش ٪لصف ٪اؽل ٪ںیم ٪رثکبؿ ٪ہل ٪اوھام یھم،ربما
وھم،یخطیئ،یخطیئ کثریا،کثریالخطائ،کثریالغلط ٪ؽریغاہ٪ؽاےل٪درکرک٪ا ےئ،راہ٪فیعض٪اُس٪ںیم٪اؽر ٪رتمؽك٪ںیم٪یھب٪ رنیم ٪ؽا امسں ٪اکقل ٪ےہ ٪فیعض ٪یک ٪دحكف ٪ربتعم ٪ؽوتکمؿ ٪اؽر ٪اتماعبؿ ٪ؽوشادہ ٪ںیم ٪وبقمل ٪ؽ بولؿ ٪ےہ ٪نذالف ٪رتمؽك ٪اس ٪ینعم ٪اؽر ٪اس ٪ےک٪ اقلعتمؿ٪یک٪
ح عــہ٪۳لثم٪اقاں٪ح٪نب٪كرقد٪العؾار،كرقدف٪نب٪ایب٪اقتسۃ،دبعارل ػٰن٪ح٪نب٪زغؽاں٪ؽریغمہ٪۳٢٪طبہ(٪س) عــہ٪٢نج٪ںیم٪سیت٪۱١ےس٪رقادۃ٪وحایش٪لصف٪اؽل٪رپ٪ذموکر٪وہےئ٪۳٢٪طبہ(٪س) ف٪۳٪ایعمراقحل٪ؿ۱٨٤٪
Page 145 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
اقیقحتؿ٪ہلیلج٪ریقف٪رفغہل٪ادقلری٪ےک٪رشاہل٪الھاد الکاف یف حکم الضعاف۳۱۳۱ھ٪ںیم٪اطمہعل ٪ےئجی٪اؽر٪رسدضـ٪اینپ٪غلبم٪ملع٪رقتبی٪یہ٪ ِ دےھکی٪ہک٪فیعض٪درہج٪قاطبہ٪اؽر٪رتمؽك٪اُس٪ےک٪دؽ٪٢قاہی٪ےچین٪درہج٪اعرشۃ٪ںیم٪ےہ٪وخد٪عـــہ٪ضعب٪افعض٪راجل٪نیخیش٪ںیم٪ارگہچ٪اتملعۃد٪قا٪ویں٪
یھب٪ؽاعق٪سج٪ےس٪اُں٪اک٪قارتمؽك٪وہقا٪ؽاحض۔
عـــہ مثل اسید بن زید،اسباط طبلدا(٪ا)٪ادیس٪)٢(٪اابسع٪)۱(٪دبعارکلمی٪)٤(٪اضعـ٪)٥(٪رہعم٪ ابوالیسع،عبدالکریم بن ایب المخار،واالشعث بن (٪)٦دمحم٪انب٪كرقد٪راف ٪)٧(٪دمحم٪نب٪دبعارلنمح٪)٨(٪ادمح٪)٩(٪ سوار،زمعۃ بن صا لح،محمد بن یزید الرفایع ،اُم َ ّؾ ٪اؽر ٪دؽرسے۔رقتبی ٪ںیم ٪اہک ٪ہک ٪ےلہپ ٪قاچن ٪فیعض٪
حمن مویل بین زھرة ،احمد بن ںیہ،اٹھچ٪یھب٪اخؿ٪وقؼ٪ںیہن٪ےہ،شاوتاں٪وہجمل٪ےہ،ا وھٹںی٪ محمد بن عبدالر ٰ یزید الحراین،ایب بن عباس وغریھم،قال یف وک ٪اوباحمت ٪ےن ٪فیعض ٪اہک ٪ےہ،ونںی ٪ںیم ٪یھب ٪فعض٪ التقریب یف الخمسۃ االول :ضعیف،والسادس لیس ےہ۔دبعارکلمی ٪ےک ٪ےئل ٪ضرؼ ٪ےن ٪ذہتبی ٪ںیم"خـ"یک٪
بالقوی،والسا بع مجھول،والثا من ضعفہ ابو كالطـ ٪اگلیئ ٪ےہ (٪ؽاحض ٪رےہ ٪ہک"ح"ےس ٪رماد ٪اخبرؼ ٪ےہ٪ حاتم،والتاسع فیہ ضعف۔وعبدالکریم،علم لہ اؽر"ؿ"ےس٪قیلعت،ینعی٪اخبرؼ٪ےن٪یھب٪اس٪یک٪رؽاكف٪لعلیغدا٪ المزی یف التھذیب خت،وتبعہ یف المیزان،فقال :یل ٪ےہ)٪زیماں ٪ںیم٪یھب٪ذہتبی٪یک٪ریپؽؼ٪رکےت٪وہےئ٪اہک٪ ےہ٪ہک٪اس٪ےس٪اخبرؼ٪ےن٪لعلیغدا٪اؽر٪ملسم٪ےن٪اتملعۃد٪رؽاكف٪یک٪ اخرج لہ خ تعلیقا،وم متابعۃ۔وکذا تابعہ الحافظ
یف رموز التقریب،ثم نبہ ان الصواب خ،حیث ذکر ےہ۔ایس٪رطح٪احظف٪ےن٪یھب٪رقتبی٪یک٪كالامؿ٪ںیم٪اس٪یک٪ ریپؽؼ ٪یک ٪ےہ ٪نکیل ٪رھپ ٪ہبنتم ٪ایک ٪ےہ ٪ہک ٪حیحص"ح"ےہ٪ مالہ یف الجا مع الصحیح،ثم قال :ھذا موصول ك ("خـ"ںیہن)٪انچہچن٪احظف٪ےن٪ےلہپ٪وت٪دبعارکلمی٪یک٪ؽۃ٪رؽا ف٪ و لیس معلقا۔وقال یف الرفایع :ذکرہ ا بن عدی یف ك درک٪یک٪ےہ٪وج ٪اخبرؼ ٪ںیم٪ےہ،رھپ ٪اہک ٪ےہ٪ہک٪ہی٪رؽا ف٪ؽلص٪
روی شیوخ البخاری،وجزم الخطیب بان البخاری ٰ
ےک٪شاھت٪ےہ٪ہن٪ہک٪قیلعت٪ےک٪وطر ٪رپ۔(اس٪ےئل"ح" ےک٪ عنہ؛ لکن قدقال البخاری :رأیمھت مجمعنی عیل ك ط شاھت"ؿ"ںیہن٪وہین٪اچےہ٪ویکہکن"ؿ" قیلعت٪یک ٪ال ـ٪ ضعفہ 340۔اھ قلت :المثبت اثبت،فلذا ك ےہ)(دمحم٪انب ٪رقد)٪راف ٪ےک٪قارے٪ںیم٪اہک٪ےہ
٪340رقتبی٪الیہدبی٪رتہمج٪ربمن٪٦٤٢۳٪دمحم٪نب٪كرقد٪دارابتکل٪العػبۃ٪ریبؽؿ۳٤٧/۳٤٨ /٢٪ Page 146 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رااعب٪ :ہی ٪ضـ ٪کالس ٪صلّایج ٪یک ٪یبیغ ٪وبل ٪یبیع ٪ااکحس ٪امں ٪رکاھت ٪ضحؿ ٪یک ٪ادنرؽین ٪احلف ٪دےھکیے ٪وت ٪رھپ ٪خس ِـ ٪اعدؿ ٪وج ٪رؽاۃِ٪دحكف ٪ےب ٪بسن٪ شلی ؽتبسن٪قاےئ٪اں٪ںیم٪اہجں٪رحتفی٪ؽرصتف٪اک٪ومعق٪صال٪ؽیہ٪دبتلی٪اک٪رقگ٪الےئ٪دنس٪ںیم٪اھت٪نع٪ضعبۃ٪نع ٪ػٰن۔اؿ٪صلّایج٪اینپ٪غلبم٪ملع٪ شلی رقتبی٪وھکل٪رک٪ےھٹیب٪رؽاۃ٪لسایئ٪ںیم٪ہبعش٪قاس٪اک٪وکیئ٪ہن٪صال٪سج٪رپ٪رقتبی٪ںیم٪ھچک٪یھب٪رجح٪یک٪وہ٪ذہلا٪ؽاہں٪سب٪ہن٪جال ٪ػٰن٪وک٪دںیھکی٪وت٪ شلی ن ہلؽ٪مسب٪اهلل٪یہی ٪ػٰن٪نب٪ارمق٪فیعض٪رظن٪ڑپا٪مکح٪ڑج٪دقا٪ہک٪دنس٪ںیم٪ؽیہ٪رماد٪اؽر٪دحكف٪رمدؽد،صلّایج!٪اےنپ٪درھس٪یک٪مسق٪چس٪اتبقا٪ہی٪ربجؽیت٪ قح٪ مکح٪ا ؿ٪ےن٪زک٪دلیل٪ےس٪امجقا،ایک٪ایس٪اک٪قاس٪دحمّ ی٪ےہ ،صرّے٪وہوت٪كراہں٪الؽ٪ؽرہن٪اےنپ٪ذکؿ٪ؽبیع٪رمح٪قابیغل٪رپ٪اامیں٪ ل ح ابلطں ٪ؽقح ٪وینس ٪وک ٪اؽرپ ٪ولعمس ٪وہاکچ ٪ےہ ٪ہک ٪رخمح ٪دحكف ٪ا ػس ٪نع ٪امعرۃ ٪نع ٪دبعارل ػٰن ٪نع ٪دبعاهلل ٪اخبرؼ ٪ملسم ٪اوبداؽد ٪لسایئ ٪ؽریغمہ٪ لػ معویۃ وجریر کلھم ضـ٪ےک٪اہیں٪دحكف٪امعرۃ٪رطبقی٪اامس٪ا س٪یہ٪ذموکر،نیحیحص٪یک٪نیت٪دنسںی٪رطبص٪حفص بن غیاث وایب ٰ ل عن االعمش عن عمارة ٪دصر٪کالس٪ںیم،اؽر٪اقك ٪دنس٪لسایئ٪رطبقی ٪داؽد٪نع ٪اال ػس٪نع٪امعرۃ٪اس ٪ےک٪دعب ُ ٪ضن ٪ےکچ۔مجنپ٪لسایئ ٪اتکؿ٪ الصالۃ٪ںیم٪ےہ٪:اخربنا قتیبۃ ثنا سفیان نا االعمش عن عمارة ٪341١اخل۔مشش٪:لسایئ٪انمكس٪باب الوقت (ہیقب٪احہیش٪ہحفص٪زگہتش) ہک٪اس٪وک٪انب٪دعؼ٪ےن٪اخبرؼ٪ےک٪اشاقدۃ٪ںیم٪درک٪ایک٪ےہ٪اؽر٪بیطخ٪ےن٪ علمنا علیہ خ،واخرناھا عن لمکان تردد نیقی ٪ػاہر ٪ایک ٪ےہ ٪ہک ٪اخبرؼ ٪ےن ٪اس ٪ےس ٪رؽاكف ٪یک ٪ےہ،نکیل ٪اخبرؼ ٪یہ٪
الحافظ۔واالنصاف ان فلیحا وعبادا وامثالھا ایضا ےن٪اہک٪ےہ٪ہک٪ںیم٪ےن٪دحمنیث٪وک٪اس٪ےک٪فعض٪رپ٪قفتم٪قاقا٪ےہ٪اھ٪ںیم٪ ےن٪اہک٪قاكف٪رکےن٪ؽاےل٪یک٪قاؿ٪رقادۃ٪ہتخپ٪وہیت٪ےہ(٪اؽر٪انب٪دعؼ٪ےن٪
ضعفائ،والعذر ماافادہ االمام ا بن الصالح وتبعہ تعایل اعلم (م) النووی وغریہ فارجع واعرف۔واهلل ٰ
اس٪اک٪خیش٪اخبرؼ٪وہقا ٪قاكف ٪ایک٪ےہ)٪اس٪ےئل٪مہ٪ےن٪یھب٪اس٪ےک٪قاس٪ رپ"ح"یک ٪كالطـ ٪اگلیئ ٪ےہ۔نکیل ٪احظف ٪وک ٪وچہکن ٪اس ٪ےک ٪خیش ٪اخبرؼ٪ ٪رتدد ٪ےہ ٪اس ٪ےئل"ح"وک ٪مہ ٪ےن"س"ےک ٪دعب ٪اگلقا ٪ےہ٪ وہےن ٪ںیم ّ فلی ("س"ےس٪رماد٪ملسم٪ےہ)٪اؽر٪ا فاف٪یک٪قاؿ٪ہی٪ےہ٪ہک ٪ج،ابعد٪اؽر٪اں٪ ےسیج٪اؽر٪وکیئ٪راؽؼ٪یھب٪فیعض٪ںیہ(٪اس٪ےک٪قاؽوجد٪اں٪یک٪رؽاقاؿ٪احصح٪ ںیم٪قایئ٪اجیت٪ںیہ)٪اامس٪انب٪الصالح٪ےن٪اس٪یک٪ذعمرؿ٪وخااہہن٪ؽہج٪ایبں٪ یک٪ےہ٪اؽر٪ونؽؼ٪ؽریغۃ٪ےن٪یھب٪اں٪اک٪اابتف٪ایک٪ےہ،اس٪ےئل٪اں٪یک٪رطف٪ رماتعج٪رکؽ٪اؽر٪وھجمس!٪ؽاهلل٪اعتیٰل٪املع۔(ؿ)
٪341لسایئ٪ااسنلیئ٪اعمجل٪نیب٪الػعرؿ٪ؽاسعلء٪اخل٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ۳١١/۳٪ Page 147 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ابومعویۃ عن االعمش عن عمارة 342الخ متفہ٪: الذی یصیل فیہ الصبح بالمزدلفۃ اخربنا محمد بن العالء ثنا ٰ
معویۃ حدثوھم عن االعمش عن عمارة ننس ٪ایب ٪داؽد ٪حدثنا مسدد وان عبدالواحد بن زیاد وابا عوانۃ وابا ٰ 343۔
سفنی عن االعمش عن عمارة بن متشہ٪:اامس٪احطؽؼ٪حدثنا حسنی بن نصرثنا قبیصۃ بن عقبۃ والفریایب قاال ثنا ٰ ل عمری 344اخل۔ہی٪اامس٪ا ػس٪الج٪ہقث٪تبث٪تجح٪احظف٪اضطب٪ریبک٪ادقلر٪لیلج٪ارخفل٪اہلج٪اہمئ٪قانیعب٪ؽراجل٪احصح٪ض ّبہ٪ےس٪ںیہ٪نج٪یک٪ؽقاظف٪
شلی دعالف٪جاللف٪ا اتفؿ٪كیغرؽر٪ےس٪رؽنش٪رت٪اں٪اک٪امہ٪ابمرك ٪ػٰن٪ےہ٪ؽیہ٪اہیں٪رماد،اکس٪لطعیف٪انب٪ارمق٪دھکی٪قاےن٪یک٪وخیش٪صلّایج٪یک٪ شلیػ سلیمن بن مھران ا ںیھکن٪دنب٪ہن٪رکديتي٪وت٪ا وص٪طُؾاتھج٪ہک٪داین٪ںیم٪اقك٪یہیٰ ٪ن ٪ںیہن٪دؽ٪ ٢ؽرص٪ولےتٹ٪وت٪ایس ٪رقتبی٪ںیم٪اھتٰ ٪: ل شلی االعمش ثقۃ حافظ عارف بالقراء ات ور ع (345ػٰن ٪انب ٪رہماں ٪ا ػس،ہقث ٪ےہ،احظف ٪ےہ،ظراۃ ٪وک ٪اجےنن ٪ؽاال ٪ےہ،یقتم٪ شلی ٪اک٪وجس ٪زيمت٪اس٪دح٪قك ٪اچنہپ٪وہ٪اُں ٪ےس ٪ایک٪اہک ٪اجےئ ٪ہک٪اں ٪ػٰن ٪ےس٪راؽؼ ٪یھب ٪ا ؿ ٪ےن ٪دےھکی٪وکں ٪ںیہ٪ ےہ۔ؿ)نج ٪ضحاؿ ِ اریماوملنینم ٪ی ٪ایدحكف ٪اامس ٪ہبعش ٪نب ٪ااجحلح ٪ںیہنج ٪ازتلاس ٪اھت ٪ہک ٪فیعض ٪ولوگں ٪ےس ٪دحكف ٪رؽاكف ٪ہن ٪رکںی ٪وص ٪سج ٪یک ٪لیصفت ٪ریقف ٪ےک٪ رشاہل٪منری العنی یف حکم تقبیل االبھامنی٪ںیم٪ذموکر٪ؽۃ٪اؽر٪انب٪ارمق٪ےس٪رؽاكف٪رگم٪قاؽاوفقں٪ےس٪اں٪قاوتں٪یک٪ایک٪اکشكف!
اخط دسا٪:ضحؿ٪وک٪اینپ٪رپاین٪قشم٪اصف٪رکےن٪وک٪اُیس٪رطح٪اک٪اقك٪اؽر٪قاس٪اہھت٪اگلینعی٪اخدل٪اامس٪لسایئ٪ےن٪فرامقا٪اھت٪:اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد٪ نع٪اخدل٪نع٪ضعبۃ٪دیبیڑك٪مکح٪اگلدقا٪ہک٪اس٪ےس٪رماد٪اخدل٪نب٪دلخم٪رایضف٪ےہ٪صلّایج!٪قاچن٪ےسیپ٪یک٪ریشینی٪وت٪مہ٪یھب٪ڑچاھںیئ٪وص٪ارگ٪وبثؿ٪ دؽہک ٪اہیں ٪اخدل ٪ےس٪ہی ٪صخش٪رماد ٪ےہ،صُلّایج! ٪مت٪ایک ٪اجون ٪ہک ٪اہمئ ٪دحمنیث٪زک٪احلف ٪ںیم٪اےنپ ٪خیش٪ےک ٪رجمد٪قاس٪ےب ٪درک ٪زیمم٪رپ٪اافتک ٪رکےت٪
٪وصخفا٪ابعدہل٪ہسمخ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع،رھپ٪ایک٪ؽہج٪ےہ٪ہک٪خـ٪رصبؼ٪نع٪دبعاهلل٪ےہک٪وت٪ ںیہ،صلّایج٪احصہب٪رکاس٪ںیم٪دبعاهلل٪ےنتک٪رثکبؿ٪ںیہ د دبعاهلل٪نب٪رمعؽ٪نب٪اعؿ٪وہفمس٪وہں٪وص،اؽر٪وکیئ٪ےہک٪وت٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع،رھپ٪رؽاۃ٪امدعب٪ںیم٪وت٪دبعاهلل٪دصاہ٪ںیہ٪رگم٪ خـ٪وسقد٪ںیہک٪دحانث٪دبعاهلل٪وت٪وخاۃ٪وخماۃ٪انب٪اابملرك٪ںیہ،دمحمنی٪اک٪امشر٪وکں٪رکاتکس٪ےہ٪رگم٪خـ٪دنبار٪ںیہک٪نع٪دمحم٪نع٪ضعبۃ٪وت٪دنغر٪ےک٪وسا٪ ٰ ٰ یسک٪رطف٪دنہ٪ہن٪اجےئ٪اگ٪ؽیٰلع٪ذہا٪اایقلس٪دصاہ٪طباںیل٪ںیہ٪ںیہنج٪ادمؾ٪ادمؾ٪جدا ِس٪دحكف٪اجےتن٪پ ےتھج٪اچہپےتن٪ںیہ۔صُلّایج!ہی
لطی ل ُ ٪342شتن٪ااسنلیئ٪اولظف٪اذلؼ ٪صلؽ٪ہیف٪ا ج٪قالغردہفل٪وبطمہع٪ونر٪دمحم٪بتک٪اخہن٪رکایچ٤٦/٢٪ نر ٪343ننس٪ایب٪داؽد٪قاؿ٪الصلٰؾۃ ٪ػق٪ا اتفؿ٪اعمل٪رپسی٪الوہر٢٦٧/۳٪ ٪344رشح٪اعمین٪االقار٪اعمجل٪نیب٪افالنیت٪وبطمہع٪اچی٪امی٪دیعس٪ینپمک٪رکایچ۳۳۱/۳٪ ٪345رقتبی٪الیہدبی٪رتہمج٪ربمن٪٢٦٢۱٪دارابتکل٪العلػبہ٪ریبؽؿ۱٩٢/۳٪ Page 148 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ّ اخدل ٪اامس ٪الج ٪ہقث ٪تبث ٪احظف ٪لیلج ٪ااشلں ٪اخدل ٪نب ٪احرؿ ٪رصبؼ ٪ںیہ ٪ہک ٪اامس ٪ہبعش ٪نب ٪ااجحلح ٪رصبؼ ٪ےک ُ ٪جلـ ٪قالذمۃ ٪اؽر ٪اامس ٪الیعٰمس ٪نب٪ وعسمد ٪رصبؼ٪ےک٪الج٪اشاقدۃ٪اؽر ٪راجل٪احصح٪ض ّبہ٪ےس٪ںیہ٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد ٪وک٪اُں ٪ےس٪اؽر ٪اُںیہن٪ہبعش٪ےس٪ااثکر ٪رؽاكف ٪دبرہج٪اغكف٪ ےہ،ایس٪ننس٪لسایئ٪ںیم٪الیعٰمس٪یک٪ويسيبں٪رؽاقاؿ٪اُں٪ےس٪وموجد،اں٪ںیم٪تہب٪اخؿ٪ایس٪رطقی٪ےس٪ںیہ٪ہک٪الیعٰمس٪اخدل٪نب٪احرؿ٪ےس٪ ٪رصمجا ٪ایبں ٪ایک ٪ےہ۔تہب ٪ہگج ٪اُنہؾں ٪ےن ٪خس ِـ ٪اعدؿ ٪قلطم٪ اؽر ٪اخدل ٪ہبعش ٪نب ٪ااجحلح ٪ےس ٪اں ٪ںیم ٪تہب ٪ہگج ٪وخد ٪الیعٰمس ٪ےن ِ ٪ بسن ٪اخدل د وھچرا۔اامس٪لسایئ٪ےن٪ؽاحض٪فرامدقا٪ےہ٪تہب٪ہگج٪شاقب٪ؽالقح٪ایبونں٪ےک٪اامتعد٪رپ٪ویں٪یہ٪قلطم٪قایق٪راھک٪ےہ٪ںیم٪ا ؿ٪اک٪اجحؿ٪قاؽاعفؽ٪وترےن٪ وک ٪ہر ٪مسق ٪یک ٪رصمح ٪رؽاقاؿ ٪ےس ٪ہب ٪لساں ٪اتکؿ ٪ؽقاؿ ٪ھچک شلی ل رطقی٪ضعبۃ )۳( :اتکؿ٪االاتتفح٪قاؿ٪ا یؾتیض٪اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد٪دحانث٪اخدل٪نب٪ااحلرؿ٪نع٪ضعبۃ٪نع ٪ػٰن٪346٪اخل۔ لیض (٪)٢اتکؿ٪الؿہارۃ٪قاؿ٪ا ج٪اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد٪دحانث٪اخدل٪نب٪ااحلرؿ٪نع٪ضعبۃ347٪اخل۔ (٪)۱اتکؿ٪اوملاتیق٪ارلخصہ ٪ی٪الصالۃ٪دعب٪اشعل٪اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد٪نع٪اخدل٪نب٪ااحلرؿ٪نع٪ضعبۃ348٪اخل۔
٪احرض
٪رکؽں۔
(٪)٤اتکؿ٪االامصۃ،اامجلكۃ٪ادااکونا٪انینث٪اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد٪انث٪اخدل٪نب٪ااحلرؿ٪نع٪ضعبۃ349٪اخل۔ (٪)٥اتکؿ٪السہؾ٪قاؿ٪ارحتلؼ٪اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمد٪دحانث٪اخدل٪نب٪ااحلرؿ٪نع٪ضعبۃ350٪اخل۔ (٪رصتحی٪الیعٰمس٪وسؼ٪امرم) ( )٦اتکؿ٪االامصۃ٪ارلخصۃ٪لالامس ٪ی٪الیـؾلی٪اربخقا٪الیعٰمس٪نب٪وعسمدانث٪اخدل٪نب٪ااحلرؿ 351اخل۔
٪346ااسنلیئ٪قاؿ٪الیؾتیض٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۳٢۱/۳٪ لیض ٪347ااسنلیئ٪قاؿ٪ا ج٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۳٩/۳٪ ٪348ااسنلیئ٪ارلخصۃ ٪ی٪الصلٰؾۃ٪دعب٪اشعل٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٦٧/۳٪ ٪349ااسنلیئ٪اامجلكۃ٪ادااکونا٪انینث٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٩٧/۳٪ ٪350ااسنلیئ٪قاؿ٪ارحتلؼ٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۳٤٦/۳٪ ٪351ااسنلیئ٪ارلخصۃ٪لالامس ٪ی٪الیـؾلی٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٩٤/۳٪ Page 149 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
( )٧کتاب قیام اللیل،باب وقت رکعیت الفجر اخربنا اسمعیل بن مسعود قال ثنا خالد بن الحارث
الزکوة،عطیۃ المرأة بغری اذن زوجھا اخربنا اسمعیل بن مسعودثنا خالد بن حارث ٪ 353 352اخل۔( )٨کتاب ٰ
اخل۔()٩المزارعۃ احادیث النہی عن کری االرض بالثلث والربع اخربنا اسمعیل بن مسعود قال ثنا خالد بن الحارث 354اخل۔()۳١القسامۃ والقود،باب عقل االصابع اخربنا اسمعیل بن مسعود حدثنا خالد بن الحارث 355اخل۔ (ارصتلحی٪ااسنلیئ)
( )۳۳کتاب الحیض مضاجعۃ الحیض یف ثیاب حیضتہا اخربنا اسمعیل بن مسعود حدثنا خالد ھو ا بن الحارث 356اخل۔( )۳٢قبیل کتاب الجمعۃ با ب اذاقیل للرجل ھل صلیت اخربنا اسمعیل بن مسعود ومحمد بن
عبداالعیل قاال حدثنا خالد ھو ا بن الحارث 357اخل۔( )۳۱کتاب الصیام التقدم قبل شھر رمضان اخربنا
اسمعیل بن مسعودثنا خالد وھو ا بن الحارث 358۔( )۳٤المزارعۃ من االحادیث المذکورة اخربنا اسمعیل بن
مسعودثنا خالد وھو ا بن الحارث359۔( )۳٥کتاب االشربۃ الرتخیص یف انتباذ البسر اخربنا اسمعیل بن
مسعودثنا خالد یعین ا بن الحارث 360اخل۔ ح ویکں٪صُلّایج!٪ہی٪ایک٪دنی٪ؽدقاكف٪ےہ٪ہک٪دحںیثی َ٪رد٪رکےن٪وک٪اےسیُ ٪ھؾےٹ٪رقفے٪انبؽ٪اؽر٪ےب٪اکتں٪زجس٪رکےت٪وہےئ٪كلپ٪قك٪ہن٪اکپھجؽ،ؽۃ٪وت٪ جدا ٪ےن ٪ریخ ٪رکیل ٪ہک ٪اامس ٪لسایئ ٪ےن ٪الیعٰمس ٪نب ٪وعسمد ٪ہہک ٪دقا ٪اھت ٪ںیہک ٪رنا ٪الیعٰمس ٪وہقا ٪وت ٪صُلّایج ٪وک ٪ےتہک ٪ایک ٪اتگل ٪ہک ٪ہی ٪دحكف ٪مت ٪الہ ٪شتّـ ٪ےک٪ كردقك٪تخس٪رمدؽد٪ہک٪اس٪یک٪دنس٪ںیم٪الیعٰمس٪دولہؼ٪وموجد،
٪352ننس٪ااسنلیئ٪قاؿ٪ؽظف٪ریتعک٪ارجفل٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٢١٦/۳٪ ٪353ننس٪ااسنلیئ٪مـبۃ٪ارملاۃ٪اخل٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٢٨٩/۳٪ ٪354ننس٪ااسنلیئ٪ااثللف٪نم٪ارشلؽع٪ہیف٪الغراركۃ٪ؽاولقاقئ٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۳٤٤/٢٪ ٪355ننس٪ااسنلیئ٪قاؿ٪لقع٪االاصعب٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٢٤٧/٢٪ ل ٪356ننس٪ااسنلیئ٪اضمخعۃ٪ا زیـ٪اخل٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر ٤۱/۳ ٪357ننس٪ااسنلیئ٪قاؿ٪ادالیق٪للرلج٪اخل٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۳٦١/۳٪ ص ٪358ننس٪ااسنلیئ٪الیغدس٪لبق ٪ھر٪راضمں٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر٢٤٩/۳٪ ٪359ننس٪ااسنلیئ٪الغراركۃ٪نم٪االاحدكف٪ذموکرۃ٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۳٤٦/٢٪ ٪360ننس٪ااسنلیئ٪ارتلخیـ ٪ی٪اقتباد٪ارسبل٪اخل٪وبطمہع٪عبطم٪ہیفلس٪الوہر۱٢۳/٢٪ Page 150 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ک ک صُلّایج!٪رصف٪اقك٪ےلئسم٪ںیم٪اؽل٪قا٪ا رخ٪اینت٪رخاافؿ،ملعِ٪دحكف٪یکُ ٪ھلؽُ ٪ھلؽ٪قاوتں٪ےس٪ہی٪اجہالہن٪اخمافلؿ،ارگ٪دقدۃ٪ؽداضق ہ٪ںیہ٪وت٪اکشكف٪ایک٪ قل ےہ٪ہک٪اافخےئ٪قح٪ؽحیملت٪قالط٪ؽ بتس٪اعیم٪ؽاوغاےئ٪اجلہ،وطافئ٪اضہل٪اک٪ہشیمہ٪داؿ٪راہ٪ےہ،اؽر٪ارگ٪وخد٪ضحؿ٪یک٪دحكف٪داین٪اینت٪ےہ٪وت٪ جدارا٪جدا٪ؽروسل٪ےس٪ایح ٪ےئجی،اےنپ٪دنی٪درھس٪رپ٪دقا ٪ےئجی٪ہی٪طُبہ٪اؽر٪ااہتجد٪یک٪کپل،ہی٪ایلظف٪اؽر٪دہتجمنی٪رپ٪کمہ،رمع٪ؽاف٪رکے٪وت٪ا ھٹ٪دس٪۳١ كرس ٪یسک ٪دؼ ٪ملع ٪دلقم ٪یک ٪شفک ٪كردارؼ ٪ےئجی،دحكف ٪ےک ٪وتمں ٪ؽرشؽح ٪ؽاوصل ٪ؽراجل ٪یک ٪اتکںیب ٪ھجمس ٪رک ٪ڑپھ ٪ےئجیل ٪اؽر ٪ہی ٪ہن ٪رشامےیئ ٪ہک٪ وبرےھ ٪وطوطں٪ےک٪ڑپ ھیے ٪رپ٪ولگ٪ےتسنہ٪ںیہ،ےنسنہ٪دؽ ٪ےتسنہ٪یہ٪رھگ٪ےتسب٪ںیہ،ارگ٪ملع ٪لم٪ایگ٪وت٪نیع٪اعسدؿ ٪قا ٪بلط٪ںیم ٪رمےئگ ٪خـ ٪یھب٪ الھادی
لقلب
اخبت۔
٪واهلل ٪تین ٪ؽنسح ٪اامیں ٪تحص اہشدؿ،رشب ِع اتفؿ٪وصاؿ٪یلجتم،نج٪نج٪ااحدكف٪ےس٪عمج٪نیب٪الصالنیت٪اک٪وبثؿ٪ہن٪لہس٪وبثؿ٪ہکلب٪یعطق٪وبثؿ٪رمع٪ایک٪ الحمدهلل ِ رہم٪قح٪یلجتم٪وہا٪اؽر٪ا ِ ایگ ٪اھت ٪ؽاحض ُ ٪ہؾا ٪ہک ٪اُں ٪ںیم ٪اقك ٪مف ٪تبثم ٪اقمل ٪ںیہن ٪ذمہـ ٪یفنح ٪اابثؿ ٪وصرؼ ٪ؽیفن ٪یقیقح ٪دؽونں ٪ںیم ٪ےب ٪دلیل ٪اتبدقا ٪اھت،رؽنش ُ ٪ہؾا ٪ہک٪ ظرا ں ٪ؽدحكف ٪اُیس ٪ےک ٪وماقف ٪داللئ ٪شاؽعہ ٪اُیس ٪رپ ٪قاقط ٪نج ٪ںیم َ٪رد ٪ؽااکنر ٪یک ٪افلدا ٪اجمل ٪ںیہن،اؽر ٪وعب ٖہن ٪اعتیٰل ٪لیفطب ٪ہلئسم ٪ؽۃ ٪قارۃ ٪ضرہلہ ٪ہنہک٪ ک ابتف٪دحكف٪اک٪قاس٪دبقاسُ ،كراےنُ ٪كراےن٪ ہلغشم٪اداعےئ ٪لم٪قایدحكف٪اک٪اُضعال٪اُس٪اک٪رھبس٪یھب٪نم٪امےہ ٪ھالہک٪وہاےس٪رغؿ٪وہس٪ےس٪اکس٪اؽر٪ا ِ سپ٪تشپ٪داںیل،اُں٪ےک٪ دح٪ےک٪ایسےن٪خـ٪اینپ٪نخس٪رپؽرؼ٪رپ٪ا ںیئ٪حیحص٪دحوثیں٪وک٪رمدؽد٪اتبںیئ٪ہقث٪اہمئ٪وک٪وعطمں٪اتبںیئ،اخبرؼ٪ؽملسمِ ٪ رؽاۃ٪ؽاشادین٪ںیم٪شااسخےن٪اکنںیل،ہرار٪لھچ٪رکںی٪وس٪ہرار٪چیپ٪ےسیج٪ےنب٪حیحص٪دحںیثی٪چیہ،اامس٪امكل٪ؽاامس٪شایعف٪یک٪دیلقت ٪ماس٪ہن٪طقف ٪ماس٪ہک٪
رشك٪اک٪ےپاغس،رگم٪خـ٪ہیفنح٪ےک٪اقمقل٪دس٪رپ٪ےنب٪دہتجم٪وھچر٪دلقمؽں٪یک٪دیلقت٪ےس٪اگریھ٪ےنھچ،اؿ٪اقك٪اقك٪شایعف٪امیکل٪وک٪كھج٪كھج٪رک٪ شالس٪اُس٪ےک٪قاؽں٪ڑکپ٪اُس٪اک٪دانم٪اھتس،ہی٪كرا٪وشیپا٪ؽۃ٪اھبرؼ٪اامس،اُں٪ںیم٪سج٪اک٪کالس٪ںیہک٪اہھت٪گل٪ایگ٪ارگہچ٪اسیک٪یہ٪فیعض٪انتک٪یہ٪خؾا،سب٪ ک ک خظر٪لم٪ےئگ٪ےچنغُ ٪ھل٪ےئگ،ادنر٪ےک٪یج٪ےک٪وکارُ ٪ھل٪ےئگ٪ضـ٪وکتف٪وسخـ٪ےک٪ابغر ُ٪دلھ٪ےئگ،ؽیح٪لم٪یئگ٪اامیں٪ےل٪ا ےئ٪اُیس٪ےس٪ہیفنح٪ رپ٪تجح٪الےئ،اؿ٪ربخدار٪وکیئ٪ےھچیپ٪ہن٪ڑپؽ٪اابحر٪ؽرابہں٪یک٪ا كف٪ہن٪ڑپاک،اکٹھچرے٪یک٪ڑھگؼ٪اچبؽ٪اک٪ؽظف٪ےہ،رشك٪قال٪ےس٪وہ٪اؿ٪وت٪تکم٪ ےہ۔املسمون!٪ضحاؿ٪ےک٪ہی٪ادنار٪دےھکی٪اھبےل٪اانپ٪اامیں٪اچبےئ٪اھبنسےل،فربی٪ںیم٪ہن٪ا قا٪ہی٪رہر٪دراجس٪ںیہ٪داکاک٪ہن٪اھکقا،زبسۃ٪كرداس٪ںیہ٪ ن ابتف٪اہمئ٪ ےب٪اہسرؽں٪یک٪اچل٪ہر٪احلُ ٪كرؼ٪ےہ٪دیلقت٪ےس٪كرؼ٪اہمئ٪ےس٪كرؼ٪ےہ،ےب٪راۃ٪رؽؼ٪اک٪دایھں٪ہن٪القا٪اچدر٪ےس٪رقادۃ٪قاؽں٪ہن ٪ھبالقا،ا ِ راۃِ٪ہ ُ ٰدؼ٪ےہ٪راۃِ٪ہ ُ ٰدؼ٪اک٪ؽایل٪جدا٪ےہ،هلل الحمد ویل الھدایۃ منہ البدایۃ والیہ النھایۃ۔
خالصۃالکالووحسنالختاو
ک الحمدهلل نخس٪اےنپ٪درؽۃ٪اعضٰؽ٪وک٪اچنہپ٪اؿ٪صخلم٪کالس٪ؽاحلص٪رماس٪دنچ٪قاںیت٪قاد٪ر ھیے:
Page 151 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ق اؽّال٪عمج٪وصرؼ٪دباللئ ٪زیذہ٪رؽنش٪وبثؿ٪ےس٪ےب٪رپدۃ٪ؽاجحؿ٪اؽر٪اُس٪اک٪ااکنر٪ا ِ اکنر٪ا اتفؿ۔ لس قااین٪یسک٪دحكف٪حیحص٪ںیم٪عمج٪دقتمی٪اک٪قاس٪وک٪یھب٪افلدا٪اتپ٪ںیہن٪اُس٪یک٪تبسن٪اداع٪ؼ٪یعطق٪وبثؿ٪ضحم ٪ج٪اوبکنعلؿ۔ قالبدا عمج ٪قاریخ ٪ںیم ٪یھب ٪وکیئ ٪دحكف ٪حیحص ٪رصحی ٪اسیج ٪ہک ٪اداع ٪ایک ٪اجقا ٪ےہ ٪ہرزگ ٪وموجد ٪ںیہن ٪قا ٪اعضف ٪ؽانمریک ٪ںیہ ٪قا ٪ضحم ٪ےب ٪كالہق ٪قا ٪اصف٪ ضزی ٪وہس٪اابثؿ٪لمہم٪ؽلتخم۔ لمتحم٪اؽر ٪عالؿ٪ےس ِ ضزی ق ٪وصخفا٪دحكف٪انب٪رمع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪امہنع٪اک٪اُیس٪یک٪رطف٪روجف٪ رالع دا٪خـ٪عمج٪وصرؼ٪رپ٪وبثؿ٪رسفم٪نیعتم٪قااق ل٪قاؽلی٪اقمئ٪وت ٪عالؿ د
الرس٪ہک٪اقدعۃ٪اراجف٪لمتحم٪ہب٪نیعتم٪ےہ٪ہن٪سکع٪ہک٪رسارس٪سکن۔ ؿ٪دنی٪ےس٪ےسج٪املسمونں٪ اخط دسا امنر٪دعب٪اہشدنیت٪امہ٪فراضئ٪ؽامظع٪اراکں٪اشالس٪ےہ٪اؽر٪اُس٪ںیم٪راعكف٪ؽظف٪یک٪فرتیض٪اؽر٪ارہظ٪رضؽرقا ِ اقؿ ٪ہسمخ ٪اغكف ٪رہشؿ ٪ؽاافتسہض ٪رپ ٪قاغل ٪دح ٪وت ٪ارت ٪ںیہ ٪ارگ ٪وضحر ُ ٪كرونر ٪دیس ٪ارملنیلس ٪یلص ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪ہیلع٪ اک ٪اقك ٪اقك ٪نذّہ ٪اجےہ ٪ےہ ٪ویںیہن ٪اؽ ِ اقؿ ٪وہشمرۃ ٪ولعمہم٪ ف ٪رفس ٪ںیم ٪سج ٪یک ٪رضؽرؿ ٪ہشیمہ ٪ہر ٪رامہن ٪ںیم ٪ہر ٪صخش ٪وک ٪ریہ ٪اؽر ٪ریتہ ٪ےہ ٪اچر ٪امنرؽں ٪ےک ٪ےئل ٪اؽ ِ ؽملس ٪ےن ٪احل ِ اقؿ٪ہسمخ٪وقنمل٪وہےئ٪اُیس٪رطح٪ہی ٪این٪ رعمؽہف٪ےک٪وسا٪وقل دا٪قا٪فعلدا٪وکیئ٪اؽر٪مکح٪اطع٪فرامقا٪وہقا٪وت٪ؽاخـ٪اھت٪ہک٪سج٪رہشؿ٪ہلیلج٪ےک٪شاھت٪اؽ ِ ؽظف٪یھب٪لقن٪ایک٪اجقا٪ا رخ٪وضحر٪ادقس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪ہی٪لعف٪یسک٪جلؾؿ٪ںیم٪ہن٪ایک٪زغؽۃ٪وبتك٪ںیم٪ہراراہ٪احصہب٪رکاس٪ریض٪ اهلل ٪اعتیٰل ٪مہنع ٪رمہاۃِ٪راکؿ ٪اعسدؿ ٪آمؿ ٪ےھت ٪ارگ ٪وضحر ٪عمج ٪فرامےت ٪قالضیہہ ٪ؽۃ ٪ضـ ٪ےک ٪ضـ ٪دےتھکی ٪اؽر ٪کیرؿ ٪رؽاۃ ٪ےس ٪اےس ٪یھب ٪وہشمر ٪رک٪ وھچرےت٪ہی٪ایک٪ہک٪ایسی٪میظع٪قاؿ٪اےسی٪لیلج٪فرؿ٪ےک٪اےسی٪رضؽرؼ٪الرس٪ںیم٪ایسی٪رصحی٪دبتلی٪اےسی٪عمجم٪ریثک٪ےک٪شاےنم٪ؽاعق٪وہ٪اؽر٪اُےس٪ یہی٪دؽ٪اقك٪راؽؼ٪رؽاكف٪فرامںیئ٪وت٪قالضیہہ٪یہی٪عمج٪وصرؼ٪فرامیئ٪سج٪ںیم٪ہن٪ؽظف٪دبال٪ہن٪یسک٪مکح٪ںیم٪ریغت٪ےن٪راۃ٪قایئ٪ہک٪اُس٪ےک٪ااہتشر٪رپ٪ دؽا ٪وتمفر٪وہےت٪رظنِ٪ا فاف٪اصف٪وہ٪وت٪رصف٪اقك٪یہی٪کالس٪امتس٪داللئ٪جالف٪ےک٪وجاؿ٪وک٪سب٪ےہ٪ہک٪خـ٪قاؽفص٪وتفر٪دؽا ٪لقن٪ا احد٪ لع ےہ٪وت ِ ٪الرجس٪عمج٪وصرؼ٪رپ٪ومحمل٪ہک٪وتفر٪وجہمر٪اؽر٪قارفلؿ٪وکیئ٪رؽاكف٪رسفمۃ٪قااققل٪قاؽلی٪ےلم٪وت٪رتمؽك٪ا عل٪ہک٪ایسی٪ہگج٪ا احد٪رانہ٪لقع٪ ےس
ُ٪دؽر۔
شاد دشا٪امنرؽں٪ےک٪ےئل٪نيیعت٪ؽصیصخت٪اؽاقؿ٪ؽا قاؿ٪ظرا ں٪میظع٪ؽااحدكف٪وضحر٪دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪یعطق٪اوبثلؿ٪ ےہ٪ارگ٪ںیہک٪اُس٪اک٪جالف٪ام كیے٪وت٪ؽۃ٪یھب٪ؽاسی٪یہ٪یعطق٪اچےہ٪ےسیج٪رصع٪رعہف٪ؽرغمؿ٪ضردہفل٪اک٪اامج ٪ہلئسم٪ؽرہن٪ینيقي٪ےک٪اقمقل٪ینظ٪لحمضم۔ صتی شالع دا قارفلف٪ارگ٪لثم٪عنم٪داللئ٪عمج٪یھب٪اققل٪عمس٪ميلست ٪ےئجی٪قامہ٪رتحیج٪عنم٪وکےہ٪ہک٪خـ٪احرظ٪ؽ ج٪عمتجم٪وہں٪وت٪احرظ٪دقمس٪ےہ۔
Page 152 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
قاط دبا٪اجكف٪عمج٪رصف٪لقن٪لعف٪ےہ٪وقل٪ارگ٪ےہ٪وت٪عمج٪وصرؼ٪ںیم٪اؽر٪اجكف٪عنم٪داللئ٪وقہیل٪ؽفعلبہ٪دؽونں٪وموجد٪اؽر٪وقل٪لعف٪رپ٪رمحج٪وت٪ ومجمف٪وقل٪ؽلعف٪ضحم٪لقن٪لعف٪رپ٪دبرہج٪اؽیٰل۔ قاضع دا ٪افػہیـ ٪راؽؼ ٪اؽر ٪رمحج ٪عنم ٪ےہ ٪ہک ٪انب ٪رمع ٪ؽاسن ٪ںیم ٪یسک ٪وک ٪اقفہـ ٪ہلیلج ٪دبعاهلل ٪نب ٪وعسمد ٪قك ٪رشایئ ٪ںیہن ٪ریض ٪اهلل ٪اعتیٰل ٪مہنع٪ انیعمج،ہی٪ؽیہ٪انب٪وعسمد٪ںیہ٪نج٪یک٪تبسن٪دحكف٪ںیم٪ےہ،وضحرُ ٪كرونر٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا:تمسکوا بعھد ا بن ام عبد 361١۔(انب٪اُس٪دبع٪یک٪قاوتں٪ےس٪نػسك٪ایک٪رکؽ)٪رؽاۃ٪ارتلذمؼ٪مبہ٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ۔ ن (ونؿ٪:الص٪نتم٪رتذمؼ٪ںیم٪اافلع٪ویں٪ںیہ ٪ػسکؾا٪لعھد٪انب٪وعسمد٪ریض٪اهلل٪مبہ۔قدری٪ادمح) رماقۃ٪ںیم٪ےہ٪ایس٪ےئل٪امہرے٪اامس٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اُں٪یک٪رؽاكف٪ؽوقل٪وک٪افلخےئ٪ارہعب٪ےک٪دعب٪ضـ٪احصہب٪ےک٪وقل٪رپ٪رتحیج٪دےتی٪ نب٪وعسمد٪ںیہ٪ںیہنج٪جدہفی٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اصخ ِـ٪رسِّ٪روسل٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪فرامےت: ںیہ362٪۔ہی٪ؽیہ٪ا ِ ان اشبہ الناس دالوسمتا وھدیا برسول اهلل صیل كشیب٪اچل٪داھل٪رؽس٪ںیم٪ضـ٪ےس٪رقادۃ٪وضحر٪ادقس٪یلص٪ تعایل علیہ وسلم البن ام عبد 363٣۔رواہ اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےس٪اشمہب٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪ںیہ٪ریض٪اهلل٪ اهلل ٰ اعتیٰل٪مبہ۔ البخاری ف والرتمذی والنسائی۔
نب٪وعسمد٪ںیہ٪ںیہنج٪اریماوملنینم٪افرؽص٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪فرامےت٪:کیف ملئ علما (364اقك٪رھٹگؼ٪ںیہ٪ملع٪ےس٪رھبؼ٪ ہی٪ؽیہ٪ا ِ
ُہؾیئ)اہنكف٪ہی٪ہک٪وضحر٪ادقس٪دیسارملنیلس٪یلص٪اهلل٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪ےن٪فرامقا٪:رضیت المیت ماریض لھا
٪361اجعم٪ارتلذمؼ٪انمظف٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪وبطمہع٪بتک٪اخہن٪ردیشہی٪دیلہ٢٢۳/٢٪ كی ٪362رماقؿ٪اافمل ج٪اجعم٪اانملظف،الصفل٪االؽل٪وبطمہع٪ہبتکم٪ادماہی٪اتلمں٤١٩/۳۳٪ ٰ٪363وکشمۃ٪ااصملحیب٪وحباہل٪اخبرؼ٪قاؿ٪اجعم٪اانملظف٪عبطم٪ضذتبایئ٪دیلہ٪ؿ)٥٧٤٪ (اجعم٪ارتلذمؼ،انمظف٪دبعاهلل٪نب٪وعسمد٪انیم٪ینپمک٪بتک٪اخہن٪ردیشہی٪دیلہ)٢٢٢/٢٪ ف۔ٰوکشمۃ٪ںیم٪ہنيعبٖ٪یہی٪اافلع٪ںیہ٪ہکبج٪رتذمؼ٪ںیم٪اافلع٪ویں٪ںیہ۔اکں٪اظرؿ٪اانلس٪ھدقا٪ؽدال٪ؽصػبا٪كروسل٪اللّٰہ٪یلص٪اللّٰہ٪اعتیل٪ہیلع٪ؽملس٪انب٪وعسمد٪اؽر٪اخبرؼ٪ںیم٪ اافلع٪ویں٪ںیہ٪اماملع٪ادحدا٪اظرؿ٪صػبا٪ؽھدقا٪ؽدال٪قایبنل٪یلص٪اللّٰہ٪اعتیٰل٪ہیلع٪ؽملس٪نع٪انب٪اس٪دبع۔ ٪364ادس٪ااغلقۃ ٪ی٪رعمفۃ٪ااحصلقۃ٪رتہمج٪دبعاللّٰہ٪نب٪وعسمدا٪ہبتکم٪اشالہیم٪رقاؿ٪اخیشل٢٥٩/۱٪ Page 153 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
ا بن ام 365عبد۔(ںیم ٪ےن ٪اینپ ٪اُطـ ٪ےک ٪ےئل ٪دنسپ ٪فرامایل ٪وج ٪ھچک ٪دبعاهلل ٪نب ٪وعسمد ٪اس ٪ےک ٪ےئل ٪دنسپ ٪رکے ٪رواہ الحا کم بسند
صحیح۔
الرجس٪امہرے٪اہمئ٪رکاس٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مہنع٪ےک٪كردقك٪افلخےئ٪ارہعب٪روضاں ٪اهلل٪اعتیٰل٪مہیلع٪ےک٪دعب٪ؽۃ٪انجؿ ٪امتس٪احصہب٪رکاس٪مہیلع٪ ارلوضاں٪ےس٪ملع٪ؽاقفہـ٪ںیم٪رادئ٪ںیہ،رماقۃ٪رشحٰ٪وکشمۃ٪ںیم٪ےہ: ھو عند ائمتنا افقہ الصحابۃ بعد الخلفاء االربعۃ امہرے٪اہمئ٪ےک ٪كردقك ٪انبِ٪وعسمد ٪افلخءِ٪ارہعب ٪ےک٪دعب٪ضـ٪ 366۔
ےس٪رقادۃ٪ہیقف٪ںیہ۔(ؿ)
اعرشدا عـــہ٪ارگ٪قارفلؿ٪كرانیہ٪عنم٪ؽا٪د٪لّہ٪عمج٪اکےٹن٪یک٪وتل٪كراكر٪یہ٪یہس٪قامہ٪عنم٪یہ٪وک٪رتحیج٪رےہ٪یگ٪ہک٪اس٪ںیم٪اایتحع٪رادئ٪ےہ٪ارگ٪لاداهلل٪عمج٪ درضـ٪یھب٪وہیئ٪وت٪اقك٪اجكر٪قاؿ٪ےہ٪سج٪ےک٪رتك٪ںیم٪قاالامجف٪گباۃ٪ںیہن٪ہکلب٪اافتص٪اُس٪اک٪رتك٪یہ٪الضف٪ےہ٪اؽر٪ارگ٪لاداهلل٪قادرضـ٪ےہ٪ وت٪عمج٪قاریخ٪ںیم٪امنر٪داضق ہ٪اضق٪رکین٪وہیگ٪اؽر٪عمج٪دقتمی٪ںیم٪رسے٪ےس٪ادا٪یہ٪ہن٪وہیگ٪فرؿ٪رگدں٪رپ٪رےہ٪اگ٪وت٪ایسی٪قاؿ٪سج٪اک٪اقك٪ولہپ٪جالف٪ اؽیٰل٪اؽر٪دؽرسؼ٪اجكف ٪ماس٪ؽگباۃ٪ریبکۃ٪وہ٪اعلق٪اک٪اکس٪یہی٪ےہ٪ہک٪اُس٪ےس٪ارتحار٪رکے،اہیں٪وج٪صلّایج٪اامیں٪یک٪ا ھکن٪رپ٪رکیھٹؼ٪رھک٪رک٪ھکل٪ےئگ٪
ںیہ ٪ہک ٪ف ۳كیکشت ٪ذموکر ٪اُس ٪وصرؿ ٪ںیم ٪اجرؼ ٪وہیت ٪ےہ ٪سج ٪ںیم ٪رطنیف ٪اک ٪ذمہـ ٪دملّل ٪دباللئ ٪وہ ٪اؽر ٪وصرؿ ٪اخبالف ٪یک ٪وہ ٪احالہکن٪ ل وعؼ٪ےب٪دلیل٪ےہ٪اؽر٪قااجكر٪انہک٪اُں٪اک٪جالف٪ےہ٪اخبالف٪ںیہن٪سپ٪ارگ٪تحص٪ںیم ٪لم٪دملل٪دباللئ٪ےک٪وقل٪ےب٪ ہلئسم٪عمج٪ںیم٪ام عتن٪اک٪د ٰ ح دلیل ٪کش ٪دال ٪دقا ٪رکے ٪وت َ ٪ضبکرؽں ٪اامعل ٪قالط ٪وہاجںیئ ٪اؽر ٪قح ٪ؽقالط ٪ںیم ٪ھچک ٪زيمت ٪ہن ٪رےہ،اں ُ ٪ھؾیٹ ٪قاال ٪وخاوینں ٪ہنیس ٪رؽرؼ ٪یک ٪لَن٪ ُک ص ن رتاوینں٪اک٪کذّا٪خیھّا٪وعبہن٪اعتیٰل٪ضـ ٪ھلُ ٪خکا٪رگم٪ایح٪اک ٪ھال٪وہ٪سج٪ےک٪ا رسے٪ےتیج٪ںیہ٪ویںیہن٪وت٪ا اتفؿ٪رپ٪اخك٪اُرارک٪ادناکں٪وک ُ ٪رھادقا٪رکےت٪ لت لی ہل٪الضف٪الصالۃ٪ؽا س ش٪یک٪اُں٪ ںیہ٪ہک٪ہیفنح٪اک٪ذمہـ٪ےب٪دلیل٪ؽجالف٪دحكف٪ےہ،جدا٪یک٪شاں٪ظرا ں٪میظع٪ؽااحدكف٪روسل٪رکمی٪ہیلع٪ؽیٰلع٪ا ٖ
اقہر٪دولیلں٪وک٪ںیہنجُ ٪ضن٪رک٪رگج٪قك٪دھعك٪یچنہپ٪وہیگ٪ےب٪دلیل٪رہھٹاؽ٪اؽر٪اےنپ٪فیعض٪ؽےب٪وبثؿ٪وقل٪وک٪یعطق٪ینيقي٪دملل٪اتبؽ٪اؽر ٪لم٪ قایدحكف٪ؽدنی٪ؽدقاكف٪اک٪قاس٪ےتیل٪ہن٪رشامؽ٪ا نّا هلل وا نّا الیہ راجعون۔ع ٪ا دایمں٪مک٪دشدن٪كلم٪رگتف٪ااہتجد رظنب٪ااقحص٪قح٪ےھکل۔ومیٰل٪اعتیٰل٪زعّؽلج٪اےنپ٪رکس٪ےس٪وبقل٪فرامےئ٪ ریقف٪رفغہل٪اوملیل٪ادقلری٪ےن٪ہی٪دنچ٪اؽراص٪ہکِ ٪ عـــہ٪ینعی٪وصنؿ٪وقنمل٪ؽوقادع٪اوصل٪ےس٪عطق٪رظن٪رکےک٪ہب٪طؼیصاےئ٪وقعل٪ےہ۔(س)
٪365الػسبدرك٪اتکؿ٪رعمفۃ٪ااحصلقۃ٪دارارکفل٪ریبؽؿ۱۳٧/۱٪ ٪366رماقۃ٪رشحٰ٪وکشمۃ٪ااصملحیب٪قاؿ٪اجعم٪اانملظف٪الصفل٪االؽل٪نع٪دبعاهلل٪نب٪رمع،وبطمہع٪ادمادہی٪اتلمں٤١٩/۳۳ ف٪۳ایعمراقحل٪ؿ٤۳٥٪ Page 154 of 155
ٰ ّ ضویہ رسائلفتاوی ِر سلسلہ ِ
جلد :پاىچویں ،رسالہىنبر2
رشُِ ٪خ ّساد٪ؽشاط ِـ٪دونؿ٪ےس٪وفحمع٪رےھک۔ؽہج٪ابثؿ٪ؽااقتسطـ٪دلقمنی٪رکاس٪انبےئ،ہی٪ادیم٪وت٪اں٪شاء٪اهلل٪اعتیٰل٪ارقلبی٪ابیجمل٪دقن٪ؽظف٪ےہ٪ انمشں٪خیفیـ٪وک٪دہاكف٪ےنلم٪انعد٪ہیفنح٪یک٪راۃ٪ہن٪ےنلچ٪یک٪رطف٪ےس٪قاس٪تخس٪ےہ٪ہک٪ےلھک٪اکمكرؽں٪ںیم٪نج٪اصوبحں٪یک٪ہی٪ںیتمہ٪كریھ٪ رگم٪د ِ ںیہ٪ہی٪ںیقشم٪ڑچیھ٪ںیہ٪اُںیہن٪ا دنئۃ٪ایسی٪اؽر٪اں٪ےس٪كرھ٪رک٪اؽر٪ہرار٪ہـ٪درھایمں٪رکےت٪ایک٪اتگل٪ےہ،رحتفی٪لعطـ٪اکمكرؼ٪مکحت٪اک٪ایک٪كالح٪ ےہ٪وسا٪اس٪ےک٪ہک٪رشِ٪رشریاں٪ےس٪اےنپ٪رؿ٪زعؽلج٪یک٪انپۃ٪لُؾں٪اؽر٪وتبہ ٪رؽح٪ارکس٪اامس٪امظع٪ریض٪اهلل٪اعتیٰل٪مبہ٪اُس٪ےس٪رعؿ٪رکؽں٪ رب ّ تعایل عیل الھادی االمنی االمان الشیطنی واعوذبك رب ان یحضرون oوصیل اهلل ٰ این اعوذبك من ھمزات ٰ
المامون محمد و ٰا لہ وصحبہ الکرام والذین ھم بھدیھم یھتدون،الحمد هلل ہک٪ہی٪ابمرك٪رشاہل٪سیفن٪اجعہل٪قاكردمہ٪ امۃ ٪رخـ ٪رمخـ ٪ ۳۱۳۱ ٪رجہہی ٪یٰلع ٪اصخیہا ٪الضف ٪الصالۃ ٪ؽالیزبۃ ٪وک ٪امتس ٪اؽر ٪احلبع ٪قارخی ٪حاجز البحر ین الوایق عن جمع ۳۱۳۱ھ تعایل عیل سید المرسلنی محمد و ٰا لہ الصالتنی ٪قاس ٪وہا ٪ربّنا تقبل م ّنا انك انت السمیع العلیم وصیل اهلل ٰ
وصحبہ اجمعنی اٰمنی سبحانك اللھم وبحمدك اشھد ان الالٰہ اال انت استغفرك واتوب الیك واهلل سبحنہ وتعایل اعلم وعلمہ جل مجدہ اتم واحکم۔ ٰ
Page 155 of 155