BREIN & BRANIE
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
1
03-06-2010, 11:49
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
2
03-06-2010, 11:49
Christine Van Broeckhoven
Brein & Branie Een pionier in Alzheimer
Houtekiet Antwerpen/Amsterdam
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
3
03-06-2010, 11:49
Š Christine Van Broeckhoven / Houtekiet / Linkeroever Uitgevers nv 2006 Houtekiet, Katwilgweg 2, b-2050 Antwerpen info@houtekiet.com www.houtekiet.com Omslagfoto Frank Toussaint Omslagontwerp Studio Jan de Boer Zetwerk Intertext, Antwerpen isbn 978 90 8924 147 4 d 2010 4765 44 nur 895 Eerste druk oktober 2006 Achtste druk juni 2010 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission of the publisher.
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
4
03-06-2010, 15:04
Inhoud
1
Inleiding 9
2
In het midden 13 1953 13 Een middenkind 21
3
Mijn onderzoeksdepartement 27 Een afwijking 27 Drie verschillende disciplines 30 Crisis 33 De ontmoeting met hersenen 39 Pionier 45 Leiderschap 53 Smeekbedes 62 De mens als prioriteit 70
4
Mijn wortels 77 Hang naar avontuur 79 Inspiratiebron 85
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
5
03-06-2010, 11:49
5
Pionier in de moleculaire genetica 91 De papatest en de Bende van Nijvel 91 De twee Belgische families met alzheimerdementie 97 De eerste grote stap 101
6
Liefde en eigenwaarde 107 ‘Die zal ik hebben’ 112 Majeure depressie 116
7
Brein 121 Bloemkool 124 Macro 127 Micro 129 Branie 131
8
Vlimmeren 133 Een spook in zwart habijt 137 Wuivende handjes 140
9
Alzheimer 143 Aloïs Alzheimer 143 Dementie 147 De diagnose 154 Het eerste stadium 155 Het tweede stadium 158 Het derde stadium 159
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
6
03-06-2010, 11:49
10
Paul 161 Organen voor de wetenschap 165 Een groot, complex verdriet 167
11
Vrouwen en wetenschap 169 Taboe 170 Gelijke kansen? 177 Prioriteiten, prioriteiten 182 San Diego 187 Over Christine Van Broeckhoven 197
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
7
03-06-2010, 11:49
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
8
03-06-2010, 11:49
1
Inleiding
A
lzheimerdementie is in onze vergrijzende samenleving een levensgroot probleem. In BelgiĂŤ alleen al lijden meer dan honderdduizend mensen aan de ziekte. Maar alzheimerdementie is niet alleen een maatschappelijk probleem, het is evenzeer een individueel probleem. Voor de demente persoon zelf en meer nog voor zijn omgeving. In mijn onderzoeksdepartement heb ik te maken met dementerende personen en hun familie en vrienden. Ik weet welke gaten dementie in de menswaardigheid slaat. Ik weet ook welke dalen de ziekte in het sociale leven van familie en vrienden met zich meebrengt. Mijn begrip voor mensen die, op welke wijze dan ook, geconfronteerd worden met de ziekte van Alzheimer, is grenzeloos. Het wetenschappelijke succes dat mijn onderzoeksgroep en mijn
9
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
9
03-06-2010, 11:49
hele departement te beurt valt, zou nooit bestaan zonder deze mensen. Het is dankzij hun medewerking en hun vertrouwen dat we met ons onderzoek vooruitgang kunnen boeken. Ik wil dit boek dan ook opdragen aan al die mensen die met dementie of met alzheimerdementie te maken hebben. En ik wil benadrukken dat er aan alzheimerdementie nooit voldoende aandacht en geld en middelen besteed kan worden. Alzheimer is een ziekte die hand in hand gaat met de groeiende vergrijzing. Het is een ziekte waarmee vrijwel iedereen die dit boek leest, ooit, rechtstreeks of onrechtstreeks, te maken zal krijgen. Kortom, ik wil met dit boek ook onderstrepen dat de strijd tegen de ziekte van Alzheimer van iedereen, en niet het minst van de politiek, brein en branie vergt. Dit boek is geen biografie. Wel wacht u het relaas van een vrouw die, zowel op persoonlijk als op professioneel vlak, met vallen en opstaan is gegroeid. Omdat mijn hele wezen onlosmakelijk verbonden is met het beroep dat ik uitoefen, heb ik ervoor gekozen om dit boek volgens de structuur van de dubbele helix, de twee dna-strengen die om hun as kronkelen, op te zetten. Elk hoofdstuk over mijn persoonlijke drijfveren loopt over in een hoofdstuk over mijn professionele loopbaan. Dat hoofdstuk leidt dan weer, als een wenteltrap, naar een volgende invloedrijke gebeurtenis in mijn privĂŠleven, enzovoort. De hoofdstukken over mijn persoonlijke leven werden minder gemakkelijk geschreven dan die
10
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
10
03-06-2010, 11:49
waarin ik mijn liefde voor de hersenen betuig. Dat komt omdat ik leef voor de toekomst. Wat voorbij is, is voorbij, en elke dag leidt weer naar een volgende. Christine Van Broeckhoven september 2006
11
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
11
03-06-2010, 11:49
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
12
03-06-2010, 11:49
2
In het midden
1953
V
oor mij heeft 1953, behalve dat ik op 9 april van dat jaar geboren ben, een heel speciale betekenis. Ik weet dat het niet wetenschappelijk verantwoord is, maar ik heb de hardnekkige neiging om mijn geboortejaar geen toeval maar een voorbestemming te noemen. 1953 was namelijk een mijlpaal voor de wetenschap. Het was het jaar waarin James Watson (usa) en Francis Crick (uk) de dubbele helixstructuur van het dna beschreven. Wie niet met erfelijkheidsleer bezig is, zal nu de wenkbrauwen fronsen. Maar de onderzoeksresultaten van James Watson en Francis Crick, die in 1962 voor hun ontdekking de Nobelprijs voor Geneeskunde ontvingen, vormen de basis van alles wat met moleculaire genetica te maken heeft.
13
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
13
03-06-2010, 11:49
Op hun werk, op het inzicht dat Watson en Crick midden vorige eeuw in de erfelijkheid hebben geïntroduceerd, borduur ik als wetenschapper elke dag en vaak ook elke nacht voort. Hun ontdekking was het begin van een fascinerend onderzoek naar de structuur en de expressie van genen. Hun werk vormt de basis van mijn vakgebied: de moleculaire genetica en het moleculair-genetische onderzoek. Tot in 1953 was er over erfelijkheid, en dus over het geheim van het leven, weinig bekend. Een eeuw vroeger, in 1865, had de Oostenrijkse monnik Gregor Mendel al wel zijn bekende kruisingen met erwtenplanten beschreven. Zijn onderzoekswerk had al aangetoond hoe bepaalde eigenschappen, zoals de kleur van de zaden van de vader- en moederplant, aan de volgende generatie doorgegeven werden. Wetenschap is altijd, dat is nooit anders geweest, een constante lijn van ontdekkingen die weer tot vragen leiden, en van vragen die weer om een oplossing, een ‘eureka’ roepen. Een paar jaar nadat de monnik ontdekt had dat ouderplanten bepaalde eigenschappen aan hun ‘babyplanten’ doorgaven, werd duidelijk (dat was in 1869) dat de cellen van planten en dieren een zure substantie bevatten. Deze substantie heet deoxyribonucleïnezuur. Inderdaad. Deoxyribo Nucleic Acid, oftewel dna. Vanaf 1869 duurt het tot 1943 voor men ontdekt dat het precies dit zuur is dat de erfelijke code bevat. Van 1943 duurt het vervolgens tot 1953 voor de code wordt gekraakt. Waarom is de erfelijke code in het dna voor mens en
14
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
14
03-06-2010, 11:49
wetenschap zo belangrijk? dna omvat het geheim van het leven. De erfelijke code is de sleutel tot alles wat leeft. De erfelijke code bevat alle informatie voor het maken van levende organismen. Het dna bepaalt bijvoorbeeld de kleur van onze haren, maar ook de werking van onze spijsvertering. En wat ongelooflijk is: het dna in één enkele cel bevat de complete informatie van al onze erfelijke eigenschappen. Laat me het zo stellen: iedereen die dit boek leest, is genetisch verschillend. Het dna van één persoon is voor die persoon uniek. Concreet houdt deze uniciteit in dat het dna van de ene lezer op minstens drie miljoen plaatsen verschilt van dat van de andere lezer. Daarom, omdat er talrijke verschillen zijn, wordt het dna de afgelopen jaren ook veelvuldig door justitie als een middel gebruikt om personen te identificeren en om, aan de hand van die identificatie, misdrijven op te lossen. Behalve dat dna ons vertelt wie we zijn, bevat het ook alle informatie over wie we zullen worden. Dat laatste, wie we zullen worden, houdt uiteraard verband met mijn onderzoeksdomein. Want niet alleen onze uiterlijke kenmerken, maar ook erfelijke ziekten gaan, al van bij de geboorte, in het dna schuil. Met andere woorden, hoe meer we weten over de erfelijkheid van alzheimerdementie, hoe dieper ons inzicht in de ziekte, en hoe beter de geneeskunde op de ontwikkeling van de ziekte zal kunnen inspelen. In 1943 had men dus begrepen dat het dna alle erfelijke informatie bevatte. Alleen kon men die informatie
15
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
15
03-06-2010, 11:49
toen nog niet lezen. Vanaf dan was het een kwestie om de code te kraken. Het hoeft bijgevolg geen betoog dat vlak na de Tweede Wereldoorlog veel wetenschappers zich toespitsten op de cruciale vraag: hoe zit die erfelijkheidscode, hoe zit dat erfelijkheidsmolecuul nu precies in elkaar? Tot die wetenschappers behoorden ook bioloog Francis Crick (1916) en chemicus James Watson (1928). Zoals dat gaat met mensen die het virus van de passie voor hun vak te pakken hebben, gaven Crick en Watson niet op totdat ze de structuur van de dna-molecule ontrafeld hadden en er een chemisch model van hadden ontworpen. In een klein onderzoekskamertje aan de universiteit van Cambridge bogen ze zich jarenlang over de dna-molecule van de mens. Ik kan me voorstellen hoe die jaren zijn omgevlogen. Hoe de onderzoekers in hun lab, tijdens de pauzes, tijdens hun wandelingen in de universiteitstuinen, in de pub, na het avondeten, ’s morgens, ’s middags en ’s nachts, begeesterd spraken over de structuur van het dna. Op een dag was het dan zover. Ze kwamen tot de ontdekking dat het menselijke dna slechts uit vier verschillende bouwstenen bestaat: adenine (a), cytosine (c), thymine (t) en guanine (g). Ze vonden ook dat deze bouwstenen volgens het unieke systeem van een wenteltrap (in wetenschapstermen de dubbele helix genoemd) in elkaar verstrengeld zijn. De ontdekking van die wenteltrap, die in het totaal uit maar liefst drie miljard treden van twee van de vier dna-letters bestaat, zorgde voor euforie.
16
BREIN EN BRANIE-pocket 2010/7.0
16
03-06-2010, 11:49