Over Aids

over aids

OVER_AIDS_fotos.pmd

1

25-11-2009, 10:14

OVER_AIDS_fotos.pmd

2

25-11-2009, 10:14

Peter Piot & Michel CaraĂŤl

Over Aids De aidsepidemie en de mondialisering van de risico’s

Houtekiet Antwerpen / Amsterdam

OVER_AIDS_fotos.pmd

3

25-11-2009, 10:14

Š Peter Piot & Michel CaraÍl / Houtekiet / Linkeroever Uitgevers nv 2009 Houtekiet, Katwilgweg 2 bus 3, b-2050 Antwerpen info@houtekiet.com www.houtekiet.com

Omslag Jan Hendrickx Zetwerk Intertext, Antwerpen Foto omslag Bill en Melinda Gates Foundation isbn 978 90 8924 047 7 d 2009 4765 43 nur 740 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission of the publisher.

OVER_AIDS_fotos.pmd

4

25-11-2009, 10:14

Inhoud

Woord vooraf 7 hoofdstuk 1 Het ontstaan van een mondiaal syndroom: de epidemie en de ideologieĂŤn 13 hoofdstuk 2 De eerste reacties op de epidemie 27 hoofdstuk 3 Preventie tegenover ideologie 35 hoofdstuk 4 De burgermaatschappij en aids 47 hoofdstuk 5 De internationale reactie op de aidsdreiging 67 hoofdstuk 6 Antiretrovirale behandelingen en preventie 87 hoofdstuk 7 De toekomst van de epidemie 103 hoofdstuk 8 Een nieuwe fase 127 Biografische en bibliografische informatie 143 Woordenlijst 147

OVER_AIDS_fotos.pmd

5

25-11-2009, 10:14

OVER_AIDS_fotos.pmd

6

25-11-2009, 10:14

woord vooraf

W

e zijn heel blij dat we door deze Nederlandse uitgave dit interviewboek opnieuw kunnen actualiseren. De vorige editie was specifiek gericht op een Spaanstalig publiek.

De hiv-pandemie is weliswaar iets dat alle landen aangaat, maar tegelijk wordt ze in hoge mate bepaald door de sociaaleconomische en culturele context die erg kan verschillen.

De situatie in België en Nederland is niet te vergelijken met de landen in Afrika ten zuiden van de Sahara of ZuidoostAzië. Vooreerst is het aantal geïnfecteerden veel lager: sinds de registratie van de eerste hiv-positieve patiënten in 1986 en tot eind 2007 werden er in totaal 21134 hiv-positieve personen geregistreerd in België. Dat is, in verhouding tot de totale bevolking van België, geen catastrofale epidemie. Bovendien beschikt België over een zeer toegankelijk gezondheidssysteem, dat de nodige behandeling en zorg kan garanderen voor elke patiënt die geïdentificeerd wordt. Toch vertoont hiv ook in België een aantal specifieke kenmerken die de bestrijding, en dan vooral de preventie, niet echt tot een succesverhaal maken. Hiv is beperkt tot enkele welbepaalde risicogroepen: vooral homoseksuelen en migranten. In de periode 2005-2007 werden er in totaal 2266 nieuwe gevallen geregistreerd, 41% daarvan waren Belgen, 59% niet-Belgen. De verhouding bij de Belgen bedroeg 7 mannen tegenover één vrouw, bij de nietBelgen was die verhouding gelijk (1/1). Het laagst aantal gere-

7

OVER_AIDS_fotos.pmd

7

25-11-2009, 10:14

gistreerde gevallen werd genoteerd in 1997 (698). Sindsdien zien we opnieuw een stijging, met als ‘hoogtepunt’ 2005, toen men 1068 gevallen registreerde. Sindsdien lijkt de trend zich te stabiliseren, maar het aantal niet-Belgen neemt af tegenover van het aantal Belgen. Terwijl niet-Belgen vooral in hun land van herkomst worden besmet en hier belanden op zoek naar adequate verzorging – en hun aantal waarschijnlijk afneemt door strengere migratieregels –, gaat het bij de autochtone bevolking om een patiëntengroep waarop de preventiecampagnes de laatste jaren steeds minder vat lijken te hebben. In Nederland is de situatie vergelijkbaar. Verontrustend is vooral dat de stijging zich overwegend aftekent bij jonge homo’s.

Dit zou, ironisch genoeg, een gevolg zijn van de succesvolle behandelingsmethodes. Dit heeft geleid tot een ‘banalisering’ van de infectie: aids wordt niet meer aangezien als een levensbedreigende aandoening, ze verliest haar afschrikkingseffect en daardoor stijgt opnieuw het onveilig seksueel gedrag. Preventie-organistaties zoeken vooralsnog naar een passend antwoord op deze nieuwe wending.

Van de andere regio’s is Afrika bezuiden de Sahara nog steeds het meest getroffen. Daar zijn 22 miljoen mensen met hiv besmet, 60% van hen vrouwen. De epidemie lijkt er gestabiliseerd te zijn of zelfs terug te lopen, in tegenstelling tot Azië en Midden- en Oost-Europa, waar ze zich uitbreidt.

Toen we in het begin van de jaren tachtig een nieuwe besmettelijke ziekte onder ogen kregen – en er zijn er sindsdien nog meer dan dertig bijgekomen – was het bijzonder moeilijk de ontwikkeling daarvan te voorzien. Misschien hadden we het niet onmiddellijk door, of wilden we het niet zien, maar niemand van ons had het idee dat aids ons leven zo door elkaar zou schudden, professioneel en privé, en dat het de wereld zo zou veranderen. Uiteraard dachten we dat een virus dat via seksueel contact of via bloed werd overgedragen, een

8

OVER_AIDS_fotos.pmd

8

25-11-2009, 10:14

infectie die homoseksuelen, prostituees en hun klanten en drugsspuiters trof, buitengewoon moeilijk klein te krijgen zou zijn, maar veel van onze hoop was gebaseerd op vertrouwen in de vooruitgang van de geneeskunde. De eerste jaren moesten we in grote haast werken. We moesten weinig coöperatieve gemeenschappen en vijandige regeringen proberen te overtuigen en een verwarde en angstige publieke opinie proberen gerust te stellen die klaar stond om alle grote principes in verband met de rechten van zieken overboord te gooien.

Tegelijk was onze blik altijd gericht op de wetenschap, in de heimelijke hoop dat er een vaccin zou worden ontdekt waarmee we deze afschuwelijke plaag konden indijken. Op de aanhoudende vragen van de internationale pers gaven we steeds opnieuw hetzelfde antwoord: ‘Binnen vijf jaar hebben we wellicht, eigenlijk bijna zeker, een vaccin.’ Dat hebben we moeten terugnemen. De hoop hebben we nog steeds, maar we weten ook dat die, als we niet mobiliseren en overheden niet zwaar investeren, wel eens in een even wijkend perspectief zou kunnen belanden als de hoop op een betere wereld, met meer vrede, gelijkheid en broederschap.

Over een pas uitgebroken epidemie valt weinig te zeggen, maar het heeft niet lang geduurd om het ongeëvenaarde potentieel van exponentiële groei van de hiv-besmetting in te zien. Er zijn zoveel regionale of lokale factoren die een rol spelen in de verspreiding van zo’n virus. De verstedelijking, en de plattelandsvlucht die ermee samenhangt. De mondialisering, die het aantal uitwisselingen sterk vergroot, opent de grenzen voor handelsproducten maar ook voor drugs en infecties. De ongelijkheid in al haar vormen, en migratie. De burgeroorlogen en de gewapende conflicten die tot een vloed van vluchtelingen en displaced persons leiden. De verarming van de openbare sector en met name de ontmanteling van de sociale- en gezondheidsdiensten, de privatisering van hele stukken van de gezondheidszorg, met de uittocht van het gezond-

9

OVER_AIDS_fotos.pmd

9

25-11-2009, 10:14

Peter Piot en Michel CaraĂŤl tijdens het schrijven van dit boek.

heidszorgpersoneel als gevolg: elk van die factoren draagt, direct of indirect, snel of langzaam, bij tot de verspreiding van een virus dat aanvankelijk slechts een paar mensen trof.

Wie had 25 jaar geleden kunnen denken dat aids de op zes na grootste doodsoorzaak ter wereld zou worden, de eerste doodsoorzaak in Afrika, met de opwarming van de aarde, een van de grootste problemen van onze tijd?

In 2007 lagen, voor het eerst sinds de ontdekking van het virus, de nieuwe schattingen van het aantal besmette mensen lager dan de jaren daarvoor. Geen reden voor triomfalisme, maar die duidelijk merkbare daling van het aantal nieuwe infecties in een groeiend aantal landen is grotendeels te danken aan de preventieprogramma’s. De schattingsmethoden zijn ook preciezer geworden, zodat de mondiale schattingen naar beneden kunnen worden bijgesteld. En de antiretrovirale middelen dringen de sterfte overal terug waar ze binnen het bereik van de zieken liggen.

10

OVER_AIDS_fotos.pmd

10

25-11-2009, 10:14

In 2007 stierven er meer dan twee miljoen mensen aan aids, dat zijn er dus bijna 6.000 per dag. Meer dan 33 miljoen mensen zijn met hiv besmet, van wie de grote meerderheid jongvolwassenen uit financieel zwakke landen. In Afrika treft 60% van de nieuwe besmettingen jonge vrouwen. Er zijn naar schatting wereldwijd bijna 2,5 miljoen nieuwe besmettingen.

Voor iedere seropositieve patiënt die een behandeling krijgt, komen er twee tot drie nieuwe besmettingsgevallen bij. We hebben gedreigd, onderhandeld, druk uitgeoefend, en de prijs van antiretrovirale middelen is spectaculair gedaald, tot minder dan 100 dollar per jaar per volwassen patiënt. Tien jaar geleden was dat nog 12.000 dollar. Maar ook al ziet het ernaar uit dat de epidemie wereldwijd vertraagt, het lijden dat ze veroorzaakt is nog altijd onmetelijk.

In al die jaren van strijd tegen de epidemie zijn er altijd polemieken geweest, wetenschappelijke en ideologische. Voor het eerst loopt de epidemie nu terug. Al die jaren van investeren in preventie en recentelijker in behandelingen lijken eindelijk resultaten op te leveren. De paradox is dat er tegelijk nog nooit zoveel kritiek op unaids, het gezamenlijke programma van de Verenigde Naties voor de aidsbestrijding, of tegen het Wereldfonds voor de bestrijding van hiv/aids, tuberculose en malaria zijn geuit. De argumenten zijn velerlei, maar kunnen als volgt worden samengevat: er gaat te veel geld naar de aidsbestrijding, wat ten koste gaat van de strijd tegen andere bedreigingen van de gezondheid; er is een te grote concentratie van financiële en menselijke middelen voor aids, ten nadele van de noodzakelijke versteviging van de gezondheidszorginfrastructuur; er wordt te veel nadruk op het gebruik van condooms bij niet-veilig seksueel contact gelegd en te weinig op het beperken van het aantal seksuele partners; de schattingen van het aantal door het virus besmette mensen zouden doelbewust overdreven zijn. Ook de ‘omdenkers’ over hiv – die zelfs ontkennen dat het virus überhaupt bestaat – verhef-

11

OVER_AIDS_fotos.pmd

11

25-11-2009, 10:14

fen opnieuw hun stem in naam van het recht op kritiek. Nadat ze zoveel doden op hun geweten hebben in Zuid-Afrika door hun invloed op President Mbeki.

De vooronderstellingen waar veel kritiek op is gebaseerd zijn niet de onze. Wij denken dat de hiv-epidemie uniek en buitengewoon is en dan ook om een buitengewone reactie vraagt, zowel maatschappelijk en politiek als wetenschappelijk. Het echte gevaar is dat we weer in de situatie van de jaren negentig terechtkomen: zwijgende berusting, veel discriminatie, te weinig aandacht en geld. Degenen die vinden dat aids te veel aandacht krijgt willen we eraan herinneren dat het leven van honderden miljoenen mensen in de financieel zwakke landen afhangt van geld voor preventie, een ruime preventie die meer omvat dan tweemaal per jaar enkele reclamespotjes uit te zenden. De toekomst van miljoenen mensen die een antiretrovirale behandeling nodig hebben of er al een volgen moet verzekerd worden. De strijd tegen aids is niet alleen een moreel engagement, niets doen is ook tienmaal duurder. Wat voor gevolgen aids heeft voor de economie en de veiligheid is te zien in de zwaarst getroffen landen van zuidelijk Afrika. Indien we gewacht hadden met de introductie van aidsbehandeling tot de gezondheidsdiensten goed functioneren in Afrika, weten wij maar al te goed wat zou gebeurd zijn met de 4 miljoen mensen die nu onder antiretrovirale behandeling staan: de meeste zouden nu dood zijn. Is dat wat onze experten in volksgezondheid willen?

De hiv-epidemie is voor een deel begonnen terug te lopen dankzij de gezamenlijke inspanningen die sinds de jaren 2000 zijn geleverd om het bereik van de gezondheidsdiensten uit te breiden tot de meest bedreigde bevolkingsgroepen. We vorderen traag, en er dienen zich andere dringende gezondheidskwesties aan, zoals de strijd tegen de moedersterfte of het terugdringen van de ondervoeding bij kinderen of de groeiende epidemies van diabetes en hartziekten. Ook daarvoor is een

12

OVER_AIDS_fotos.pmd

12

25-11-2009, 10:14

maatschappelijke mobilisering nodig, maar we komen geen stap verder door automatisch andere verwaarloosde gezondheidsproblemen tegen de aidsepidemie af te zetten. Die epidemie is potentieel dermate dodelijk en heeft zulke maatschappelijke en economische implicaties dat geen enkel ander probleem ermee te vergelijken is. Wij moeten erop toezien dat de investeringen in aids doelmatig zijn en ten goede komen aan de gezondheidszorginfrastructuur, de gemeenschappen en de mensen, en dat de strijd tegen discriminatie, voor grotere seksuele gelijkheid tussen man en vrouw, voor toegang van minderheden tot informatie en behandeling uitmondt in grotere sociale rechtvaardigheid. Dat zijn meteen ook de hoofdthema’s van dit boek.

Peter Piot en Michel CaraĂŤl

13

OVER_AIDS_fotos.pmd

13

25-11-2009, 10:14